UNIWERSYTET EKONOMICZNY W KRAKOWIE WYDZIAŁ EKONOMII I STOSUNKÓW MIĘDZYNARODOWYCH KATEDRA STUDIÓW EUROPEJSKICH Jan Szulc „Wspólnotowy rynek a prawo farmaceutyczne: Czy możliwe jest ustanowienie Wspólnego Rynku dla leków?” Praca magistersk a napisana pod kierunkiem dr Danuty Kabat Kraków 2008
This document is posted to help you gain knowledge. Please leave a comment to let me know what you think about it! Share it to your friends and learn new things together.
WSTĘP...........................................................................................................5ROZDZIAŁ I: LEK, RYNEK FARMACEUTYCZNY, ZAKRES REGULACJIWSPÓLNOTOWYCH.........................................................................................7
1.1.1 Legalna definicja produktu leczniczego..............................................................71.1.2 Lek a produkt spożywczy...................................................................................81.1.3 Produkt leczniczy a produkt chemiczny...........................................................111.1.4 Produkt leczniczy a urządzenia medyczne.......................................................111.1.5 Zawartość ulotki...............................................................................................141.2.1 Podział leków...................................................................................................151.2.2 Przesłanki odmienności leków od innych produktów........................................16
1.3 R EGULOWANIE RYNKU FARMACEUTYCZNEGO ...................................................................................................181.3.1 „Afera Thalomide” jako impuls do wprowadzenia regulacji wspólnotowych.....18
1.3.2 Przesłanki regulowania rynku farmaceutycznego.............................................181.4 POJĘCIE RYNKU FARMACEUTYCZNEGO .............................................................................................................241.5 ZAKRES REGULACJA PRAWA WSPÓLNOTOWEGO................................................................................................271.6 CELE KRAJOWE VERSUS WSPÓLNOTOWE..........................................................................................................30
3.4.1 Zakres kompetencji..........................................................................................623.4.2 Struktura organizacyjna...................................................................................633.4.3 Oczekiwania względem EMEA..........................................................................65
3.5 U.S. FOOD AND DRUG ADMINISTRATION (FDA)............................................................................................673.6 FUNKCJONOWANIE EMEA............................................................................................................................69
3.6.1 Finansowanie EMEA a finansowanie FDA..........................................................69
3.6.2 Podsumowanie Charakterystyki Produktu (Summary of Product Characteristic).................................................................................................................................703.6.3 Przejrzystość działania.....................................................................................713.6.4 Nadzór nad produktami farmaceutycznymi......................................................73
4.2.1 Ogólna charakterystyka...................................................................................774.2.2 Ceny maksymalne a wzrost wydatków na zdrowie...........................................78
4.3 PORÓWNYWANIE CEN......................................................................................................................................794.4 INNE POROZUMIENIA RZĄDU Z PRZEMYSŁEM....................................................................................................80
4.4.1 Charakterystyka ogólna...................................................................................804.4.2 Rozwiązanie zastosowane w Wielkiej Brytanii..................................................81
4.5 R EFUNDACJA CEN PRODUKTÓW LECZNICZYCH..................................................................................................824.6 SYSTEM CEN ODNIESIENIA...............................................................................................................................86
4.6.1 Charakterystyka ogólna...................................................................................864.6.2 Rozwiązania stosowane w Niemczech..............................................................874.6.3 Listy refundacyjne............................................................................................88
W bieżącym roku mija pięćdziesiąta rocznica powołania Europejskiej Wspólnoty
Gospodarczej do życia. Dała ona początek organizacji, która w zamierzeniu wielu polityków ma zostać w przyszłości przekształcona w państwo, a często już dziś część
badaczy próbuje tak postrzegać Unię Europejską.
W obecnym kształcie Unia Europejska jako państwo byłaby państwem ułomnym.
Wynika to z przyjętego modelu integracji, który na pierwszym miejscu stawia integrację
gospodarczą pozostawiając w gestii państw władzę w pozostałych obszarach. O ile jednak
w latach 50 ubiegłego stulecia gospodarka mogła funkcjonować niezależnie od decyzji
politycznych to obecnie z każdym kolejnym rokiem wzrasta liczba sfer gospodarczych,które są regulowane, zatem w konsekwencji zależnych od woli politycznej. Prowadzi to
do pewnego paradoksu, w którym państwa starają się kontrolować gospodarkę, gdyż są
przekonane że wyłącznie w taki sposób można chronić interesy konsumentów, które z
kolei w myśl klasycznej nauki ekonomii najlepiej chroni brak regulacji, czyli wolny
rynek.
Polityka ochrony zdrowia jest jednym z najlepszych przykładów zderzenia
kompetencji państw członkowskich i organów Wspólnot. Z jednej strony lek jest towarem,
przez co teoretycznie mógłby podlegać swobodnemu obrotowi rynkowemu, z drugiej zaś
polityka ochrony zdrowia, w której leki odrywają rolę kluczową, leży w wyłącznej
właściwości państw członkowskich. Problematyka ta nie została jak dotąd rozwiązana na
polu prawa pierwotnego, a prawo wtórne reguluje zagadnienia handlu produktami
leczniczymi wyłącznie fragmentarycznie. Regulacje wspólnotowe mają raczej charakter
ramowy, tworzą wytyczne dla państw, w miejsce ścisłego określania standardów i
wymagań.
Kwestie wpływu prawa wspólnotowego na rynek farmaceutyczny Unii
Europejskiej i ogólnoeuropejski w polskiej nauce jest stale mało zgłębiona. Podobnie
sytuacja przedstawia się w literaturze obcojęzycznej, gdyż w niewielu publikacjach można
znaleźć całościowe omówienie sytuacji. Dlatego też zdecydowałem się podjąć tą niełatwą
próbę i przeprowadzić analizę wpływu Unii Europejskiej na rynek farmaceutyczny, w
szczególności na przepływ leków pomiędzy państwami członkowskimi w kontekście
Rozdział I: Lek, rynek farmaceutyczny, zakres regulacji
wspólnotowych
1.1 Pojęcie produktu leczniczego
1.1.1 Legalna definicja produktu leczniczego
Przed przystąpieniem do analizowania rynku farmaceutycznego konieczne jest
zdefiniowanie przedmiotu obrotu, czyli „leku”. Zgodnie z Wielką Encyklopedią PWN lek
to „związek chemiczny oraz środki roślinne lub zwierzęce stosowane w leczeniu,
profilaktyce i diagnostyce chorób; używane w języku polskim określenie „lek” dotyczywyłącznie substancji stosowanej w lecznictwie, podczas gdy angielskie „drug” oznacza
każdą substancję o działaniu farmakologicznym (potocznie często stosowane jest na
określenie narkotyku)”1. Encyklopedia Britannica potwierdza rozbieżność w rozumieniu
tego pojęcia po polsku i angielsku: „drugs are chemical substances that affect functioning
of living things and the organisms (such as bacteria, fungi and protazoans) that infect
them)”2.
Z tego też powodu, by unikać występujących rozbieżności w Dyrektywie2001/83/WE3 znajduje się definicja legalna4.
„Artykuł 1
Do celów niniejszej dyrektywy poniższe terminy mają następujące znaczenie:
1) <<Lek gotowy>>:
jakikolwiek gotowy produkt leczniczy wprowadzony do obrotu pod specjalną nazwą i w
specjalnym opakowaniu.
1 „Wielka Encyklopedia PWN”, Wydawnictwo Naukowe PWN S.A., Warszawa 20032 „The New Encyclopedia of Britannica: Macropedia”, Encyclopædia Britannica, 19933 Dyrektywa 2001/83/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 6 listopada 2001 r. w sprawie
wspólnotowego kodeksu odnoszącego się do produktów leczniczych stosowanych u ludzi, Dziennik UrzędowyWspólnot Europejskich L 311/67 z 28.11.2001, str. 69- 1304 Czyli wiążące określenie w danym akcie prawnym rozumienie pojęcia
jakakolwiek substancja lub połączenie substancji przeznaczone do leczenia lub
zapobiegania chorobom u ludzi. Jakakolwiek substancja lub połączenie substancji, które
mogą być podawane ludziom w celu stawiania diagnozy leczniczej lub przywracania,
korygowania lub modyfikacji funkcji fizjologicznych u ludzi, są traktowane tak jak
produkt leczniczy.
3) <<Substancja>>:
jakakolwiek materia, niezależnie od pochodzenia, która może być:
— ludzka, np. krew ludzka i produkty z krwi ludzkiej,
— zwierzęca, np. mikroorganizmy, całe zwierzęta, części organów, wydzieliny zwierzęce,
toksyny, wyciągi, produkty z krwi,
— roślinna, np. mikroorganizmy, rośliny, części roślin, wydzieliny warzyw, wyciągi,
— chemiczna, np. pierwiastki, naturalnie występujące materiały chemiczne i produkty
chemiczne uzyskane drogą przemiany”5
Ze względu na bliskość pojęciową „produktu leczniczego” i „leku” w pracy pojęcia
te stosowane będą zamiennie.
1.1.2 Lek a produkt spożywczy
Zastosowana w Dyrektywie definicja jest bardzo szeroka. Może się zdarzyć, że
pojawią się problemy przy próbach zakwalifikowania danego produkty jako leczniczego,
czy też jako spożywczego. Jest to szczególnie istotne, gdy weźmie się pod uwagę, że
często koncerny spożywcze przedstawiają swoje produkty jako pozytywnie wpływające na
zdrowie. Europejski Trybunał Sprawiedliwości wypowiedział się w orzeczeniu z 30
listopada 19836 w kwestii spełnienia kryteriów definicji „produktu leczniczego” w
odniesieniu do preparatów witaminowych. Trybunał zwrócił uwagę, że definicja
„produktu leczniczego” zawiera dwa zasadnicze elementy: „kryterium prezentacji” i
5 Dziennik Urzędowy Wspólnot Europejskich, 28.11.2001, L 311/676 Sprawa C-227/82, Postępowanie karne przeciwko Leendert van Bennekom, Zbiór Orzeczeń 1983 str. 03883
„kryterium działania”7. Należy przy tym pamiętać, że Trybunał orzekał w oparciu o
ówcześnie obowiązującą Dyrektywę 65/65/EWG8, która zawierała następującą definicję:
“Article 1
For the purposes of this Directive, the following shall have the meanings hereby assigned
to them:
1. Proprietary medicinal product: any ready-prepared medicinal product placed on the
market under a special name and in a special pack.
2. Medicinal product: any substance or combination of substances presented for treating or
preventing disease in human beings or animals.
Any substance or combination of substances which may be administered to human beings
or animals with a view to making a medical diagnosis or to restoring, correcting or
modifying physiological functions in human beings or in animals is likewise considered a
medicinal product.” 9
Pierwsze kryterium dotyczy nie tylko produktów leczniczych z określonym efektem
terapeutycznym, ale także takich, których efekt był niewystarczającym lub nawet był inny
niż ten, który jest oczekiwany ze względu na sposób prezentacji. Jak stwierdza Trybunał:
„Whenever any averagely well-informed consumer gains the impression, which, provided
it is defined, may even result from implication, that the product in question should, regard
being had to its presentation have an effect such as described by the first part of the
community definition”10. Celem tak sformułowanej definicji jest ochrona konsumenta nie
tylko przed produktami leczniczymi, które mogą być niebezpieczne lub trujące, lecz także
przed produktami spożywczymi, które mogą zaszkodzić poprzez użycie ich w miejsce
produktów leczniczych wskazanych w przypadku leczenia określonej dolegliwości.
Skutkuje to koniecznością szerokiego rozumienia „prezentacji produktu”.
Zewnętrza forma produktu (kapsułka, tabletka itd.) nie może być rozstrzygająca w
kwestii określania jego charakteru. Może mieć znaczenie wyłącznie jako środek służący
odczytaniu intencji wytwórcy. W wyrokach niemieckich sądów zewnętrzna forma, typowa
dla produktów leczniczych (tabletka, kapsułka, proszek itd.) jest traktowana jako jedna z
7 John Lisman, Carla Schooderbeek: „An Introduction to EU Pharmaceutical Law”; Brookwood MedicalPublications, 20058 Council Directive 65/65/EEC of 26 January 1965 on the approximation of provisions laid down by Law,Regulation or Administrative Action relating to proprietary medicinal products, Dziennik Urzędowy
Europejskiej Wspólnoty Gospodarczej 22 z 9.02.1965, str. 369-3759 Dziennik Urzędowy Europejskiej Wspólnoty Gospodarczej, Nr 2, 09.02.1965, str. 36910 Sprawa C-227/82…
przesłanek określania czy dany produkt jest produktem leczniczym11. Trybunał stoi na
stanowisku, że przy dowodzeniu czy dany produkt wypełnia warunki, by zostać uznany za
leczniczy konieczne jest badanie wszystkich składników produktu: „The classification of a
vitamin as a medicinal product must be carried out case by case, having regard to the
pharmacological properties of each such vitamin to the extent to which they have been
established in the present state of scientific knowledge”. Na koniec należy zwrócić uwagę,
że w 1983 r., czyli roku wydania powyższego orzeczenia, poddane harmonizacji były
wyłącznie regulacje odnoszące się do produktów farmaceutycznych, brak zaś było
wspólnotowych regulacji i norm w stosunku do produktów spożywczych. Skutkowało to
komplikacjami, gdyż w jednym państwie produkt mógł zostać uznany za spożywczy,
natomiast w innym za leczniczy, co mogło uniemożliwiać przepływ danego produktu
między tymi krajami.
Oddzielenie produktów leczniczych od spożywczych jest bardzo istotne w
odniesieniu do suplementów diety, którym z reguły bezpośrednio lub pośrednio
przypisywane są właściwości lecznicze. ETS wypowiedział się w tej kwestii w orzeczeniu
C-219/9112. Wyrok dotyczył herbaty, co do której w rozprowadzanej osobno ulotce
znajdowały się zapewnienia o korzyściach profilaktycznych i terapeutycznych
wynikających z jej stosowania. Według Trybunału produkt taki może być uznany na
podstawie Dyrektywy 65/65 za produkt leczniczy.
Zdaniem Trybunału za produkt leczniczy może być traktowany również produkt,
który oficjalnie jest sprzedawany jako spożywczy lub taki, co do którego nie ma jeszcze
dowodów naukowych co do działania terapeutycznego. W kolejnym punkcie uzasadnienia
ETS uznał, że w przypadku produktów spełniających definicję Dyrektywy 65/65 nie
można powoływać się na artykuł 10 Konwencji o ochronie praw człowieka i
podstawowych wolności13. Obecnie rozróżnienie produktów leczniczych i spożywczych
jest uregulowane przez prawo na mocy Dyrektywy 2002/46/EWG o suplementach
żywnościowych14.
11 Dr Karin Streso: “Demarcation of Medicinal Products and Food in the European Union– Focus: FoodSupplements”, der Rheinischen Friedrich-Wilhelms-Universität Bonn, Bonn 200512 Postępowanie karne przeciwko Johannes Stephanus Wilhelmus Ter Voort, Zb. Orz. 1992, str. I-0548513 Prawo do wolności wyrażania opinii- art. 10 pkt. 1 zd. 1: „Każdy ma prawo do wolności wyrażania opinii.
Prawo to obejmuje wolność posiadania poglądów oraz otrzymywania i przekazywania informacji i idei bezingerencji władz publicznych i bez względu na granice państwowe.”14 Dziennik Urzędowy Wspólnoty Europejskiej L 183z 12.7.2002, str. 51—57
Najważniejszym z orzeczeń ETS rozdzielającym produkty lecznicze od
chemicznych jest wyrok z 16 kwietnia 1991 roku15 dotyczący preparatu na porost włosów
Minoxidil. Pierwotnie został on zaklasyfikowany jako kosmetyk. Trybunał rozważał czy w
tym wypadku produkt spełnia drugą część definicji produktu leczniczego16. Uznał, że
należy stosować możliwie szeroką wykładnię i przeprowadzać badania wszystkich
substancji, które mogą mieć wpływ na funkcjonowanie organizmu oraz takich które mają
efekt inny niż spodziewany. Efekt ten musi być jednak znaczny17.
