PSZCZELNICZE ZESZYTY NAUKOWE - miesiecznik-pszczelarstwo.pl · zestawu do filtrowania (lejek sitowy Buchnera. bibuła filtracyjna, wodna pompa próżniowa). W W ciągu 5 lat badań

PSZCZELNICZE ZESZYTY NAUKOWERok XXXIX, Nr 2 1995

ZANIECZYSZCZENIE MIODU ROZTOCZAMI (ACARINA)

Wit ChmielewskiInstytut Sadownictwa i Kwiaciarstwa, Oddział Pszczelnictwa,

ul. Kazimierska 2, 24-100 Puławy

Streszczenie

Przeprowadzono ilościowe badania zanieczyszczenia miodu roztoczami z użyciemzestawu do filtrowania (lejek sitowy Buchnera. bibuła filtracyjna, wodna pompa próżniowa). Wciągu 5 lat badań wykonano analizy akarologiczne 1023 prób miodu kilku odmian (gryczany,lipowy, rzepakowy, spadziowy, wielokwiatowy) pobieranego na różnych etapach procesu techno-logicznego (surowiec dostarczany przez pszczelarzy, miód ze standaryzatorów, odstojników,nalew końcowy).

OCUla stanu higienicznego miodu pod względem obecności w nim roztoczy wykazałazgodnie z przewidywaniami najwyższy stopień zanieczyszczenia prób miodu z beczekdostarczanych bezpośrednio przez producentów (50,5%) i pobranego z odstojników (81,3%),mniejszy natomiast w standaryzatorach (38,7%) i z nalewu końcowego (26,9%). Zróżnicowaniew częstości i nasileniu występowania roztoczy dało się zauważyć w miodach ze zbiorów wposzczególnych latach (30,2 - 65,2%), jak też w zależności od odmiany miodu (45,2 - 68,0%).Najwięcej prób z roztoczami, zwłaszcza rozkruszkami (głównie Carpogłyphus laciis, Głycyphagusdomesticus i inne Acaroideai, stwierdzono w miodzie z rzepaku (68,0%); mniej porażony izanieczyszczony był miód lipowy (45,2%), a inne odmiany zajmowały pod tym względemmiejsce pośrednie.Słowa kluczowe: Acarina, roztocze, szkodniki, zanieczyszczenia, miód.

WPRaW ADZE NIE

Miód bezpośrednio po odwirowaniu go z plastrów odebranych z ulipszczelich zawiera zwykle pewną ilość zanieczyszczeń w postaci okruchówwosku, pyłku, utopionych pszczół, innych owadów, stawonogów i różnychzaprószeń pochodzenia organicznego i mineralnego. Nawet po oczyszczeniu gona sitach i sklarowaniu w odstojnikach nie jest całkowicie od nich wolny.Można to stwierdzić po przesączeniu go przez bibułę filtracyjną. W 10 gtakiego miodu znajduje się jeszcze nawet do 2,5 mm' części stałych, wśródktórych spotyka się także szkodnikami, a głównie roztocze z grupy rozkruszkówprzechowalnianych (Acaroidea), które, jak wynika z badań akarofaunistycznych,są pospolite również w środowisku pasiecznym, a głównie w ulach pszczelich(B a n a s z a k 1980; C h m i e l e w s k i 1971a, 1991, 1992a; G r o -b o v 1975,1991; H a r a g s i m i inni 1978).

119

Polska norma, której przedmiotem jest miód naturalny (PN-88/ A-77626 "Miódpszczeli"), wśród cech dyskwalifikujących miód wymienia obecność w nimszkodników. Ostatnio w wyniku perturbacji na rynku produktów pszczelichsygnalizowany jest wzrost zagrożenia miodu ze strony rozkruszkówmagazynowych. Pozostaje to w związku z trudnościami ze zbytem miodu ikoniecznością przechowywania jego nadwyżek przez pszczelarzy często wnieodpowiednich warunkach (nieszczelne opakowania, nieprzystosowanepomieszczenia), gdzie głównie dochodzi do inwazji szkodników i porażeniaproduktu.

W piśmiennictwie akarologicznym i pszczelarskim odczuwa się brakdanych na temat szkodników miodu, a te które istnieją są stosunkowo skromnei dotyczą głównie produktu już konfekcjonowanego - magazyny hurtowni,sprzedaż detaliczna (C h m i e I e w s k i 1970, 1971a,b,c, 1992b).

