PSZCZELNICZE ZESZYTY NAUKOWE BADANIA NAD ...

PSZCZELNICZE ZESZYTY NAUKOWERok VIII, Nr 2 GRUDZIEŃ 1954

BADANIANAD PSZCZELARSKĄ I ROLNICZĄ WARTOSClĄ MIESZANEK

ROSLIN Sl RĄCZKOWYCH Z FACELIĄ BŁĘKITNĄUPRAWIANYCH NA ZIELONĄ MASĘ JAKO FLON GŁOWNY *) _

Bolesław Jabłoński

Zaklad Pszczelnictwa L S.

WSTĘP

Od dawna wiadomo, że w miarę rozwoju rolnictwa wzrasta rolapszczół jako zapylaczek roślin uprawnych, natomiast stan pożytkówpszczelich systematycznie ulega pogorszeniu. Zachodzi wobec tego ko-nieczność poprawy pastwisk dla pszczół między innymi przez wysiewspecjalnych roślin miododajnych. Uprawa takich roślin na szerszą skalęmoże być jednak stosowana tylko wówczas, gdy będą one jednocześnieprzydatne rolniczo.

Celem niniejszej pracy było zbadanie i ocena, z punktu widzeniapszczelarskiego. i rolniczego, mieszanek pastewnych najpopularniejszychroślin strączkowych z miododajną rośliną, facelią błękitną (PhaceliatanacetifoZia Benth.), uprawianych na zieloną masę jako plon główny.Starano się jednocześnie ustalić rodzaj mieszanki, która zapewniłabywysokie korzyści zarówno pszczelarzowi jak i rolnikowi.

PRZEGLĄD LITERATURY

Literatura naukowa dotycząca mieszanek roślin strączkowych z fa-celią błękitną nie jest obszerna. Dość dużo natomiast ukazało się arty-kułów popularno-naukowych na ten temat, zwłaszcza w pszczelarskichczasopismach radzieckich i czechosłowackich.

*) Praca ta jest dysertacją doktorską autora. Promotor prof. dr Zofia Dernia-nowiczowa. Pełny tekst pracy znajduje się w Bibliotece S -koły głównej Gospo-darstwa Wiejskiego w Warszawie oraz w Bibliotece Instytutu Sa::ownictwaw Skierniewicach.

29

---_._- --------_ .. --- ----

Wysiewfa'ceiii w mieszankach poplonowych z różnymi roślinamipolecany jest w Czechosłowacji (S i s t e k 1952, Wal t r 1956 i Ve-S e l y 1956), W Niemczech (M e y e r h o f f 1955, P r i t s c h 1961),a także w Polsce (Janikowski 1949, Lipiński 1951, Sw i e t o-c h o w s k i 1956 i inni).

Pierwsze badania nad mieszankami strączkowych z facelią, upra-wianymi jako plon główny, wykonała L e w i e n c e wa i M a kar o w aw 1948 r. w Związku Radzieckim (cyt. za K o P i e l kij e w s k i mi M a ł a c h o w ą 1958). Następnie zagadnieniem tego rodzaju miesza-nek zajmowali się tam Mielniczenko (1955,1958), Kopielki-jewski (1953,1958), Małachowa (1958), Pielmienow (1958),R o d i o n o w (1958) i inni, w Czechosłowacji zaś V e s e l y (1955,1956a, 1956b). W Polsce mieszanki strączkowych z facelią nie byłydotychczas przedmiotem badań.

Zalecane rodzaje i zestawy mieszanek strączko-w y c h z f a c e l i ą d o w Y s i e w u n a w i o s n ę. M i e l n i c z e n k o(1955) w wyniku swych prac zaproponował następujące mieszanki{w kg na 1 ha): 1) wyka jara 120-140 + owies 30 + facelia ~5i 2) groch polny 160-175 + owies 30 + facelia 4-5. Podobne mie-szanki zalecał początkowo K o p i e l kij e w s k i (1953) dla środkowychi północnych rejonów Związku Radzieckiego. W następnych latachautor ten (1956) zmniejszył ilość wysiewanych strączkowych (wyki) do100 kg, zwiększył natomiast udział owsa do 60 kg i facelii z 3 do 4 kgna 1 ha. R o d i o n o w (1958) dał pierwszeństwo mieszankom o mniej-szym udziale owsa wynoszącym do 30 kg na 1 ha.

Mieszanka łubinowo-faceliowa polecana na Ukrainie przez S i e rd i u k a (1953) składa się ze 150 kg łubinu i 3 kg facelii na 1 ha.P o l i s z c z u k (1955) i P i e l m i e n o w (1958) ustalili natomiast 130 kgłubinu i 3,5 facelii na 1 ha.

Do wiosennych wysiewów w warunkach Czechosłowacji V e s e l y(1956a) zaproponował mieszanki zbożowo-strączkowe z facelią, w składktórych wchodzą zboża (owies i jęczmień) w ilości 60-70 kg/ha, strącz-kowe (wyka i peluszka) 90 kg/ha oraz facelia 6-7 kg/ha. W rejonachbogatszych w opady, zależnie od rodzaju gleby, część wyki lub peluszkizastępuje bobik w ilości 40--60 kg na 1 ha. Przy póżniejszych siewachmieszanek autor radzi dodawać do nich na 1 ha 12-15 kg gryki.

T e c h n i k a w y s i e w u m i e s z a n e k s trą c z k o w Y c h z f a-c e l i ą. W celu zapewnienia równomiernego wysiewu drobnych nasionfacelii z dużymi nasionami strączkowych M i e l n i c z e n k o (1955)poleca siać ją oddzielnie. Ma ł a c h o w a (1958) wysiewała facelię jed-nocześnie z wyką i owsem, przy czym zwilżała ją wodą. V e s e l y(1956a)mieszał natomiast suche nasiona facelii małymi porcjami w skrzy-

30

ni siewnika podczas siewu mieszanek i ten prosty sposób uznał zabardzo dobry.

Przebieg wzrostu i kwitnienia poszczególnychg a t u n k ó w (komponentów) m i e s z a n e k. Facelia jest uważanajako odpowiedni składnik mieszanek strączkowych. V e s e l y (1956a)stwierdził, że facelia w mieszankach z wyką, peluszką, owsem i jęcz-mieniem nigdy nie zagłusza tych roślin, a sama jest przez nie przy-tłumiana. Obserwacje te potwierdził P i e l m i e n o w (1958). Różniautorzy (M i e l n i c z e n k o 1955, V e s e l y 1956a, K o p i e l kij e w-s k i i M a ł a c h o wa 1958, P o l i s z c z u k 1955, 1960) podają, żefacelia w mieszankach zbożowo-strączkowych kwitnie 2-3 tygodni,natomiast w mieszankach z łubinem znacznie dłużej.

P lon y z i e lon e j m a s y m i e s z a n e k s trą c z k o w Yc h z f a-c e l i ą. Podawane przez różnych autorów radzieckich (K o p i e l kij e w-s k i 1956, K o P i e l kij e w s k i i M a ł a c h o w a 1958, P i e l m i e-n o w 1958, P o l i s z c z u k 1955, R o d i o n o w 1958) plony zielonejmasy mieszanek wyki, peluszki i owsa z facelią wahają się od około70 do 150 q z l ha, zaś mieszanek łubinu z facelią 150 do 400 q z 1 ha.V e s e l y (1956a) podaje tylko ogólnie, że plon zielonej masy miesza-nek strączkowo-zbożowych z facelią w warunkach Czechosłowacji wy-nosi 200-300 q z 1 ha. Według M i e l n i c z e n k i (1958) udział faceliiw mieszankach wyki z owsem i peluszki z owsem podnosi plony zielo-nej masy o 20-25 %, a według K o p i e l kij e w s k i e g o i M a ł a-c h o w e j (1958) - nawet do 80%. Dodatni wpływ facelii na plonowa-nie mieszanek stwierdził również P i e l m i e n o w (1958) i R o d i o-n o w (1958).

S kła d b o t a n i c z n y m i e s z a n e k s trą c z k o w Yc h z f a-c e l i ą. Vesely (1956b) w swych mieszankach (wyka, peluszka, owies,jęczmień, facelia) badał udział wagowy facelii w ciągu wegetacjii stwierdził, że w 54 dniu od daty wysiewu wynosił on 37,7% ogólnejzielonej masy, w 65 dniu - 30,8%, a w 75 dniu - tylko 17%. W mie-szance łubinowo-faceliowej (łubin 130 kg + facelia 3,5 kg na l ha) ba-danej przez P o l i s z c z u k a (1955), zielona masa łubinu w okresiezbioru mieszanek stanowiła 78%, faceli zaś 22%. R o d i o n o w (1958)podaje, że w miarę zmniejszania wysiewu owsa w mieszance z wykąz 60 do 10 kg na l ha wzrósł procentowy udział siana wyki z 39,8do 59,7%.

W p ł y w m i e s z a n e k n a n i e k t ó r e c e c h y m o r f o log i c z-n e w y r a s t a j ą c e j w n i c h f a c e l i i. Według M i e l n i c z e n k i(1955) facelia w mieszankach z wyką, peluszką i owsem nie drewniejetak szybko i mocno jak w czystym siewie i nawet pod koniec pełnikwitnienia ma łodygi miekkie i soczyste. Poza tym rośliny w mieszan-

31

-- .. _ .... -_ ...------------------

kach, w porównaniu z uprawianymi w monokulturze, mają o 2-3 razymniej włosków, te zaś, które je pokrywają, są bardziej miekkie. Zja-wisko to. potwierdza V es e l y (1956a, 1956b) i tłumaczy je specyficz-nym mikroklimatem, jaki wytwarza się w mieszankach.

Dane dotyczące zjadania mieszanek strączkowychz f a c e l i ą P r z e z z w i e r z ę t a g o s p o d a r s k i e. Wszyscy wy-powiadający się na ten temat twierdzą zgodnie, że mieszanki są bardzochętnie zjadane przez inwentarz, zarówno w postaci zielonki jak i ki-szonki oraz siana. Dokładne obserwacje przeprowadzone przez P i e l-m i e n o w a (1958) wykazały, że z podawanej bydłu (po 10 kg nasztukę) zielonej masy mieszanek średnio pozostawało nie zjedzone 4%,przy czym na facelię przypadało 1,2% a na inne rośliny 2,8%. Podobnewyniki otrzymał R o d i o n o w (1958).

Z a war t ość s kła d n i k ó w p o kar m o w y c h w m i e s z a n-k a c h s trą c z k o w Yc h z f a c e l i ą. Z tego co podaje K o p l e 1-kij e w s k i (1956) wynika, że mieszanka wyki z owsem i facelią,zbierana pod koniec pełni kwitnienia facelii, nie różniła się zasadniczopod względem procentowej zawartości składników pokarmowych odpodobnej mieszanki bez facelii. V e s e l y (1956b) badając procentowązawartość białka strawnego i bezazotowych substancji wyciągowychw facelii rosnącej w mieszankach strączkowych ze zbożami stwierdził,że w okresie kwitnienia zmniejsza się ona minimalnie. Do podobnychwniosków doszedł P r i t s c h (1955a, 1955b, 1959, 1961), który badałfacelię uprawianą w czystym siewie.

Wartość pszczelarska mieszanek strączkowychz f a c e l i ą. Według danych radzieckich (K o p i e l kij e w s k i i M a-ł a c h o w a 1958, K o P i e l k i .i e w s ki 1959, M a ł a c h o w a 1958,P i e l m i e n o w 19::>8),ilość cukrów wydzielanych przez facelię upra-wianą w mieszankach z wyką i owsem oraz z łubinem wynosiła11-51 kg na 1 ha, co odpowiada 13,8-65,8 kg wydajności miodowej.W tym samym czasie facelia uprawiana obok w czystym siewie do-starczała pszczołom 44-258 kg cukrów, co w przeliczeniu wynosi55,0-372,5 kg miodu z 1 ha. W podobnej proporcji kształtował sięoblot pszczół na tych uprawach. W Czechosłowacji, według obliczeńdokonanych przez Janotę (cyt. za V e s e l y m 1956a), wydajność mio-dowa mieszanek zbożowo-strączkowo-faceliowych wynosiła po. tygodniukwitnienia facelii 43 kg, po dwóch - 87, a po trzech 120 kg z 1 ha.

Autorzy radzieccy (Kopielkijewski 1958, 1961, Mielniczenko 1955,Poliszczuk 1958, 1960, Sierdiuk 1953 i inni) podkreślają, że dzięki wpro-wadzeniu facelii do mieszanek strączkowych, zwiększyły się zbiorymiodu w pasiekach od kilku do kilkudziesięciu kg na 1 pień.

32

METODYKA BADAŃ

s p D S ó b z a p l a n D w a n i a i w y k D n a n i a d o ś w i a d c z e ń.Doświadczenia przeprowadzono na polu Instytutu Sadownictwa w Skier-niewicach w latach 1957-1960 na lekkiej glebie bielicowej. Przedplo-nem dla mieszanek w roku 1957 były buraki pastewne, w 1958 -jęczmień, w 1959 - owies, w 1960 - facelia.

.Po sprzęcie przedplonów (zbóż i facelii) glebę podorywano i brono-wano, li przed zimą każdego roku wykonywano orkę głęboką. Wiosnąstosowano bronę, a następnie płytko kultywator, poczym znów bronę.

Nawożenia mineralnego w pierwszym roku nie stosowano, a w la-tach następnych dawano 200 kg superfosfatu ( 150 kg 40% soli potaso-wej na 1 ha. Nawozy mineralne rozsiewano. tuż przed kultywatorowa-niem.

Siew wykonano w roku 1957 - 23. IV, w 1958 - 6. V, w 1959i 1960 - 15. IV. Nasiona facelii mieszano bezpośrednio z pozostałymiskładnikami mieszanek i wysiewano jednorzędowym siewnikiem ogrod-niczym, pozostawiając międzyrzędzia 15 cm szerokości.

Do badań wzięto 4 mieszanki naj pospolitszych roślin strączkowych(wyka, peluszka, łubin, seradela), i zbóż (owies, jęczmień) z faceliąbłękitną. Skład jakościowy i ilościowy tych mieszanek przedstawionow tabeli 1. W dalszej części tekstu będą one nazywane Mb M2, M3, i M4.

Nie biorąc pod uwagę facelii, trzy spośród badanych mieszanek,Mb M3 i M4, stanowią najczęściej spotykane zestawy na glebach lek-kich i średnich. Do mieszanki 1\12 wzięto około 55% tej ilości nasionpeluszki jaką się stosuje w czystym siewie i około 45% normy czystegowysiewu nasion wyki. Facelię w mieszankach potraktowano jako skład-nik dodatkowy do mieszanek podstawowych; chodziło bowiem o zwięk-szenie zagęszczenia roślin w celu dobrego jej ocienienia.

W roku 1957 do każdej mieszanki podstawowe] (tab. 1 ilość wysiewunormalna) zastosowano dodatek facelii wynoszący O, 2, 4 i 6 kg na 1 ha.W ten sposób liczba badanych obiektów w doświadczeniu wynosiła 16(4 mieszanki X 4 wielkości dodatku facelii).

W latach 1957 i 1959 mieszanki podstawowe zróżnicowano podwzględem ilości wysiewu na 3 grupy. Oprócz normalnej dużej ilościwysiewu, stosowanej w roku 1957, uwzględniono wysiew O' 10 i o 20%mniejszy. DO' każdej z tych grup stosowano, podobnie jak w rokupoprzednim, dodatek facelii w ilości O, 2, 4. i 6 kg na 1 ha. Ogólnaliczba badanych obiektów (kombinacji) w doświadczeniu wzrosła do 48(4 mieszanki podstawowe X 3 ilości ich wysiewu X 4 wielkości dodatkufacelii).

W roku 1960 założono doświadczenie uzupełniające w celu wyko-

33

Tabela 1

Rodzaj mieszanek i normy wysiewu roślin wchodzących w ich skład

Ilość wysiewu w kg na 1 haRodzaj mieszanki

norm-dna normalnanormalna zmniejszona o 10% zmniejszona o 20~/o

MI Wyka jara 50 45 40Peluszka 80 72 64.Jęczmień 25 22,5 20Owies 25 22,5 20Facelia 0-2-4--6 0--2--4--6 0--2--4--6

M2 Wyka jara 70 63 56Peluszka 100 90 80Facelia 0--2--4--6 0-2---4-6 0--2---4-6

M3 Lubin żółty past. 100 90 90Peluszka 90 81 72Facelia 0-2--4--6 0-2---4--6 0-2--4--6

M4 Łubin żółty past. 180 162 144Seradela 20 18 16Facelia 0--2--4--6 0--2--4--6 0--2--4--6

nania pomiarów sztywności i owłosienia łodyg facelii. Uwzględnionow nim tylko jedną (normalną) ilość wysiewu mieszanek podstawowychi jeden dodatek facelii, wynoszący 4 kg nasion na 1 ha.

Zakładano doświadczenia kombinowane, w 1957 r.. dwuczynnikowe,a w 1958 i 1959 r. trzyczynnikowe, według metody bloków losowanychw układzie niezależnym. Uzupełniające proste doświadczenie w 1960 r.wykonano również według metody bloków losowanych. Każdego rokustosowano 4 powtórzenia. Wielkość poletek wynosiła 20 m2• W każdympasie (bloku = powtórzeniu) dla porównania wysiewano facelię w czy-stym siewie stosując wysiew 12 kg nasion na 1 ha i wąskie 15 cmmiędzyrzędzia, jak przy mieszankach. Facelię w czystym siewie wysie-wano nieco (ok. 1 cm) płycej niż mieszanki.

Nasiona wszystkich wziętych do badań gatunków kupowano w miej-scowym PZGS i nie znano niestety ich pochodzenia odmianowego, Łubinżółty był biało nasienny.

O b s e r w a c j e i p o m i a r y roś l i n. W czasie wegetacji mie-szanek notowano daty wschodów i kwitnienia roślin strączkowychi facelii oraz kłoszenia zbóż. Począwszy od około 21 dnia od daty

34

wschodów wykonywano co 10 dni pomiary wysokości roślin. Do mie-rzenia brano te same oznaczone rośliny w ilości około 30 poszczególnegogatunku na każdym poletku. Wyniki tych pomiarów przedstawionograficznie.

Z b i ó r m i e s z a n e k i ok re ś l a n i e r e s z t e k p o ż n iw-n y C h. Mieszankę M1 (wyka, peluszka, zboża, facelia) koszono pod ko-niec kłoszenia się owsa, mieszankę M2 (wyka, peluszka, facelia) -w okresie zawiązywania strąków u wyki i peluszki, a mieszanki M3(łubin, peluszka, facelia) i M4 (łubin, seradela, facelia) - pod konieckwitnienia łubinu. Skoszoną zieloną masę natychmiast ważono na polu.Następnie połowę zielonki z każdego poletka zabierano i skarmianoprzez zwierzęta, a drugą połowę pozostawiano do wysuszenia dla określe-nia plonów siana oraz wydajności siana w stosunku do zielonej masy.