1.1.4 Produkt leczniczy a urządzenia medyczne
Należy także pamiętać o rozróżnianiu produktów leczniczych i urządzeń
medycznych. Objęte są one odrębnymi regulacjami, przede wszystkim poprzez Dyrektywy
93/42/EWG18 o wyrobach medycznych, Dyrektywę 90/385/EWG19 o implantach oraz
Dyrektywę 98/79/WE20. Dyrektywy te należą do tak zwanych „dyrektyw nowego
podejścia”21. Pojęcie to oznacza unikanie ustanawiania sztywnych uregulowań oraz norm.
Organ rejestrujący sprawdza tylko czy zostały spełnione wymagania konieczne, co w
przypadku wyniku pozytywnego skutkuje przyznaniem oznaczenia CE22. Należy
podkreślić jednak, że taki sposób rejestracji dotyczy wyłącznie „urządzeń medycznych”.
Może się jednak zdarzyć, że ten sam produkt określany w jednym kraju jako „urządzenie
15 Sprawa C-112/89, Upjohn Company i Upjohn NV przeciwko Farzoo Inc. i J. Kortmann; Zbiór orzeczeń 1991,str. I-0170316 Dyrektywa 65/65/EWG, Art.1 pkt.2 zd. 2: “Any substance or combination of substances which may beadministered to human beings or animals with a view to making a medical diagnosis or to restoring,correcting or modifying physiological functions in human beings or in animals is likewise considered amedicinal product.”17
“That phrase must be given a sufficiently broad interpretation to cover all substances capable of having aneffect on the actual functioning of the body and include not only products which have a real effect on physiological functions but also those which do not have the advertised effect, the marketing of which may thus be prohibited in order to protect consumers. It cannot, however, encompass substances such as certain cosmeticswhich, while having an effect on the human body, do not significantly affect the metabolism and thus do notstrictly modify the way in which it functionsIt is for the national courts to determine on a case-by-case basis the classification of each product having regardto its pharmacological properties as they may be ascertained in the current state of scientific knowledge, to theway in which it is used, to the extent to which it is sold and to consumers' familiarity with it.”18 Dziennik Urzędowy Europejskiej Wspólnoty Gospodarczej, nr 169 z 12.07.1993, str. 1-4319 Dziennik Urzędowy Europejskiej Wspólnoty Gospodarczej, nr 166 z 08.07.1990, str. 3720 Dziennik Urzędowy Wspólnoty Europejskiej, nr 331 z 07.12.1998, str. 1-3721 John Lisman, Carla Schooderbeek: „An Introduction to EU Pharmaceutical Law”, str. 2322 „Jest to symbol umieszczany na wyrobie przez producenta tego wyrobu, w celu poświadczenia, że wyrób jestzgodny z odnoszącymi się do niego wymaganiami prawnymi związanymi z szeroko pojętym bezpieczeństwem.”(http://www.ce.info.pl/main.php?fid=256&pg=4)
Tabela 1 (Produkt leczniczy a urządzenie medyczne; na podstawiehttp://ec.europa.eu/enterprise/medical_devices/meddev/2_1_3____07-2001.pdf)
Dyrektywa dotycząca wyrobów medycznych określa również sposób rejestracji,
gdy produkt spełnia kryteria zarówno produktu leczniczego jak i medycznego.Artykuł 1 punkt 4: „Jeśli wyrób zawiera, jako integralną część substancję, która używana
oddzielnie może być uważana za produkt leczniczy w rozumieniu art. 1 dyrektywy
65/65/EWG i która działa na ciało w sposób pomocniczy do działania wyrobu, to taki
wyrób musi zostać oceniony i zatwierdzony zgodnie z niniejszą dyrektywą [65/65- przyp.
aut.].” Oraz punkt 7.4 Załącznika I Dyrektywy:
„Jeśli wyrób zawiera jako integralny składnik substancję, która użyta samodzielnie może
być uważana za produkt leczniczy w rozumieniu art. 1 dyrektywy 65/65/EWG i któramoże działać na organizm w sposób pomocniczy do wyrobu, bezpieczeństwo, jakość i
użyteczność substancji musi zostać zweryfikowana z uwzględnieniem przewidzianego
zastosowania wyrobu, analogicznie do właściwych metod wyszczególnionych w
dyrektywie 75/318/EWG.”
W rozumieniu dyrektywy konieczne jest więc zarejestrowanie takiego produktu przez
właściwy organ rejestrujący produkty lecznicze.
1.1.5 Zawartość ulotki
Dyrektywa 2001/83/WE reguluje także zawartość opakowania i informacje, które
muszą zostać na nim umieszczone23. W efekcie pozwala to uniknąć to różnic w zawartości
etykiety opakowania leku pomiędzy państwami. Jest to niezwykle istotne z punktu
widzenia konsumenta, gdyż zapewnia każdemu obywatelowi Wspólnot równy dostęp do
informacji na terenie całej Wspólnoty24. Warto zwrócić uwagę, że realizowane jest to w
23 Art. 54- 69 Dyrektywy 2001/83/WE24 Co jednak może pozostawać teorią ze względu na barierę językową
ramach polityki ochrony konsumenta, nie zaś polityki ochrony zdrowia. Na opakowaniu
musi być umieszczona między innymi informacja o:
• nazwie produktu,
•
sposobie dawkowania,• nazwie substancji czynnej,
• dacie ważności,
• ostrzeżeniu o niepożądanym działaniu produktu jeżeli takie występują itd.
Szczegółowo regulowana prawnie jest także treść ulotki dołączanej do opakowania, która
musi zawierać między innymi:
• informacje nt. zawartości produktu• przeciwwskazania
• sposób użycia- dawkowanie, sposób i częstotliwość przyjmowania, długość kuracji
• opis działań niepożądanych produktu, jeżeli występują
• ostrzeżenie o zagrożeniach wynikających ze stosowania produktu po upływie daty
ważności.
1.2 Lek jako szczególny produkt
1.2.1 Podział leków
Podział przedstawiony w niniejszej pracy dokonany jest w kategoriach prawnych i
ekonomicznym nie zaś farmakologicznych25. Co do zasady leki można podzielić na dwie
grupy: wydawane z przepisu lekarza- „na receptę” (Rx) oraz dostępne bez recepty- „over-
the-counter” (OTC, w wolnym tłumaczeniu „od ręki”). Zgodnie z Dyrektywą 2001/83/WE produkty lecznicze klasyfikowane są jako dostępne na receptę w przypadkach gdy:
• nawet prawidłowo stosowane mogą stanowić zagrożenie, jeśli przyjmowane są bez
kontroli lekarza
• są często i powszechnie stosowane niezgodnie z przeznaczeniem w związku czym
mogą stanowić zagrożenie dla zdrowia publicznego
• zazwyczaj są przepisywane do stosowania pozajelitowego
25 Czyli składu chemicznego, dawkowania, opakowania itd.
• zawierają substancje, których działanie niepożądane wymaga dalszego sprawdzenia26.
Natomiast „produktami leczniczymi sprzedawanymi bez recepty są te produkty, które nie
spełniają kryteriów wymienionych w art. 71”27.
Leki można także dzielić ze względu na to czy są sprzedawane pod nazwą własną,czy też jako lek generyczny. Lek generyczny to lek będący kopią leku nieobjętego już
ochroną patentową, identyczny pod względem dawkowania, bezpieczeństwa, siły, jakości,
wydajności i zamierzonego wykorzystania28. Można wyróżnić jeszcze leki „me-too’- „ja
również”. Są to produkty o tej samej lub niemal tej samej wartości leczniczej co już
dostępne na rynku, różnią się jednak składem chemicznym. Sektor farmaceutyczny jest
jednym z nielicznych sektorów gdzie są możliwe tak delikatne29.
Należy na koniec zaznaczyć, że prezentowany podział dokonany jest według
kryteriów prawno- ekonomicznych nie zaś farmakologicznych.
1.2.2 Przesłanki odmienności leków od innych produktów
Leki pod wieloma względami różnią się od innych produktów będących
przedmiotem obrotu gospodarczego. Główną różnicą jest traktowanie przez przemysł i
konsumentów regulowania rynku. O ile w przypadku większości produktów
wprowadzanie ograniczeń i ingerencje organów państwowych są traktowane z niechęcią,
to w przypadku leków są wręcz pożądane.
Drugą charakterystyczną cechą leków, jako produktów będących przedmiotem
obrotu, jest ich niska elastyczność cenowa. Elastyczność cenowa występuje zarówno po
stronie popytu jak i po stronie podaży.
26 Art. 71 Dyrektywy 2001/83/WE27 Art. 72 Dyrektywy 2001/83/WE28 http://www.fda.gov/cder/consumerinfo/generics_q&a.htm29 Govin Permanand: „EU pharmaceutical regulation: The politics of policy making”, Manchester UniversityPress, Manchester i Nowy Jork 2006, str. 23
1.3.1 „Afera Thalomide” jako impuls do wprowadzenia regulacji wspólnotowych
W latach 50 XX wieku rynek farmaceutyczny funkcjonował inaczej niż dziś,
działalność na nim prowadziło wielu producentów, duża część leków wytwarzana była na
indywidualne zamówienie w aptece. Państwo pozostawało bierne, co zresztą stanowiło
ówcześnie regułę32. Tak było aż do chwili kiedy ujawnione zostały skutki stosowania leku,
który w Europie sprzedawany był pod nazwą „Thalomide”. Jest to lek stosowany u kobiet
w ciąży w przypadku dokuczliwych nudności porannych33. Po kilku latach stosowania
okazało się, że ma on nieznane wcześniej skutki uboczne. Rodziło się tysiące dzieci z
wrodzonymi wadami, jak również wiele kobiet uskarżało się na poważne problemy z
układem nerwowym. Po 4 latach w 1961 r. lek został wycofany z rynku34. Zaistniałe
problemy uświadomiły europejskim decydentom konieczność zainteresowania się
problemem współdziałania w kontrolowaniu produktów leczniczych.
Początkowo każdy kraj wprowadzał własne regulacje, głównie wzorowano się na
USA35. Pierwszym krajem europejskim, w którym zostało uchwalone nowe prawo były
Niemcy36, jednak na tle dzisiejszych ograniczeń ówczesne prawo było bardzo liberalne
(dopiero w 1971 r. wprowadzono obowiązkowe badania kliniczne). Jednak pomijając sam
zakres regulacji prawdziwym problemem było jednak to, że określanie własnych regulacji
przez każdy kraj z osobna stawiało pod znakiem zapytania możliwość integracji
gospodarczej. Należy pamiętać, że niemal równocześnie z wprowadzeniem regulacji na
rynku farmaceutycznym rozpoczęto budowę wspólnej Europy, czyli została powołana do
życia Europejska Wspólnota Gospodarcza.
1.3.2 Przesłanki regulowania rynku farmaceutycznego
32 W szczególności można to było zaobserwować w Austrii oraz RFN realizujących doktrynę ordoliberalizmu,więcej w Barry Eichengreen: „The European Economy since 1945: Coordinated Capitalism and Beyond”,Princeton University Press, Princeton 200733 http://www.fda.gov/Cder/Drug/InfoSheets/patient/thalidomidePIS.htm34 Govin Permanand: „EU pharmaceutical regulation…”, str. 2635 W 1958 amerykański Kongres, m. in. na skutek „afery thalomide”, nałożył na FDA (Food and Drug
Administration) obowiązek licencjonowania produktów leczniczych; szerszy opis działalności FDAzamieszczony został w Rozdziale III36 Arzneimittelgesetz z 1961
pozytywny bilans handlowyTabela 2 (Cele polityk państwa; za Govin Permamand „EU pharmaceutical…”)
Jak widać z tabeli 2 zadania państwa w polityce farmaceutycznej są trudne do
pogodzenia. Pierwszym z nich jest zagwarantowanie pacjentom, że tylko bezpieczne,wysokiej jakości i efektywne leki zostaną dopuszczone do obrotu. Po drugie, państwo
musi zagwarantować równowagę w budżecie ochrony zdrowia z uwzględnieniem kontroli
wydatków na zdrowie i kosztami lekarstw. Po trzecie, w wielu krajach wnoszenie wkładu
ekonomicznego do sektora polega na tworzeniu sprzyjających warunków do jego rozwoju.
Co więcej, farmaceutyki dotykają kilku cech rynku, które wymagają później interwencji
państwa.
Odmienność produktów leczniczych rzutuje na odmienność całego sektora. Przedewszystkim wyraża się to w relacji popytu i podaży. W klasycznej koncepcji rynku
występuje relacja konsument- producent, w której to sytuacji konsument ma do wyboru
wiele równorzędnych produktów różnych producentów i to do niego należy decyzja. W
przypadku leków pomiędzy pacjentem a producentem istnieje jeszcze lekarz, który wydaje
receptę, a więc decyduje o wyborze który w „normalnej” sytuacji dokonywany jest przez
konsumenta (tu zwanego pacjentem). Doliczyć jeszcze należy państwo, pełniące rolę
płatnika, które tworząc listy leków refundowanych również ma niebagatelny wpływ na
Najważniejszym elementem w rozważaniach o polityce farmaceutycznej jest
zrównoważenie priorytetów polityki przemysłowej i opieki zdrowotnej. Kwestie
zapewnienia dostępu do jak najlepszych medykamentów przy równoczesnej możliwości
dostarczenia ich po jak najprzystępniejszych cenach. Jest to o tyle trudne, że w Unii
Europejskiej państwa członkowskie najczęściej uczestniczą w ponoszeniu kosztów opieki
zdrowotnej.
„Ogółem wydatki na produkty farmaceutyczne stanowią pomiędzy 0,7 a 2,2 procent PKB
krajów OECD39, przy średniej na poziomie około 1,2 procent. Wydatki na farmaceutyki
wynoszą pomiędzy 8 a 29 procent całkowitych kosztów opieki zdrowotnej o średniej około
15,4 procent. Mimo że to stosunkowo niewielki rząd wielkości jest on nadal znaczący,
ponieważ w większości krajów ponad połowa wydatków farmaceutycznych jest zwracana z
funduszy publicznych. Publiczne wydatki na farmaceutyki stanowią 0,7 procent PKB. [...]