Celem obecnych badań była ocena stanu higienicznego miodu naróżnych etapach produkcji pod kątem zanieczyszczenia go roztoczami wwarunkach zwiększonego zagrożenia ze strony tych szkodników, zeszczególnym uwzględnieniem rozkruszków - szkodników żywności.

MATERIAŁ I METODY

Badania prowadzono w latach 1989-1993. Materiał doświadczalnystanowiły próby miodu pobierane metodą zalecaną przez normę, nanastępujących etapach procesu technologicznego:a) surowiec miodowy w beczkach, konwiach i innych pojemnikach, dostarczanyprzez pszczelarzy - producentów,b) miód w standaryzatorach,c) miód w odstojnikach,d) nalew końcowy (produkt finalny).

Uwzględniono następujące odmiany miodu: gryczany, lipowy,rzepakowy, spadziowy, wielokwiatowy.

Naważki miodu 50 g (z próbek pobranych o masie nie mniejszej od100 g) rozpuszczano w wodzie destylowanej (ok. 200 mI). Otrzymany roztwórprzesączano przez bibułę przy użyciu zestawu do filtrowania (ryc. l). Osadotrzymany na krążku bibuły filtracyjnej przeglądano pod binokularem iwybierano znalezione stawonogi do kropli płynu Oudemansa umieszczonej naszkiełku przedmiotowym. Po przykryciu szkiełkiem nakrywkowym preparatoglądano pod mikroskopem biologicznym i liczono roztocze. Określenie gatunkuroztoczy wymagało często uprzedniego prześwietlenia materiału w 50% kwasiemlekowym.

Zanieczyszczenie miodu roztoczami w przeliczeniu na 1 kg substratuustalano w stopniach, według nie obowiązującej wprawdzie, ale zalecanej istosowanej niekiedy dla produktów spożywczych następującej skali:

I - 1-20 roztoczyli kg produktu,

120

II - 21-40 roztoczy/I kg produktu,III - ponad 40 roztoczy w przeliczeniu na l kg produktu.

6

5

1

23

8Ryc. l. Schemat zestawu do filtrowania roztworu miodu: ł - zlewka, 2 - lejek sitowy Buchnera.

3 - sączek bibułowy, 4 - kolba ssawkowa, 5 - kran (dopływ wody z sieci), 6 - wodnapompa próżniowa, 7 - wężyki gumowe łączące elementy zestawu, 8 - zlew (odpływwody z pompy)

Fig. l . Schema of filtration set for honey solution: ł - beaker, 2 - Biichner sifter funnel, 3 -paper filter, 4 - draw flask, 5 - tap (water inflow), 6 - water vacuum-purnp, 7 - gumpipes connecting elements of set, 8 - sink (outflow of water)

121

WYNIKI

Z analiz ilościowych zanieczyszczeń biologicznych miodu wynika, żeśrednia ich masa w przeliczeniu na I kg tego produktu wynosi 7,6 g (częścistałych) i może wahać się na różnych etapach procesu technologicznego izwiązanego z tym stopnia czystości miodu, od 1,6 g (produkt gotowy) do15,2 g (surowiec miodowy w odstojnikach). Badania wykazały, że część tychzanieczyszczeń stanowią żywe i martwe roztocze oraz różne inne, drobnezanieczyszczenia akarologiczne (odnóża, szczecinki, odchody roztoczy).

Częstość spotykanych prób miodu zanieczyszczonego roztoczami byłazróżnicowana w poszczególnych latach badań (30,2 - 65,2 %) jak też wahała sięw zależności od odmiany miodu w granicach od 45,2 % (lipowy) do 68,0%(rzepakowy) (tab. I, 2). Jeszcze większe zróżnicowanie, zarówno w częstościjak i w nasileniu występowania roztoczy stwierdzono w miodzie na różnychetapach produkcj i. Zgodnie z założeniami hipotezy roboczej najczęściej inajliczniej (III stopień) zanieczyszczony tymi szkodnikami bywa surowiecmiodowy na początkowych etapach procesu technologicznego, natomiast stansanitarno-higieniczny produktu końcowego, po przejściu wszystkich kolejnychfaz oczyszczania, jest względnie zadowalajacy (tab. 3). Należy przy tymzaznaczyć, że większość prób surowca miodowego pochodzących z beczekdostarczanych przez dostawców i pobranych z odstojników zanieczyszczona byław najwyższym stopniu. Najwięcej próbek zanieczyszczonych roztoczamistwierdzono wśród tych pochodzących z odstojników (81,3 %), a najmniej znalewu końcowego (26,9%).