Resztki pożniwne, ze względu na ogromną pracochłonność, określanotylko w 2 powtórzeniach. Na każdym poletku brano próbę gleby wrazze ściernią i masą korzeniową z l/S m2 (25 cm X 50 cm) na głębokości20 cm.

Oddzielanie masy korzeniowej od gleby wykonywano przez płuka-nie wodą na sitach o oczkach około 1 mm, według metodyki stosowanejprzez B a t o l i n a (1954).. A n a l i z a b o t a n i c z n a m i e s z a n e k. Przed skoszeniem mie-

szanek pobierano z najbardziej reprezentatywnych miejsc na poszcze-gólnych poletkach próby roślin z powierzchni 1 m-. Próby te podda-wano analizie botanicznej, która miała na celu określenie procentowego(wagowego) składu mieszanek w rozbiciu na grupy: rośliny strączkowe,zboża (w mieszance M1), facelię i chwasty. Określano ciężar zielonejmasy, a po wysuszeniu ciężar siana poszczególnych grup roślin w każdejpróbie. (W celu zapobieżenia zmianom w ciężarze zielonej masy próbekprzed dokonaniem analizy, przetrzymywano je w wilgotnym pomiesz-czeniu). Na podstawie ubytku ciężaru zielonej masy po jej wysuszeniuobliczano wydajność siana poszczególnych grup roślin analogicznie jakprzy określaniu ogólnej wydajności siana mieszanek w stosunku dozielonej masy. W pracy przedstawiono tylko skład botaniczny sianamieszanek jako ważniejszy od składu zielonej masy.

A n a l i z a n i e k t ó r y c h c e c h f a c e l i i w m i e s z a n k a ch.Dla facelii określono liczbę roślin na 1 m2 poszczególnego poletka i po-liczono kwiaty na tych roślinach. Mierzono również (przy użyciu noniu-sza) grubość łodyg roślin, w roku 1958 i 1959 na około 1/2 wysokościod szyjki korzeniowej, a w roku 1960 - na wysokości około 1/6, 3/6i 5/6 od szyjki korzeniowej.

Sztywność łodyg mierzono przy pomocy specjalnego dynamometru(ryc. 1), skonstruowanego we własnym zakresie na wzór przyrządu

35

używanego w sadownictwie do mierzenia jędrności jabłek. W badaniachtych poddawano łodygi facelii łamaniu i zgniataniu. Przy określaniuwytrzymałości na złamanie, środek 2 cm odcinka łodygi opartej o brzegipodstawki przyciskano tępo zaostrzoną końcówką dynamometru, aż dozłamania (rys. l fot. A). Ilość potrzebnej do tego siły w kg odczyty-wano na skali przyrządu. Przy zgniataniu łodyg zmieniano końcówkę

Ryc. 1. Przyrząd do mierzenia sztywności łodyg facelii;A dynamometr (1) z tępo zaostrzoną końc6wką (3) i podstawka (2) z brzegtern (4)

używane pi zy pomiarach w y t rzyme łości łodyg (I) na łamanie,B - dynamometr (I) z praską końcówką (5) i podstawka (2) z brzegiem (6) używane

p rzy pomrara ch w y t.rzyrn ałości łodyg (I) na zgniatanie.

dynamometru Z zaostrzonej na płaską, obejmującą 1,5 cm odcinekłodygi, samą zaś łodygę opierano o równy występ drewnianej podstawki(ryc. 1 fot. B). Wytrzymałość łodyg na łamanie i zgniatanie mierzonona wysokości około 1/6, 316 i 5/6 od szyjki korzeniowej.

Włoski liczono w dolnej, środkowej i górnej części łodygi. Posłu-giwano się przy tym lupą, do której wmontowano blaszkę z wyciętym"okienkiem" o wymiarach l >< 15 mm. Przy liczeniu brano pod uwagęwłoski znajdujące się na powierzchni objętej "okienkiem". Długośći grubość włosków określano pod mikroskopem, przy czym grubośćmierzono w lis długości włoska od jego podstawy.

Przy badaniu sztywności i owłosienia facelii brano z jednego po-letka około 100 roślin, przy czym do mierzenia długości i grubościwłosków brano z każdej rośliny po jednym włosku z części dolnej,środkowej i górnej łodygi.

36

Obserwacje nad skarmianiem mieszanek przezz w i e r z ę t a g o s p o d a r s k i e. W roku 1957 i 1958 zieloną masęmieszanek skarmiano przez bydło w Naukowym Zakładzie Doświad-czalnym Instytutu Sadownictwa w Dąbrowieach koło Skierniewic. Najedną sztukę bydła dawano po około 5 kg zielonki, a niezjedzone resztkizbierano i ważono. W roku 1959 i 1950 karmiono mieszankami konie

Na fotografiach widoczna jest listewka dynamometru (7) ze skalą oraz prze-suwana belcecka (8) umożliwiająca odczyt dokonanego pomiaru. Przed rozpo-częciem pomiaru beleczka (8) powinna się znajdować w położeniu "O", jak na

fotografii A.

z Sadu Pomologicznego Instytutu Sadownictwa w Skierniewicach orazowce i kozy, będące prywatną własnością mieszkających w pobliżurodzin robotniczych. Wysuszone siano spasano co roku przez konie.

A n a l i z Y c h e m i c z n e m i e s z a n e k. Do badań chemicznychbrano co roku (1957, 1958 i 1959) dla każdej mieszanki podstawowej(MI, M2, M3 i M4) reprezentatywną, kilkukilogramową próbę zielonejmasy z poletek kombinacji bez facelii i drugą taką próbę z poletekwszystkich kombinacji z facelią. W tym samym czasie brano równieżpróby facelii z poletek czystego jej siewu. Każdą próbę, zależnie odjej składu, rozdzielano na grupy botaniczne (motylkowe, zboża, facelięi chwasty), po czym suszono na wolnym powietrzu chroniąc przeddeszczem. Po wysuszeniu rośliny cięto i mielono.

W tak przygotowanym materiale oznaczano: suchą masę - metodąsuszarkową przy 1050 C, popiół surowy - przez spalanie w piecu

37

---------------------,------~~~---

muflowym w temp. 500ó C, azot ogólny - metodą Kieldahla, azotstrawny - przez trawienie pepsyną z kwasem solnym według metodyVedemeyera 1941, włókno surowe - sposobem H e n n e b e r g ai S t o h m a n n a w modyfikacji podanej przez P i e t i e r b u r g s k i e-g o (1954), tłuszcz surowy - przez ekstrahowanie w aparacie Soxhleta,fosfor - metodą L o r e n z a w modyfikacji R o m a ń s k i e g D (1950),wapń i potas - przy pomocy fotokolorymetru płomieniowego Zeissa.

Otrzymane wyniki dla azotu ogólnego przeliczono na białko surowe,a dla azotu strawnego na białko strawne, przemnażając je przez współ-czynnik 6,25. Zawartość bezazotowych .substancji wyciągowych obli-czono przez odjęcie od suchej masy przyjętej za 100 sumę procentowejzawartości surowego białka, włókna, tłuszczu i popiołu.

Znając skład botaniczny mieszanek Draz zawartość składników po-karmowych w każdej grupie botanicznej roślin, obliczono w przybliżę-niu ogólną procentową zawartość tych składników w mieszankach. Niebadano jednak pod tym względem mieszanek zależnie od ilości ichwysiewu, a tylko. od wielkości dodatku facelii jako czynnika najważ-niejazego. Za podstawę przy obliczaniu składników pokarmowych dlaposzczególnej Jcombinacjt z różnym dodatkiem facelii brano w danymroku przeciętny jej skład botaniczny w obrębie każdej mieszanki, nie-zależnie od ilości wysiewu. Przy statystycznym analizowaniu wynikówposzczególne lata (1957, 1958 i 1959) traktowano jako powtórzenia.

Na podstawie wysokości plonów siana oraz procentowej zawartościbiałka w powietrznie suchej masie mieszanek obliczono plony białkadla poszczególnych kombinacji o różnym dodatku facelii w obrębiedanej mieszanki, niezależnie od Ilości jej wysiewu.

Określono również orientacyjnie plon wartości skrobiowej miesza-nek. Ze względu na to, że nie spotkano w literaturze danych dotyczą-cych strawności mieszanek z facelią, przy obliczaniu w nich składni-ków strawnych przyjęto współczynniki strawności podawane przezHanssona (1938) dla mieszanki owsa z wyką w końcu kwitnienia. Wyno-szą one dla białka surowego 72, tłuszczu surowego - 54, bezazotowychsubstancji wyciągowych - 70 i dla włókna surowego - 52.

W przeliczeniach składników strawnych na wartość skrobiową wziętodla białka strawnego współczynnik skrobiowy 0,94, dla tłuszczu straw-nego - 1,91 oraz dla strawnych związków bezazotowych wyciągowychi dla strawnego włókna - 1.

Zgodnie z. zaleceniem K e 11n e r a (Popow 1951) na każdy kg suro-wego włókna odliczono 0,58 wartości skrobiowej.

O c e n a war t o ś c i p s z c z e l a r s k i e j m i e s z a n e k. Obser-wacje oblotu pszczół na poletkach wykonywano w roku 1958 przez5 dni, a w roku 1959 przez 4 dni w okresie pełni kwitnienia facelii.

Posługiwano się przy tym kwadratową ramką z drutu o boku 1 ni.Praktycznie wyglądało to w ten sposób, że na poletku na wysokościkwiatostanów .facelii przykładano ramkę i na objętej przez nią po-wierzchni (1 m2) liczono wszystkie znajdujące się pszczoły w danymmomencie. Czynność tę wykonywano na każdym ze 196 poletek do-świadczenia, kolejno od pierwszego do ostatniego, 6-8 razy w ciągudnia. Obserwacje wykonywano w dni pogodne w godzinach od 10-16.

W celu określenia długości kwitnienia kwiatów facelii zaznaczanoje nićmi w momencie otwierania się płatków korony i obserwowanokiedy zwiędną.

Nektarowanie facelii badano każdego roku (1957, 1958 i 1959)w okresie pełni jej kwitnienia w ciągu 8 dni. Zgodnie z ogólnie przy-jętą zasadą (Demianowiczowa 1963) nektar pobierano w godzinachpołudniowych. Jednego dnia badano pod tym względem tylko 1/4 do-świadczenia, to jest jedno powtórzenie, ponieważ trudno było w krótkimczasie pobrać nektar z roślin wszystkich poletek. Na poszczególnympoletku brano dziennie jedną próbę nektaru z 10 kwiatów, pochodzą-cych z kilku roślin. Na 24 godziny przed każdorazowym pobraniemnektaru okrywano rośliny izolatorami z gazy. Przy badaniu nektaro-wania stosowano metodę pipetową. opisaną szczegółowo przez ne-m i a n o w i c z o w ą (1960). Wydajność miodową obliczono wedługzasady podanej przez Gubina (1!J48). .

S P o s ó b o p r a c o w a 11 i a w y n i k ó w. Wyniki doświadczeń opra-cowano statystycznie przy pomocy analizy wariancyjnej R. A. F i s h e-r a. W badaniach przyjęto dwa poziomy wiarogodności: al = 0,05i a2 = 0,01. Ocenę istotności różnic pomiędzy średnimi oparto na kry-terium "t" Studenta. Różnice graniczne (przedziały ufności dla różnic)oznaczono w pracy symbolami m, i m2. Statystyczny sposób analizo-wania wyników był zgodny w większości przypadków z układem do-świadczeń. Przy opracowaniu zaś niektórych wyników analiz chemicz-nych użyto metody stosowanej dla bloków losowanych. .

W pracy podano tylko najważniejsze wykresy i tabele, niezbędnedla zilustrowania zagadnienia.

PRZEBIEG DOŚWIADCZEŃ I WYNIKI

WARUNKI POGODY PODCZAS WEGETACJI MIESZANEK

Przebieg pogody w czasie wegetacji mieszanek w latach 1957-1960scharakteryzowano na podstawie opadów i średniej temperatury po-wietrza. Dane wzięto ze stacji meteorologicznej odleglej o około 800 mod pola, na którym przeprowadzano doświadczenia.

39

------ .-----_. ---------------------

Roczne sumy opadów wynosiły w 1957 r. - 446,1 mm, w 1958 -400,5 mm, w 1959 - 367,3 mm i w 1960 - 643,2 mm. W porównaniuze średnią z wielu lat, wynoszącą dla Skierniewic 521,9 mm, były onew latach 1957-1959 znacznie niższe, a w roku 1960 - dużo wyższe.Sumy opadów, w okresie kwiecień - maj - czerwiec, wynosiły w ko-lejnych latach badań 103,9 mm, 99,2 mm, 100,6 mm i 134,7 mm,podczas gdy średnia wieloletnia dla tego okresu wynosi 144,7 mm.

Tabela 2

Temperatura powietrza i opady w okresie wegetacji mieszanek

1957 7,61958 1,31959 7,11960 3,3

1957 0,71958 7,51959 4,51960 9,9

Temperatura powietrza - średnie dekadowe w "C

3,5 13,2 6,0 15,5 10,8 16,8 19,0 17,1 20,9 18,9 16,35,5 6,9 11,6 14,5 18,3 13,9 15,1 15,3 17,8 20,1 17,58,9 9,0 12,7 14,9 11,9 17,5 15,9 16,7 19,4 22,S 20,7

10,3 6,1 10,5 14,7 13,2 18,8 15,7 16,4 14,0 19,2 15,7

Opady - sumy dekadowe w mm

6,6 10,4 12,0 7,0 47,6 12,6 37,2 38,S 31,817;,5 10,3 3,1 7,3 23,1 0,1 7,1 24,2 20,8 0,3 14,95,4 8,7 0,5 28,1 2,2 11,1 17,6 22,5 12,3 51,7 50,94,3 24,5 0,0 14,6 18,7 13,3 42,9 6,5 30,7 32,3 161,3

Rozkład opadów i przebieg temperatury w czasie wegetacji mie-szanek przedstawiono w tabeli 2. Kwiecień i maj 1957 r. charaktery-zowały się niewielką ilością opadów oraz znacznymi wahaniami tempe-ratury. Przy bardzo małych opadach w drugiej dekadzie maja i zupeł-nym ich braku w trzeciej oraz przy spadku temperatury w tym czasie,rośliny nie miały dobrych warunków wegetacji. Dopiero większe opadyw pierwszej dekadzie czerwca i ocieplenie, które po nich nastąpiło,wpłynęły korzystnie na wzrost mieszanek. Druga dekada czerwca byłaznów bezdeszczowa, a niewielkim opadom w trzeciej dekadzie towa-rzyszyło nieznaczne ochłodzenie. Nie wywarło to jednak już niekorzyst-nego wpływu na wzrost mieszanek.

Rok 1958 charakteryzował się znacznie opóźnioną wiosną. Dopierow końcu kwietnia maksymalna temperatura przekroczyła 10° C. W maju,jakkolwiek ubogim w opady, pogoda była dość sprzyjająca wegetacjiroślin. W pierwszej połowie czerwca natomiast nie było w ogóle deszczui wystąpił ponadto spadek temperatury. Mieszanki w tym czasie rosłypowoli i z powodu późnego siewu (6 maja) nie zdążyły jeszcze za-

40

kwitnąć. W drugiej połowie czerwca i na początku lipca spadły deszczei temperatura się nieco podniosła, co wpłynęło korzystnie na wzrostmieszanek.

Wiosna 1959r. w odróżnieniu od poprzedniej nastąpiła bardzo wcześ-nie. W kwietniu warunki były sprzyjające dla wegetacji roślin. W pierw-szej połowie maja było dość ciepło, lecz sucho. Główna ilość deszczówspadła w drugiej dekadzie maja, po czym nastąpiło ochłodzenie trwająceprawie do końca miesiąca. Pierwsza dekada czerwca była dość ciepła,lecz stosunkowo uboga w opady. W sumie około 3-tygodniowy okres,w końcu maja i w pierwszej połowie czerwca, .był niezbyt korzystnydla wegetacji. Korzystnie na wzrost mieszanek wpłynęły nieco większeopady w drugiej i trzeciej dekadzie czerwca. Rośliny nie mogły jednakwyrosnąć bardzo duże, ponieważ wysiane stosunkowo wcześnie (15. IV)wcześniej weszły w stadium generatywne.

W 1960 r. średnia dzienna temperatura w drugiej dekadzie kwietniaprzekraczała +10° C. W trzeciej dekadzie nastąpiło ochłodzenie, któretrwało do pierwszych dni maja. Wpłynęło ono na zahamowanie wege-tacji roślin. W drugiej i trzeciej dekadzie maja oraz w czerwcu rozkładtemperatury i opadów był dość równomierny i sprzyjający wegetacjimieszanek. Większe opady w połowie czerwca przyczyniły się nawetdo ich bujnego wzrostu, zwłaszcza roślin strączkowych.

WYNIKI OBSERWACJI I POMIARÓW W CZASIE WEGETACJI N{IESZANEK• •

P r z e b i e g f a z w z r o s t u i k w i t n i e n i a p o s z c z e g ó I-n y c h g a t u n k ó w (komponentów) m i e s z a n e k. Wschody roślinwchodzących w skład badanych mieszanek pojawiały się w poszczegól-nych latach w różnym czasie po wysiewie (tab. 3). Rozpiętość pomiędzydatami ukazywania się na powierzchni gruntu różnych gatunków się-gała 10 dni. Przy późnym siewie (6.V) i wyższej temperaturze w 1958 r.większość roślin wzeszła już po około 8 dniach, podczas gdy przy siewiewczesnym i niższej temperaturze w 1959 r. po około 15 dniach.

Najbardziej stałym okresem od siewu do wschodów we wszystkichlatach odznaczały się zboża (9-:-13 dni), a następnie wyka i peluszka(8-15 dni) oraz facelia (6-15 dni). Wschody łubinu ukazywały siępo 9-20 dniach, a seradeli po 7-19 dniach od daty siewu. Faceliawschodziła w poszczególnych latach w tym samym mniej więcej czasieco wyka i peluszka.