Wyroby farmaceutyczne, najczęściej pochodzą z krajów o wysokim standardzie życia i
wysokich kosztach pracy. Mimo zróżnicowania cen, wydatki farmaceutyczne tworzą
względnie duże obciążenie dla systemów opieki zdrowotnej w krajach mniej rozwiniętych. W
związku z tym udział w PKB jest najwyższy w krajach takich jak Portugalia, Grecja, Węgry i
Czechy. Z drugiej strony, udział ten jest stosunkowo niższy w krajach takich jak Dania,
Norwegia, Luksemburg, Szwajcaria i Holandia. Irlandia jest szczególnym przypadkiem,
ponieważ szybki rozwój gospodarczy oraz stosunkowo niski wzrost wydatków
farmaceutyczne doprowadziły do względnego spadku udziału kosztów produktów
farmaceutycznych w PKB. Włochy są jedynym krajem wysoko rozwiniętym, w którym silna
konsolidacja fiskalna w latach dziewięćdziesiątych XX wieku wpłynęła na udział w PKB
wydatków farmaceutycznych. Wydatki ogółem zmniejszył się nieznacznie w latach 1990 i
1996, po bardzo szybki wzroście od 1970 do 1990. Udział wydatków publicznych spadł z 1
do 0,6 procent PKB w latach 1990- 1996. Nastąpił znaczny spadek w finansowaniu
publicznym w tym kraju, ze względu na wprowadzenie poważnych ograniczeń w finansach
publicznych. Francja, Japonia, Hiszpania i Belgia wydają relatywnie więcej. Wzrost
konsumpcji jest również niezwykle szybki w Portugalii. Nawet w krajach o stosunkowo
umiarkowanym wzroście wydatków na zdrowie, na przykład w Wielkiej Brytanii i Holandii,
wzrost udziału w PKB produktów farmaceutycznych jest znaczący.”40
39 Organizacja Współpracy Gospodarczej i Rozwoju (ang. Organization for Economic Co-operation and
Development)40 Jacobzone, S. (2000), "Pharmaceutical Policies in OECD Countries: Reconciling Social and Industrial Goals",OECD Labour Market and Social Policy Occasional Papers 2000, str. 12; tłumaczenie własne
Pierwszego stopnia Przychodnie Utrzymanie przejrzystości i wsparcie
społeczności lokalnejDrugie stopnia Szpitale Utrzymanie udziału w rynku i
przejrzystości organizacyjnej
Regionalne Systemy opieki zdrowotnej Godzenie interesów głównych graczyna rynku
Inne RóżneKonsumenci Związki/ grupy pacjentów Pewność dostępu do bezpiecznych i
efektywnych lekarstwSpołeczność
naukowa
Czasopisma Zaawansowana wiedza i swoboda
akademickaMedia PrzedsiębiorstwaTabela 3 (Cele podmiotów rynku farmaceutycznego, za „EU pharmaceutical…”; tłumaczenie własne)
1.4 Pojęcie rynku farmaceutycznego
Cechą najbardziej charakterystyczną dla runku farmaceutycznego jest ogromna
koncentracja rynku. „Tylko kilka gałęzi przemysłu jest tak wielonarodowa jak
farmaceutyki”41. Tworzenie regulacji oznacza więc ciągłe godzenie zarówno globalnych
interesów przemysłu jak i oczekiwań państw. Jest to trudne do zrealizowania, gdyż we
współczesnej gospodarce siedziba firmy nie musi mieć związku z faktycznym miejscem prowadzenia działalności, co utrudnia pojedynczemu państwu tworzenie regulacji. Warto
zaznaczyć, że samo pojęcie „siedziba” staje się coraz bardziej rozmyte, na przykład
siedziba firmy może znajdować się na terenie UE, a centrum badawcze w Indiach42. Co
więcej większość przychodów firm farmaceutycznych pochodzi z rynku USA.
Poniżej znajdują się dane opublikowane przez firmę IMS Health, zajmującą się
analizowaniem rynku farmaceutycznego. Tabela 4 przedstawia dziesięć najlepiej
sprzedających się produktów w 2007 roku w skali światowej. Obrazuje on jak silnie
podzielony jest rynek farmaceutyczny pomiędzy kraje zachodnioeuropejskie oraz USA,
gdyż 5 wymienionej w niej produktów wytwarzanych jest przez koncerny pochodzące z
krajów Zachodniej Europy43, a 5 z USA.
41 Govin Permanand: „EU pharmaceutical regulation…”, str. 3742 Tradycyjnie w prawie prywatnym międzynarodowym za „siedzibę” zwykło się uważać siedzibę rzeczywistą,czyli faktyczne miejsce wykonywania działalności gospodarczej. Obecnie jednak coraz większe znaczeniezyskuje siedziba powstania (czyli państwo, w którym osoba prawna została zarejestrowana) oraz siedzibakontroli (czyli siedziba podmiotu, który wywiera decydujący wpływ na osobę prawną). Por. sprawę C-208/00,sprawę C-212/97 i C-167/01 (Maksymilian Pazdan: „Prawo prywatne międzynarodowe”, Wydawnictwo
LexisNexis, Warszawa 2008, str. 101)43 Są to: Plavix (Sanofi- Aventis), Nexium (AstraZeneca), Advair (GlaxoSmithKlaine), Seroquel (AstraZeneca)oraz Singulair (MSD)
Tabela 5 (sprzedaż leków na w poszczególnych regionach świata, za IMS Health)
Rynek farmaceutyczny posiada dwie cechy szczególne:
1. Ceny leków opatentowanych i innowacyjnych najczęściej poddawane są
regulacjom. Wynika to z faktu, że wiele przedsiębiorstw po drugiej stronie spotyka
jedynego kupującego, którym z reguły pośrednio lub bezpośrednio jest państwo44.
Oznacza to, że przedsiębiorstwa nie mają możliwości swobodnego ustalania cen, w
szczególności nie mogą podnosić cen przez narzucony okres. Działa to jednak
zazwyczaj tylko w jedną stronę i przedsiębiorstwa mają swobodę w obniżaniu
cen45.
2. Druga cecha wynika z opisanej już wyżej zależności pacjentów (konsumentów) od
zaleceń (w szczególności recept) otrzymywanych od lekarzy, co także ogranicza
swobodę wyboru.
44 W literaturze angielskiej, taka sytuacja nosi miano „monopsony”, np. Andres Coscelli i Alan Overd: „MarketDefinition in the Pharmaceutical Sector”, European competition law review, 2007, nr 5 (28), str. 294-29645 Omówienie ceny maksymalnej znajduje się w Rozdziale IV
Zmusza to przedsiębiorstwa farmaceutyczne do konkurowania głównie metodami
niepieniężnymi. Obejmuje to: działania skierowane bezpośrednio indywidualnie do
lekarzy (przedstawiciel handlowy przedsiębiorstwa odwiedza lekarza, by przekonać go do
konkretnego leku), działania reklamowe w specjalistycznych czasopismach, opłacanie e e
badań klinicznych, wprowadzanie nowych opakowań (np. kapsułki) oraz rozszerzanie
listy dolegliwości, na które może zostać przepisany produkt46.
Kryteria jakimi posługujemy się definiując rynek farmaceutyczny powinny
uwzględniać trzy aspekty47. Po pierwsze, podobne właściwości terapeutyczne określonych
produktów powinny być ograniczone, zostać jasno zdefiniowane i poparte dowodami, na
przykład publikacjami naukowymi i zdaniem ekspertów. Wszystkie produkty, które nie są
traktowane przez lekarzy jako właściwy środek leczenia określonych dolegliwości
powinny zostać wyeliminowane z rynku, jednak kryterium to nie powinno stosowane być
w sposób nadmiernie uciążliwy. Po drugie powinno się śledzić „ścieżkę” przepisywanych
leków, czyli które leki przepisywane są na konkretne schorzenia. Po trzecie ważne są
różne czynniki sprzedaży wpływające na sprzedaż określonych grup produktów. Wśród
tych czynników znajdują się: wpływ reklamy, wprowadzanie na rynek nowych
produktów, wyniki badań klinicznych, nowe rodzaje recept.
1.5 Zakres regulacja prawa wspólnotowego
Gdy patrzymy na oficjalny zakres kompetencji jest bardzo wyraźnie widoczne ich
ograniczenie, głównie do zagadnień związanych z polityką przemysłową, takich jak
licencjonowanie, marketing i sprzedaż i ochrona patentowa. (Tabela 6).
Tabela została zredukowana do najważniejszych wiążących aktów prawnych.
Bardzo widoczny jest brak całościowego podejścia do problemu, co wiąże się z
ograniczeniami politycznym, które nie sprzyjają całkowitej harmonizacji rynku. Kolejną
kwestią jest brak regulacji w odniesieniu do opieki zdrowotnej 48. Jest to spowodowane
46 Ze względu na brak przejrzystości takich form działalności udzielanie korzyści niepieniężnych farmaceutomzostało w ostatnich latach zakazane w Niemczech, więcej w Martina Garau, Jorge Mestre- Ferrandiz: „EuropeanMedicines and Reimbursement: Now and the future”, Wydawnictwo Office of Health Economics, Oksford 200647 Govin Permanand: „EU pharmaceutical regulation…”, str. 3748 Poza Dyrektywą 89/105/EWG oraz pośrednio Rozporządzenie 1768/92 o ochronie pacjentów orazRozporządzenie 2309/93 ustanawiające EMEA
ograniczeniami wynikającymi z artykułu 152 Traktatu ustanawiającego Wspólnotę
Europejską 49 oraz zasadą subsydiarności.
49 Punkt 5: „Działanie Wspólnoty w dziedzinie zdrowia publicznego w pełni szanuje odpowiedzialnośćPaństw Członkowskich za organizację i świadczenie usług zdrowotnych i opieki medycznej.”
w państwie trzecimRozporządzenie 541/95 1995 Badanie rozbieżności do warunków autoryzacji
rynkowej udzielonej przez uprawniony organ państwa członkowskiego
Dyrektywa 99/83/WE 1999 Wymagania badawcze oraz wprowadzenie
wyrażenia „well establish medicinal use”Rozporządzenie 141/2000 2000 O produktach sierocychDyrektywa 2001/120/WE 2001 Zbliżenie ustawodastw, rozporządzeń i
przepisów administracyjnych państwczłonkowskich związanych z ustanowieniemdobrych praktyk klinicznych w czasie testówklinicznych produktów leczniczych
przeznaczonych do użytku przez ludziRozporządzenie 726/2004 2004 Wspólnotowe procedury wydawania pozwoleń
dla produktów leczniczych stosowanych u ludzi
i zwierząt oraz nadzoru przez EMEADyrektywa 2004/27/WE 2004 Zmieniająca Dyrektywę 2001/83/WETabela 6 (najważniejsze akty prawne WE, opracowanie własne)
1.6 Cele krajowe versus wspólnotowe
Istotne jest rozdzielenie priorytetów występującym na poziomie unijnym i
krajowym. O ile na poziomie krajowym głównym zadaniem państwa jest godzenie
konfliktów, to na poziomie wspólnotowym polityka jest rozbita pomiędzy rynek
wewnętrzny oraz zagwarantowaną traktatami zasadę subsydiarności50. Rynek wewnętrzny
wymaga jak największej swobody w przepływie produktów leczniczych, podobnie jak
każdego innego dobra przemysłowego, to zasada subsydiarności zgodnie z artykułem 5
„W dziedzinach, które nie należą do jej kompetencji wyłącznej, Wspólnota podejmuje
działania, zgodnie z zasadą pomocniczości, tylko wówczas i tylko w takim zakresie, w
jakim cele proponowanych działań nie mogą być osiągnięte w sposób wystarczający przez
Państwa Członkowskie, natomiast z uwagi na rozmiary lub skutki proponowanych działań
możliwe jest lepsze ich osiągnięcie na poziomie Wspólnoty.
Działanie Wspólnoty nie wykracza poza to, co jest konieczne do osiągnięcia celów
niniejszego Traktatu.”
Jako że brak jest jasnych regulacji traktatowych w odniesieniu do rynku i
przemysłu farmaceutycznego państwa członkowskie często wykorzystują zasadę
50 Elias Mossialos, Monique Mrazek, Tom Walley: Elias Mossialos, Monique Mrazek, Tom Walley: „Regulating pharmaceuticals in Europe: striving for efficiency, equity and quality”, Oxford University Press, Oksford 2004,str. 40
Wykres 1 (zależności pomiędzy WE a państwami członkowskimi w kontekście zasady subsydiarności,na podstawie Govin Permanand)
Jak widać niezwykle ważny przy analizie sektora farmaceutycznego jest artykuł 5.
Pozwala on państwom członkowskim na blokowanie realizacji jednolitego rynku. Następuje tutaj zderzenie celów Wspólnoty w zakresie swobody przepływu towarów, a
indywidualnych celów państw członkowskich, szczególnie celów polityki przemysłowej
gdyż może się okazać, że przemysł farmaceutyczny w niektórych państwach
członkowskich jest zbędny. Opór państw członkowskich hamuje również ujednolicenie
cen medykamentów. Wpływa to negatywnie na sposób organizowania i finansowania
systemów opieki zdrowotnej.
W wykresie nie zostało uwzględnione miejsce zdrowia publicznego w tym
równaniu. Zdrowie publiczne jest częścią regulacji produktów leczniczych po stronie
państw członkowskich, lecz tak jak UE ma ograniczone kompetencje w tym zakresie, nie
wchodzą one jednak formalnie w skład systemu ustanawiania jednolitego rynku lekarstw.
Wykres jest ograniczony wyłącznie do pokazania, gdzie interesy państw członkowskich
kolidują z polityką farmaceutyczną UE co jest, spowodowane tym oraz zasadą
subsydiarności, przyczyną impasu w tworzenie wspólnego rynku.
Rozdział II: Kształtowanie swobody przepływu towarów przez
Europejski Trybunał Sprawiedliwości
Kluczową kwestią przy rozważaniach na temat swobody przepływu towarów w
kontekście produktów leczniczych jest zakaz stosowania ograniczeń podobnych do
ograniczeń ilościowych zawarty w artykule 28 Traktatu ustanawiającego Wspólnotę
Europejską (TWE) i klauzul derogacyjnych52 do tego artykuły przewidzianych w artykule
30 TWE. Wobec częstego braku jasnych regulacji i definicji w prawie wspólnotowym
ważną rolę w omawianym zagadnieniu odegrało orzecznictwo Europejskiego Trybunału
Sprawiedliwości (ETS)53.
2.1 Europejski Trybunał Sprawiedliwości
Trybunał Sprawiedliwości powołany został Traktatem ustanawiającym Europejską
Wspólnotę Węgla i Stali, po powstaniu dwóch kolejnych Wspólnot działał jako wspólny
sąd dla wszystkich trzech. Obecnie funkcjonuje w oparciu o Traktat z Nicei i Regulamin 54.
W 1988 roku na bazie regulacji przewidzianych przez Jednolity Akt Europejski
ustanowiono również Sąd Pierwszej Instancji55, który zajmuje się w przede wszystkimrozpatrywaniem skarg indywidualnych.
Głównym organem sądowym Wspólnoty pozostaje jednak Trybunał
Sprawiedliwości, któremu przysługują najszersze kompetencji, między innymi na mocy
artykułu 230 TWE:
„Trybunał Sprawiedliwości kontroluje legalność aktów uchwalonych wspólnie przez
Parlament Europejski i Radę, aktów Rady, Komisji i EBC, innych niż zalecenia i opinie,
oraz aktów Parlamentu Europejskiego zmierzających do wywarcia skutków prawnychwobec podmiotów trzecich.
W tym celu Trybunał jest właściwy do orzekania w zakresie skarg wniesionych przez
Państwo Członkowskie, Parlament Europejski, Radę lub Komisję, podnoszących zarzut
braku kompetencji, naruszenia istotnych wymogów proceduralnych, naruszenia
52 Klauzula derogacyjna jest to przepis prawa lub część przepisu, która wyłącza stosowanie innego przepisu wokreślonych przypadkach53 ETS w granicach swojej właściwości czuwa nad poszanowaniem prawa w wykładni i stosowaniu prawa (art.220 TWE)54 Praca zbiorowa pod red. Jana Barcza: „Prawo Unii Europejskiej: Zagadnienia Systemowe:, WydawnictwoPrawo i Praktyka Gospodarcza, Warszawa 2006, str. 17055 W art. 11, który dodał art. 168a do TWE
niniejszego Traktatu lub jakiejkolwiek reguły prawnej związanej z jego stosowaniem lub
nadużycia władzy.”
Tak więc ETS jest wyłącznie właściwy m. in. w zakresie skarg wnoszonych przez
Komisje Europejską lub inne organy wspólnotowe przeciwko państwom członkowskim o
naruszenie prawa wspólnotowego. Ma także wyłączność na odpowiadanie na pytania
prejudykacyjne56 wnoszone przez sądy krajowe.
2.2 Definicja towaru
Gdy mówimy o swobodzie przepływu towarów jednym z najważniejszych zadań
jest samo zdefiniowanie „towaru”57. Definicja nie została zamieszczona w traktatach, tak
więc zadanie to przypadło ETS. W tzw. sprawie dzieł sztuki58 orzekł, że jako towar
„należy rozumieć produkty, które mają wartość wyrażoną w pieniądzu i które jako takie
mogą być przedmiotem transakcji handlowych”.
Głównym więc kryterium przy klasyfikowaniu danego przedmiotu jako towaru jest
posiadanie wartości materialnej wyrażonej w pieniądzu, bez względu na samą jej
wysokość. Jest to zgodne ze sformułowaniem pojęcia w Wielkiej Encyklopedii PWN:
„produkt przeznaczony na sprzedaż; występuje w gospodarce towarowo- pieniężnej,
charakteryzuje się społecznym podziałem pracy oraz posługiwaniem się pieniądzem w
procesie wymiany”59. W kolejnych latach ETS sprecyzował to pojęcie rozciągając je na
kolejne przedmioty, jak gaz czy też śmieci, wyłączając natomiast spod jego zakresu inne,
jak na przykład sygnał telewizyjny, który przez ETS jest traktowany jako usługa60.