Większość roztoczy spotykanych w miodzie należała do pospolitychgatunków przechowalnianych, głównie rozkruszków, jak np. roztoczek suszowy- Carpoglyphus lactis (L.), roztoczek domowy - Glycyphagus domesticus (DeGeer) i inne z grupy Acaroidea, znane ze swej szkodliwości dla produktówspożywczych, niepozornego wyglądu i niewielkich wymiarów ciała. Spotykanow miodzie zarówno roztocze dorosłe jak i osobniki w młodocianych stadiachrozwojowych Gaja, larwy, nimfy), a także fragmenty ich ciał i ekskrementy.Wchodzą one zwykle w skład najdrobniejszych (0,02 - I,DO mm) frakcjizanieczyszczeń biologicznych miodu.

Skład gatunkowy akarofauny miodu jest tematem oddzielnegoopracowania (C h m i e I e w s k i, w przygotowaniu do druku).

122

Tabela

Zanieczyszczenie miodów roztoczami w poszczególnych latach badań; 1023 próby pobrane z ogólnej masy miodu ok. 164.65 tonContamination of honey with mites in particular years of investigations; 1023 col1ected samp1es from total mass of honey about 164.65 tons

Liczba prób Próby zanieczyszczone Udział (%) prób zanieczyszczonych w stopniach"Rok badań

zbadanych Contaminated sampIes Per cent of contaminated sampies in degrees "Year of

investigations Number of liczbaexamined sampies number % I II III

1989 71 25 35,2 40,0 20,0 40.01990 149 45 30,2 22,2 44,5 33,31991 198 129 65,2 18,6 21,7 59,71992 546 275 50,4 25.8 18,5 55,61993 59 29 49,2 17,2 34,5 48,3

1989-1993 1023 503 49,2 23.8 22,7 53,5

Xj 1- 1-20 roztoczy w przeliczeniu na 1 kg miodu - 1-20 mites in count per l kg of honeyII - 21-40 roztoczy w przeliczeniu na 1 kg miodu - 21-40 mites in count per l kg of honey

III - ponad 40 roztoczy w przeliczeniu na 1 kg miodu - above 40 mites in count per l kg of honey

NW

•.....•N~

Tabela 2

Zanieczyszczenie miodów odmianowych roztoczamiContamination of various kinds of honey with mites

Masa mioduLiczba prób Próby zanieczyszczone Udział (%) prób zanieczyszczonych w stopniach"

Odmiana miodu (tony) zbadanych Contaminated sarnples Per cent of contaminated sarnples in degrees x

Kind of honey Mass of honeyNumber ofexamined liczba

(tons) % I II IIIsampIes number

Gryczany - Buckwheat 16,75 181 82 45,3 26,8 15,9 57,3Lipowy - Lime 10,00 42 19 45,2 15,8 31,6 52,6Rzepakowy - Rape 5,65 25 17 68,0 29.4 23,5 47,1Spadziowy - Honeydew 5,00 lO 6 60,0 16,7 50,0 33,3Wielokwiatowy - Blossom 127,25 765 379 49,5 23,5 23,2 53,5

Razem - Tota1 164,65 1023 503 49,2 23,8 22,7 53,5

x) I - 1-20 roztoczy w 1 kg miodu - 1-20 mites per 1 kg of honeyII - 21-40 roztoczy w 1 kg miodu - 21-40 mites per 1 kg o f honey

III - ponad 40 roztoczy w l kg miodu - above 40 mites per 1 kg of honey

Tabela 3

Zanieczyszczenie miodu roztoczami na różnych etapach procesu technologicznego; wielkość próby miodu - 50 gContamination of honey with mites on various stages of technological process; sample size of honey - 50 g

Średnia masa

Liczba próbzanieczyszczeń Próby zanieczyszczone % prób zanieczyszczonych w stopniach"

biologicznych w Contaminated sampIes % of contaminated sampIes in degrees "Etap produkcji

zbadanychpróbie (g)