Początek kwitnienia tych samych gatunków roślin następował,z nielicznymi wyjątkami, w jednakowym mniej więcej czasie we wszyst-kich mieszankach. Jedynie peluszka w mieszance M, (ze zbożami) za-kwitła w 1958 i 1960 roku o 1-3 dni później niż w innych. W tej

41

Ił>-~ Tabela 3

Daty siewu, wschod6w, kwitnienia z zbioru mieszanek

1957 (siew 23.IV) 1958 (siew 6.V) 1959 (siew 15.IV) 1960 (siew 15.IV)

kwitnienie kwitnienie kwitnienie kwitnienie(zbóż- (zbóż - (zbóż - .. (zbóż-

Rodzaj mieszanki '" kłoszenie ) kłoszenie) .'" kłoszenie) '" kłoszenie)'".., -e "8 -eo o •.. o •..-S po-

pełnia I i -S ~ ..t: po- '0 -Spełnia I ~~ czątek ~ początek pełnia .s ~ czątek 'pełnia :a ~ początek... ...

---- ---- ---Miesiące V VI VI VII VII V VI VII III VII VII IV V VI VI VII VII' IV Iv VI VI VII VII

MI Wyka jara 3 27 - 14 3 - 30 20 - 26 21Peluszka 3 30 - 14 6 - 30 25 - 26 26Jęczmień 2 20 24 1 15 26 29 8 28 11 15 26** 24 15 19Owies 2 24 27 15 28 1 28 14 17 24 20 25Facelia 4 15 20--? 12 22 28-? 30 6 10-? 25 11 14-?

M2 Wyka jara 3 26 4 14 3 11 30 20 25 26 21 27Peluszka 3 30 6 8 14 3 12 15 30 25 30 4 26 25 3 5Facelia 4 15 19-5 12 21 26-10 30 6 10--2 25 10 13-4

M3 Łubin ż. p. 5 30 4 15 6 10 2 26 1 5 25 28Peluszka 3 30 6 10 14 3 12 18 30 25 20 8 26 25 1 8Facelia 4 15 19-5 15 21 26-10 30 6 10--2 25 9 13-7

M4 Łubin ż, p. 5 30 4 15 6 10 30 2 26 1 10 5 25 28Seradela 12 26 2 11 13 28 5 19 4 20 28 25 22 27 8Facelia 4 14 18-5 12 21 26-10 30 6 10-2 25 8 12- 7Facelia 4 14 18-5 11 12 21 26-10 19 30 6 10-- 2 10 25 8 12- 7 8(czysty siew)

*) Cyfry rzymskie w nagłówku oznaczają mśesiące, a znajdujące się -pod nimi w kolumnach arabskie - dni danego miesiąca.**) Liczba oznacza 25. VI. a nie 26. VII.

samej mieszance MI również początek kwitnienia facelii w roku 1960nastąpił o 1-3 dni później niż w innych. Gatunek ten w mieszankachzakwitał w takim samym czasie jak w czystym siewie lub najwyżejo 1-3 dni później.

Spośród roślin wchodzących do mieszanek zawsze najwcześniej roz-poczynała kwitnienie facelia, a następnie dopiero wyka, peluszka i łubin.Początek kłoszenia jęczmienia notowano w poszczególnych latacho 4-5 dni później, a owsa o 6-9 dni później w stosunku do daty uka-zywania się pierwszych kwiatów facelii. Z roślin strączkowych wykazakwitała później od facelii o 10-14 dni, peluszka o 14-19 dni, łubino 15-20 dni i seradela o 7-14 dni.

Okres od początku do pełni kwitnienia facelii, wysiewanej zarównow czystym siewie jak i w mieszankach, wynosił 3-6 dni. Długośćokresu pełni kwitnienia ustalono tylko dla facelii w mieszankach M2•

M3 i M4, których zbiór przypadał po zakończeniu pełni jej kwitnienia.Okres ten był mniej więcej jednakowo długi w obrębie poszczególnychlat zarówno dla facelii we wszystkich trzech wymienionych mieszan-kach, jak też na poletkach w czystym jej siewie. Wahał się on w okre-sie 4 lat od 14 do 25 dni. Mieszankę MI zbierano przed ukończeniempełni kwitnienia facelii, której masowe kwitnienie do momentu zbiorutrwało 10-17 dni. Ogólna liczba dni kwitnienia facelii w okresie badańwynosiła w mieszankach MI - 15 do 20, w M2 - 23 do 28, w M3 -25 do 32 i w M4 - 27 do 34. Rozmieszczenie roślin facelii na poletkachbyło dość równomierne. Interesująco przedstawiał się wygląd mieszanekw okresie ich kwitnienia; w mieszance MI (ze zbożami) nie było z dalekawidać kwitnącej facelii, natomiast pozostałe poletka, zwłaszcza miesza-nek z łubinem (M3 i ~) zwracały uwagę błękitną barwą jej kwiatówPod koniec pełni kwitnienia facelii, mieszanki z łubinem przybierałyz kolei w bardzo krótkim czasie barwę żółtą.

W y n i k i p o m i a rów w z r o s t u m i e s z a n e k. Przebieg wzro-stu roślin w mieszankach był w zasadzie podobny we wszystkich latachbadań, dlatego zilustrowano go na przykładzie jednego tylko roku 1958.Nie stwierdzono też wyraźnych rozbieżności we wzroście roślin w obrę-bie kombinacji różniących się ilością wysiewu mieszanek oraz wiel-kością dodatku facelii. W pracy przedstawiono wobec tego średniewyniki pomiarów wysokości roślin dla czterech mieszanek podstawo-wych (ryc. 2).

Ogólnie biorąc rośliny strączkowe, po krótszym lub dłuższym okresiepowolnego wzrostu, dawały następnie coraz więkSze przyrosty. Podob-nym, coraz szybszym tempem wzrostu odznaczały się ~boża w mieszan-kach, a zwłaszcza owies. Szybki wzrost facelii, rozpoczynający się po

43

około 3 tygodniach od daty jej wschodów, był natomiast bardziejrównomierny.

W mieszance Ml (wyka, peluszka, owies, jęczmień, facelia) i M2

(wyka, peluszka, facelia) naj mniejszą rośliną była facelia przez całyniemal czas ich wegetacji. Jedynie w początkowym okresie swego kwit-

•••••,.•'IJO

80

••,.

JYI 1HI 2JVI JW. 1,JVIJ'Ol" ,o.ticz.r611c,"

'OD

••

lVI..

-----., •.._._.- Htkłl'ł.

• •.-_. tulił"_ .•_ ..• ,cra.;',l.. --."' ..

-jłca",i.ert••...... 'accha

Ryc. 2. Przebieg wzrostu roślin poszczególnych gatunków wchodzących w składmieszanek (rok 1958).

nienia przewyższała ona nieco wykę. W mieszance MI strączkowe góro-wały początkowo wzrostem nad pozostałymi gatunkami, pod koniecwegetacji zaś zboża, zwłaszcza jęczmień. Peluszka w mieszance M2

była przez cały czas najwyższą rośliną. Szczególnie wyróżniała się onawysokim wzrostem pod koniec wegetacji tej mieszanki.

Facelia w mieszance M3 (łubin, peluszka, facelia) zajmowała miejscepośrednie pod względem wysokości między łubinem a peluszką. Przezpewien czas przed swym kwitnieniem była ona znacznie wyższa odłubinu, a niewiele tylko niższa od peluszki. Pod koniec pełni kwitnie-nia różnica między wysokością peluszki i facelii znacznie wzrosła.Na 1-2 tygodnie przed zbiorem mieszanki również łubin przerósł facelię.W mieszance M4 (łubin, seradela, facelia) facelia była najwyższą roślinąniemal do końca pełni swego kwitnienia, a następnie dopiero przerósł

44

ją łubin. Seradela pozostawała na-tomiast przez cały czas niższa odłubinu i facelii.

W celu przedstawienia wpływudodatku facelii na wzrost strącz-kowych i zbóż w mieszankach,wysckość roślin w kombinacjach '.0 »>: .

130 MJ•.•••. ,

z facelią wyrażono w procentach 120 .' " "'"

wysokości tych samych gatunków 110 ,,/ ••••, ' •••••

w kombinacjach kontrolnych (rys. 3). .,0 _.-.- _._._._._.-.-.-.- •...W początkowym, około 3D-dniowymokresie po wschodach, strączkowei zboża w mieszankach MI i M2

miały w zasadzie podobną wyso-kość w kombinacjach z facelią jaki bez facelii. Dopiero później za-znaczyła się pewna tendencja dosłabszego nieco wzrostu tych roślinna poletkach z facelią.

Wyraźny' natomiast wpływ wy-wierała facelia na wzrost łubinuw mieszankach M3 i M4. Począwszyod około 20 dni po wschodach, ażdo początku jej kwitnienia, łubinw kombinacjach z facelią rósł szyb-

%

ciej niż w kontrolnych. W okre- ,so

sie zbioru natomiast był on w mie- 1~0

szance M3 (z peluszką) mniej wię- !lO120

cej jednakowo wysoki we wszyst- 110

kich kombinacjach, a w mieszanceM4 (z seradelą) pozostawał niecowyższy na poletkach z facelią. Nawzrost peluszki i seradeli w tychmieszankach dodatek facelii niewywierał większego wpływu.

W podobny sposób jak dla Ryc. 4. Wpływ mieszanek na przebiegroślin strączkowych i zbóż porów- wzrostu facelii (rok 1958).nano przebieg wzrostu faceliiw mieszankach i w czystym siewie (ryc. 4). Przy pierwszym pomiarze,tj. około 3 tygodnie po wschodach, facelia W mieszankach była o 25do ponad 50% wyższa niż w czystym siewie. Następnie różnice teszybko się zatarły, przy czym w okresie zbioru znów wystąpiły, choć

%

HOl100

go

M,

i;;;;;;:;;"'3 <~=.=:;:-_.§

HOl100

go

------- ._._._.!L •._._~-:.:_ :.._:.:'::.._;~__ ~

'O, .. - .. >......,

150

,.0

130

'20

11.

...•...- ....•.90 L-~--.----.-----...,-----r-

sv« 13VIJDotli pOMU&rOn

HI 13 VI

Obj4Śnlenia·

--rolUny •. ""ISZA"tABba fcu.tli1----w)lka _.. s,.,.o.J,la-'-'--pd'tA-rl"A __ "Nłł'1- ••- •.-tubtl'l __ J~'%I"uri

Hyc. 3. Wpływ facelii na przebiegwzrostu roślin strączkowych i zbóż

wchodzących w skład mieszanek(rok 1958).

100

90~L-~ __ .-__ ~ __ ~ __ ~3V1 !.lVI 23V' JVII 13 VII

__ tocetia. w Clljstym .siewu__ (o.cuio. w M

1

----1t1celia -"ł M2

-'-'-'-1",,110. W l1.l_II_A -~·fa.c,Li4 w M.".

45

w znacznie mniejszym stopniu. Wyjątek stanowiła mieszanka M, (zezbożami), w której facelia była przy zbiorze niższa od uprawianejw czystym siewie.

W mieszankach M3 i M4 (z łubinem) facelia wykazywała począt-kowo słabszy wzrost niż w mieszankach M, i M2 (wyka, peluszka,zboża), pod koniec wegetacji wyrastała jednak większa. Zaznaczyła sięponadto pewna prawidłowość, a mianowicie w mieszankach, w którychfacelia była wyższa przy pierwszym pomiarze, pod koniec wegetacjiwyrastała na ogół niższa.

PLONOW ANIE MIESZANEK

P lon y z i e lon e j m a s y m i e s z a n e k. O wysokości plonówzielonej masy decydował przede wszystkim rodzaj mieszanki. Obydwiemieszanki bez łubinu (M, i M2) dawały zawsze mniej zielonej masyniż mieszanki z łubinem, przy czym różnice pomiędzy nimi we wszyst-kich latach były nieduże. W roku 1957 i 1959 jedynie zarysowała się(statystycznie nie udowodniona) różnica na korzyść mieszanki M2• Wśródmieszanek M3 i M4 natomiast większy plon zielone] masy wydawałaco roku mieszanka o wyższej normie wysiewu łubinu (M4).

W doświadczeniach nie udowodniono istotnego wpływu czynnikailości wysiewu mieszanek na ich plon zielonej masy. Dotyczy to za-równo wysokości plonów przeciętnych dla różnych ilości wysiewu, jakrównież średnich plonów rozpatrywanych oddzielnie dla poszczególnychmieszanek oraz różnej wysokości dodatku facelii.

Wysokość plonów poszczególnych mieszanek okazała się zależnaw dużym stopniu od wielkości dodatku nasion facelii. Analiza staty-styczna wyników doświadczeń wykazała istotność współdziałania rodzajmieszanki X dodatek facelii we wszystkich 3 latach badań (Fe> Fo,ol).To znaczy, że taki sam dodatek facelii powodował na ogół różne zmianyw plonie zielonej masy badanych mieszanek.

Z danych tabeli 4 wynika, że w roku 1957 wzrastający dodatekfacelii (2-6 kg na 1 ha) powodował pewną tendencję zwyżkową w plo-nie zielonej masy mieszanek M, i M2, jakkolwiek statystycznie różnicw pełni nie udowodniono. Odwrotną tendencję wykazują dane dlamieszanek M3 i M4. W mieszankach tych dodatek 2 kg facelii niepowodował jeszcze prawie żadnych zmian, dalsze natomiast zwiększenieudziału facelii pociągało za sobą wyraźny i w pełni statystycznie udo-wodniony spadek plonu zielonej masy. Należy zaznaczyć, że spadekten był większy w mieszance M4 niż M3. Średnie plony przy różnymdodatku facelii, dla mieszanek MI i M3 w roku 1958 oraz mieszanekMl i M2 w roku 1959, różniły się między sobą nieznacznie i można je

Tabela 4

Plon zielonej mas)' mieszanek w q z 1 ha

Dodatek nasion facelii w kg Wal to ić różnicy

RokRodzaj na 1 ba granicznej

mieszanki

I I I IO 2 4 6 mI m2-

1957MI 166,5 176,5 183,5 181,0M2 190,0 201,0 196,0 201,5

M3 255,0 253,0 243,5 228,0

M. 292,1 284,0 261,5 240,9

MI 186,1 183,3 181,7 180,6M2 176,1 182,8 183,9 188,3

M3 217,2 214,4 215,0 214,4

M. 278,3 261,7 258,3 248,9

MI 123,3 121,3 121,3 126,0M2 131,3 136,7 134,7 136,7M3 223,3 212,0 199,3 195,3M. 244,7 224,7 236,7 212,0

18,25 24,40

1958 10,06 13,17

1959 13,40 17,47

traktować jako równorzędne. W miarę zwiększania udziału facelii plonymieszanki M2 w 1938 r. wzrastały, natomiast mieszanki M3 w tymsamym roku i M4 w obydwu latach (1938 i 1959) wyraźnie malały,podobnie jak w roku 1957.

Ogólnie biorąc, zmiany w plonie zielonej masy pod wpływem do-datku facelii były znacznie większe dla mieszanek z łubinem (M3,

a zwłaszcza M4).

Facelia w czystym siewie wydawała znacznie niższe plony zielonejmasy niż mieszanki; plony te wynosiły średnio w roku 1957 - 135,1 q,w 1958 - 123,0 q i w 1959 - 105,7 q z 1 ha.

p lon y s i a n a m i e s z a n e k. Podobnie jak w przypadku zielo-nej masy, wysokość plonów powietrznie suchej masy (siana) zależałaprzede wszystkim od rodzaju mieszanki. Mieszanki z łubinem (M3 i M4)

dały we wszystkich trzech latach większe plony siana niż mieszankiz wyką i peluszką (M1 i M2).

Stosowane w roku 1958 i 1959 zróżnicowanie ilości wysiewu mie-szanek nie miało wpływu na wysokość plonów siana. Analiza statystycz-na wykazała bowiem, że w ramach każdej mieszanki średnie dla kombi-nacji różniących się ilością wysiewu, a przy tym samym dodatku faceliimożna traktować jako wielkości całkowicie sobie równorzędne.

Dodatek facelii powodował natomiast pewne zmiany w wysokości

47

.- _. -- -- -------------

plonu siana mieszanek. W dwu doświadczeniach, z roku 1957 i 1958,stwierdzono istotność współdziałania rodzaj mieszanki X dodatek facelii(Fe> FO,o5)w trzecim zaś, z roku 1959, wartość Fe była bliska war-tości FO,05. Średnie plony siana mieszanek MI, M2 i M3 w roku 1957oraz M}, M3 i M4 w latach 1958 i 1959 były podobne przy wsz.ystkichbadanych wielkościach dodatku facelii (tab. 5).

Tabela 5

Plon siana mieszanek w q z 1 ha

Wartość różnicyRok Rodzaj Dodatek nasion facelii w kg na 1 ha granicznej

mieszanki I I I IO 2 4 6 mi m2

1957MI 37,5 39,S 41,0 40,5M2 44,S 46,0 45,0 46,0

MJ 50,S 48,5 52,0 48,0

M. 56,0 54,S 52,5 48,5

MI 40,6 40,5 40,6 40,6M2 32,8 35,0 35,6 37,2

MJ 43,3 43,9 43,9 43,9

M. 47,9 48,9 47,2 46,1

M, 35,3 35,3 35,3 36,7M2 32,7 36,0 36,0 36,0

M3 42,0 41,3 40,0 40,7

M. 38,7 40,7 43,3 40,7

4,20 5,60

1958 2,11 2,83

1959 3,13 4,14

Wyraźne zróżnicowanie wystąpiło między średnimi mieszanki M4w roku 1957 j mieszanki M2 w roku 1958 i 1959. Należy przy tymzaznaczyć, że mieszanka M4 (łubin, seradela, facelia) wykazała spadekplonu siana w miarę wzrostu udziału w niej facelii, natomiast mieszankaM2 (wyka, peluszka, facelia) jego wzrost.

Plony siana facelii w czystym siewie były znacznie mzsze mz Jejmieszanek z roślinami strączkowymi i wynosiły w roku 1957 - 35,1 q,w 1958 - 36,3 q i w 1959 - 28,0 q z 1 ha.

Wydajność siana mieszanek. Największy wpływ na wy-dajność siana w stosunku do zielonej masy miał rodzaj mieszanki(tab. 6). Mieszanki bez łubinu (MI i M2) wykazywały większą na ogółwydajność niż mieszanki z łubinem (M3 i M4). Wyjątek pod tym wzglę-dem stanowiła mieszanka M2 w doświadczeniu z roku 1958, która miałanieco niższą wydajność siana niż mieszanka z łubinem M3. Z dwumieszanek z łubinem, mieszanka M4 (łubin, seradela, facelia) odznaczałasię niższą wydajnością siana niż M3 (łubin, peluszka, facelia).