2.3 Zakaz stosowania ograniczeń ilościowych i ograniczeń o skutku równoważnym do
ograniczeń ilościowych
2.3.1 Ograniczenia ilościowe
56 Czyli przed wydaniem wyroku57 Definicja encyklopedyczna58 Sprawa 7/68 KE v. Włochy; wyrok z 10 grudnia 1968, Zb. Orz. 1968 str. 42359 „Wielka Encyklopedia PWN”, Wydawnictwo Naukowe PWN S.A., Warszawa 200360 Praca zbiorowa pod red. Jana Barcza: „Prawo Unii Europejskiej: Prawo materialne i polityki”, WydawnictwoPrawo i Praktyka, Warszawa 2003, str. 34
Zgodnie z artykułem 28 TWE: „Ograniczenia ilościowe w przywozie oraz wszelkie
środki o skutku równoważnym są zakazane między Państwami Członkowskimi.” Pojęcie
ograniczeń ilościowych zostanie omówione niżej wraz „Formułą Dassonville”.
Komisja Europejska systematycznie publikuje przykładowy wykaz ograniczeń.
Najbardziej znanym jest Dyrektywa 70/50 z 22 grudnia 196961. Obowiązywała ona
jedynie w pięcioletnim okresie przejściowym, jednak w doktrynie uważana jest do dziś za
wskazówkę, które środki należy w danym przypadku traktować jako środki o charakterze
ilościowym62.
Środki w ustępie 1 preambuły dyrektywy zdefiniowane są jako: „przepisy
ustawowe, wykonawcze i administracyjne, praktyki administracyjne oraz wszystkie inne
środki organów państwowych, łącznie z zaleceniami”.
2.3.2 Formuła Dassonville
Niemal od początku funkcjonowania EWG państwa członkowskie wykazywały się
znamienitą kreatywnością w unikaniu ograniczeń wynikających z zakazu nałożonego
przez Traktat. Początkowo próbowano stosować środki przypominające klasyczne cła,
później jednak sięgnięto po zróżnicowanie ustawodastw oraz wymagań technicznych, co
utrudniało przeciwdziałanie takim praktykom. W wyroku dotyczącym braci Dassonville
ETS wydał orzeczenie, w który jasno określił sposób stosowania zakazu z artykułu 28
TWE. Orzeczenie to, znane jako „Formuła Dassonville”63, jest jednym z fundamentów
funkcjonowania wspólnego rynku, gdyż zajęło czołowe miejsce w zdecydowanej
większości opracowań poświęconych wspólnemu rynkowi, z tego też powodu należy mu
się szersze omówienie.
Gustave i Beneoit Dassonville nabyli we Francji napój alkoholowy, oznaczony
jako „Scotch whisky”. Obowiązujące ówcześnie ustawodawstwo belgijskie uzależniało
obrót i magazynowanie alkoholi od posiadania oryginalnego dokumentu potwierdzającego
prawo do używania między innymi oznaczenia, który posiadał produkt importowany przez
braci Dassonville. Jako że alkohol sprowadzany był z Francji zaś miejscem wytworzenia
była Wielka Brytania64 Dassonville nie mogli otrzymać stosownego certyfikatu. Uznali, że
ustanowienie przez Belgię takiego wymogu utrudnienia handel pomiędzy państwami61 Dziennik Urzędowy Wspólnot Europejskich 1970, L 13/2962 Justyna Maliszewska-Nienartowicz: „Zasada proporcjonalności w prawie Wspólnot Europejskich”,
Wydawnictwo „Dom Organizatora”, Toruń 2007, str. 21763 Sprawa 8/74 Dassonville v. Republika Francuska, Zb. Orz. 1974, str. 83764 Wielka Brytania nie była wówczas członkiem EWG co dodatkowo komplikowało sprawę
członkowskimi. Oficjalni importerzy alkoholu oraz Królestwo Belgii utrzymywali, że
artykuł 28 TWE nie znajduje tutaj zastosowania, gdyż wymóg posiadania certyfikatu
autentyczności dotyczy zarówno towarów belgijskich jak i zagranicznych, nie może być
więc mowy w tym przypadku o dyskryminacji.
Trybunał stanął jednak na stanowisku, że wszystkie przepisy państw
członkowskich, które bezpośrednio i pośrednio mogą wpływać na zakłócenia w handlu
między członkami Wspólnoty muszą być traktowane jako ograniczenia o skutku
podobnym do ograniczeń ilościowych. Co więcej analizując ograniczenie nie jest
wymagane rozważanie celu, w którym zostało ono wprowadzone, ale jedynie skutek który
powoduje. Nie jest więc konieczne badanie, czy państwo członkowskie miało zamiar
wpływać na handel, wystarczy stwierdzenie że konkretne działanie państwa
członkowskiego taki wpływ ma. Wymaganie jest jedynie wykazanie hipotetycznej
możliwości, co stanowi znaczne ułatwienie przeprowadzenia dowodu przez stronę, która
odnosi lub może odnosić szkodę z powodu wprowadzenia ograniczenia. Nie jest także
konieczne wykazywanie, że wpływ wprowadzonego ograniczenia jest lub może być
„znaczny”65.
Trybunał zastrzegł jednak, że państwo może wprowadzić wymóg uzyskania przez
importera świadectwa autentyczności. Wymóg ten nie może jednak nie może być dla
importera nadmiernie uciążliwy66.
65 Nie stosuje się tu więc zasady „de minis”66 Praca zbiorowa pod red. Władysława Czaplińskiego: „Prawo Wspólnot Europejskich: Orzecznictwo”,Wydawnictwo „Naukowe Scholar”, Warszawa 2005, str. 458-463
Drugim z orzeczeń które wywarło ogromny wpływ na swobodę przepływu
towarów i równocześnie ograniczyło stosowanie „Formuły Dassonville” jest orzeczenie w
sprawie, która do nauki prawa wspólnotowego funkcjonuje pod nazwą „Sprawy Cassis de
Dijon”67. Pojawiła się tu kwestia występowania rozbieżnych standardów technicznych w
poszczególnych państwach członkowskich, które nie miały charakteru
dyskryminacyjnego. Stanem faktycznym sprawy był brak możliwości wprowadzenia na
rynek RFN likieru produkcji francuskiej, który zawierał 16- 22 procent alkoholu, gdyż
normy niemieckie zezwalały na używanie pojęcia „likier” wyłącznie w stosunku do napoi
zawierających ponad 25 procent.
ETS w orzeczeniu prejudykacyjnym68 sformułował dwie bardzo ważne zasady:
• Zasadę wzajemnego uznania standardów oraz
• Zasadę wymogów imperatywnych.69
Zgodnie z pierwszą zasadą, jeśli dany wyrób jest dopuszczony do obrotu w
którymkolwiek z państw członkowskich, powinien także zostać dopuszczony do obrotu w
67 Sprawa C-120/78 Rewe- Zentral A.G. v. Bundesmonopolverwaltung für Branntweinl; Zb. Orz. 1979, str. 64968 definicja69 Jan Barcz: „Prawo Unii…”, str. 45
formą obrotu produktami leczniczymi na rynku farmaceutycznym, omówienie jej znajduje
się Rozdziale III.
2.3.4 Sprawy Keck i Mthouard oraz R. Hünermund
Dwa ostatnie omawiane orzeczenia stanowiły próbę ETS-u uporządkowania
sytuacji, która miała miejsce po wydaniu wyroku w sprawie Cassis de Dijon, kiedy
państwa członkowskie zaczęły wprowadzać liczne ograniczenia, powołując się przy tym
na wymogi imperatywne.
Pierwszy przypadek 71 dotyczył wprowadzonego we Francji zakazu sprzedaży
towarów poniżej ceny nabycia pod groźbą odpowiedzialności karnej. Oskarżeni bronili
się, że wprowadzony zakaz sprzeczny jest ze wspólnotową zasadą przepływu towarów.
Trybunał uznał, że francuski przepis nie narusza zakazu zamieszczonego w
artykule 28 TWE. Zdaniem ETS zakaz ten nie utrudniania handlu miedzy krajami
członkowskimi, gdyż dotyczy wszystkich sprzedawców prowadzących działalność na
terytorium Francji.
Drugie orzeczenie72 dotyczyło niemieckiego zakazu reklamy parafarmaceutyków
poza aptekami. Trybunał również uznał, że zakaz ten nie może być traktowany jako
ograniczenie w handlu pomiędzy krajami członkowskimi.
Wobec częstego powoływania się przedsiębiorców na ograniczenia w handlu
stosowane przez państwa członkowskie ETS postanowił uporządkować dotychczasową
praktykę. ETS dokonał rozróżnienia pomiędzy środkami ograniczającymi dostęp na
danym rynku dla produktów zagranicznych, posiadającymi przez to charakter
dyskryminacyjny, a regulacjami dotyczącymi form sprzedaży i reklamy. Te ostatnie
nakierowane są zarówno na towary krajowe i zagraniczne, co nie pozawala mówić o ich
charakterze dyskryminacyjnym73.
2.4 Wyłączenia stosowania ograniczeń podobnych do ograniczeń ilościowych
2.4.1 Postanowienia traktatowe
71 Sprawy połączone C-267/91 i C-268/91 Postępowanie karne przeciwko Bernardowi Keck i DanielowiMithouard, Zb. Orz. 1993, s. I-609772 Sprawa C-292/92, Hünermund v. Badenia- Wittenberga Zb. Orz. 1993, str. I-678773 Praca zbiorowa pod red. Jana Barcza: „Prawo Unii Europejskiej: Prawo materialne i polityki”, WydawnictwoPrawo i Praktyka, Warszawa 2003, str. 57
W artykule 30 TWE74 znajduje się wyliczenie przypadków, w których możliwe jest
wprowadzenie ograniczeń ilościowych lub podobnych do ograniczeń ilościowych. jest to
dozwolone w sytuacjach uzasadnionych „względami moralności publicznej, porządku
publicznego, bezpieczeństwa publicznego, ochrony zdrowia i życia ludzi i zwierząt lub
ochrony roślin, ochrony narodowych dóbr kultury o wartości artystycznej, historycznej
lub archeologicznej, bądź ochrony własności przemysłowej i handlowej”. Lista ta ma
charakter enumeratywny75, co oznacza że nie może zostać poszerzona w drodze wykładni.
W celu ograniczenia nadużywania ze strony państw członkowskich artykuł 30
Traktatu w zdaniu drugim znajduje się zastrzeżenie, że „zakazy te i ograniczenia nie
powinny jednak stanowić środka arbitralnej dyskryminacji ani ukrytych ograniczeń w
handlu między Państwami Członkowskimi”.
W przypadku wprowadzenia ograniczeń ETS obligatoryjnie przeprowadza ich
kontrolę.
2.4.2 Wybrane orzeczenia ETS
Jednym z najważniejszych orzeczeń dotyczących wyłączeń w stosowaniu artykuł
28 jest sprawa Campus Oil76. ETS jasno stwierdził, że „przepisy krajowe zobowiązujące
wszystkich importerów do zaspokajania pewnej części ich zapotrzebowania na produkty
naftowe z rafinerii położonej na terytorium tego państwa stanowi środek o skutku
podobnym do ograniczeń ilościowych”77. Następnie jednak Trybunał uznał, że dozwolone
jest wprowadzenie obowiązku zaopatrywania się w ropę w konkretnej rafinerii po
ustalonych przez właściwego ministra cenach, jeśli jest to niezbędne do zapewnienia
bezpieczeństwa publicznego. Przy czym ETS zastrzegł, że ceny po których sprzedawana
jest ropa muszą być konkurencyjne. Ilość ropy, która objęta jest przymusowym zakupem
nie może także przekraczać niezbędnej wielkości wymaganej do utrzymania
bezpieczeństwa państwa lub ilości niezbędnej do utrzymania sprawności produkcyjnej
rafinerii.
Trybunał oceniając dane ograniczenia przeprowadza tzw. test proporcjonalności.
Należy go łączyć z pierwszym zdaniem artykułu 30 TWE, w którym wymaga się aby
zakazy i ograniczenia były uzasadnione wskazanymi tam przypadkami. Trybunał
74 Przed Traktatem Amsterdamskim- Artykuł 3675 Czyli jest zamknięte i nie może zostać poszerzone przez sąd76 Sprawa C-72/83 Campus Oil Ltd. i inni v. Minister Przemysłu i Energii i inni, Zb. Orz. 1984 str. 272777 Praca zbiorowa pod red. Władysław Czaplińskiego: „Prawo Wspólnot Europejskich…”, str. 467
dokonując analizy środka bada czy jest on odpowiedni do osiągnięcia założonego celu
(czyli czy jest on prawnie uzasadniony), czy jest on konieczny (czyli czy można
zastosować inne mniej restrykcyjne środki) i czy nie jest nieproporcjonalny w ścisłym
znaczeniu78.
2.5 Wybrane orzeczenia z zakresu ochrony zdrowia79
Co do zasady Trybunał uznaje kompetencje państw członkowskich do ograniczania
swobody przepływu towarów z powodu ochrony zdrowia ludzkiego. Wynika to zarówno
wprost z postanowień artykułu 30 TWE, jak i braku ogólnej kompetencji Wspólnot w
kwestii ochrony zdrowia. Państwa członkowskie mogą decydować o sposobie w jaki
chronią życie ludzkie. Trybunał jednak podkreśla, że stosowane środki muszą być
proporcjonalne, czyli rzeczywiście służyć ochronie zdrowia. „Kontrola zgodności
środków krajowych z zasadą proporcjonalności w tym obszarze jest dość szczegółowa-
możemy nawet mówić o rygorystycznym jej stosowaniu. Państwa członkowskie nie maja
tu takiej swobody jak w sferze moralności, porządku, czy bezpieczeństwa publicznego,
bowiem wiele standardów dotyczących zdrowia zostało poddanych harmonizacji
wspólnotowej. Ogólnie należy zauważyć, że im większy postęp w zakresie badań
naukowych i coraz więcej wspólnych standardów, tym mniejszy zakres swobody działania
państw i bardziej rygorystyczny test proporcjonalności”80. Należy podkreślić, że dotyczy
to ochrony zdrowia traktowanej w sposób całościowy, nie tylko zaś produktów
leczniczych, gdzie jak już zostało wykazane stopień harmonizacji jest dużo niższy.
Jednym z pierwszych orzeczeń81 była sprawa, w której badano zasadność
brytyjskiego zakazu zastępowania leku wymienionego w recepcie innym lekiem o
identycznym działaniu, poza sytuacjami zagrożenia życia, który to zakaz zamieszczony
został w brytyjskim farmaceutycznym kodeksie etycznym przez organizację zrzeszającą
farmaceutów82. Rząd Wielkiej Brytanii uznał, że jest to ograniczenie w handlu pomiędzy
krajami członkowskimi, z czym zgodził się Trybunał. Uznał jednak omawianą regulację
za uzasadnioną ochroną zdrowia publicznego. Zdaniem Trybunału jest wynika ona z
zamierzonego celu, czyli „pozostawienia całkowitej odpowiedzialności za leczenie
78 Justyna Maliszewska-Nienartowicz: „Zasada proporcjonalności…”, str. 23379 Na podstawie Justyna Maliszewska- Nienartowicz: „Zasada proporcjonalności…”, str. 261- 26680 Tamże, str. 26381 Omówienie pierwszej chronologicznie sprawy De Peijper znajduje się w podrozdziale 2.682 Połączone sprawy 166-167/87 The Queen v. Royal Pharmaceutical Society of Great Britain, Zb. Orz. 1989, str.1295
pacjentów w rękach lekarza, który często może mylnie przepisywać konkretny produkt
medyczny ze względów psychosomatycznych”83. ETS pozostawił więc dużą swobodę w
kształtowaniu relacji pacjent- lekarz i stwierdził kompetencje do wypowiadania się w tym
zakresie dla organizacji medycznych.