Production stageNumber of

Mean mass ofexaminedsampIes

biological liczba% I II IIIcontarninations per number

sample (g)

Surowiec miodowy w beczkach 289 0,25 146 50,5 25,3 19,9 54,8Raw honey in barrels

Standaryzatory 364 0,41 141 38,7 29,8 33,3 36,9Standarization containers

Odstojniki 214 0,76 174 81,3 13,2 14,4 72,4Sedimentation containers

Nalew końcowy 156 0,08 42 26,9 42,9 30,9 26,2Final produet

Razem - Total 1023 0,38 503 49,2 23,8 22,7 53,5

x) I - 1-20 roztoczy w l kg miodu - 1-20 mites per l kg of honeyII - 21-40 roztoczy w l kg miodu - 21-40 mites per l kg of honey

III - ponad 40 roztoczy w l kg miodu - above 40 mites per l kg of honey-Ntli

WNIOSKI

- Zanieczyszczenie miodu roztoczami może kształtować się na różnym poziomiew różnych latach i zależnie od odmiany miodu.

- Stopień zanieczyszczenia miodu roztoczami jest zróżnicowany na różnychetapach procesu technologicznego; jest on największy w początkowej fazieprodukcji (surowiec w beczkach i odstojnikach), a najmniejszy w przypadkugotowego produktu finalnego (nalew końcowy).

- Krajowa norma na miód pszczeli w punkcie dotyczącym zanieczyszczenia goroztoczami, w świetle uzyskanych wynik6w badań, wydaje się zhytrestrykcyjna, stosuje bowiem takie same kryteria oceny niezależnie od etapuprodukcji miodu.

- Przy nowelizacji norm na produkty pszczele i opracowywaniu przepisów iinstrukcji dotyczących porażenia i zanieczyszczenia ich przez szkodnikinależałoby zróżnicować wymagania sanitarno-higieniczne stosownie doetapów procesu technologicznego i przeznaczenia miodu (surowiecdostarczany przez pszczelarzy, produkt spożywczy gotowy ikonfekcjonowany, miód do dalszego przerohu itp.).

- Należy też rozważyć wprowadzenie, wzorem norm na inne produktyspożywcze, 3-stopniowej skali zanieczyszczenia miodu szkodnikami (zpodziałem ich np. na żywe i martwe, formy przetrwalnikowe, przypadkowezaprószenia etc.).

- Wobec niezadowalającego stanu higieny miodu ocenianego na podstawie badańakarologicznych należy zwrócić większą uwagę na przestrzeganiepodstawowych zasad higieny na wszystkich etapach produkcji pasiecznej,procesów technologicznych, transportu i przechowywania, wszędzie bowiemmoże dochodzić do inwazji szkodników i zanieczyszczania produktów.Konieczne jest podejmowanie hadań w celu eksperymentalnego

udokumentowania możliwości rozwoju rozkruszków na miodzie jakopokarmie i ich szkodliwości dla tego produktu wobec braku danych na tentemat w literaturze.

PODZIĘKOW ANIE

Dyrekcji Spółdzielni Pszczelarskiej "Apis" w Lublinie za wyrażeniezgody na pobieranie prób miodu z jej magazynów i linii technologicznej dobadań oraz Pani Janinie Białas - starszemu technikowi w Oddziale PszczelnictwaISK w Puławach za pomoc i zaangażowanie się w wykonywaniu ilościowychanaliz materiału doświadczalnego, składam serdeczne podziękowanie.

126

LITERATURA

B a n a s z a k J. (1980) - Badania nad faurą towarzyszącą w zasiedlonych ulach pszczelich.Fragm.Faun .. 25(10): 127-177.

C h m i e I e w s kiW. (1970) - Roztoczek suszowy - szkodnik występujący również namiodzie. Pszczelarstwo. 10:3-5.

C h In i c I e w s kiW. (l97Ia) - Badania nad składem gatunkowym roztoczy w zasiedlonychulach pszczelich i w przechowalniach miodu. Pszczeln.Zesz.Nauk .. 15(1-2):69-80.

C h łI1 i c I e w s kiW. (l97Ib) - Akarofauna występująca w artykułach spożywczych. PraceNauk. Insi. Ochr.Roslin, 13(2): 167-186.