48

Tabela 6

Wydajność siana mieszanek w procentach ich zielonej masy

RokRodzaj mieszanki Wartość różnicy granicznej

Mj M2 M3 M4 mi m2

1957 22,4 23,1 21,0 19,0 0,88 1,051958 22,1 19,2 20,3 18,2 0,51 0,691959 29,1 26,1 19,9 17,9 0,58 0,78

Ilość wysiewu mieszanek nie wywierała żadnego wpływu na pro-centową wydajność ich siana w stosunku do zielonej masy. Wszystkieśrednie, w ramach poszczególnych mieszanek, odpowiadające różnymilościom wysiewu były prawie identyczne.

Między średnimi dla kombinacji o różnym dodatku facelii, obliczo-nymi jako przeciętne dla wszystkich mieszanek i wszystkich gęstościsiewu, wystąpiły niewielkie różnice (tab. 7). Przeciętna wydajność sia-na mieszanek była większa przy udziale w nich facelii, przy czymw miarę większego jej dodatku zarysowała się tendencja wzrostu wy-dajności siana.

Tabela 7

Wydajność siana mieszanek w procentach ich zielonej masy zależnie od dodatku facelii

RokDodatek nasion facelii w kg na 1 ha WartOŚć różnicy granicznej

O 2 4 6 m! m2....._---

1957 21,0 21,2 21,7 21,6 0,54 0,731958 19,3 20,2 20,1 20,3 0,42 0,571959 22,1 23,3 23,6 23,9 0,26 0,35

W doświadczeniach z roku 1957 i 1958 wpływ dodatku facelii byłniezależny od rodzaju mieszanek, natomiast w doświadczeniu z roku1959 wystąpiły istotne różnice związane z rodzajem mieszanki (tab. 8).Wzrost wydajności siana związany z ilościowym udziałem facelii byłdla mieszanek z łubinem (M3 i M4) wyraźnie większy niż dla pozo-stałych.

Przeciętna z 3 lat wydajność siana w stosunku do zielonej masywyki z peluszką w mieszance MI wynosiła 22,1 %, zbóż w tej mie-szance - 25,6%, wyki z peluszką w mieszance M2 - 21,7%, łubinuz peluszką w mieszance M~ .- 16,7%, łubinu z seradelą w mieszanceM4 - 14,7%, facelii w mieszankach - 24,4%, facelii w czystym sie-wie - 25,8% i chwastów w mieszankach - 27,3%.

4 - zeszyty pszczelnicze 49

Tabela 8

Wydajność siana mieszanek w procentach ich zielonej masy zależnie od rodzaju mieszanki oraz dodatku

facelii (wyniki dośw. z roku 1959)

Rodzaj Dodatek nasion facelii w kg na 1 hamieszanki

O 2 4 6

MI 28,7 29,3 29,2 28,9M2 25,0 26,3 26,6 26,5M, 18,9 19,4 20,2 21,0M. 15,8 18,0 18,4 19,1

Wartość różnicy granicznej

0,45 0,60

R e s z t k i P o ż n i w n e. Nie stwierdzono, aby którykolwiek z trzechbadanych czynników (rodzaj mieszanki, ilość wysiewu oraz wielkośćdodatku facelii) wywierał istotny wpływ na ilość pozostawianych w gle-bie resztek pożniwnych. Jedynie średnie dla mieszanki M2 (wyka,peluszka, facelia), a zwłaszcza jej kombinacji bez facelii, były nieconiższe od średnich dla pozostałych mieszanek, jednak statystycznieróżnice te nie zostały udowodnione. Ilość pozostawianych na 1 hapowietrznie suchej masy resztek pożniwnych wynosiła przeciętniew ciągu 3 lat dla mieszanki MI - 15,7 q, M2 - 11,9 q, M3 14,2 qoraz M4 - 14,6 q, natomiast dla facelii w czystym siewie - 9,5 q.

WYNIKI ANALIZY BOTANICZNEJ MIESZANEK

U d z i a ł s i a n a s trą c z k o w Yc h i z b ó ż w m i e s z a n k a c h.Frocentowy (wagowy) udział siana gatunków podstawowych, a więcstrączkowych i zbóż, zależał od rodzaju mieszanki (tab. 9). Mieszankaze zbożami (MI) zawierała we wszystkich trzech latach wyższy procenttych roślin. Powstałe trzy mieszanki w roku 1937 i 1959 różniły sięmiędzy sobą tylko nieznacznie. Większe zróżnicowanie wystąpiło wśródnich w roku 1938. Mieszanki z łubinem (M3 i M4) wykazały w tymroku zdecydowanie niższy procent siana strączkowych od mieszanki M2

(wyka, peluszka, facelia). Różniły się one ponadto istotnie międzysobą. Mieszanka M3 (Iubin, peluszka, facelia) posiadała mianowiciewyższy procent siana roślin strączkowych niż mieszanka M4 (łubin,seradela, facelia).

Tabela 9

Procentowy udział siana roślin strączkowych i zb6ż w plonie og6lnym siana mieszanek

Rodzaj mieszanki Wartość różnicy granicznej xRok

MI M2 M, M, mI m2

1957 79,5 58,7 52,5 53,6 10,30 14,451958 82,6 63,2 57,5 42,7 4,41 6,051959 87,9 59,7 63,6 64,8 11,07 15,92

50

Na procentową zawartość podstawowych roślin (strączkowych i zbóż)w sianie mieszanek duży wpływ wywierała ilość ich wysiewu. Staty-stycznie udowodniono (przy poziomie wiarogodności a = 0,01) istotnośćróżnic między średnimi dla poszczególnych ilości wysiewu w obrębielat. W miarę mniejszego wysiewu strączkowych i zbóż mniejszy byłrównież procentowy udział ich siana w mieszankach. Między najwięk-szą a najmniejszą z badanych ilości wysiewu różnice dochodziły do 10%.

Tabela 10

Procentowy udział siana roślin strączkowych i zbóż w plonie ogólnym siana mieszanek zależnie od dodatkufacelii

RokDodatek nasion facelii w kg na 1 ha Wartość różnicy granicznej

O 2 4 6 m, m2

1957 67,4 63,4 55,2 53,1 5,37 7,16

1958 73,2 61,3 57,8 53,7 3,31 4,46

1959 78,6 72,2 65,2 59,8 3,02 3,63

Podobnie- jak dla ilości wysiewu tak też dla różnego dodatkufacelii wystąpiły duże, statystycznie udowodnione różnice między śred-nimi we wszystkich trzech latach (tab. 10). Przy wzroście dodatkufacelii zmniejszał się procentowy udział siana strączkowych i zbóżw mieszankach.

Wszystkie trzy badane czynniki (rodzaj mieszanki, ilość wysiewui wielkość dodatku facelii) wpływały w zasadzie niezależnie jeden oddrugiego na procentową zawartość siana gatunków podstawowychw mieszankach. Jedynie w roku 1959 stwierdzono istotne współdziała-nie rodzaj mieszanki X dodatek facelii (Fe> Fo,Ol). W roku tym mie-szanka MI (ze zbożami) nie wykazała takiej prawidłowości jak wszyst-kie inne; nie wystąpiło u niej mianowicie zmniejszenie udziału sianastrączkowych i zbóż w miarę większego dodatku facelii.

Zaznaczyć również należy, że w obrębie mieszanki MI udział sianasamych strączkowych (bez zbóż) był niski. Wynosił on przeciętnie dlawszystkich kombinacji z facelią w roku 1957 - 22,8%, w 1958 - 28,2%i w 1959 - 17,4%, zaś dla kombinacji bez facelii w odpowiednichlatach - 30,5%, 31,0%, 18,0%. Wyniki z roku 1957 wykazały tendencjęzniżkową w miarę wzrostu udziału facelii w mieszance. Ze zwiększe-niem gęstości siewu mieszanki zwiększała się również procentowa za-wartość w niej siana strączkowych. Zależność ta wystąpiła wyraźniejw roku 1959 niż w 1958 r.

U d z i a ł s i a n a f a c e l i i w m i e s z a n k a c h. We wszystkichtrzech latach mieszanka ze zbożami (MI) zawierała 2-3 razy mniejsiana facelii niż inne (tab. 11). Procentowa zawartość siana facelii

51

----- ----------------

w pozostałych mieszankach była w poszczególnych latach podobna.Wyjątek pod tym względem stanowiła tylko mieszanka M4 (łubin,seradela, facelia) w roku 19ó8, W której udział facelii był znaczniewiększy niż w mieszankach M3 i M2•

Wpływ ilości wysiewu mieszanek na procentowy udział faceliiw ich składzie zaznaczył się wyraźniej tylko w roku 1959. Ze zwięk-

Tabela 11Procentowy udział siana facelii w plonie ogólnym siana mieszanek

fok Rodzaj mieszanki Warlość różnicy granicznej

MI M2 M3 M. mi m2

1957 12,5 26,S 30,0 29,1 7,31 10,24

1958 14,0 29,0 28,4 43,0 6,32 8,641959 9.0 28.6 25,9 28,7 7,01 10,08

szeniem ilości wysiewu mieszanek M2, M3 i M4 stwierdzono (przypoziomie wiarogodności a = 0,05) istotnie mniejszą zawartość w nichsiana facelii. Mieszanka MI (ze zbożami) takiej prawidłowości niewykazała; jej średnie dla wszystkich trzech ilości wysiewu różniły sięmiędzy sobą tylko nieznacznie.

Bardzo duży wpływ na procentowy udział siana facelii w mieszan-kach miała wielkość dodatku jej nasion (tab. 12). Niezależnie od rodzaju

Tabela 12

Procentowy udział siana facelii w plonie ogólnym siana mieszanek, zależnie od wielkości dodatku jej nasion

RokDodatek nasion facelii w kg na 1 ha Wartość różnicy granicznej

2 4 6 m, m2

1957 14,3 22,2 27,3 6,76 9,061958 22,7 28,6 34,S -7,84 10,431959 15.5 23.2 30,5 2,56 3,38

mieszanki, ze wzrostem dodatku nasion facelii, wzrastała również za-wartość siana tej rośliny w mieszankach. Wzrost zawartości sianafacelii w plenie ogólnym siana mieszanek nie był jednak proporcjo-nalny do ilości wysiewanych jej nasion lecz znacznie mniejszy.

U d z i a ł s i a n a c h was t ó w w m i e s z a n k a c h. W mieszan-ce ze zbożami (MI) chwasty stanowiły najwyżej 10% ogólnej masysiana, podczas gdy w innych mieszankach udział ich był we wszyst-kich trzech latach 2-3 razy większy. Wartości przeciętne dla miesza-nek M2, M3 i M4 w obrębie poszczególnych lat wahały się znacznie,lecz różnice między nimi nie przekraczały nigdy wartości różnicy gra-nicznej mi'

52

Tabeia lj

Procentowy udział siana chwastów w plonie ogólnym siana mieszanek, zależnie od dodatku nasion facelii

RokDodatek nasion facelii w kp; na 1 ha Wartość r6inicy granicznej

O 2 4 6 m, m2

1957 29,6 19,3 20,6 15,4 5,02 6,69

1958 26,8 16,4 13,7 11,8 4,02 7,38

1959 21,1 12,3 11,6 9,6 2,54 3,34

Zróżnicowanie ilości wysiewu nie powodowało dużych zmian w za-wartości siana chwastów w mieszankach. Nieco mniejszy ich udziałprzy większej ilości wysiewu mieszanek stwierdzono tylko w roku 1958.Bardzo duży natomiast wpływ na procentowy udział chwastów w mie-szankach wywierała wielkość dodatku facelii (tab. 13). Wyraźne róż-nice, przekraczające wartość różnicy granicznej m2, stwierdzono wewszystkich latach pomiędzy średnimi dla kombinacji z facelią a śred-nimi kombinacji kontrolnych. Przy braku facelii mieszanki zawieraływ swym składzie 1,5-2 razy tyle chwastów, co przy jej' udziale.W obrębie kombinacji z facelią różnice były znacznie mniejsze; uwidocz-nił się jednak spadek zawartości chwastów w mieszankach w miaręwiększego udziału w nich facelii.

Główną masę siana chwastów stanowił chaber bławatek (Centraureacyanus L.) i łopucha (Raphanus raptumistrusn. L.).

Wydajność siana roślin strączkowych w stosunku doi l oś c i w y s i e w a n y c h i c h n a s i o n w róż n y c h m i e s z a n-k a c h. Z 1 kg wysiewanych nasion strączkowych uzyskiwano w mie-szance ze zbożem (MI) blisko o połowę mniej powietrznie suchej masyniż w innych mieszankach (tab. 14). Fewien wpływ na zmniejszenie wy-

Tabela 14

Wydajność siana roślin strączkowych (w kg) w stosunku do ilości wysianych ich, nasion (średnie z lat1957-1959)

Mieszanki Dodatek facelii w kg na 1 ha

O 2 4 6

MI 9,53 7,89 7,86 7,11M2 17,69 17,64 13,11 12,34M3 16,54 15,17 13,17 11,81M. 17,22 14,73 14,06 11,80

dajności siana strączkowych w stosunku do ilości wysiewanych nasionmiała wysokość dodatku faceli. Wpływ ten zaznaczył się nieco wyraź-niej w mieszankach bez zbóż (M2• M3 i M4). Należy zwrócić uwagę, że

53

nawet przy najwyższym (6 kg) dodatku facelii w mieszance M2 (wyka,peluszka, facelia), taka sama ilość wysiewanych nasion strączkowychdawała o ponad 30% więcej siana niż w mieszance ze zbożami (Md bezudziału facelii, natomiast przy dodatku 2 kg facelii - o ponad 80%więcej.

Wraz ze zmniejszeniem ilości wysiewu mieszanki M4 (łubin, sera-dela, facelia) wydajność siana strączkowych w stosunku do ilości wy-siewanych ich nasion pozostawała bez zmian, mieszanki M2 i M3 -minimalnie wzrastała, a mieszanki MI - malała.

WPŁYW MIESZANEK NA NIEKTORE CECHY MORFOLOGICZNE FACELII

Grubość łodyg facelii. Badana w roku 1958 i 1959 grubośćłodyg facelii zależała od rodzaju mieszanki oraz dodatku wysiewanychnasion facelii, przy czym stwierdzono istotność współdziałania obydwutych czynników (Fe> Fo,Ol)'W miarę zwiększania dodatku facelii gru-bość jej łodyg w mieszance MI (ze zbożami) prawie się nie zmieniała,natomiast w pozostałych trzech mieszankach nieco malała. Średniagrubość łodyg facelii w roku 1958 wynosiła w mieszance M1 - 1,96 mm,w M2 - 3,01 mm, w M3 - 3,21 mm i w M4 - 3,28 mm, a w roku1959 w odpowiednich mieszankach - 1,87 mm, 2,73 mm, 2;78 mmi 2,83 mm.

S z t Yw n ość ł o d Yg f a c e l i i. Facelia w mieszankach miaławyraźnie mniej sztywne łodygi niż w czystym siewie, zarówno podwzględem wytrzymałości na łamanie jak i na zgniatanie (tab. 15). Naj-bardziej wiotkimi łodygami odznaczały się rośliny facelii z mieszanki

Tabela 15

Sztywność łodyg facelii uprawianej w mieszankach oraz w czystym siewie (wyniki z 1960 L)

I

I

II Wartość róż-I Rodzaj mieszanki I'~Określenie badanej cechy I Część lodygi czysty nicy granicznej

i I Isiew lMI M2 M3 M4 mI m2

Wytrzymałość na złamanie 20 mm dolna 0,21 0,71 0,87 1,27 1,94 0,483 0,678odcinka łodygi (w kg) środkowa 0,14 0,58 0,64 0,83 1,43 0,199 0,279

górna 0,10 0,29 0,32 0,38 0,71 0,137 0,192

Wytrzymałość na zgniatanie dolna 1,03 1,46 1,62 1,96 3,46 0,920 1,29115 mm odcinka łodygi (w kg) środkowa 0,95 1,35 1,40 1,65 2,48 0,733 1,029

górna 0,92 1.30 1,31 1,42 1,93 0,512 0,719

Średnica łodygi w 111m dolna 2,73 4,02 4,20 4,58 3,85 0,791 1,124środkowa 2,25 3,12 3,20 3,37 3,13 0,839 1,181górna 1,57 2,11 2,13 2,20 2,25 0,452 0,635

54

MI (ze zbożami). W pozostałych mieszankach różniły się one nieznacz-nie sztywnością swych łodyg. Nieco mniejszą tylko wytrzymałość nazłamanie wykazała facelia w mieszance M2 (wyka, peluszka, facelia)niż w obydwu mieszankach z łubinem (M3 i M4).

Należy zaznaczyć, że facelia w mieszankach M2, M3 i M4 miała po-dobną grubość łodyg jak w czystym siewie, a tylko w mieszance MIbyła znacznie cieńsza.

Owłosienie łodyg facelii. Średnią liczbę włosków na 15 mm-w części dolnej, środkowej i górnej łodygi oraz ich długość i grubośćpodano w tabeli 16 dla facelii w czystym siewie. W porównaniu z tymidanymi facelia w mieszankach wykazała tylko o około 30% mniejwłosków w części dolnej łodygi i około 20% mniej w części środkowej.Ponadto rośliny facelii z mieszanki MI miały o 10---20% cieńsze włoskiniż w czystym siewie i w pozostałych mieszankach.

Tabela 16Owłosienie łodyg facelii uprawianej w czystym siewie

Część łodygi Średnica łodygiLiczba włosków

Długość włoskówGrubość włosków

na pow. 15 m2 na '/3 ich długościwmm łodygi wmm od podstawy w

dolnaśrodkowagórna

4,183,632,61

2,083,367,20

1,131,501,72

79,991,384,7

WYNIKI OBSERWACJI NAD SKARMIANIEM MIESZANEKPRZEZ ZWIERZĘTA GOSPODARSKIE

Zielona masa mieszanek z facelią była dobrze zjadana przez krowy,konie, owce i kozy. Badana ilość pozostawianych (nie zjadanych) przezkrowy resztek wynosiła dla mieszanek Mb M3 i M4 około 18%, a dlamieszanki M2 około 12%. W obrębie mieszanek M2, M3 i M4 niecowięcej niezjedzonych resztek stwierdzono dla kombinacji z faceliąw porównaniu z kontrolnymi (bez facelii). Przy skarmianiu natomiastmieszanki MI nie zauważono takich różnic.

Wśród niezjedzonych resztek mieszanki MI były przeważnie źdźbłazbóż, mieszanki M2 - łodygi chwastów i facelii, a mieszanek M3 i M4 -łodygi chwastów, facelii i łubinu.

Należy podkreślić, że omówione wyżej wyniki uzyskano przy po-dawaniu mieszanek bydłu wieczorem, po jego powrocie z pastwiska.W przypadku, kiedy krowy były na ubogim pastwisku zjadały nie-jednokrotnie prawie doszczętnie podawaną im zielonkę mieszanek.