Trybunał przyjął ostrzejsze stanowisko w sprawie Freistaat Bayern versus Eurim
Pharm GmbH84. Trybunał zajął się tu przepisami niemieckim zakazującymi sprzedaży
produktów leczniczych bez odpowiednich oznaczeń i bez ulotki informacyjnej. Konieczne
było więc przepakowanie towarów. Zdaniem Trybunału regulacja ta nie była niezbędna i
życie ludzkie mogło być chronione innymi środkami. Według jego opinii wystarczający
był tutaj fakt, że importer uzyskuje w kraju pochodzenia upoważnienie do produkcji i
sprzedaży towarów, które było wystawione zgodnie z Dyrektywami 75/319 i 65/6585.
Według Trybunału więc władze państwa członkowskiego mają możliwość kontroli składu
produktu oraz jego opakowania. Orzeczenie to jest sprzeczne z dzisiejszym
uregulowaniem importu równoległego, które nakazuje przepakowanie towarów.
Kolejną sprawą, którą zajął się Trybunał był niemiecki zakaz importu produktów
leczniczych, które zostały przepisane i nabyte w innym państwie członkowskim, jeśli w
Niemczech był to produkt dostępny na receptę86. ETS uznał, że „jeśli państwo
członkowskie opiera się na postanowieniach Traktatu [ustanawiającego Europejską
Wspólnotę Gospodarczą- przypis autora] dla uzasadnienia przepisów krajowych, które
mogą utrudnić wykonywanie swobody w nim zapewnionych, takie uzasadnienie należy
oceniać w świetle ogólnych zasad prawa, w szczególności praw podstawowych, do
których należy prawo do ochrony życia prywatnego oraz ochrony tajemnicy lekarskiej. Te
prawa nie stanowią jednak nienaruszalnych prerogatyw i mogą być ograniczone, pod
warunkiem że takie ograniczenia są odpowiednio w stosunku do celów ogólnego
zainteresowania uznawanych przez Wspólnotę i nie stanowią nieproporcjonalnej i
niedopuszczalnej ingerencji, która narusza istotę gwarantowanych praw” (paragraf 2
głównych tez orzeczenia).
Innymi słowy, pomimo że ochrona zdrowia i życia stanowią podstawę do
wprowadzania ograniczeń w handlu między krajami członkowskimi to takie ograniczenie
musi być uzasadnione w świetle praw podstawowych oraz zasady proporcjonalności.
Trybunał uznał, że takiej sytuacji regulacja niemiecka jest nieuprawniona, gdyż
83 §22 orzeczenia84 Sprawa C-347/89 Komisja v. Belgia, Zb. Orz. 1991, str. I-174785 Rzecz miała miejsce przed wydaniem Dyrektywy 92/27 o ulotkach86 Sprawa C-201/94 The Queen v. Smith & Nephew, Zb. Orz. 1994, str. I-5819
możliwość zakupu w innym państwie członkowskim stanowi wyłącznie alternatywę do
zakupu leku na terytorium Niemiec. Także wykonywanie zawodu lekarza i farmaceuty są
regulowane w prawie wspólnotowym87, co gwarantuje odpowiednio wysoki poziom
świadczenia usług.
Najgłośniejszym orzeczeniem ostatnich lat poruszającym kwestie prawa
farmaceutycznego wydanym przez ETS była sprawa Deutcher Apotheker 88, która
dotyczyła transgranicznej sprzedaży leków przez Internet. Po raz kolejny w orzeczeniu
tym zostało podkreślone, że powoływanie się na ochronę zdrowia i życia ludzkiego jest
możliwe wyłącznie w takim zakresie w jakim jest to niezbędne. Trybunał wyliczył
przypadki w których możliwe byłoby wprowadzenie takiego ograniczenia, można to
uzasadnić m. in.:
• Koniecznością zapewnienia prawidłowej opieki medycznej i fachowej porady dla
pacjentów;
• Kontrolą oryginalności wystawionej recepty;
• Zapewnienia szerokiego dostępu do produktów leczniczych i spełnienia przez nie
stosowych wymagań.
Ograniczenia w sprzedaży leków przez Internet zależą zatem od rodzaju produktu, którego
dotyczą. W przypadku leków sprzedawanych bez przepisu lekarza Trybunał uznał, że
wprowadzony zakaz jest nieproporcjonalny, gdyż produkty te obarczone są mniejszym
ryzykiem dla zdrowia. Inaczej sytuacja przedstawia się w przypadku leków dostępnych na
receptę, gdzie, w których wypadku ochrona zdrowia stanowi wystarczające uzasadnienie
dla stosowania zakazu. Zgodnie z paragrafem 112 uzasadnienia:
87 Dyrektywa 93/16/WE w sprawie swobodnego przepływu lekarzy i wzajemnego uznawania ich dyplomów,świadectw i innych dokumentów potwierdzających posiadanie kwalifikacji oraz Dyrektywa 85/433/EWG w
sprawie wzajemnego uznawania dyplomów, świadectw i innych dokumentów potwierdzających posiadaniekwalifikacji w zakresie farmacji88 Sprawa C-322/01, Zb. Orz. 2003, str. I-14887
„None of the reasons which the Apothekerverband advances by way of justification can
provide a valid basis for the absolute prohibition on the sale by mail order of non-
prescription medicines.”
Natomiast w stosunku do leków dostępnych z przepisu lekarza w paragrafie 117 można
przeczytać:
„The supply to the general public of prescription medicines needs to be more strictly
controlled. Such control could be justified in view of, first, the greater risks which those
medicines may present (see Article 71(1) of the Community Code) and, second, the
system of fixed prices which applies to them and which forms part of the German health
system.”
Trybunał zastosował tu więc test proporcjonalności w zależności od rodzaju produktu,
którego ograniczenie dotyczy.
Należy zwrócić uwagę na drugą część uzasadnienia z paragrafu 117, w którym
Trybunał wskazuje na możliwość wprowadzania ograniczeń w handlu miedzy państwami
członkowskimi, w sytuacji w której jest uzasadnione to ze względami interesu
ekonomicznego systemu ochrony zdrowia. Należy pamiętać, że w różnych krajach
unijnych leki refundowane są w różnym stopniu. W tej sytuacji gdyby były importowane z
krajów, w których kwota refundowana jest wyższa mogłoby to narazić ubezpieczycieli
publicznych na nieprzewidziane wydatki.
Najnowsze i ostatnie z omawianych orzeczenie pochodzi z 11 września 2008 r.89.
Wyrok dotyczy niemieckiego ustawodawstwa zezwalającego na zaopatrywanie się szpitali
w aptekach zewnętrznych w przypadku gdy szpital nie posiada na własnym terenie apteki.
Kontrakt na obsługę szpitala jest bardzo szczegółowy i w praktyce zmusza szpitale do
zaopatrywania się w aptekach niemieckich, gdyż umowę można podpisać wyłącznie z
aptekami znajdującymi się najbliżej szpitala lub w innym szpitalu.
Komisja był przekonana, że takie wymagania są niezgodne z prawem unijnym,
ponieważ dostawa leków do szpitala powinna być także możliwa z aptek znajdujących się
w większej odległości, a nawet z innego kraju członkowskiego. Komisja powołała się
więc wprost na artykuł 28 TWE.
ETS uznał, że niemieckie prawo ogranicza przepływ towarów w rozumieniu
artykułu 28 TWE, gdyż dla farmaceutów z innych państw członkowskich oznacza, że
warunkiem uzyskania kontraktu jest otwarcie apteki znajdującej się w pobliżu szpitala.
ETS jednak stwierdził, że możliwe jest w tym przypadku skorzystanie z derogacji na89 Pilna informacja Departamentu Spraw Zagranicznych NRA, Wrocław 14.09.2008
Import równoległy jest szczególną kategorią w prawie wspólnotowym. Ze względu
jednak na fakt, że związany jest z omawianymi w niniejszym rozdziale zagadnieniami
swobody przepływu towarów zostanie omówiony wraz z nią. Podobnie jak przy
swobodzie przepływu towarów dużą rolę w jego kształtowaniu odegrała prawotwórcza
działalność ETS-u,. Import równoległy jest bardzo atrakcyjny w związku z różnicami cen
występującymi w poszczególnych państwach Wspólnoty (omówionymi w Rozdziale IV)
oraz mechanizmem wzajemnego uznania (omówionym w Rozdziale III). Ma on duży
wpływ na wydatki ponoszone na ochronę zdrowia, gdyż w 2002 roku dzięki jego
stosowaniu państwa członkowskie zaoszczędziły 43,1 milionów funtów. Generuje on
także ogromne zyski dla importerów równoległych, gdzie są to kwoty przekraczające 600
milionów funtów oraz jeszcze większe straty dla przedsiębiorstw farmaceutycznych, które
rocznie tracą około 4,5 miliarda euro91.
Po raz pierwszy Trybunał zajął się importem równoległym w sprawie De Peijper 92.
Postępowanie zostało wszczęte przeciwko importerowi równoległemu, który sprowadzał
leki z Wielkiej Brytanii do Holandii z naruszeniem ustawodawstwa holenderskiego 93 i bez
posiadania wymaganych dokumentów. Przed sądem bronił się, że nie złamał on prawa,
gdyż jego działalność pozostaje w zgodzie z artykułem 28 Traktatu. W orzeczeniu ETS
zawarł tezy, które stanowią podstawę regulacji importu równoległego produktów
leczniczych do dziś:
1. Import równoległy dozwolony jest zawsze, gdy produkt dostarczany jest na rynek
w dwóch państwach członkowskich przez to same przedsiębiorstwo lub tą samą
grupę przedsiębiorstw oraz
2. Produkt ten posiada zezwolenie na obrót rynkowy w obu państwach na wniosek
tego samego przedsiębiorstwa lub tej samej grupy przedsiębiorstw. Importu
równoległego można odmówić wyłącznie w przypadkach uzasadnionymi ochroną
zdrowia publicznego.
91 Gavin Robert, Stephanie Ridley: “Parallel Trade in the Pharmaceutical Industry: Scourge or Benefit?”,
European Competition Law Review, 2006 nr 2(27), str. 91-9992 Sprawa 104/75 Officeur de justicie v. De Peijper, Zb. Orz. 1976, str. 61393 Ustawa o Podaży Leków- art.3: zakaz dostawy produktów niezarejestrowanych
Aż do orzeczenia w sprawie Kohlpharama, które zostanie omówione niżej,
Trybunał stał na stanowisku, że import równoległy nie może być ograniczany przez
państwa członkowskie, gdy zostaną równocześnie spełnione następujące przesłanki:
1. Zarówno produkt, który jest importowany jak i produkt, który jest dostępny na
rynku odniesienia muszą posiadać wspólne pochodzenie,
2. Produkty lecznicze muszą być produkowane przez przedsiębiorstwa należące do
jednej grupy,
3. Produkt, który jest zarejestrowany w kraju, do którego dokonywana jest dostawa,
musi być identyczny lub wystarczająco podobny (taki sam lub posiadający tylko
takie różnice, które nie wpływają na właściwości terapeutyczne).94
2.6.2 Prawne uregulowanie importu równoległego
W efekcie orzeczenia w sprawie De Peijper ETS wzywał organy wspólnotowe do
wydania dyrektywy regulującej import równoległy. Temat nie został jednak podjęty ze
względu na opór z jakim spotkał się ze strony państw członkowskich. Nie było również
zgody w samej Komisji Europejskiej, w której poszczególne Dyrekcje Generalne
odmiennie postrzegały rolę importu równoległego95. I tak Dyrekcja Generalna do spraw
Rynku Wewnętrznego podkreślała przede wszystkim rolę swobody przepływu towarów,
natomiast Dyrekcja Generalna do spraw Przedsiębiorstw potrzebę ochrony zdrowia
publicznego. Próby wprowadzenia dyrektywy spotkały się również z oporem ze strony
przemysłu, import równoległy generuje straty finansowe, gdyż ceny obowiązujące na
poszczególnych rynkach się różnią, a rozwój importu równoległego mógłby różnice w
cenie zniwelować.
W 1982 roku Komisja Europejska wydała komunikat interpretujący prawne
zagadnienia związane z importem równoległym96. W komunikacie Komisja stwierdziła, że
właściwy organ państwa członkowskiego nie może odmówić autoryzacji importerowi
równoległemu, który wnioskuje na podstawie dopuszczenia do obrotu w innym państwie
członkowskim wyłącznie na podstawie braku zdolności importera do przedstawienia
wymaganej dokumentacji, jeśli dokumentacja ta jest w posiadaniu podmiotu, który
uzyskał autoryzację w kraju eksportu. Komisja stała na stanowisku, że państwo
członkowskie powinno żądać stosowanej dokumentacji od podmiotu, który ubiegał się o
94 John Lisman, Carla Schooderbeek: „An Introduction to EU Pharmaceutical Law”, str. 12695 Tamże96 Dziennik Urzędowy Wspólnoty Europejskiej, C115/5, str. 5
Po pozytywnym spełnieniu wszystkich wymienionych przesłanek produkt importowany
powinien być traktowany na identycznych zasadach co lek oryginalny.
W sprawie Rhone-Poulenc Rorer 102 (RPR) ETS zajął się problemem leków, które
nie są rozprowadzane oraz nie są (już) dopuszczone do obrotu w państwie importu. RPR z
powodu niewłaściwego stosowania przez pacjentów wycofał jeden ze swoich produktów z
rynku brytyjskiego i zrzekł się autoryzacji. Następnie wysłał zapytanie do ETS czy może
importować ów produkt z Francji. Trybunał stwierdził, brak dopuszczenia do obrotu nie
skutkuje brakiem możliwości importu równoległego103.
W orzecznictwie ETS wypowiedział się także w trzech innych sprawach, w których
dany produkt nie jest dopuszczony do obrotu lub został zmieniony w państwie do którego
jest importowany.
Pierwszym z orzeczeń jest sprawa Ferring104. Firma Ferring, posiadacz autoryzacji
dla produktu Minirin Spray, zmieniła skład w celu poprawy możliwości jego
przechowywania i wystąpiła z wnioskiem o zmianę decyzji o dopuszczeniu do oborotu. W
efekcie oryginalna autoryzacja został wycofana z Niemiec, ale nie nastąpiło to we Francji.
Pojawiło się pytanie czy w związku z powyższymi faktami dozwolony jest import
równoległy. Odpowiedź Trybunału była pozytywna, gdyż wskazał on, że może być to
uzasadnione wyłącznie kwestiami ochrony zdrowia publicznego105. Wycofanie autoryzacji
rynkowej z przyczyn handlowych nie musi prowadzić do zakazania importu
równoległego.
Drugim z ważnych orzeczeń była sprawa Paranova106. AstraZeneca wprowadziła na
rynek nowy produkt, ze zmienionym sposobem dawkowania (kapsułki w miejsce tabletek)
oraz drobną zmianą substancji aktywnej, która to zmiana miała mały lub brak wpływu na
właściwości terapeutyczne. I tutaj ponownie Trybunał stwierdził, że zmiana ta nie może
mieć wpływu na możliwość prowadzenia importu równoległego, a wszelkie ograniczenia
wynikać mogą wyłącznie, w sytuacji w której dalsza sprzedaż produktu może skutkować
poważnym zagrożeniem, z pobudek uzasadnionych ochroną zdrowia publicznego.
Najgłośniejszym z trzech omówionych orzeczeń była sprawa koncernu
Kohlpharma107. Przedsiębiorstwo to miało zamiar importować jeden z leków (Jumex) z
Włoch, gdzie posiadał on dopuszczenie do obrotu rynkowego do Niemiec, gdzie nie został
102 Sprawa C-94/98, Zb. Orz. 1999, str. I-8789103 John Lisman, Carla Schooderbeek: „An Introduction to EU Pharmaceutical Law”, str. 128104 Sprawa C-172/00, Zb. Orz. 2002 str. I-6891105 §3 głównych tez orzeczenia106 Sprawa C-15/01, Dziennik Urzędowy Wspólnot Europejskich C146, 21.06.2003, str. 5107 Sprawa C-112/02, Dziennik Urzędowy Wspólnot Europejskich C106, 30.04.2004, str. 8
Jako że ETS uniemożliwiał korzystanie z prawa do własności intelektualnej jako
środka ograniczającego import równoległy przedsiębiorstwa korzystają z innych form
praktyk rynkowych, z których część narusza wolność konkurencji.