C h m i e I e w s kiW. (l971c) - Ocena stanu sanitarno-higienicznego produktów spożywczychpod kątem występowania w nich roztoczy magazynowych. Roczniki PZH. 12(4):465-469.

C h m e I e w s kiW. (1991) - Sto red products mites (Acaroidea) in Polish bee hives.Proc.lnt.Congr.Aearology, Ceske Budejovice, 1990.08.5-11, Cechoslovakia. F.Dusbabek and V. Bukva (Eds.); Modem Acarology. Co-published by SPD AcademicPublishing by. The Hague and Acadcrnia Prague, 1:615-619.

C h m i e I e w s kiW. (l992a) - Skład gatunkowy i liczebność akarofauny w osypienaturalnym zimujących rodzin pszczelich. Pszcz eln. Zesz. Nauk .. 36:74-90.

C h m i e I..: w s kiW. (l 992b) - Yarroa jacobsoni Oud. i inne roztocze (Acari) jako elementorganicznego zanieczyszczenia miodu pszczelego. Ann. Univ. M. Curie-Skłodowska,Lublin-Polonia , Sectio DO. 47(12):65-67.

C h m i e I c w s kiW. (1996) - Skład gatunkowy akarofauny miodu. (W przygotowaniu dodruku).

Gr o b o v O. F. (1975) - Kleśćevaja fauna gnęzda medonosnoj pćely i chranjaśćegosja meda.Trudy Vsesojur.Inst, Eksp. Yeterinanji, 43 :255-267.

G r o b o v O. F. (1991) - Kleśći: parazity pćeł i vrediteli ich produkcii. Rosagropromizdat,94ss.

Haragsim O., Samsińak K., Vobrazkova E. (l978)-Themites inhabitingthe bec-hives in CSR. ZiAngew.Ent .. 87(1 ):52-67.

P o I s k a N o r m a "Miód pszczeli" PN-88/A-77626.

CONTAMINATION (W HONEY WITII MITES (ACARINA)

W. C h III i t' I e w s k i

Summary

Investigations were conducted in 1989-1993. Their aim was hygienic estimation of rawhoncy in respect of its mite infestation, as after the polish standard s contamination and infestationot' honey with mites are mentioned among the disqualify features of this produet as food.

Sampies of honcy delivered by beekecpers from south-east regions of Poland were usedas experirnental material. Most of thern represent blossom but also some other kinds of honey(buckwhcat, lime, rape, honcydew). They were collecred after standard recornmended methods ,usually trorn the surface of honey containing the great part of biological contaminations inc1udingmite pests. Honey represented sampIes were taken from 4 following etapes of technologicalprocess: I) raw honey from 20-50 kg barrels, cans and the like, delivered by producers. 2)standarization, 3) sedimentation. 4) fina I product (containers). Distiled water (200 ml) was addedto every sample (50 g) and honey solution was prepared and filtered. Sediment was

127

microscopically examined and the mites were counted. Infeslation dcgrees werc stated after thefollowing scale: 1- 1-20. II - 21-40. 111- above 40 mites per l kg of honey.

Jointly 1023 sampies wen: collected from about 164.65 tons of honey. Results ofquantitative acarological analyses show that participation of mite contaminatcd honey was variedin particułar years from 30.2% (1990) to 65.2% (1991); above half of them were slronglyinfested (111 degree). Contamination of sampies collected from honey on various stages ot"technological process was considerably differentiated. The highest eontarninarion was stated inthe sampies collected from sedimentation containers (81.3%) and from barrels containing rawhoney delivered directly by beekeepers (50,5%). Honey in standariże containers (38.7%) andfina I produet (26,9%) was contaminated in a less degree. Small number of mites or single pestsonły were found in these sampies more often than in the other ones. Per cent of strongly infestedsampies was also comparatively lower in this case. Quantitative analyses concerning to particularkinds of honey show that great number of infested sampies were stated in rape (68.0%).Comparatively fair results were received for lirne (45.2% mile contaminated samples); remaining3 honey kinds were infested intermediary.

The most of species infesung honey belong to common slored products mites , in themain Carpogłyphus lactis (L.), Głycyphagus domesticus (De Geer) and other acarids (Acaroidea).Species composition of acarofauna found in honey is the subject of separate paper (Chmielewski.in press).Keywords: Acarina, mites, honey pests, honey contaminations, honey.

128