Siano mieszanek strączkowych z facelią było zjadane przez koniechętniej niż dość dobre siano łąkowe.

55

WYNIKI ANALIZ CHEMICZNYCH MIESZANEK

Zawartość niektórych składników pokarmowychw s u c h e j m a s i e roś l i n w c h o d z ą c y c h w s kła d m i e s z a-n e k. Facelia zawierała surowego i strawnego białka mniej niż roślinystrączkowe, a podobnie jak zboża (tab. 17). Tłuszczu surowego było

Tabela 17

Procentowa zawartość niektórych składników pokarmowych i popielnych w suchej masie roślin wchodzącychw skład mieszanek (średnie z lat 1957-1959)

Wartość różnicyGrupa roślin granicznej

SkładnikWyka I lubin, I lubin, I owies I Facelia I Chwastypeluszka peluszka seradela jęczmień mI m2

Białko surowe 18,44 19,28 21,07 10,39 12,22 13,81 1,596 2,269Białko strawne 15,31 16,20 17,73 8,26 7,68 9,26 1,684 2,396Tłuszcz surowy 2,60 2,32 2,12 1,98 2,21 2,57Włókno surowe 28,34 29,06 29,48 32,21 29,06 33,68 2,251 3,202Bezazot. subst. wye. 40,85 41,70 38,82 48,49 42,12 39,30 2,612 3,714Popiół surowy 9,77 7,64 8,51 6,93 14,39 10,64 1,034 1,472CaO 2,756 2,256 1,811 0,767 4,644 2,611 0,0814 0,1350

PzOs 0,602 0,578 0,570 0,487 0,686 0,634 0,0229 0,0379K20 2,426 2,061 1,741 2,278 2,500 2,963 0,0677 0,0984

prawie jednakowo dużo we wszystkich grupach roślin wchodzącychw skład mieszanek. Włókna surowego facelia zawierała tyle co roślinystrączkowe, a nieco mniej niż chwasty i zboża, natomiast bezazotowychsubstancji wyciągowych nieco więcej niż strączkowe i chwasty, znacz-nie mniej zaś od zbóż. Pod względem zawartości popiołu surowegofacelia przewyższała wszystkie rośliny wchodzące w skład mieszanek.Wapnia zawierała ona O blisko 70% więcej niż wyka z peluszką, o pa-nad 100% więcej niż łubin z seradelą, a o 500% więcej niż zboża.Facelia przewyższała też nieco inne rośliny w mieszankach pod wzglę-dem zawartości fosforu. Potasu stwierdzono w facelii tyle mniej wię-cej co w wyce z peluszką.

Wpływ facelii na zawartość składników pokarmo-wych i popiołu w roślinach strączkowych oraz wpływroś l i n s trą c z k o w Yc h n a z a war t ość t Yc h s kła d n i-k ó w w f a c e l i i. Obecność facelii w mieszankach nie miała wpływuna zawartość składników pokarmowych oraz popiołu i ważniejszych jegoskładników w roślinach strączkowych i zbożach. Wartości średnie dla

56

wszystkich badanych składników były podobne w roślinach kombinacjiz facelią jak kontrolnych (bez facelii) tych samych mieszanek.podobne w roślinach kombinacji z facelią jak kontrolnych (bez facelii)tych samych mieszanek.

Facelia z mieszanek w porównaniu z uprawianą w czystym siewiewykazała natomiast pewną niewielką, lecz statystycznie udowodnioną(przy poziomie wiarogodności a = 0,05) zwyżkę w zawartości surowegoi strawnego białka o około 15% oraz zniżkę w zawartości włóknasurowego o około 6%. Różnice w zawartości innych składników wa-hały się w granicach błędu doświadczalnego.

Zawartość surowego i strawnego białka w m i e-s z a n k a c h. Pod wpływem dodatku facelii zmniejszyła się procen-towa zawartość surowego białka w mieszankach (tab. 18). W porów-

Tabela 18

Procentowa zawartość białka surowego w suchej masie mieszanek zależnie od dodatku facelii (średnie z lat1957-1959)

Rodzaj Dodatek nasion facelii w kg na 1 ha 6,~~-1-Wartość różnicy jtranicznejmieszanki

O 2 4 mI m2MI 13,44 12,22 12,30 12,29M2 17,88 15,99 15,67 15,31MJ 17,47 16,43 15,89 15,71 1,742 2,342

M~ 19,09 17,16 16,58 16,38

naniu do kombinacji kontrolnych rozruce na niekorzyść dodatku faceliiwynosiły dla mieszanki ze zbożami (MI) około 9%, a dla pozostałych -10 do 14%. W miarę większego dodatku facelii zniżka w procentowejzawartości białka surowego w mieszankach M2, M3 i M4 była większa.

Spadek procentowej zawartości białka strawnego w mieszankachbył pod wpływem dodatku facelii w zasadzie podobny jak białka suro-wego (tab. 19). Wyraźniej zarysował się on również dla mieszanekbez zbóż (M2, M3 i M4), a słabiej dla mieszanki ze zbożami (MI)'

Tabela 19

Procentowa zawartość białka strawnego w suchej masie mieszanek zależnie od dodatku facelii (średnie z lat1957-1959)

Rodzaj Dodatek nasion facelii w kg na 1 ha Wartość różnicy granicznejmieszanki

O 2 4 6 mI m2

MI 10,72 9,82 9,94 9,39M2 14,68 12,78 12,26 11,72MJ 14,29 13,20 12,53 12,29 1,884 2,534M4 15;83 13,74 13,07 12,80

57

Z a war t ość t ł u s z c z u s u r o w e g o, w ł ó k n a s u r o w e g oi b e z a z o t o w y c h s u b s t a n c j i w y c i ą g o w y c h w m i e s z a n-k a C h, Na procentową zawartość tłuszczu surowego oraz surowegowłókna nie miał wpływu ani rodzaj mieszanki ani też wielkość do-datku facelii. Bardzo nieduże różnice pomiędzy średnimi dla tych cechbyły całkowicie przypadkowe.

Od wielkości dodatku facelii nie zależała również procentowa za-wartość bezazotowych substancji wyciągowych w mieszankach, nato-miast znaczny wpływ na tę cechę wywierał rodzaj mieszanki. Najmniej,około 36%, bezazotowych substancji wyciągowych zawierała mieszankaM. (łubin, seradela, facelia), a najwięcej, około 41 %, mieszanka MI(ze zbożami). Mieszanki M2 i M3 miały prawie jednakową ilość tychsubstancji, wynoszącą około 37%. Różnice między średnimi mieszankiMI a średnimi pozostałych mieszanek zostały w pełni udowodnione sta-tystycznie przy poziomie wiarogodności a = 0,01.

Z a war t ość p o P i o ł u s u r o w e g o w m i e s z a n k a c h. Pro-centowa zawartość popiołu surowego zależała od rodzaju mieszankii od wielkości dodatku facelii (tab. 20). Mieszanka M2 (wyka, peluszka,facelia) zawierała nieco więcej popiołu niż inne, przy każdej wysokościudziału facelii.

Tabela 20

Procentowa zawartość popiołu surowego w suchej masie mieszanek zależnie od dodatku facelii (średnie z lat1957-1959)


O 2 4 6 m, m2

M, 8,12 !l,32 8,61 8,81M2 10,01 10,69 11,Q3 11,40 0,986 1,324M) 1l,56 9,54 10,02 10,32M. 8,39 9,88 10,06 11,00

-----~---

Ze wzrostem wielkości dodatku facelii zawartość popiołu w mie-szance MI pozostawała prawie bez zmian, w mieszance M2 wzrastałanieznacznie, a w obydwu mieszankach z łubinem (M3 i M4) zwiększałasię bardzo wyraźnie.

Z a war t ość wa p n i a i f o s f o r u w m i e s z a n k a c h. Obyd-wa badane czynniki rodzaj mieszanki i wielkość dodatku facelii, wy-wierały bardzo duży wpływ na procentową zawartość wapnia w mie-szankach (tab, 21). Mieszanka ze zbożami (MI), w porównaniu z innymi,zawierała wyraźnie mniej tego składnika. Mieszanki M2, M3 i M4 niewiele różniły się między sobą pod względem zawartości wapnia.

58

Tabela 21

Procentowa zawartość CaO w suchej masie mieszanek zależnie od dadatku facelii (średnie z lat 1957-1959)


O 2 4 6 mI m2

MI 1,49 1,68 1,80 1,90M2 2,72 3,07 3,23 3,42 0,504 0,778MJ 2,39 2,78 2,98 3,12M4 2,09 2,69 2,93 3,01

W miarę większego dodatku facelii procentowa zawartość wapniawzrastała bardziej dla mieszanki M4 (łubin, seradela, facelia) niż dlatrzech powstałych. W porównaniu do kombinacji kontrolnych (bezfacelii) zwiększyła się ona przy najwyższym dodatku facelii w mie-szance M, o blisko 20%, w mieszankach M2 i M3 o około 30%, a w mie-szance M4 o około 40 % .

Stwierdzono wyraźniejsze różnice w procentowej zawartości fosforupomiędzy rodzajem mieszanek. Mieszanka ze zbożami (MI) zawieraław suchej masie średnio 0,49% P205, podczas gdy inne mieszanki po-siadały go nieco więcej - około 0,55%. Zaznaczył się również nie-wielki wzrost procentowej zawartości fosforu w mieszankach w miaręwiększego udziału w nich facelii.

Plony białka surowego i wartość skrobiowa mie-s z a n e k. Mieszanki bez łubinu dały niższe plony surowego białkaniż mieszanki z łubinem (tab. 22). Wśród tych pierwszych wyższym

Tabela 22

Plon białka surowego mieszanek (w q z 1 ha) zależnie od dodatku facelii (średnie z lat1957-1959)

Rodzaj

IDodatek nasion facelii w kg na 1 ha Wartość różnicy granicznej

mieszankiO 2 4 6 mI m2

MI 4,56 4,27 4,31 4,34M2 5,93 5,65 5,53 5,51 0,921 1,238M3 7,11 6,59 6,47 6,24M. 8,09 7,38 7,10 6,62

plonem odznaczała się mieszanka bez zbóż (wyka, peluszka, facelia),wśród drugich zaś mieszanka o wyższym udziale łubinu (łubin, sera-dela, facelia).

59

W pełni statystycznie udowodnione rozruce pomiędzy średnimi plo-nami białka dla kombinacji o różnym dodatku facelii wystąpiły tylkoW przypadku mieszanki M4. Zaznaczający się spadek plonu białkaw miarę większego dodatku facelii dla pozostałych mieszanek mieścisię w granicach błędu. Należy zwrócić uwagę, że średni plon surowegobiałka dla kombinacji z największym dodatkiem facelii mieszanki M2

(wyka, peluszka, facelia) jest istotnie wyższy od plonu tego składnikadla kombinacji bez facelii mieszanki MI (ze zbożami).

Wyraźniejsze różnice w wartości skrobiowej zaznaczyły się tylkopomiędzy mieszankami z łubinem a mieszankami bez łubinu (tab. 23).Pierwsze wykazały nieco wyższą wartość skrobiową niż drugie. Samemiędzy sobą natomiast, zarówno mieszanki z łubinem jak i bez łubinu,prawie się nie różniły. W obrębie poszczególnych mieszanek średnieplony wartości skrobiowej przy różnym dodatku facelii były w zasa-dzie podobne.

Tabela 23

Wartość skrobiowa mieszanek (w q z 1 ha) zależnie od dodatku facelii (średnie z lat1957-1959)

Rodzaj Dodatek nasion facelii w kg na 1 hamieszanki

O 2 4 6

MI 14,33 14,06 14,22 14,31M1 13,34 14,13 13,81 14,15MJ 16,80 16,21 16,36 15,97M. 17,74 17,23 17,03 16,07

WartoŚĆ różnicy granicznej

2,800 3,763

Plon białka surowego dla facelii w czystym siewie wynosił 3,20 qz 1 ha, a wartość skrobiowa 11,01 q z 1 ha.

Zawartość składników pokarmowych w faceliiw z a l e ż n o ś c i o d t e r m i n u jej z b i o r u. W okresie od uka-zania się pąków kwiatowych do końca kwitnienia zachodziły uużezmiany w procentowej zawartości składników pokarmowych w suchejmasie facelii (tab. 24). Zawartość białka surowego zmniejszyła sięw tym czasie blisko o połowę, a białka strawnego prawie o 2/3. Zjawiskoto zachodziło najszybciej przed kwitnieniem roślin. Stopniowo i nie-znacznie zmniejszała się również zawartość bezazotowych substancjiwyciągowych oraz substancji mineralnych. Odwrotnie proporcjonalniedo białka zmieniała się zawartość włókna surowego w suchej masiefacelii. Ogólny wzrost tego składnika w badanym okresie wynosiłokoło 100%, przy czym w czasie przed kwitnieniem był on najszybszy,później już tylko nieznaczny.

60

Tabela 24

Procentowa zawartość niektórych składników pokarmowych i popielnych w suchej masie facelii zależnie odterminu jej zbioru (średnie z lat 1957-1959)

Zbiór roślin w fazie: Wartość różnicy granicznej

Składnik ukazywaniapoczątku pełni kwit-

się pąków kwitnienia nienia przekwitania mi m2kwiatowych

Białkosurowe 20,53 14,93 13,10 10,70 1,112 1,684

Białkostrawne 17,57 11,86 9,74 6,00 2,956 4,477

Tłuszczsurowy 1,66 2,00 1,92 2,21 0,398 0,602

Włóknosurowe 15,49 25,27 28,54 30,49 1,526 2,311

Bezazot.subst. wye. 46,11 41,90 41,24 41,39 3,006 4,553

Popiółsurowy 16,21 15,90 15,20 15,21 0,979 1,484

CaO 5,494 4,717 4,633 4,644 0,2063 0,3422

P30S 1,242 0,948 0,819 0,686 0,0362 0,0600K20 4,944 4,037 3,074 2,500 0,8032 1,1686

WARTOŚĆ PSZCZELARSKA MIESZANEK STRĄCZKOWYCH Z FACELIĄ

w y n i k i a n a l i z y i lo ś c i o w ej roś li n f a c e l i i. Liczba.roślin facelii na l m2 poletka zależała w niewielkim tylko stopniu odrodzaju mieszanki; w mieszance M4 (łubin, seradela, facelia) rozwijałosię w roku 1958 i 1959 o 10-20% więcej egzemplarzy facelii niżw pozostałych mieszankach. W znacznie większym stopniu cecha tazależała od wielkości dodatku facelii (tab. 25). Jednak wzrost liczbyroślin nie był całkowicie proporcjonalny do ilości wysiewanych nasion

Tabela 25

Liczba roślin facelii na 1 m2 poletka w zależności od dodatku jej nasion do mieszanek

RokDodatek nasion facelii w kg na 1. ha

2 4 6

1957 43 77 1131958 64 86 1091959 47 73 107

Wartość różnicy granicznej

mi m2

19,1 25,714,1 18,79,2 12,1

61

facelii w mieszankach. Uwidoczniło się to wyraźnie w roku 1958 i 1959;przy trzykrotnym zwiększeniu dodatku facelii liczba całkowicie wy-kształconych roślin wzrosła tylko około 2 razy.

Największy wpływ na średnią liczbę kwiatów na jednej rośliniefacelii wywierał rodzaj mieszanki. Dla facelii w mieszance MI (zezbożami) stwierdzono najmniej kwiatów - przeciętnie około, 48 najednej roślinie. W mieszance M2 (wyka, peluszka, facelia) jedna rośli-na wytwarzała średnio o ponad 110% więcej kwiatów niż w mieszanceMb a w mieszankach z łubinem (M3 i M4) ponad 130% więcej.

Analiza statystyczna wykazała ponadto dla tej cechy istotnośćwspółdziałania rodzaj mieszanki X wielkość dodatku facelii (Fe> Fo,ol)'Ze względu na to, że we wszystkich latach wartości średnie układałysię podobnie, w tabeli 26 podano dla ilustracji wyniki z jednego tylkoroku 1959. W mieszankach MI i M2 liczba kwiatów na jednej rośliniefacelii nie zależała od ilości wysiewanych jej nasion, natomiast w obyd-wu mieszankach z łubinem (M3 i M4) była ona mniejsza w miaręwiększego udziału facelii.

Tabela 26

Liczba kwiat6w na jednej roślinie facelii w różnych mieszankach, zależnie od dodatku jej nasion (wynikiz roku 1959)

Rodzaj mieszanki

IDodatek nasion facelii w kg na 1 ha Wartość różnicy granicznej

2 4 6 m, m2

M, 47 49 46M2 105 102 100 13,1 20,0

M3 157 127 110M. 162 133 113

Liczba kwiatów facelii na l m2 poletka zależała od rodzaju mie-szanki i od wielkości dodatku nasion facelii, przy czym czynniki tedziałały od siebie niezależnie. We wszystkich trzech latach na 1 m2

mieszanki ze zbożami było o 50-70% mniej kwiatów facelii niż natakiej samej powierzchni innych mieszanek (tab. 27). W roku 1957mieszanki M2, M3 i M4 nie różniły się między sobą pod względemomawiane] cechy, natomiast w latach następnych wykazały pewnezróżnicowanie. Facelia w 1938 r. wytworzyła mianowicie znaczniewięcej kwiatów w mieszance M4 (łubin, seradela, facelia) niż w mie-szankach M2 i M3, zaś w roku 1959 w mieszance M2 (wyka, peluszka,facelia) nieco mniej niż w obydwu mieszankach z łubinem (M3 i M4).

Liczba kwiatów na 1 m2 dla facelii w czystym siewie wynosiław roku 1957 - 34.040 w 1958 - 33.498 i w 1959 - 29.012. W porów-

62

Tabela 27

Liczba kwiatów facelii na 1 m2 poletka w zależności od rodzaju mieszanki

Rok Rodzaj mieszanki Wartość różnicy granicznej

195719581959

3,5534,3543,088

10,0958,0307,842

10,1869,0889,599

10.80415.54410,984

1.826

2,2131,470

2.5603,0362,113

naniu do tych liczb facelia w mieszance ze zbożami wytwarzała około10% kwiatów, w innych zaś przeważnie około 30%.