Celem prawa konkurencji jest ochrona konkurencji jako środka najlepiej
zabezpieczającego niskie ceny, prawa konsumenta i innowacyjność. W prawie
wspólnotowym jest to także środek umożliwiający przyspieszenie realizacji jednolitego
rynku, w którym to import równoległy odgrywa rolę kluczową. W praktyce nie jest
potrzebne wykazywanie, że dane porozumienie dwóch podmiotów działa niekorzystnie na
import równoległy110, wystarczy że narusza Artykuły 81111 i 82112 TWE zabezpieczające
reguły wolnej konkurencji.
Przechodząc do artykułu 81 w styczniu 2004 roku ETS zajął się sprawą koncernu
Bayer, który starał się zapobiegać sprzedaży przez hurtowników jednego z produktów
koncernu do innych krajów Wspólnoty113. Bayer wprowadził ograniczenia dla
hurtowników w Hiszpanii i Francji. Wprowadził w stosunku do nich ograniczenie dostaw,
co ograniczyło ich możliwość do sprzedaży produktu po wyższych cenach do Wielkiej
Brytanii. Zdaniem Komisji Europejskiej Bayer złamał w ten sposób zakaz z artykułu 81.
Innego zdania był Sąd Pierwszej Instancji (SPI) oraz ETS uznając że działanie koncernu
nie stanowi naruszenia prawa wspólnotowego. W szczególności według Trybunału,
dystrybutorzy nie mogli postrzegać odmów zwiększenia dostaw jako akceptacji dla
eksportu ze strony Bayera.
Na początku 2008 roku Komisarz ds. Konkurencji Wspólnot Neelie Kroes
zainicjowała spektakularną akcję skierowaną przeciwko firmom farmaceutycznym w
czasie której równocześnie przeprowadzono przeszukania w siedzibach europejskich
koncernów farmaceutycznych114. Zgodnie z informacją prasową wydaną przez Komisarz:
„Komisja Europejska rozpoczęła dochodzenie w sektorze produktów farmaceutycznych
(art. 17 Rozporządzenia 1/2003), i prowadzi kontrole w siedzibach innowacyjnych i
generycznych koncernów farmaceutycznych. Dochodzenia jest odpowiedzią na sygnały,110 Czyli analogicznie do art. 28 TWE111 Art. 81 pkt. 1: „Niezgodne ze wspólnym rynkiem i zakazane są wszelkie porozumienia między przedsiębiorstwami, wszelkie decyzje związków przedsiębiorstw i wszelkie praktyki uzgodnione, które mogą wpływać na handel między Państwami Członkowskimi i których celem lub skutkiem jest zapobieżenie,ograniczenie lub zakłócenie konkurencji wewnątrz wspólnego rynku”112 Art. 82: „Niezgodne ze wspólnym rynkiem i zakazane jest nadużywanie przez jedno lub większą liczbę przedsiębiorstw pozycji dominującej na wspólnym rynku lub na znacznej jego części, w zakresie, w jakim może
wpływać na handel między Państwami Członkowskimi”113 Połączone sprawy 2/01 i 3/01 Komisja v. Bayer, Zb. Orz. C-59, 06.03.2004, str. 2114 http://news.money.pl/artykul/europejscy;producenci;lekow;podejrzani;o;zmowe,167,0,314023.html
Pomimo ponad 40 już lat, które upłynęły od wydania pionierskiej Dyrektywy 65/65
rynek farmaceutyczny stale jest w niewielkim stopniu ujednolicony. Stoją temu na przeszkodzie między innymi problemy omówione w poprzednim rozdziale. Nie zmienia to
jednak faktu, że Wspólnota nieustannie poszukuje rozwiązań, które pomogą w
ustanowieniu Wspólnego Rynku, albo przynajmniej przyczynią się do jak najszerszego
zniesienia ograniczeń w handlu miedzy krajami członkowskimi.
3.1 Procedura scentralizowana
3.1.1 Informacje ogólne
Procedura scentralizowana najpełniej realizuje założenia Wspólnego Rynku dla
produktów leczniczych. Po pozytywnym przejściu procedury możliwe jest równoczesne
wprowadzenie leku na obszarze wszystkich 27 państw członkowskich. Procedura ta obejmuje
jak dotychczas wąski zakres przedmiotowy, można się jednak spodziewać, być może jednak
w przyszłości stanie się ona standardową procedurą dla wszystkich produktów leczniczych.
3.1.2 Zakres przedmiotowy
Procedura centralna została wprowadzona wraz z ustanowieniem Europejskiej
Agencji Oceny Leków (EMEA)116. Jest ona obowiązkowa w odniesieniu do przypadków
przewidzianych w Aneksie A Rozporządzenia 2309/93117:
„Produkty lecznicze wyprodukowane przez zastosowanie jednego z następujących procesów biotechnologicznych:
− technologia rekombinantu DNA,
− kontrolowane wydzielenie genów, w których zakodowane są biologicznie aktywne
białka w prokariotach i eukariotach, włączając zmienione komórki ssaków,
− metoda hybrydomy i monoklonalnych przeciwciał.”
116 Obecnie Europejska Agencja Leków, ale pozostawiono akronim117 Dziennik Urzędowy Wspólnot Europejskich L 214/1 z 24.08.1993
W przypadkach, gdy autoryzacja dotyczy produktu uważanego za innowacyjny
zastosowanie procedury scentralizowanej jest fakultatywne. Enumeratywne wyliczenie
przypadków, w których dany produkt uważany jest za produkt innowacyjny znajduje się w
Załączniku B Rozporządzenia:
− „Produkty lecznicze produkowane przy zastosowaniu innych procesów
biotechnologicznych stanowią według opinii Agencji znaczną innowację.
− Produkty lecznicze stosowane przy pomocy nowego systemu podawania stanowią
według opinii Agencji znaczną innowację.
− Produkty lecznicze przedstawione dla całkowicie nowych wskazań do leczenia
stanowią według opinii Agencji znaczne korzyści lecznicze.
−
Produkty lecznicze oparte na bazie radio-izotopów stanowią według opinii Agencjiznaczne korzyści lecznicze.
− Nowe produkty lecznicze otrzymywane z ludzkiej krwi lub ludzkiej plazmy.
− Produkty lecznicze, których produkcja wymaga procesów stanowiących według
opinii Agencji znaczny postęp techniczny taki jak dwuwymiarowa elektroforeza w
warunkach mikrograwitacji.
− Produkty lecznicze stosowane u ludzi, zawierające nową aktywną substancję, która
w dniu wejścia w życie niniejszego rozporządzenia, nie była dopuszczona przezżadne Państwo Członkowskie do użytku w produktach leczniczych stosowanych u
ludzi.”
Jak widać przedmiotowy zakres kompetencji EMEA jest bardzo wąski. Wiodącą więc rolę
odgrywa ciągle procedura wzajemnego uznania, która zostanie omówiona niżej.
3.1.3 Przebieg procedury scentralizowanej
Pierwszym etapem rejestracji leków w procedurze scentralizowanej jest złożenie
wniosku do Europejskiej Agencji Leków. Następnie EMEA bada wniosek pod względem
formalnym i po pozytywnym rozpatrzeniu, CHMP118 (na Rysunku 3 oznaczonym jeszcze
jako CPMP) wyznacza dwóch sprawozdawców do przeprowadzenia niezależnej oceny.
CHMP ma 210 dni na wydanie decyzji, jednak czas ten może ulec przedłużeniu, w
dużą liczbą, biorąc pod uwagę mnogość zadań przed nią stojących, a także rozbudowaną
strukturę organizacyjną (Wykres 2).
EMEA dzieli się na pięć (od 2009 r. sześć) komitetów zajmujących się
poszczególnymi obszarami zainteresowań Agencji. Są to:
• Komitet ds. Produktów Leczniczych Stosowanych u Ludzi (CHMP)122,
• Komitet ds. Produktów Leczniczych Stosowanych u Zwierząt (CVMP),
• Komitet ds. Sierocych Produktów Leczniczych (COMP), który rozpatruje wnioski
osób lub firm pragnących rozwijać produkty lecznicze przeznaczone do leczenia
rzadkich chorób (tzw. ‘leki sieroce’),
• Komitet ds. Ziołowych Produktów Leczniczych (HMPC) w celu wydawania opinii
naukowych dotyczących tradycyjnych leków ziołowych• Komitet Pediatryczny (PDCO) został ustanowiony w lipcu 2007 r. w celu
wydawania opinii naukowych dotyczących leków dla dzieci.
• Komitet ds. Terapii Zaawansowanych rozpocznie działalność z początkiem 2009
roku123
Wykres 2 (Struktura organizacyjna za www.emea.europa.eu)
122 Wcześniej znany jako Comittee for Proprietary Medicinal Products (CPMP)123 http://www.emea.europa.eu/pdfs/general/direct/organigramme/pl_Organigramme.pdf
Powstanie nowego organu Wspólnot działającego na polu produktów leczniczych
było bardzo istotne z punktu widzenia przemysłu farmaceutycznego. Przede wszystkim
oczekiwał przyspieszenia procedury rejestracji leków. Za zagrożenie natomiast uznawał
fakt, że ograniczenia wynikające z nowej centralnej procedury mogą przewyższać zysk,
który można odnieść. Wynikało to z przeświadczenia o niemożliwym do pogodzenia
wzroście wydatków przemysłu na opracowywanie nowych leków z efektywną procedurą
ich rejestracji, co więc stało w sprzeczności z oczekiwaniem przyspieszenia wydawania
pozwoleń na dopuszczenie do obrotu. EFPIA124 stała na stanowisku, że procedura
wzajemnego uznania powinna być cały czas wiążąca, argumentując, że koncerny
farmaceutyczne nie mogą odnieść jakichkolwiek szkód z wprowadzenia nowej centralnej
procedury. Obawiano się głównie, że przeniesienie podejmowania decyzji na poziom
europejski skutkować może upolitycznieniem procesu rejestracji125.
Kraje członkowskie również były sceptyczne. Stały na stanowisku, że procedura
wzajemnego uznania i krajowa rejestracja leków powinny być głównym elementem
systemu. Stanowisko państw było jednak niejednolite, kraje w których przemysł
farmaceutyczny był słabszy, jak Wielka Brytania, popierały scentralizowanie systemu,
gdyż ich zdaniem jego wprowadzenie pozwalało na podważenie pozycji dominującej
Niemiec.
Organizacje reprezentujące interesy pacjentów popierały wprowadzenie rozwiązań
paneuropejskich. Wiązało się to z troską o bezpieczeństwo pacjentów. Uważały za
niedopuszczalną sytuację, w której np. jeden z leków może zostać wycofany z dystrybucji
na terenie jednego z państw członkowskich przez to państwo ze względów
bezpieczeństwa, a jest bez przeszkód rozprowadzany w pozostałych państwach126. Tabela
7 prezentuje stanowiska poszczególnych stron przed powołaniem EMEA do życia.
Podmiot zainteresowany Za (Korzyści) Przeciw (Koszty)
124 European Federation of Pharmaceutical Industries and Associations. “Through its direct membership of 32national pharmaceutical industry associations and 43 leading pharmaceutical companies, EFPIA is the voice onthe European scene of about 2,200 companies committed to researching, developing and bringing to patients newmedicines that improve health and quality of life around the world.” (http://www.efpia.org/content/Default.asp?PageID=349)125 Govin Permanand: „EU pharmaceutical regulation…”, str. 123126 Za przykład można podać lek „Halcion” wycofany z Wielkiej Brytanii, co nie spotkało się z żadną reakcją pozostałych państw członkowskich
zatrudnianie dodatkowych pracowników, co pozwala szybsze rozpatrywanie wniosków o
dopuszczenie do obrotu rynkowego.
Co ważne FDA jest „monopolistą” na rynku USA i każdy lek który, ma znaleźć się
w obrocie, musi zostać zatwierdzony prze FDA. W obliczu innej sytuacji stoi EMEA,
ponieważ w niektórych przypadkach procedura scentralizowana jest fakultatywna, co
zmusza Agencję do konkurowania o środki z jej krajowymi odpowiednikami, w innych
zaś jest w ogóle niemożliwa co pozbawia Agencję wpływu na produkty znajdujące się w
obrocie na rynku europejskim. Żeby zapobiegać takim sytuacjom należy scentralizować
procedurę autoryzacji rynkowej w stosunku do wszystkich produktów w ramach
kompetencji jednego organu, czyli EMEA. Co więcej należałoby rozszerzyć zakres
finansowania Agencji ze środków publicznych, co pozwoliłoby na jej większą
niezależność od opłat rejestracyjnych, a więc również na lepszą realizację powierzonych
przepisami prawa zadań. Można to osiągnąć wskutek zlikwidowania bezpośredniej
zależności finansowej między EMEA a przemysłem, poprzez wpłacanie przez przemysł
opłat bezpośrednio do budżetu wspólnotowego, które to środki następnie będą
przekazywane Agencji133. Z dotychczasowej praktyki trudno jednak spodziewać się
poważnych zmian w tym zakresie.
3.6.2 Podsumowanie Charakterystyki Produktu (Summary of Product Characteristic)
Obecnie mamy do czynienia z coraz szybszym rozwojem nauki i technologii w
farmakologii. Na rynek wprowadzane są coraz nowsze leki, przez co wzrasta ogólna ilość
dostępnych lekarstw na rynku. Jest to ogromne wyzwanie dla lekarzy i farmaceutów,
którzy na bieżąco zmuszeni są obserwować nowości rynkowe, by móc jak najlepiej służyć
pacjentom. Co więcej, lekarze i farmaceuci poddawani są działaniom marketingowym ze
strony konernów farmaceutycznych, które prezentują im swoje produkty, lecz z przyczyn
oczywistych nie robią tego w sposób obiektywny. Całościowo powoduje to brak
zbalansowania posiadanej wiedzy przez lekarzy i farmaceutów.
Osobną kwestią w dostępie do informacji jest reklamowanie w ogólnodostępnych
środkach przekazu produktów dostępnych na receptę, co popierane jest przez przemysł.
Parlament Europejski w 2002 roku opowiedział się za możliwością reklamy leków
dostępnych z przepisu lekarza, sprzeciwiła się temu jednak Komisja Europejska.
Równocześnie ustanowiono pięcioletni okres przejściowy dla produktów leczniczych133 Elias Mossialos, Monique Mrazek, Tom Walley: „Regulating pharmaceuticals in Europe…”, str. 88
przeznaczonych na leczenie pięciu schorzeń: AIDS, astmy i cukrzycy. Istnieje jednak
silny sprzeciw wobec reklam leków dostępnych na receptę, wielu specjalistów uważa, że
reklama taka, czyli w tym wypadku kampanie społeczne, powinna być wyłączną domeną
władz narodowych134.
By pomóc lekarzom w wyborze najlepszej terapii CHMP we współpracy z
producentami publikuje Podsumowanie Charakterystyki Produktu (SPC). Tabela 9
prezentuje zestawienie informacji, które zawarte są w formularzu SPC.
1. Nazwa produktu2. Skład ilościowy i jakościowy3. Forma przyjmowania4. Wyniki badań klinicznych5. Cechy farmakologiczne6. Szczególne cechy farmaceutyczne- np. lista wyłączeń stosowania7. Posiadacz autoryzacji rynkowej8. Numer autoryzacji rynkowej9. Data pierwszej autoryzacji/ odnowienia autoryzacji10. Data weryfikacji SPCTabela 9 (zawartość Posumowania Charakterystyki Produktu, za www.emea.europa.eu; tłumaczeniewłasne)
SPC mogłoby zostać zmodyfikowane, tak by lepiej służyć lekarzom. Lekarze
dysponowaliby pełniejszym oglądem sytuacji gdyby SPC nie było przyporządkowane
lekom lecz schorzeniom, czyli by były w nim omawiane wszystkie produkty,
posegregowane według sposobu działania, które mogą być skuteczne przy leczeniu
konkretnych schorzeń.
Kolejny problem przejawia się w odniesieniu do leków rejestrowanych przy
pomocy procedury wzajemnego uznania. Wiąże się to z brakiem zunifikowania wzorca w
tym wypadku oraz z wielością języków, w których występują. Jest to jeszcze bardziej
skomplikowana kwestia i wiele wysiłku będzie kosztowało zniwelowanie tych różnic.
3.6.3 Przejrzystość działania
Jak zostało powiedziane w Rozdziale I przemysł farmaceutyczny ma do dyspozycji
ogromne środki finansowe, przez co na rynku farmaceutycznym występuje sytuacja quasi-
monopolistyczna, a pacjenci (czyli w praktyce klienci) nie dysponują pełną informacją o
dostępnych produktach i ich wybory uzależnione są od innego podmiotu (czyli w tym134 Tamże, str. 90
wyników prób klinicznych, które wpływają na decyzje czy udzielić bądź odmówić
udzielenia licencji rynkowej”. EMEA znalazła się także pod ostrzem krytyki za niejasne
reguły zatrudnienia139 i hermetyczny język publikacji140.
ISDB skrytykowała również SPC. Pierwszym z powodów krytyki był fakt, że
lekarze muszą samodzielnie szukać informacji na stronach EMEA, podczas gdy z reguły
dostarczanie takich informacji wchodziło w zakres obowiązków władz krajowych. Drugi
wynikał z faktu, że SPC dotyczą każdego z leków osobno, który to problem został
omówiony w poprzednim punkcie.
Krytykowane jest także zaangażowanie przemysłu w prace EMEA. Wytwórcy są
zaangażowani w tworzenie dokumentów publicznych, jakkolwiek CHMP ma zawsze
ostateczne zdanie co do ich kształtu. Skutkuje to brakiem dostępu do pełnej informacji dla
pacjentów i lekarzy. Przejawia się to na przykład w niejasnych ulotkach dołączanych do
leków. Zwrócił na to uwagę jeden z Posłów do Parlamentu Europejskiego, który złożył
interpelację dlaczego na ulotce dołączonej do „Farestonu”, który jest lekiem używanym w
terapii leczenia nowotworu jest napisane, że należy go stosować w przypadku wystąpienia
guzów, skoro w praktyce EMEA i CHMP słowa „nowotwór” i „guz” nie są używane
zamiennie. Komisja odpowiedziała, że jest to zgodne z Dyrektywą 92/27/WE141 o
oznakowaniu produktów leczniczych przeznaczonych dla ludzi i o dołączanych ulotkach,
który stanowi: „the competent authorities may decide that certain therapeutic indications
shall not be mentioned in the package leaflet, where the dissemination of such information”
might have serious disadvantages for the patient”142, czyli że ulotka może nie zawierać
informacji, które mogą zostać uznane za szkodliwe dla pacjentów. Jest to niezrozumiałe
tłumaczenie, gdyż słowo „nowotwór” nie powinno być tak szeroko interpretowany.
3.6.4 Nadzór nad produktami farmaceutycznymi143
Wraz z rozwojem farmacja wzrasta potrzeba na kontrolę farmaceutyków nie tylko
przed wprowadzeniem na rynek, ale także skutków ich stosowania. Nadzór ten powinien
być scentralizowany, przy jednoczesnej kooperacji państw członkowskich. Może się to
odbywać, na przykład poprzez stworzenie wyspecjalizowanego organu przy EMEA, który
139 Jak np. wymienione już zatrudnianie sprawozdawców przez CHMP140 Co jest jednym z najczęstszych zarzutów wobec organów wspólnotowych141 Dziennik Urzędowy Wspólnot Europejskich L 113, 30.4.1992, str. 8—12142 Art. 7 ust. 2143 W nauce określane jest to często jako „pharmacovigilance”, czyli bezpieczeństwo farmakologiczne; por. EliasMossialos, Monique Mrazek, Tom Walley: „Regulating pharmaceuticals in Europe…”, str. 92
Organizacja finansowania ochrony zdrowia leży w wyłącznej kompetencji państw
członkowskich144. Rozwiązania stosowane w poszczególnych państwach są całkowicie
rozbieżne, przez co nawet gdyby Wspólnota uzyskała możliwość działania w tym
obszarze to zmiana nie nastąpiła by przez długi okres.
Mimo to jednak podejmowane są próby przynajmniej częściowej harmonizacji rynku,
tradycyjnie podejmowane przy pomocy polityki przemysłowej. Wiodącym przykładem jest
Dyrektywa 89/105/EWG145 z 21 grudnia 1988 roku (EU Transparency Directive), która
reguluje przejrzystość sposobów ustalania ceny.
W przypadku wprowadzania na rynek nowego produktu i złożenia wniosku o
dopuszczenie do obrotu decyzja w sprawie ceny zostanie podjęta nie dłużej niż w ciągu 90
dni. Okres ten może zostać przedłużony w przypadku dostarczenia niepełnych lub
niejednoznacznych informacji. Decyzje w sprawie ceny muszą być podejmowane na
podstawie jasnych, dających się sprawdzić kryteriów. Państwa zobowiązane są także do
corocznego przekazywania Komisji Europejskiej wykazu cen leków (artykuł 2).
Dziewięćdziesięciodniowy termin obowiązuje także w przypadku złożenia wniosku o
podwyższenie ceny leku (artykuł 3).
Wielokrotnie w historii zdarzało się, że władze poszczególnych państw członkowskich
zamrażały ceny leków na określony okres czasu. Dyrektywa w takiej sytuacji nakłada na
państwo obowiązek rewizji i zbadania czy rozwiązanie takie jest konieczne przynajmniej raz
do roku (artykuł 4).
Dyrektywa reguluje również kwestie związane z refundacją 146. Także tutaj obowiązuje
termin 90 dni na wydanie decyzji w sprawie umieszczenia danego leku na liście leków
refundowanych. W przypadku odmowy państwo powinno przedstawić jasne i obiektywne
kryteria, które posłużyły do wydania decyzji odmownej, wraz z załączonymi opiniami
ekspertów.
4.2 Bezpośrednie ustalanie ceny
4.2.1 Ogólna charakterystyka
Najpopularniejszym sposobem kontroli cen leków jest urzędowo określanie ceny
maksymalnej, czyli rozwiązanie które zostało wybrane w Polsce. Akceptowalna cena
144 Wynika to z braku uregulowania tych kwestii w Traktatach145 Dziennik Urzędowy Wspólnot Europejskich, L 40/8 z 11.02.1989 r., str. 345-348146 Czyli zwrotem poniesionych kosztów (Słownik Języka Polskiego PWN)
maksymalna rozumiana jest odmiennie i jest zależna od rozmaitych czynników jak limity
budżetowe, zwyczaje lekarzy, struktura spożycia leków i rola przemysłu
farmaceutycznego dla gospodarki narodowej. Maksymalne ceny urzędowe
wykorzystywane są w wielu krajach Wspólnoty, ale dotyczą one różnych grup produktów,
na przykład w Niemczech i Wielkiej Brytanii spod regulacji cen wyjęte są leki objęte
ochroną patentową. We Francji natomiast swobodne ustalanie ceny możliwe jest w
przypadku leków uznanych za innowacyjne.
Wspólny dla wszystkich krajów jest cel wprowadzania cen maksymalnych.
Mianowicie ceny leków muszą być na rozsądnym poziomie i możliwym do pokrycia przez
pacjentów i narodowy system ochrony zdrowia lub innych ubezpieczycieli. Ceny mogą
być ustalane poprzez negocjacje147 lub narzucane przez władze, po przeanalizowaniu
wielu czynników, w tym także kryteriów uznaniowych które są subiektywne, otwarte na
różnorakie uprzedzenia, co w rezultacie prowadzi do braku przejrzystości w działaniu.
4.2.2 Ceny maksymalne a wzrost wydatków na zdrowie
Ceny maksymalne dają pewną możliwość ograniczania wydatków na zdrowie, co
potwierdzają badania wskazujące na spadek przeciętnych cen leków w większości państw
europejskich. Należy się więc zastanowić, dlaczego skoro ceny leków spadają, to
równocześnie rosną wydatki. Wzrost wydatków można intuicyjnie wytłumaczyć poprzez
wzrost spożycia leków oraz zmianami list leków refundowanych, w szczególności poprzez
umieszczanie nowych, innowacyjnych produktów.
Przeprowadzono wiele badań mających na celu wyjaśnienie opisanej wyżej
sprzeczności148. Badania opisujące cenę, ilość oraz wprowadzanie nowych produktów w
Holandii w latach 1990- 2002 wskazały, że doroczny wzrost spożycia leków był głównym
powodem wzrostu wydatków na leki. W Szwecji w latach 1974- 1993 wydatki na leki
wzrosły o 95 procent, w porównaniu do 22 procentowego wzrostu liczby wypisywanych
recept w tym samym okresie. Wzrost ilości recept dotyczył głównie nowych leków, przy
jednoczesnym przeciętnym trzydziestopięcioprocentowym spadku cen. We Francji od
1975 roku po stronie podaży podjęto wiele działań mających na celu kontrolę cen leków,
co zaowocowało jednymi z najniższych cen w Europie. I tu jednak wraz ze wzrostem
recept nastąpił wzrost wydatków. W Hiszpanii pomiędzy 1980 a 1996 rokiem ceny
147 W Austrii, Francji, Włoszech, Portugalii, Hiszpanii148 Omówione są one w “Elias Mossialos, Monique Mrazek, Tom Walley: „Regulating pharmaceuticals inEurope…”, str, 119
Tabela 12 (porozumienia rządów z przemysłem, na podstawie „EU pharmaceutical regulation”;tłumaczenie własne)
4.4.2 Rozwiązanie zastosowane w Wielkiej Brytanii
Wielka Brytania omówiona zostanie oddzielnie, ze względu na zastosowane
unikatowe rozwiązanie systemowe. Od 1957 w Wielkiej Brytanii funkcjonuje
Pharmaceutical Price Regulation Scheme (PPRS), który reguluje ceny po których
sprzedawane są lekarstwa do NHS150 poprzez ustanawianie limitów zysków dla konernów.
PPRS jest wynikiem negocjacji pomiędzy Związkiem Brytyjskiego Przemysłu
Farmaceutycznego, a Departamentem Zdrowia, które są powtarzane w wyznaczonych
okresach.
Głównym celem PPRS jest utrzymywanie stabilności przez zapewnianie dostępu
do leków dla NHS po rozsądnych cenach i zapewnienie przemysłowi możliwości zysku w
wysokości pozwalającej na swobodne prowadzenie badań. „Rozsądna cena” nie została
zdefiniowana w żadnym akcie prawnym, z tego powodu może być swobodnie
interpretowana151.
Koncerny, których sprzedaż przekroczyła 25 milionów funtów zobligowane są do
corocznego zwrotu finansowego wraz wyliczeniem produktów o sprzedaży powyżej 500
tysięcy funtów i zwrotu zaangażowanego kapitału (return of capital employed- ROCE).
Dane te dostarczają NHS informacji na temat przychodów poszczególnych
przedsiębiorstw. Przedsiębiorcy mogą osiągać zysk do wysokości 21 procent
zaangażowanego kapitału. Wokół założonych 21 procent istnieje margines tolerancji o
górnej granicy 140 procent i dolnej 40. Jeśli przedsiębiorstwo przekroczy cel o ponad 140
(czyli o ponad 29,4 ROCE) procent zobligowane jest do obniżenia cen i zwrotu nadwyżki
do Departamentu Zdrowia. Z drugiej strony, jeśli zyski przedsiębiorstwa spadną poniżej
40 (czyli poniżej 8,4 ROCE) procent, przedsiębiorstwo może podwyższyć ceny, tak by
podwyżka przyniosła maksymalnie przychody do 65 procent z 21 procentowego celu.
Przedsiębiorstwa farmaceutyczne mogą przeznaczać na badania do 20 procent
zysku ze sprzedaży do NHS. Jest to jedna z możliwości, w których dozwolone jest
przekroczenie wyznaczonego pułapu zysku. Dwoma pozostałymi są:
• Zmienna stawka na innowacje do 5 procent,
150 National Health Service, wspólna nazwa dla czterech publicznych dostawców usług medycznychfunkcjonujących w Wielkiej Brytanii151 Elias Mossialos, Monique Mrazek, Tom Walley: „Regulating pharmaceuticals in Europe…”, str. 120
Zdecydowana większość autorów publikacji o rynku i prawie farmaceutycznym
podkreśla, że niemożliwe jest ustanowienie całkowicie wolnego rynku dla produktów
leczniczych, gdyż byłby on nieefektywny. Część argumentów padała już wcześniej, ale
warto je powtórzyć. Pacjenci nie posiadają pełnej wiedzy na temat dostępnych możliwości
leczenia, a także nie ponoszą pełnych kosztów terapii. Lekarze, występujący w
charakterze pośredników między pacjentami a przedsiębiorstwami farmaceutycznymi153
nie ponoszą odpowiedzialności finansowej za zastosowaną terapię, a także są
przedmiotem działań promocyjnych ze strony przemysłu. W rzeczywistości główne
interakcje na rynku farmaceutycznym zachodzą pomiędzy przemysłem a
ubezpieczycielem, którego funkcje najczęściej pełni państwo.
W Rozdziale I znajduje się opis charakterystyki rynku farmaceutycznego. Jak
zostało już powiedziane wymyka się on wszelkim schematom i niemal niemożliwym jest
przypisać go do jednego modelu ekonomicznego. Jedni określają strukturę rynku
farmaceutycznego jako „quasi-monopol”154, inni jako „oligopol, z siłą monopolistyczną na
określonych rynkach w określonym czasie”155.Trudność z zakwalifikowaniem rynku farmaceutycznego wynika z ogromnej wagi
ochrony patentowej w przypadku rynku farmaceutycznego. Zadaniem systemu ochrony
zdrowia jest takie zbilansowanie ceny i wydatków ponoszonych przez pacjenta (czyli
refundacji), by osiągnąć równocześnie dwa cele:
1. Zachęcić przemysł do prowadzenia badań w przyszłości,
2. Zapewnić pacjentom dostęp do nowoczesnych terapii po osiągalnych cenach.
Poziom refundacji zależy od wyniku negocjacji pomiędzy kupującym (w tym
wypadku ubezpieczycielem), a wytwórcą. Ceny mogą być regulowane na rozmaite
sposoby, które zostały omówione wyżej. Celem wytwórcy jest maksymalizacja zysków,
co jasno wynika z teorii mikroekonomii, natomiast cele ubezpieczyciela są bardziej
różnorodne. Ogólnie mogą być określone jako maksymalizacja dobrobytu społecznego,
152 Martina Garau, Jorge Mestre- Ferrandiz: „European Medicines…”, str. 42153 Wszak to oni wybierają rodzaj terapii154 Jak np. Govin Permand155 Elias Mossialos, Monique Mrazek, Tom Walley: „Regulating pharmaceuticals in Europe…”, str. 131
W pytaniu czy wydatki na leczenie powinny zostać ograniczone większość
populacji Niemiec mówi „nie”, podobnie jak większość sprzeciwia się podnoszeniu
podatków w celu rozszerzenia zakresu świadczonych usług. Z drugiej strony Niemcy są
również niechętni do wzrostu składek by sfinansować rozszerzenie usług, lecz w
większości krajów, z wyjątkiem Francji, mieszkańcy byliby skłonni większą część
wydatków pokrywać z własnych pieniędzy.