Ze wzrostem udziału facelii w mieszankach wytwarzała ona więcejkwiatów na 1 m2 (tab. 28). Wzrost liczby kwiatów nie był jednakproporcjonalny do wielkości dodatku facelii. Przy trzykrotnym zwięk-szeniu ilości wysiewu facelii w mieszankach liczba kwiatów na 1 m2

zwiększała się prawie dwukrotnie.Tabela 28

Liczba kwiatów facelii na 1 m 2 poletka w zależności od dodatku jej nasion do mieszanek

RokDodatek nasion facelii \v kg na 1 ha Wartość różnicy granicznej

2 4 6 m, m,

1957 5,031 7,514 9,776 1,923 2,5791958 7,636 9,264 10,861 1,651 2,1961959 5,648 7,676 10.310 1,123 1,485

Nie stwierdzono istotnego wpływu zróżnicowanej ilości wysiewumieszanek na. żadną z omówionych wyżej cech, to jest liczbę roślinfacelii na 1 m2 oraz liczbę kwiatów na roślinie i na jednostce po-wierzchni.

Wyniki badań nektarowania kwiatów facelii w m i e-s z a n k a c h. Średnia ilość nektaru wydzielana przez 10 kwiatów fa-celii w ciągu doby była prawie jednakowa dla mieszanek bez zbóż(M2, M3 i M4) i dla facelii w czystym siewie we wszystkich trzechlatach (tab. 29). Podobna była ona również dla mieszanki ze zbożami(MI) w roku 1958. Natomiast w roku 1959 ilość nektaru wydzielanaprzez 10 kwiatów facelii w ciągu doby była w mieszance MI wyraźniemniejsza niż w innych. Również w roku 1957 różnice między śred..nimi dla tej mieszanki a średnimi innych mieszanek były bliskiewartości różnicy granicznej m.. Najwięcej nektaru wydzielały kwiatyfacelii w pierwszym roku badań 1957, a najmniej w trzecim.

63

---_._-------_._~--_.

Tabela 29

Ilość nektaru w mB z 10 kwiatów facelii na dobę, w zależności od rodzaju mieszanki

Rodzaj mieszankiWartość różnicy

Facelia granicznejRokczysty siew

MI I M2 I MJ I M4 mi I m2-

195719581959

18,013,2

8,9

14,911,94,9

17,013,47,8

18,713,29,2

17,412,08,4

3,46 4,24

1,44 2,06

Procentowa zawartość cukrów w nektarze facelii w czystym siewiei w mieszance M4 (łubin, seradela, facelia) była w roku 1957 i 1958nieco wyższa niż w innych mieszankach (tab. 30). Nektar facelii w mie-szankach Mb M2 i M3 miał w roku 1957 jednakową mniej więcejkoncentrację cukrów, natomiast w roku 1958 w mieszance ze zbożamibył on trochę bardziej wodnisty niż w mieszankach M2 i M3. W 1959roku nie stwierdzono żadnych różnic istotnych w procentowej zawar-tości cukrów w nektarze facelii; wartości średnie dla poszczególnychmieszanek i dla facelii w czystym siewie były bardzo podobne. Należyzaznaczyć, że w roku 1959 nektar był prawie dwukrotnie gęstszy niżw dwu 'poprzednich latach.

Tabela 30

Procentowa zawartość cukrów w nektarze facelii w zależności od rodzaju mieszanki

Rodzaj mieszankiWartość różnicy

RokFacelia granicznej

czysty siew

M, I M2 I M2 I M. mi \ m2

195719581959

34,734,059,7

29,725,061,1

31,628,060,4

28,S27,856,S

36,131,458,0

5,833,11

8,394,26

Ilość cukrów wydzielanych przez 10 kwiatów facelii w ciągu dobybyła dla mieszanki ze zbożami wyraźnie mniejsza niż dla. innych wewszystkich trzech doświadczeniach (tab, 31). Średnie uzyskane w po-szczególnych latach dla trzech pozostałych mieszanek różniły się mię-dzy sobą nieznacznie. W porównaniu ze średnimi dla facelii w czystymsiewie były one w roku 1958 trochę niższe. Podobna tendencja zazna-czyła się również w roku 1957, a także w 1959. Należy zwrócić uwagę,że w roku 1958 poszczególne kwiaty facelii wydzielały mniej cukrówniż w 1957 i 1959.

64

Tabela 31

Ilość cukrów w mg z 10 kwiatów facelii na dobę w zależności od rodzaju mieszanki

RokRodzaj mieszanki

Wartość różnicyFacelia granicznej

czysty siew

M, M2 M3 M. m, ml

6,25 3,87 5,01 4,83 5,75 1,081 1,5534,49 2,50 3,23 3,43 3,24 0,500 0,6855,31 3,04 4,66 5,12 4,73 0,805 1,157

195719581959

Zarówno ilość wydzielanego nektaru oraz cukrów przez poszczególnekwiaty facelii, a także koncentracja cukrów w nektarze nie zależałaani od wielkości dodatku facelii do mieszanek, ani też od zróżnicowanejilości ich wysiewu.

D ł u g ość k w i t n i e n i a k w i a t ó w f a c e l i i. Żaden z trzechbadanych czynników (rodzaj mieszanki, ilość wysiewu i wielkość do-datku facelii) nie wywierał wpływu na długość kwitnienia poszczegól-nych kwiatów facelii. Zarówno w mieszankach jak i w czystym siewieod momentu rozwarcia płatków korony do chwili jej zwiędnięcia upły-wała średnio jedna doba.

W y d a j n ość c u kro w a i m i o d o wam i e s z a n e k. Naj-większy wpływ na wydajność cukrową mieszanek wywierał ich rodzaj(tab. 32). Dla mieszanki ze zbożami ilość cukrów z jednostki powierzch-ni wynosiła zaledwie 20-40% w porównaniu z mieszankami bez zbóż.Te ostatnie zaś wykazały także zróżnicowanie między sobą. W roku 1957i 1958 mieszanka M4 (łubin, seradela, facelia) odznaczała się niecowyższą wydajnością cukrową od mieszanek M2 i M3, natomiast w ro-ku 1959 obydwie mieszanki z łubinem (M4 i M3) były wyraźnie podtym względem lepsze od mieszanki M2 (wyka, peluszka, facelia). Wy-dajność cukrowa nawet najlepszej z mieszanek (M4) wynosiła około1/3 wydajności facelii w czystym siewie.

Tabela 32

Wydajność cukrów z 1 m2 w gramach w zależności od rodzaju mieszanki

Facelia Rodzaj mieszanki WartoŚĆ różnicy

Rok granicznejczysty siew

M, M2 M3 M. m, m2

1957 21,27 1,42 5,11 4,87 6,10 1,070 1,2711958 15,04 1,08 2,61 3,10 5,04 0,756 1,0361959 15,41 0,95 3,48 4,96 5,09 0,776 1,115

65

Znaczny wpływ na wydajność cukrową miała wielkość dodatkufacelii (tab. 33). Ze wzrostem udziału facelii w mieszankach zwięk-szała się też ich wydajność cukrowa z 1 m2• Wyjątkowo w roku 1958przy dodatku 6 i 4 kg facelii była ona prawie taka sama. Podobniejak liczba roślin i liczba kwiatów facelii na 1 m2 mieszanek, tak też

Tabela 33

Wydajność cukrowa mieszanek z 1 m2 w gramach w zależności od dodatku facelii

RokWartość różnicy granicznej

195719581959

2.HI

2,962,75

3,493,363,42

5,433,554,69

0,7400,4840,630

0,9920,6440,833

ich wydajność cukrowa nie wzrastała proporcjonalnie do wielkości do-datku facelii, lecz o wiele słabiej. Wpływu ilości wysiewu mieszanekna ich wydajność cukrową nie stwierdzono.

Wydajność miodową mieszanek podano przeciętnie z trzech lat(tab. 34). Najniższą wydajność miodową wykazała mieszanka ze zboża-mi (MI)' Mieszanka M2 (wyka, peluszka, facelia) była od niej lepszapod tym względem średnio przeszło 3 razy, mieszanka M3 (łubin, pe-

Tabela 34

Wydajność miodowa mieszanek w kg z 1 ha zależnie od wielkości dodatku facelii

Rodzaj mieszankiDodatek nasion facelii w kg na 1 ha Facelia w czystym

siewie

2 4 6

7,5 14,0 18,731,S 42,6 61,637,8 52,3 65,9 215,555,0 65,2 81,7

luszka, facelia) - blisko 4 razy, a mieszanka M4 (łubin, seradela,facelia) - 5 razy. Ze zwiększeniem dodatku facelii silniej wzrastaławydajność miodowa mieszanki ze zbożami niż innych; wśród tychostatnich zaś nieco silniej mieszanki M2 niż obydwu mieszanek z łubi-nem (Ma i M4).

66

W porównaniu do facelii w czystym siewie przeciętna wydajnośćmiodowa mieszanki M1 wynosiła około 1/16, M2 - około l/S, M3 - około1/", i M4 - około 113.

O b lot P s z c z ó ł n a m i e s z a n k a c h. Przeciętna liczba pszczółpracujących jednocześnie na 1 m2 mieszanek zależała głównie odrodzaju mieszanki oraz wielkości dodatku facelii. W tabeli 35 podanotylko wyniki z roku 1959, ponieważ w roku 1958 były one prawieidentyczne. Na mieszance ze zbożami obserwowano o 50-70% mniejpszczół niż na innych mieszankach. Wśród tych ostatnich nieco więcejpszczół pracowało na obydwu mieszankach z łubinem (M3 i M4) niż namieszance M2 (wyka, peluszka, facelia). Dla mieszanek z łubinem za-znaczył się ponadto wyraźny wzrost liczby pszczół na 1 m2 w miaręwiększego dodatku facelii, podczas gdy dla mieszanek M1 i M2 wzrostten był bardzo nieznaczny.

Tabela 35

Liczba pszczół pracujących na 1 m 2 mieszanek w zależności od dodatku facelii

Rodzaj Dodatek nasion facelii w kg na 1 ha Facelia Wartość różnicy granicznej

mieszankiw czystym

I I I siewie IO 2 4 6 m, m2

MI 1,0 5.3 5,2 6,7M2 1,5 10,2 10,6 13,2 21,4 1,40 1,83M, 1,4 12,3 13,0 16,1M4 1,7 12,9 14,9 17,0

W porównaniu do facelii w czystym siewie liczba pszczół pracują-cych na takiej samej powierzchni mieszanki ze zbożami wynosiła około25%, a mieszanki M2 około 50%. Dla mieszanek z łubinem, przy do-datku do nich 2 kg facelii, wynosiła ona około 55%, a przy dodatku6 kg stanowiła blisko 80% obserwowanych zbieraczek na facelii w czy-stym siewie.

Na poletkach bez facelii pszczoły odwiedziały kwitnące w mieszan-kach chwasty, głównie chaber bławatek.

OMÓWIENIE WYNIKÓW I DYSKUSJA

Do badań wzięto najpopularniejsze mieszanki strączkowych, wy-chodząc z założenia, że w praktyce do nich najłatwiej będzie wprowa-dzić facelię. Spośród 4 badanych mieszanek jedna (M1 - wyka, pelusz-ka, zboża, facelia) była podobna do tych, jakimi zajmowano się w Związ-

67

ku Radzieckim i w Czechosłowacji (M i e l n i c z e n k o, K.o P i e l k i-j e w s k i, V e s e l y3. Mieszankę Mi (wyka, peluszka, facelia) wpro-wadzono dla zbadania ewontualnci możliwości zastąpienia nią naj-częściej uprawianej dotychczas mieszanki strączkowych ze zbożami.Obydwie mieszanki z łubinem (M3 - łubin, peluszka, facelia i M4 -łubin, seradela, facelia) różnią się od mieszanki propagowanej naUkrainie przez S i e r d i u k a, P o l i s z c z u k a i P i e l m ie n o w aobecnością peluszki i seradeli.

Ze względu na pewne zróżnicowanie wyników w ciągu lat orazna odmienny układ doświadczeń w pierwszym i w czwartym rokubadań niemożliwe było wykonanie zbiorczych analiz statystycznych.

Równomierne stosunkowo rozmieszczenie roślin facelii na polet-kach potwierdza zdanie Ve s e l e g o, że możliwy jest wysiew jejz grubonasiennymi roślinami strączkowymi. Stosowanie oddzielnegowysiewu facelii względnie też zwilżanie nasion wodą, jak to radząautorzy radzieccy (M i e l n i c z e n k o, M a ł a c h o w a, P o l i s z c z u k)nie jest konieczne.

Wschody facelii w mieszankach i w czystym siewie ukazywały sięrównocześnie, mimo że w pierwszym przypadku wysiewano ją niecogłębiej. Prawdopodobnie lekkie spulchnienie gleby w rzędzie, jakiema miejsce zwykle przy wschodach strączkowych, sprzyja wschodomfacelii.

Ochłodzenie opóźniało w znacznie większym stopniu wschody łubinui seradeli niż facelii, która wschodziła w jednakowym mniej więcejczasie z wyką i peluszką. Świadczy to o małej wrażliwości facelii naniższą temperaturę, co stanowi niewątpliwie jej zaletę.

Fakt, że w mieszankach facelia zakwitała o blisko 2 tygodnie wcześ-niej niż strączkowe, należy uznać za bardzo korzystny z punktu widze-nia pszczelarskiego. Koniec pełni kwitnienia zbiegał się z porą zbiorumieszanek bez zbóż, dzięki czemu pożytek z facelii mógł być w wy-sokim stopniu wykorzystany przez pszczoły.

Między początkiem kwitnienia facelii a kłoszeniem się zbóż. zwłasz-cza jęczmienia, upływało tylko kilka dni. Ze względu na to, że kłosze-nie zbóż wyznacza w zasadzie porę zbioru mieszanki, w skład którejone wchodzą, kwitnienie w niej facelii nie może trwać długo. Przystosowaniu bardzo późnych odmian owsa do mieszanek zbożowo-strącz-kowo-faceliowych można by później dokonywać ich zbioru, a tymsamym przedłużyć kwitnienie facelii.

Najlepiej udany pod względem przebiegu wzrostu roślin (kompo-nentów) wydaje się zestaw facelii z peluszką i wyką (ryc. 2 miesz. M2).

Do okresu kwitnienia facelia była w tej mieszance ocieniana umiarko-wanie, a następnie coraz silniej. W wyniku tego kwitła ona obficie,

68

a jednocześnie znajdowała warunki sprzyjające etiolacji i słabszemudrewnieniu tkanek niż w czystym siewie.

W mieszance strączkowych ze zbożami (MI)' zgodnie z tym cotwierdzi M i e l n i c z e n k o oraz V e s e l y, facelia była silnie przy-tłumiana i wyrastała bardzo drobna i delikatna. Świadczy o tym niż-szy jej wzrost (ryc. 2, miesz. MI) i mniejsza średnica łodyg, a takżemniejsza liczba kwiatów na roślinie (tab, 26) niż w innych mieszankach.

W mieszance M4(łubin, seradela, facelia) było odwrotr-ie; przez całyniemal czas wegetacji facelia górowała nad łubinem i seradelą. Wskutektego warunki jej wegetacji nie różniły się bardzo od tych jakie pano-wały na poletkach w czystym jej siewie. Łubin natomiast, j<.tkoroślinawybitnie światłolubna, nie mógł znajdować odpowiednich warunkówdla swego wzrostu. Świadczy o tym również wybieganie go do światła(ryc. 3).

Uznając mieszankę M4 za najbardziej podobną do badanej przezp o l i s z c z u k a na Ukrainie, można pozwolić sobie na pewne porów-nanie między nimi. Sprzeczny z wynikami Poliszczuka jest fakt, żełubin pod koniec wegetacji osiągnął tę samą wysokość przy obecnościfacelii jak i przy jej braku. Autor ten podaje bowiem, że łubin w mie-

.szankach z facelią wyrastał o 20% niższy niż w czystym siewie. Przy-czyną tych rozbieżności mogly być odmienne warunki klimatyczno--glebowe, jak również użycie innej odmiany łubinu.

W mieszance M3 (łubin, peluszka, facelia) łubin miał podobne wa-runki wzrostu jak w mieszance M4, a może nawet mniej korzystne,był boi vviem ocieniany nie tylko przez facelię ,ale i przez peluszkę.Ocienianie zaś facelii było w tej mieszance nieco lepsze niż w M4, leczznacznie słabsze niż w M2•

Zjawisko szybszego tempa wzrostu facelii w mieszankach niż w czys-tym siewie na początku wegetacji należy tłumaczyć wybieganiem jej doświatła na skutek znacznego zagęszczenia roślin. Przedłużenie nato-miast intensywnego wzrostu tego gatunku w mieszankach bez zbóż(M2, M3 i M4) mogło być wynikiem korzystniejszych warunków pokar-mowych. Rośliny strączkowe, według niektórych poglądów (cyt. zaB a r b a c k i m 1956) wydzielają w czasie wegetacji część zasymilowa-nego azotu do gleby. Pewne znaczenie mogło mieć tu również zagęsz-czenie roślin facelii. Biorąc pod uwagę, że rośliny strączkowe asymi-lują azot z powietrza, na jedną roślinę facelii w mieszankach przy-padało więcej azotu glebowego niż w czystym siewie, gdzie było ichco najmniej dwukrotnie więcej na 1 m2• W mieszance M, zboża byłysilnymi konkurentami dla facelii przy pobieraniu azotu.

Sam fakt przedłużenia wzrostu facelii w mieszankach świadczy

69

-- __o _

o powolniejszym jej starzeniu się, a więc i słabszym drewnieniu niżw czystym siewie. Większe wyrastanie facelii w mieszankach z łubi-nem niż w czystym siewie obserwował również Fielmienow.

Potrzeba użycia znacznie mniejszej siły do złamania i zgnieceniałodygi facelii w mieszankach w porównaniu do uprawianej w czystymsiewie (tab. 15) jest, jak się wydaje, dostatecznym dowodem słabszegojej drewnienia, o czym pisał Mielniczenko oraz Vesely.

Częściowo potwierdzono również poglądy tych autorów, że faceliaw mieszankach jest w mniejszym stopniu owłosiona niż w czystymsiewie. Dotyczy to jednak tylko dolnej części jej łodygi, a w mniejszymstopniu także środkowej. Przyczyną tego zjawiska jest prawdopodobniewybieganie roślin do światła w początkowym okresie ich wegetacji.Nieco mniejsze rozmiary włosków na facelii w mieszance ze zbożamiwiązały się z mniejszymi rozmiarami roślin. Zgodnie z tym, co twierdząMielniczenko i Vesely włoski facelii z mieszanek, zwłaszcza tych dobrzeją ocieniających (MI i Mz), były przy dotyku bardziej miękkie niż naroślinach uprawianych w czystym siewie.

Wyniki analizy botanicznej wykazują, że facelia ograniczała rozrostroślin strączkowych (tab. 10). W znacznie większym jednak stopniuniż facelia czyniły to zboża. Bardzo wymownie przekonuje o tym fakt, \\że z takiej samej ilości wysiewanych nasion w mieszance ze zbożamiMI bez dodatku facelii było blisko o połowę mniej powietrznie suchejmasy roślin strączkowych niż w innych mieszankach (tab. 14). Świad-czy to również o dużym marnotrawstwie bardzo drogich nasion strącz-kowych przy stosowaniu ich w mieszankach ze zbożami. Warto przytym nadmienić, że mieszanki zbożowo-strączkowe są u nas najbardziejrozpowszechnione.

Ograniczanie przez facelię rozwoju chwastów w mieszankach należyuznać jako zjawisko bardzo korzystne (tab. 13). W mieszance ze zbożami(MI) uwydatniło się ono w mniejszym stopniu; tutaj bowiem zbożazagłuszały nie tylko rośliny strączkowe, ale również chwasty i facelię(tab. 11).

Przyczyną znacznie wyższego procentowego udziału siana faceliiw mieszance M4 (łubin, seradela, facelia) w roku 1958 niż w innychlatach (tab. 11) mógł być dłuższy bezdeszczowy okres w końcu majai pierwszej połowie czerwca. Facelia zniosła go prawdopodobnie lepiejniż łubin. Wysoka zawartość facelii w mieszance M4 w wyżej wymie-nionym roku wpłynęła na podwyższenie wartości średnich obliczonychjako przeciętne ze wszystkich mieszanek dla tej cechy (tab. 12).

Znacznie mniejszy wzrost procentowego udziału siana facelii w po-równaniu do ilości wysiewanych jej nasion w mieszankach (tab, 26, 27)nie oznacza, że był on wywołany ograniczaniem wyłącznie rozrostu

70

poszczególnych egzemplarzy. Następowało to w większym stopniu,niestety, z powodu wyrastania mniejszej liczby roślin facelii w stosunkudo ilości (= liczby) wysiewanych jej nasion (tab. 25). Nasuwa się więcwniosek o bezcelowym stosowaniu dużego dodatku facelii do mieszanek.Vesely poleca wprawdzie wysiewać 6 - 7 kg facelii na 1 ha w mie-szankach zbożowo-strączkowych, ale podaje jednocześnie, że liczba jejroślin na 1 m2 wynosiła średnio tylko 46. W naszych warunkach tyleroślin było przy dodatku 2, 4 i 6kg facelii w podobnej mieszancezbożowo-strączkowej (tab. 26).

Uzyskiwane w Związku Radzieckim przez M i e l n i c z e n k ę, K 0-

P i e l k i je ws k ie g o i M a ł a c h o w ą, R o d io n o w a i P i e l m i e-n o wazwyżki w plonach zielonej masy mieszanek strączkowo-zboże-wych z facelią oraz łubinu z facelią nie wystąpiły w naszych warunkach.Dla mieszanek z łubinem (Ma i 1',,14)stwierdzono nawet zniżkę w ploniezielonej masy, tym większą im wyższy był udział w nich facelii (tab. 4).Jest to zgodne z tym CO' twierdzą B u r c z y k, M a c k i e w i c z i K u-l i k o w s k a oraz P a w ł o w s k i i M a l i c k i (1959), że udział w mie-szankach rośliny słabiej plonującej w czystym siewie obniża ich plonyzielonej masy. Obserwowana zniżka w zbiorach zielonej masy miesza-nek M3 i M4 zacierała się jednak w plonach powietrznie suchej masy(siana) tych mieszanek (tab. 5). Wynikało to stąd, że z takiej samejilości zielonki facelia wydawała więcej siana niż łubin. Bardzo podobnedo facelii pod względem wydajności siana w stosunku do zielonej masybyły zboża; także zielonka wyki i peluszki okazała się niewiele bardziejsoczysta od facelii. Wskutek tego właśnie nie stwierdzono rozbieżnościpomiędzy plonami zielonej masy i siana mieszanek bez łub.nu (M1 i M2)

przy zmianie udziału w nich facelii. Zwiększenie dodatku facelii w tychmieszankach powodowało znacznie mniejszy wzrost wydajności ich sianaw stosunku do zielonej masy niż w mieszankach z łubinem (tab. 8).

Niższa procentowa zawartość surowego i strawnego białka w faceliinie mogła pozostać bez wpływu na jego zawartość w mieszankach,w których gatunek ten występował (tab. 18). Plon białka surowegomieszanek bez łubinu (M1 i M2) był dla kombinacji z różnym dodatkiemfacelii (~6 kg) prawie jednakowy, ponieważ niższy jego procentw suchej masie przy wyższym udziale facelii rekompensował się niecowyższymi jej plonami. Dla mieszanek z łubinem (Ma i M4) natomiast,plony powietrznie suchej masy były podobne lub nawet (w roku 1957)nieco niższe, zwłaszcza przy wyższym dodatku facelii, wobec czegospadek procentowej zawartości białka w mieszankach pociągał za sobąrównież zniżkę [ego plonu (tab. 22).

Obliczoną wartość skrobiową mieszanek należy traktować jako wiel-kości orientacyjne, ponieważ z powodu braku danych CO' do strawności

71

-- ----- -- ----------------

zarówno facelii jak i jej mieszanek ze strączkowymi, przyjęto przywycenie współczynniki strawności podawane w literaturze dla mieszankiwyki z owsem.

Zgodnie z tym, co podaje P r i t s c h stwierdzono, że spadek pro-centowej zawartości białka w facelii zachodzi najszybciej przed jejkwitnieniem, a w czasie kwitnienia powoli (tab. 24). Przyśpieszaniezatem zbioru mieszanek ze względu na nieco wyższą procentową za-wartość białka w facelii nie miałoby sensu. Mobłoby to wpłynąć tylkoujemnie na wysokość plonów białka, ze względu na niższe ogólne zbiorysuchej masy mieszanek.

Na podkreślenie zasługuje fakt, że facelia zawiera bardzo dużowapnia, który ma, jak wiadomo, ogromne znaczenie w żywieniu mło-dych zwierząt i krów dojnych. Dość duża jest w niej również zawartośćfosforu. Możliwe, że składniki te decydują o dodatnim wpływie faceliijako paszy na mleczność krów, o czym piszą S c h a r e r i S c h r e i-b e r (1940), M a l t (1955) oraz inni.

Uzyskane wyniki analiz chemicznych, dotyczące procentowej za-wartości surowego i strawnego białka oraz surowego tłuszczu, włóknai popiołu w suchej masie facelii, ogólnie pokrywają się z wynikamip r i t s c h a, K o p i e l kij e w s k i e g o i V e s e l e g o. Przyczynaistniejących rozbieżności pomiędzy wynikami dla bezazotowych sub-stancji wyciągowych tkwi prawdopodobnie w stosowaniu różnych metodokreślania zawartości wymienionych substancji.

Wysoka zawartość surowego popiołu w facelii może nasuwać przy-puszczenie o dużej ilości krzemionki w tej roślinie. V e s e l y stwier-dził, że facelia należy jednak do roślin ubogich w krzemionkę, zawierajej bowiem tyle co peluszka, a zaledwie 1/7_1/5 tego co zboża.

Stopień zjadania mieszanek strączkowych z facelią przez zwierzętagospodarskie (bydło, konie, owce i kozy) był w zupełności zadawala-jący. W porównaniu z wynikami podanymi przez P i e l m i e n o w abydło pozostawiało wprawdzie około 5 razy więcej niezjedzonych resztek,należy wziąć jednak pod uwagę, że dostawało ono mieszanki po po-wrocie z pastwiska. Bardzo ważne jest to, że ilości niezjedzonychresztek były podobne dla mieszanek z facelią i dla ich kombinacjibez facelii.

Bardzo chętne zjadanie siana mieszanek strączkowych z facelią przezkonie należy uważać za potwierdzenie danych z literatury (D w o r a-kowski 1956, Kopielkijewski 1957, Kowalew 1959, Miel-n i c z e n k o 1955), że w przypadku niewykorzystania mieszanki nazielono, można ją wysuszyć na siano. Straty łatwo okruszających sięliści facelii są tu znacznie mniejsze niż przy suszeniu tej rośliny, gdyjest uprawiana w czystym siewie.

72

Przyczyną wahań w ilości wydzielanego nektaru przez kwiaty faceliioraz procentowej zawartości w nim cukrów w poszczególnych latach(tab. 29 i 30) były głównie warunki pogody. Przy niższej wilgotnościpowietrza w okresie pobierania nektaru w roku 1959 było mniej nektaruw kwiatach, lecz o wyższej koncentracji cukrów niż w dwu poprzed-nich latach, kiedy w analogicznym okresie występowały deszcze. Jestto zgodne z danymi z literatury (D e m i a n o w i c z o w a 1953, H u-b e r 1956, Z im n a 1959).

Nieco niższa koncentracja cukrów w nektarze facelii w mieszankachMb M2 i M3 niż w czystym siewie i w mieszance M4 (tab. 29), jakawystąpiła w roku 1957 i 1958, wiązała się również z przelotnymi opa-dami w okresie pobierania nektaru. Po deszczu dłużej prawdopodobnieutrzymywała się wilgotność powietrza wewnątrz łanu niż na jegopowierzchni, wobec czego w mieszankach, w których facelia była niższaod innych roślin, miała nektar bardziej wodnisty.

Wbrew poglądom M i e l n i c z e n k i (1955) i niektórych pszczelarzya zgodnie z wynikami Rodionowa (1958) i przypuszczeniem V e s e-l e g o (1949, 1956a), facelia w mieszankach nektarowała słabiej niżw czystym siewie, o czym świadczą mniejsze ilości wydzielanychcukrów przez poszczególne jej kwiaty (tab. 30). Dotyczy to jednakgłównie mieszanki M}, w której facelia była silnie zagłuszana. Trudnowytłumaczyć natomiast, dlaczego również nieco mniej cukrów wydzie-lały poszczególne kwiaty facelii w mieszance M4, w której ona nie byłaprzytłumiana przez łubin i seradelę. Przyczyną słabszego nektarowaniafacelii w roku 1958 w porównaniu do lat 1957 i 1959 były niezbytsprzyjające warunki pogody; susza przed kwitnieniem, i przelotne desz-cze w okresie kwitnienia.

Uzyskane wyniki wydajności cukrowej i miodowej mieszanki zbo-żowo-strączkowej z facelią (M}) okazały się podobne do naj niższych,otrzymanych przez K o p i e l kij e w s k i e g o i M a ł a c h o w ą orazPielmienowa, a do około 80% niższe od najwyższych podawanychprzez tych autorów. W porównaniu do wielkości podawanych przezVeselego wydajność miodowa wspomnianej mieszanki wynosiła zale-dwie 10% (tab. 31). Trudno doszukać się przyczyny tych ogromnychrozbieżności. Dużą rolę mogły tu odgrywać warunki klimatyczno-gle-bowe. W doświadczeniu V e s e l e g o facelia wytwarzała bardzo dużokwiatów w przeliczeniu na jednostkę powierzchni.

Dla mieszanek bez zbóż (M2, Ms i M4) wydajność miodowa 30-35 kgz 1 ha przy dodatku 2 kg facelii, a 60-80 kg przy dodatku 6 kg nasiontej rośliny na 1 ha nie jest niska (tab, 33). Ogólnie uważana za niezłąroślinę miododajną gorczyca biała, uprawiana w czystym siewie, odzna-cza się niższą wydajnością miodową (Demianowiczowa 1960).

73

Na podstawie omówionych wyników wydaje się, że zastąpienie zbóżw mieszankach zbożowo-strączkowych przez facelię byłoby celowe.Przyniosłoby to korzyści nie tylko w postaci zwiększenia pożytkówpszczelich, co najmniej o 30 kg miodu z 1 ha takiej mieszanki, alerównież zwiększenie plonów białka o około 20%. Ponadto mieszankapeluszki i wyki z facelią w porównaniu do zbożowo-strączkowej jestznacznie bogatsza w wapń, a w pewnym stopniu także w fosfor.

Z wprowadzeniem facelii do mieszanek łubinowych typu M3 i M4,

wiąże się spadek plonu białka, głównie na skutek zmniejszenia jegoprocentowej zawartości w paszy. Zwiększając pożytki pszczele o 1 kgmiodu traci się 1-2 kg surowego białka. Nie oznacza to jednak, że niewarto w ogóle stosować facelii do mieszanek z łubinem. Niewielki,około 1 kg na 1 ha, dodatek facelii do tych mieszanek może spowo-dować tylko minimalną zniżkę w zawartości białka, pasza natomiastwzbogaci się w wapń, którego łubin zawiera właśnie mniej niż innestrączkowe (tab. 17). Warto wziąć też pod uwagę ograniczanie rozrostuchwastów przez facelię w mieszankach z łubinem, które mają tendencjędo silnego zachwaszczania się.

Biorąc pod uwagę to, że zróżnicowana ilość wysiewu podstawowychskładników mieszanek (strączkowych i zbóż) nie wywierała istotnegowpływu na plony zielonej masy i siana oraz na inne ważne wskaźnikibrane pod uwagę przy ocenie mieszanek, wydaje się słuszne przyjąćnajmniejsze stosowane normy ich wysiewu za dostatecznie wysokie.

Podobna ilość pozostawianych w glebie resztek pożniwnych przezmieszanki, niezależnie od wielkości dodatku do nich facelii (0-6 kgna 1 ha) pozwala przypuszczać, że roślina ta nie powinna obniżać ichwartości jako przedplonów. Wniosek taki jest zgodny z wynikamip o l i s z c z u k a oraz K o p i e l kij e w s k i e g o i M a ł a c h o w ej.

Według Rocznika Statystycznego 1962 powierzchnia uprawianychroślin pastewnych, wyłączając motylkowe wieloletnie i okopowe, wy-nosiła w 19[31 roku - 715,6 tys. ha. Przyjmując, że tylko na 200 tys. habyły mieszanki strączkowych, do których możnaby wprowadzić facelię,a ich wydajność miodowa wynosiłaby 30 kg z 1 ha, zasoby pożytkówpszczelich w kraju zwiększyłyby się o 6.000 ton. W porównaniu z rocznąprodukcją miodu w Polsce, która według szacunkowych obliczeń B o r-n u s a (1962) wynosiła w latach 1955-1960 przeciętnie 9.015 ton, jestto ilość dość pokaźna.

Dodatkowym źródłem zwiększenia zasobów pożytkowych przy wpro-wadzeniu facelii do mieszanek pastewnych byłyby plantacje nasiennetej rośliny. Facelię nasienną wystarczyłoby uprawiać na powierzchni,na jakiej obecnie produkuje się ziarno zbóż potrzebne do wysiewuw mieszankach zbożowo-strączkowych.

74

WNIÓSKI

Na podstawie przeprowadzonych doświadczeń polowych i badań labo-ratoryjnych nad mieszankami roślin strączkowych z facelią błękitną,można sformułować następujące wnioski ogólne:

1. Wprowadzenie facelii do mieszanek strączkowych, uprawianychna zieloną masę jako plan główny byłoby w każdym przypadku ko-rzystne dla pszczelarstwa i nie powinno pociągać za sobą żadnych ujem-nych skutków dla rolnictwa. Wydaje się nawet, że w wielu przypad-kach może ono przynieść dodatkowo bezpośrednie korzyści rolnikowiw postaci zwiększonych plonów paszy.

2. Mieszanki pastewne strączkowych z facelią nie nastręczają w prak-tyce żadnych kłopotów przy ich skarmianiu; zwierzęta gospodarskiezjadają je równie chętnie jak mieszanki bez facelii. Dotyczy to zarównozielonej masy tych mieszanek jak i siana, którego produkcja w pewnychprzypadkach może być uzasadniona

3. Wartość mieszanek z facelią jako przedplonów jest prawdopodob-nie mniejsza niż mieszanek bez facelii, ponieważ ilość pozostawianychw glebie resztek pożniwnych jest w zasadzie taka sarna dla jednychi drugich.

4. Do mieszanek zbożowo-strączkowych, w których wysiewa się50 i więcej kg zbóż na l ha, nie należy dodawać facelii. Roślina tajest wówczas silnie zagłuszana i daje mały pożytek pszczołom, a rozrostnormalnie silnie przytłumianych przez zboża roślin strączkowych jestjeszcze bardziej ograniczany.

5. Facelia powinna bezwzględnie zastąpić zboża, jeżeli nie w całościto przynajmniej częściowo w najpopularniejszej u nas mieszance wykii peluszki z owsem oraz rzadziej stosowanym jęczmieniem. Poza aspek-tem pszczelarskim przemawiają za tym wyższe plony białka mieszankifaceliowo-strączkowej w porównaniu ze zbożowo-strączkową. Dodaćnależy, że facelia spełnia dobrze funkcję rośliny wspierającej dla wykii peluszki.

6. Przy stosowaniu mieszanek faceliowo-strączkowych z łubinemnależałoby brać pod uwagę, poza korzyściami dla pszczelarstwa, wzbo-gacenie paszy w wapń, którego łubin właśnie zawiera mało oraz zuol-ność głuszenia chwastów przez facelię. Trzeba jednak liczyć się z pewnąobniżką plonu zielonej masy i białka, chociaż plony powietrznie suchejmasy mogą być podobne jak mieszanek bez facelii.

7. W mieszankach pastewnych z roślinami strączkowymi odznaczają-cymi się szybkim wzrostem jak peluszka i wyka można stosować więcejfacelii - do około 4 kg nasion na 1 ha, natomiast w mieszankach z po-

75

czątkowo bardzo powoli rosnącymi i wskutek tego zagłuszanymi przezfacelię łubinami - mniej - 1 kg, a najwyżej 2 kg na 1 ha.

8. Przy wprowadzaniu facelii do uprawianych obecnie mieszanekstrączkowych 1 kg jej nasion może, jak się wydaje, zastąpić okołolO kg zbóż, gdy te wchodzą w skład mieszanki, lub 5-10% wysie-wanych na 1 ha nasion strączkowych w przypadkach mieszanek bezzbóż.

9. Siew facelii, mimo drobnych jej nasion, może być wykonywanywspólnie z grubonasiennymi strączkowymi po wymieszaniu ich nasucho. Mieszanki strączkowych z facelią nie wymagają też na glebachlżejszych specjalnie płytszego siewu, ponieważ roślina ta umieszczonaw jednym rzędzie ze strączkowymi wschodzi zupełnie dobrze, nawetprzy nieco głębszym przykryciu nasion niż w czystym siewie.

10. Z punktu widzenia pszczelarskiego mieszanki faceliowo-strącz-kowe powinny być jak najbardziej polecarie do uprawy. Jeden hektarudanej mieszanki z facelią może zapewnić pszczołom pożytek w ilościodpowiadającej około 30 kg miodu, to jest nawet więcej niż daje 1 hagorczycy białej w czystym siewie.

Promotorowi swojemu, Pani Profesor Dr Zofii Demianowiczowej,pnagnę złożyć serdeczne podziękowanie za temat i opiekę nad pracą,a Panu Dr K. Szczepuńskjemu za cenne wskazówki p'rzy zaplanowa-niu doświadczeli i statystycznym opracowaniu wyników. Za bezpośred-nią pomoc oraz życzliwe krytyczne rady dziękuję również Panu Prof.Dr A. Demianowiczowi, Panu Prof. Dr L. Bornusowi, Panu MgrJ. W łodkowi, f ani Mgr W. Lenartowiczowej oraz Panu Dr Fr. Pawłow-skiemu z L·ublina.

LITERATURA

B a r b a c k i S. (1956) - Szczegóło-wa uprawa roślin - praca zbiorowaPWRL Warszawa, 273-378.

B a t o l i n M. (1954) - Nawozowedziałanie pastewnego łubinu żółtegoi jego resztek pożniwnych pod żyto.Roczn. Nauk. Roln., 69 (A-4): 593-612.

B o r n us L. (1962) Rezerwyi możliwości produkcyjne pasiecznic-twa w Polsce. Pszczelarstwo, 13(5) :1-3 i 13(6) : 1-3.

D e m i a n o w i c z Z. (1953) - Roś-liny miododajne. PWRL Warszawa

Demianowicz Z. i inni (1960)-Wydajność miodowa ważniejszych roś-lin miododajnych w warunkach

76

Polskich. Pszczelo Zesz. Nauk., 4(2) :87-104.

D w o rak o w s k i S. (1954) - Face-lia jako roślina pastewna. Pszczelarst-wo, 5(5) : 7-9.

G u b in A. F. (1948) - Pczełowodst-wo - praca zbiorowa. Slelchozgiz.Moskwa.

H e r r m a n n R. (1941) - Handbucbder landwirtschaftl ichen Versuchs -und Untersuchungsmethodik. Metho-denbuch Berln. Bd. III.

H u b e r H. (1956) - Die Abhangig-kelt der Nektarsekretion von Tempera-tur, Luft - und Bodenfeuchtigkeit.Plant a, 48 : 49-S8.

J a n i k o w s k i T. (1949) - Mieszan-ki na zieloną paszę. Instruktor rolnyPWRL 4(1) : 3-8.

K o p i e l kij e w s k i G. W. (1953) -Pieriedowoj opyt organizacji kormo-woj bazy pczełowodstwa. Pczelowods-two, 30(3) : 36-41.

K o p i el kij e w s k i G. W. (1956) -Izuczenije kormowych i siłosnych ka-czestw facelii i kipreja. Pczelowods-two, 33(11) : 25-30.

Kopielkijewski G. W. (1957)-Kormowyje i siło sny je kaczestwa nie-ktaronosnych rastienij. Biull. naucz. -tiechn. inf. inst. pczełow. Moskwa,2 : 11--13.

K o p i e l kij e w s k i G. W. (1958) -Prijomy powyszenia produktiwnostipczełowodstwa - praca zbiorowa Gos.izdat. sielskochoz, lit. Moskwa, 234 -253.

K o p i e l kij e w s k i G. W. M a ł a-c h o waL. P. (1958) - Posiewy wiko-faceliewych smiesiej w zanlatych pa-rach. Biull. naucz. - tiechn. inf. inst.pczełow. Moskwa, 3-4 : 32-37.

K o p i e l kij e w s k i G. W. (1958) -Pczełowody opytniki pomagaut ułucz-szat' kormowuju bazu pczełowodstwa.Pczelowodstwo, 35(10) : 13-15.

K o p i e l kij e w s k i G. W. (1959) -Ispolzowat' wsie rezerwy dla ułuczszenia kermowej bazy pczełowodstwa.Pczelowodstwo, 36(4): 38-44.

K o p i e l kij e w s k i G. W. (1961) -Podbor niektaronosnych rastisnij dlaorgan'zacfl nieprerlwnogo wziatka.Pczelowodstwo, 37(2) : 36-40.

Kowalew A. M. i inni (1958) -Uczebnik pczełowoda. Gos. izdat. siel-skochoz. lit. Moskwa, 89-201.

L i p i ń s kiM. (1951) - Poplonyjako baza miododajna. Pszczelarstwo,2(3) : 9-11.

M a ł a c h o w la L. P. (1958) - Po-siewy wiko-faceliewych smiesiej w za-niatych parach. Pczelowodstwo, 35(2) :39-42.

M a t t J. (1955) - Meine Erfahrun-

gen mit Phacelia Tanacetifolia. Leip-ziger Bienenztg., 69(3) : 90-91.

Meyerhoff G. i inni (1955) -Eiiuerliche Bienenweide. DeutscherBauerverlang, Berlin, l : 65-67.

Mielniczenko A. N. (1955)-o pod.omie produktiwnosti pczełowod-stwa i urożajew sielskochoziajstwien-nych kultur. Pczelowodstwo, 32(10) :38-43.

M i e l n i c z e n k o A. N. (1958) -Principy i prljemy ułuczszenia kormo-woj bazy pczełowodstwa w lesostiep-noj i stiepnoj zonach SSSR. XVIImieżdunarodnyj kongres po pczeło-wodstwu (Ookłady Sowiet=koi diele-gacji) Min. sielsko choz. SSSR. Mosk-wa, 87-98.

P a w ł o w s k i F. i M a li c kiL.(1959) - Porównanie wartości różnychroślin strączkowych w uprawie na zie-loną masę. Annales UMCS Sectio E.Vo1. XIV: 123-156.

Pielmienow W. (1958) - Srnie-szannyje posiewy miedonosow s drugi-mi slelskochozra.stwlennyml kulturami.Pczelowodstwo 35(10): 10-13.

p i e t k o w W. G. (1958) - Izsledo-wania brchu nektarnostta na facel.ata(Phacelia tanacetifolia - Benth.) i bia-łata ednogodiszna kornuniga (Melilotusalbus - Desr.) pri ispolzowaneto imkato miedonosni i furażni' kultury.Nauczni trudowie, T. II: 185-203.

p i e t i e r b u r g s k i A. (1954)Ćwiczena z chemii rolnej PWRLWarszawa

p o 1i s z c z u k W. P. (1955) - Face-liewo - lupinowyje smiesi kak sred-stwo rozszirenia kormowoj bazy dlapczeł, Pczelowodstwo 32(8): 39-43.

p o l i s z c z u k W. P. (1960) - Lupi-no - faceliwaja smieś-choroszyj isto-cznik wziatka. Pczelowodstwo, 37(5) :36-37.

P o P o w J. (1951) - Zywienie zwie-rząt gospodarskich PWRiL, Warszawa.

P r i t s c h G. (1955) - Ober dieAnbauwiirdigkeit der Phacelia. DieDtsch. Landw., 6 : 282-283.

77

P r i t s c h G. (1955) - Phacelia einebrauchbare Futterpflanze. Leipzig.Bienenztg., 69(2) : 51-52.

P r i t s c h G. (1959) - Untersuchun-gen uber die Gru..,futter - und Sam-menertrage von Phacelia (Phaceliatanacetifolia Benth.) bei verschiedenenAussaatzeiten. Leipzig. Bienenztg., 73(11/12) : 363-364.

p r i t s c h G. (1961) - Phacelia.Leipziger Bienenztg., 75(6) : 187.

Ro d i o no w W. J. (1958) - Agro-tiechnika bobowo - zl:akowo - face-liewych smiesiej. Pczelowodstwo, 35(10) :6-10.

S c h a r r e r u. S c h r e i b e r (1940)- Uber die Wirkung der Phacelia(Phacelra tanacetiiolia Benth.) im fri-sehen und eingesauerten Zustand beiMilkUhen. Biedermanns Zentraibl. 12.

S i e r d i u k K. P. (1953) - Pos'.ewyfacelii w smiesi s Iupinorn na zielonojeudobrenie. Pczelowodstwo, 30(12) : 46- 47.

S t i s e k V. (1952) - Strniskove pik-niny a otazka vceli pastvy. Vćelai',5(6) : 101-102. .

Struszyński M. (1950) - Anali--za ilościowa i techniczna. PWN. War-szawa, T. I, II i III ..

S w i ę t o c h o w s k i B. (1956)Szczegółowa uprawa roślin - pracazbiorowa. PWRL Warszawa, 834-843i 871-914.Va l t r V. (1956) - V~elafske smieskyrozm'uji zakladnu v~e1i pastvy. Vce-lai'stvi, 9(7) : 109.

Ve s e l y V. (1955) - Nśktere moż-nossti zlepśeni vćeli pastvy. Vcelai'-stvi, 8(5): 71-72.

V e s e 1y V. (1956) - Vyuziti nekta-rodarnych picnin V luskoobilnych smś-skach, Vcelai'stvi, 9(5) : 71-72.

V e s e 1y V. (1956) - Svazenka jevhodnou prirniesi picninarskych smś-sek Vcelai'stvi, 9(10): 153.

Was i 1e w P. (1956) - Razszirit' po-siewy wiki na semiena w smiesis facelie]. Pczelowodstwo, 33(11) :31--32.

Z i m n a J. 1959)- Facelia błękitnajako roślina miododajna. PszczelnoZesz. nauk. 3(2)77-102.

HCCJIE.n;OBAHHE ME.n;OHOCHOn H CEJIbCKO-X03.!InCTBEHHOnIJ;EHHOCTH KOPMOBbIX CMECEn EOEOBblX PACTEHHn C r:t>AIJ;EJIJfEY1

P.!IEHHKOJIHCTHOn B03.n;EJIbIBAEMbIX HA 3EJIEHbIn KOPMB KA"'łECTBE OCHOBHOn KY JIbTYPbI

EOJIeCJIaB .!I6JIOHCKH

Pe310Me

3TH HCCJIe,1\OBaHHlInpOBO,1\M.lJHCbB 1957-60 rr. B Cxepaesnnax Ha JJerKofI TJO,1\-30JIJ1CTHOHnO'IBe. HCCJIeI\OBaHO 4 pona KOpMOBbIXcMecef:: MI - BHKa (Vicia sativa).neJIIOWKa (pisum arvense), oaec, lI'IMeHb + <pm~eJIMiI (Phaceiia tanClcetifolia);M'2- BHKa, neJIIOWKa + <pa~eJIJ11I; M3 - JIIOnHH :lKeJITblH (Lupinus luteus), ne-JIIOlliKa + <pa~eJIHlI; M4 - JIIOnMH, cepanena (Ornithopu;; sativus) + <pa~e.lJHH. ITpHasrceee ceMHH 606oBblX M 3JIaKOB 6paJIM paaaoe KOJIH'IeCTBo ceMHH: HOpMaJIbHoe,yMeHbweHHoe Ha 10% H yMeHbweHHoe Ha 20%, a rrpa asrcese <pa~eJIln1 - O, 2, 4M 6 Kr B nepecsrore Ha Ira. (Ta6. 1) Bcero HCCJIe,1\OBaHO48 BapHaHToB cxecea ..n;JIH KOHTpoJIH CelIJIH raxace O)IHy TOJIbKO rpauenaro -12 Kr/l ra.

"'łT06bI npoaecrx B03MO:lKHO60JIee TO'lHyIO cpaaaarensayro oneaxy ncex 3THXBapHaHTOB npoH3BOI\HJIHCb: l) HaOJIIOI\eHHH BCXOI\OBM ~BeTeHHlI OTI\eJIbHbIX KOM-nOHeHTOB caecea; 2) M3MepeHHlI BbICOTbI paCTeHl1H OT,1\eJIbHbIX BM,1\OBBXO,1\~HX

78

B COCTaBcMeceH; 3) 6OTaHH'ieCKHe (aecoasre) aHaJH13bI 3eJIeHOH 11 B03,!\YII1HO-CyXOHMaCCbI cxecea, pa3~eJISISI HX Ha 4 rpynrrsr - 606oBble, XJIe6Hble 3JIaKH, cPaQeJII1R11 COpHRKl1; 4) l13MepeHl1SI COnpOTl1BJIeHl1R Ha l13JJOM cTe6JIeH cPaQeJIHl1 B CMeCRXl1 MorroKyJIbTYpe, a TaK)Ke onpeztenemre rycTOTbI H ~JIl1HbI ee BOJIOCKOB;5) l1CCJIe-ztoaanae asrxona 3eJIeHOH MaCCbI H ceaa cMeceil:; 6) l1CCJIe~OBaHHe KOJII1'ieCTBa'iaCTeH paCTeHl1H, OCTaBllIl1XCRB noxae nOCJIe y60pKI1; 7) Ha6JIJo~eHHR I10 CKapMJIl1.,.BaHHlO cMeceH CeJIbCKOX03RHcTBeHHbIM )Kl1BOTHbIM; 8) Xl1Ml1'ieCKl1e aHaJIl13bI co-,l\ep)KaHl1R nl1TaTeJIbHbIX BeIQeCTB B KOpMOBbIX CMecHX l1 HeKOTopbIX !:JJIeMeHTOBB l1X 30 Ile, a TaK)Ke B OT.n;eJIbHbIX rpynnax paCTeHl1H (606oBble, XJIeUHble 3JIaKl1,cPaQeJIl1SI l1 COPHSIKl1); 9) l1CCJIe~OBaHl1R aexrapoaerneneaaa cPaQeJIl1r1 B CMeCRX(KOJIl1'iecTBO aexrapa B QBeTKax l1 KOHQeHTpaQl1R B HeM caxapoa); 10) l1CCJIe.n;o-BaHl1SI Me.n;onpo.n;yKTl1BHOCTl1cxecea; 11) Ha6JIlO.n;eHl1SIl1HTeHCl1BHOCTl'loOJIeTa CMe-cea Il'l.eJlaMl1.

,lJ;oKa3aHO, '{TO aaeztenae cPaQeJll1l1 B COCTaB KOpMOBbIX csrecea 6060BbIX pac re-HI1H, B03.n;eJlbIBaeMbIX KaK OCHOBHaR KyJlbTypa, 6bJJlO 6bI nOJle3HO .n;JIH n'JeJlOBO.n;-CTBa, a l1Hor.n;a zraace .n;aBaJIO ObI npmryro asrreny yBeJlJ1'il1BaR KOJII1'ie<:TBOKOpMOB,60Jlee 60raTbIX B nararensmae cy6CTaHQl1l1 l1 KaJIbQl1M.

llpl1 .n;OMellIKe cPaQeJIl1l1 K 6000BO-3JIaKOBbIM CMeCHM1 KI' ee ceMRH MO)KeT sa-MeHl1Tb npH6Jll13l1TeJlbHO 10 KI' aepaa XJIe6HbIX 3JIaKOB, a B CMeCHX 6e3 3JIaKOBOT 5 .n;o 10% ceMHH 606oBbIX paCTeHl1H, nsrceaaesrsrx Ha Ira. Ozraaxo .n;oMellIKaceMHH cPaQeJIl1l1 He .n;OJI)KHarrpeasnnart, 4 KI' Ha Ira.

q,aQeJll1H ocoóeaao npnroztaa .n;JIR BbICeBaHI1H ee BMeCTe c nemonncon l1 Bl1KoM.POCT cPaQeJIl1l1 xoponro rapssoarrarrpye'r c 3Tl1Ml1 6060BbIMl1, B OTHOllIeHHI1K KOTO-pbIM OHa l1rpaeT TaK)Ke pOJIb nonnopaoro paCTeHl1H.

Me.n;onpo.n;YKTl1BHOCTb1 ra 6060BblX KOpMOBblX cMeceil: c cPaQeJIl1ew paana npa-6JIl13l1TeJIbHO 30 xr, a aepeznco - .n;a)Ke 3Ha'il1TeJIbHO 50JIbllle.

INVESTIGATION ON THE BFE °FORAGE AND AGRICULTURE VALUEOF MIXED LEGUME PLANTS WITH PHACELIA CULTIVATED FOR

A GREEN MASS AS A MAIN CROP

Bolesław Jabłoński

Summary

These investigations were conducted in the years of 1957-1960, at Skier-niewice, on the Iight podsolic soil. Four compositions of mixed legume plantswere investigated: MI - vetch (Vicia sativa) peas (pisum arvense), oats,barley + phacelia - (Phacelia tanacetifolia), M2 - vetch, peas + phacelia, M3 -lupina ;Lupinus luteus), peas + phacelia and Malupina, saradela (Ornithopus sati-uus) + phacelia. During the sowing of lęgumes and grains there were taken di!fe-rent amounts of seeds: normal, and about 10 and ~O%, less than norma l, and' atthe time of sowing phacelia - O, 2, 4 and 6 kg per ha (tab. 1) There were investi-gated 48 combinations OI these mixed plants. As a control group pure phacelia -was sown in the amount of 12 kg ha.

To obtain the exact comparable evaluation a11 of these combinations wereperformed: 1) observation of beging of growth and flowering of individualcomponents of mixed legume plants; 2) measure of height of plants o! individualspecies making up mixed legume plants; 3) botanical analysis (weight) of green

79

mass and dry mass of mixed legume plants divided into fGur .groups: legumes,grains, phaeelia and weeds; 4) measure of suseptibifity for bending and breakingof stalk of phaeclia in mixed legume plants and in monoeulture and als odefinition of amount of hairs on the plants; 5) evaluation of yield of greenmass and of hay 6) evaluation of amount of plant parts left in the soil afterharvesting ot mixed legume plants; 7) observation on feeding these mixed legumeplants to Iivestock; 8) chernical analysis of eontent of nutritional substancesin these mixed Iegume plants, and some elements in their ash, and also inindividual group of plants as well (legumes, grains, .phacelia - and weeds);9) evaluation of nectar secretion of phaeelia in mixed legume plants (arnount ofnectar in flowers and concentratino of sugar); 10) evaluation G,f yield of honeyby rnixed legume plants; 11) observation of intensiły of fora gin g bees on mixedlegume plants.

It was stated that introduction of. phaeelia into .. mixed legume plantseultivated as a main erop WGuldbe desirable for beekeeping and moreoverit would g.ve a profit for agriculture in form o'f inerease of arnount foragę richerin nutritional substanees and ealeium.

When phaeelia included to mixed legume plants + grains, 1 kg of itsseeds ean substitute about 10 kg of grains and in mixed legume plants withoutgrains - from 5-10% legume plants for 1 ha. However the percentago ofphaeelia in above mentioned cases should not exeeed 4 kg per ha. Phaeeliais very desirable in cases of mixing it with peas and vet ch. Growth of phaceliagoes wery well with lęgumes with which phacelia plays role of support.

Yield of honey from 1 ha of mixed legume plants with phacelia wasabout 30 kg and quite often even more.

PSZCZELNICZE ZESZYTY NAUKOWE BADANIA NAD ...

Documents