Finlandia Francja Niemcy Portugalia Hiszpania Wielka
BrytaniaFinasowanie z
podatków
69 % 47 % 28 % 59 % 59 % 86 %
Wydatki powinny
zostać ograniczone
28 % 51 % 37 % 28 % 23 % 42 %
Wyższe podatki dla
hojniejszego systemu
zdrowia
50 % 29 % 42 % 22 % 46 % 38 %
Wyższe składki dla
hojniejszego systemu
zdrowia
50 % 29 % 42 % 22 % 46 % 38 %
Reakcja na
propozycję wzrostuopłat pacjentów w
miejsce niższych
składek
Pozytyw
na
Negatyw
na
Pozyty
wna
Pozytyw
na
Obojętna Obojętna
Tabela 13 (badania nt. finansowania ochrony zdrowia; za „European Medicines and…”; tłumaczeniewłasne)
Tabela 14 prezentuje wyniki badań, w których zapytano mieszkańców wybranych
krajów, czy odczuli ograniczanie wydatków w służbie zdrowia. W Niemczech odczuła to
mniejszość badanych (28 procent). Z tych, którzy doświadczyli ograniczeń 55 procentstwierdziła, że miało to związek z lekami, kiedy to lekarz nie przepisał tych najbardziej
innowacyjnych. Największy odsetek osób dotkniętych ograniczeniami w wydatkach
występuje wśród Portugalczyków (aż 85 procent), podczas gdy tylko wśród 14 procent
Hiszpanów i 21 procent Brytyjczyków. Ograniczanie wydatków na zdrowie jest obecnie
jednym z głównych celów polityki zdrowotnej państw.
Tabela 14 (Czy doświadczyłeś ograniczeń w służbie zdrowia?; za "European Medicines and…";tłumaczenie własne)
Tabela 15 prezentuje badania przeprowadzone wśród profesjonalistów (lekarzy,farmaceutów), którym zadano pytanie jak można ograniczyć wydatki. W większości
krajów, polityki związane z lekami (włączając leki generyczne oraz listy pozytywne)
znajdowały się z reguły na czołowych pozycjach. Inaczej w Niemczech, gdzie jako
najlepszy środek oszczędności postrzegane jest promowanie dodatkowego
współubezpieczania. Stoi to w sprzeczności z przytoczonymi wyżej badaniami
przeprowadzonymi wśród mieszkańców (tabela 15).
Finlandia Francja Niemcy Portugalia Hiszpania Wielka
Brytania1 Leki
generyczne
Wytyczne
kliniczne
Dodatkowe
ubezpieczenie
Pozytywna
lista leków
Pozytywna
lista leków
Leki
generyczne2 Wytyczne
kliniczna
Dodatkowe
ubezpieczeni
e
Leki
generyczne
Budżety
usługodawcy
Leki
generyczne
Wytyczne
klinicze
3 Pozytywna
lista leków
Leki
generyczne
Wytyczne
kliniczne
Dodatkowe
ubezpieczenie
Wytyczne
kliniczne
Pozytywna
lista leków4 Negatywna
lista leków
Pozytywna
lista leków
Pozytywna
lista leków
Wytyczne
kliniczne
Budżety
usługodawcy
Negatywna
lista leków5 Dodatkowe
ubezpieczenie
Negatywna
lista leków
Negatywna
lista leków
Leki
generyczne
Negatywna
lista leków
Budżety
usługodawcy
6 Listy
oczekujących
Budżety
usługodawcy
Budżety
usługodawcy
Negatywna
lista leków
Dodatkowe
ubezpieczenie
Dodatkowe
ubezpieczenie
7 Budżety
usługodawcy
Listy
oczekujących
Listy
oczekujących
Listy
oczekujących
Listy
oczekujących
Listy
oczekującychTabela 15 (Ranking możliwych oszczędności sporządzony przez profesjonalistów; za "EuropeanMedicines and…"; tłumaczenie własne)
dostępnego na rynkuPortugalia 2003 Równa cenie najtańszego odpowiednika generycznego
dostępnego na rynkuTabela 16 (definicje ceny odniesienia, za "Regulating pharmaceuticals in Europe"; tłumaczenie własne)
Jako że system ceny referencyjnej skierowany jest głównie do leków
generycznych, gdzie w najpełniejszym zakresie funkcjonuje rynek konkurencyjny, więc w
orbicie zainteresowań rządów powinno znaleźć się stymulowanie świadomości po stronie
popytu (czyli odbiorców), która jest konieczna dla istnienia konkurencji i stopniowego
obniżania ceny referencyjnej.
4.6.2 Rozwiązania stosowane w Niemczech
System ubezpieczeń społecznych w wielu państwach ma swoją genezę w systemie
niemieckim, który został opracowany przez Otto von Bismarcka159. Warto więc poświęcić
trochę miejsca na charakterystykę tego systemu.
System opieki zdrowotnej RFN składa się z czterech rodzajów ubezpieczeń:
• Ubezpieczenie pielęgniarskie (które jest stosunkowo nowe),
• Ubezpieczenie od bezrobocia,
• Ubezpieczenie chorobowe,
• Fundusze emerytalne.160
Głównym mankamentem systemu niemieckiego są nieustannie rosnące składki
odprowadzane na ubezpieczenie, przez co stają się coraz większym obciążeniem dla
pracowników i pracodawców. O ile w latach 60 XX wieku stanowiły one ¼ dochodu, to
159 Otto von Bismarck- (1.04.1815- 30.07.1898)- książę niemiecki, premier Prus i pierwszy kanclerzzjednoczonego Cesarstwa Niemieckiego160 Martina Garau, Jorge Mestre- Ferrandiz: „European Medicines…”, str. 30
obecnie jest to już ponad 40 procent161. Bez przeprowadzenia głębokich reform w ciągu
najbliższych 20- 30 lat system ten może stać się całkowicie niewydolny.
Kolejną wadą systemu jest efektem pobierania składek od pracujących, w
przypadku gdy składki rosną skutkuje to wzrostem kosztów pracy, co z kolei jest
impulsem do wzrostu bezrobocie. Pojawia się tu również problem pozyskiwania
dodatkowych środków, z uwagi na wzrost wydatków i zdecydowanie czy system powinien
być w większym stopniu finansowany z podatków. Wzrost wydatków budżetowych na
ochronę zdrowia oznaczałby również wzrost wpływu rządu w tym sektorze, a w
konsekwencji większy stopień regulacji. Państwo bowiem zawsze ma tendencje do tym
większej kontroli danej gałęzi gospodarki im bardziej jest w nią zaangażowane
finansowo162.
Wydatki Niemiec na opiekę zdrowotną wynoszą ponad 10 procent PKB w
porównaniu do niecałych 6 procent w Polsce163. Istnieje tam ponad 280 funduszy
chorobowych, co oznacza znaczący spadek z 1200 w ciągu 20 lat 164. Tak ogromna
konsolidacja może być niekorzystne dla usługodawców (czyli na przykład szpitali). O ile
wcześniej mogli oni negocjować z wieloma podmiotami to teraz znaleźli się w obliczu
quasi-monopolu, czyli kilku związków funduszy dysponujących znaczącą siłą rynkową.
Przechodząc bezpośrednio do rynku farmaceutycznego. Jak już zostało
wspomniane w Niemczech funkcjonuje system cen odniesienia. Pacjenci opłacają jedynie
różnicę pomiędzy ceną rynkową, a ceną odniesienia, co jest równe 10 procentom ceny.
Minimum jest to 5 euro, a maksimum 10. Systemem cen odniesienia w Niemczech są
zarówno leki generyczne jak i objęte ochroną patentową.
Rynek niemiecki czeka wiele zmian. W najbliższych latach zabronione zostaną
zakazane rabaty niepieniężne165 udzielane farmaceutom przez przedsiębiorstwa
farmaceutyczne. Z kolei o 5 procent zostanie obniżona średnia cena leku generycznego i
wzmocniona zostanie odpowiedzialność lekarzy za przepisywane produkty. Wymusi to
większą kontrolę przepisywanych recept.
4.6.3 Listy refundacyjne
161 Dane za Eurostatem162 Govin Permanand: „EU pharmaceutical regulation…”, str.119163 Dane za Eurostatem.164 „European medicines pricing”, str. 22165 Czyli np. dostarczanie innych usług lub dóbr
Ustalanie cen odniesienia miało na celu określenie z wyprzedzeniem jakie wydatki
na refundację leków poniesie państwo (ubezpieczyciel). Jednak nie udało się osiągnąć
przy jego pomocy zakładanych celów, co zmusiło niektóre państwa do wprowadzenia
rozwiązań równoległych. I tak w Holandii w 2003 roku wycofano z systemu leki
obniżające cholesterol i zezwolono ubezpieczycielom na zakupy bezpośrednio u
producenta bądź u hurtowników166.
Wszystkie kraje stosujące system cen odniesienia refundują leki według ustalonych
przez siebie list refundacyjnych. Istnieje jednak wspólna tendencja do manipulacji i
stosowania uznaniowych kryteriów. Można podać przykład Włoch, gdzie leki
klasyfikowane są według trzech kategorii. Ostatnia z nich obejmuje wszystkie leki, o
których nie ma dostatecznej ilości informacji i są droższe od porównywalnych
odpowiedników.
Wszystkie modele list cierpią z jednakowych przyczyn. Krytycy takich list
twierdzą, że nie są one poddawane wystarczającym konsultacjom, dyskusjom i są
nieprzejrzyste. Uważane są również za mało elastyczne, w przypadku ujawnienie nowych
informacji zmiana listy jest długotrwała, gdyż wymagane jest przeprowadzenie ponownie
całej procedury. Ostatnia niedoskonałość mogłaby zostać przezwyciężona poprzez
ustalanie okresu, w którym lek będzie przepisywany, a następnie przeprowadzona zostanie
rewizja listy.
Listy cen odniesienia mogą dyskryminować leki innowacyjne, gdyż listy są
nieostrym instrumentem regulacyjnym, co może skutkować brakiem refundacji nowych
leków jeśli nie spełnią wymogów ustalonych w liście, co z kolei może zniechęcać
koncerny do prowadzenia dalszych badań. Sytuacja taka jest spowodowana faktem, że
nowe leki muszą wykazywać się działaniem przewyższającym działanie terapeutyczne
istniejących, co może prowadzić do porzucania rozwoju leków które mają już
odpowiedniki i przenoszenie się w nowe nisze i dziewicze obszary167.
4.7 Ocena ekonomiczna
Jako przeciwieństwo cen odniesienia można podać kryterium oceny ekonomicznej.
Badania wykazują, że ocena farmakoekonomiczna staje się coraz popularniejsza w krajach
OECD. Sugerują one, że jest to spowodowane coraz większym naciskiem na kontrolę
166 Elias Mossialos, Monique Mrazek, Tom Walley: „Regulating pharmaceuticals in Europe…”, str. 134167 Govin Permanand: „EU pharmaceutical regulation…”, str. 73
Przeprowadzona analiza udowadnia jak trudno byłoby w obecnych warunkach
wprowadzić jednolity rynek dla produktów leczniczych. Wiązałoby się to ze zmianą całejfilozofii działania Wspólnot, czyli nadania im kompetencji w obszarach zastrzeżonych
dotąd dla państw członkowskich. Do tak radykalnych zmian niezbędna byłaby wola
polityczna i poparcie społeczeństwa, a w szczególności tego drugiego w ostatnich latach
brakuje, co obrazują trudności we wprowadzaniu najpierw Traktatu Konstytucyjnego, a
następnie Traktatu Reformującego.
Podstawową przeszkodą jest brak kompatybilności finansowania wydatków na leki
pomiędzy rozwiązaniami stosowanymi w państwach członkowskich. Pomimo, że w pracywyodrębnione zostały podstawowe modele o wspólnych charakterystycznych cechach, to
jednak każde z państw posiada swoją specyfikę. Wspólny rynek stworzyłby konieczność
unifikacji stosowanych rozwiązań. Należy mieć na uwadze również, że system refundacji
uzależniony jest od siły przemysłu w poszczególnych państwach, stosowane rozwiązania
mają wspierać, w zależności od jego rozwoju w danym państwie, przemysł innowacyjny
lub generyczny i niemożliwym byłoby znalezienie rozwiązania zadowalającego
wszystkich. Co więcej wydatki na leki w wielu krajach finansowane są ze środków
budżetowych. Przeniesienie finansowania na poziom wspólnotowy wiązałoby się z
koniecznością stworzenia systemu podatkowego Wspólnot lub przynajmniej
skoordynowania systemów podatkowych państw członkowskich.
Podobnej wagi przeszkodą i ściśle z powyższą powiązaną jest sposób ustalania
ceny. Jest to kolejny sposób wspierania lokalnego przemysłu, a także metoda ograniczania
wydatków na ochronę zdrowia.
Jak zostało wykazane już dziś EMEA stała się obiektem krytyki za stronniczość i
uleganie wpływom przemysłu. A ma obecnie bardzo ograniczone kompetencje i reguluje
niewielką część sektora. Pogłębianie integracji rynku prowadzić będzie do coraz
większych konfliktów interesów.
Z drugiej strony nie sposób nie zauważyć jak ogromny dystans pokonały
Wspólnoty w ciągu półwiecza funkcjonowania. Od całkowitego pominięcia omawianych
kwestii do stworzenia rozwiązań systemowych. Rozwiązania te są, co oczywiste,
ograniczone ale warte podkreślenia. Została stworzona podstawa do stopniowego
rozszerzania zakresu działalności organów wspólnotowych w stosunku do organów
funkcjonujących w państwach członkowskich.
Największy postęp widoczny jest w imporcie równoległym. Uwidacznia on jak
ważna w integracji europejskiej jest cierpliwość i długofalowość. Dzięki importowi
równoległemu pomimo oporu przemysłu i państw członkowskich udaje się poszerzać
granice swobody przepływu produktów leczniczych. Uwidacznia również znaczące
różnice w cenach leków pomiędzy krajami członkowskimi, co w przyszłości może być
argumentem za pogłębianiem integracji.
Nie można również zapominać, że polityka regulowania rynku farmaceutycznego
jest tylko częścią ogólnej polityki zdrowotnej lub patrząc z szerszej perspektywy polityki
społecznej. Wynika z tego, że tworzenie Wspólnego Rynku dla produktów leczniczych
wymagałoby stworzenie Wspólnego Rynku usług medycznych jako całości. Napotykałoby
to jeszcze większe trudności. W tym wypadku wynika to głównie z różnic w wysokości
opłat za świadczenia170.
Kończąc należy nadmienić, że nie tylko EMEA jest przedmiotem krytyki.
Wątpliwości u części badaczy171 budzą także działania koncernów farmaceutycznych. Ich
zdaniem pomimo nieustannego podnoszenia przez koncerny kwestii wydatków na badania
i rozwój jest to niewielka część ich budżetów, których większość pochłaniają działania
marketingowe. Kolejnym powodem krytyki jest względnie mała innowacyjność sektora,
gdyż zdaniem badaczy tylko kilka leków sprawdzanych na rynek w ostatnich latach
rzeczywiście można określić jako innowacyjne. Oskarżane są także o stosowanie praktyk
monopolistycznych.
Kreśląc scenariusz na najbliższe lata należy spodziewać się raczej powolnej
ewolucji niż nagłej rewolucji. EMEA będzie stopniowo uzyskiwać coraz większe
prerogatywy, nadzór nad sektorem będzie coraz bardziej scentralizowany.
Najprawdopodobniej ceny leków miedzy państwami członkowskimi będą się
wyrównywać. Niebagatelną rolę na pewno dalej będzie pełnił Europejski Trybunał
Sprawiedliwości, który na mocy obowiązujących przepisów stale poszerza zakres
swobody przepływu produktów leczniczych pomiędzy krajami członkowskimi.
170 Jan Jończyk: “Finansowanie świadczeń zagranicznej opieki zdrowotnej- glosa do wyroku ETS z 19.04.2007w sprawie C-444/05”, Europejski Przegląd Sądowy nr 9/2008, Wydawnictwo LexisNexis171 Np. Marcia Angell: „Prawda o firmach farmaceutycznych”, Wydawnictwo „Aptekarz”, Warszawa 2005
1. Govin Permanand: „EU pharmaceutical regulation: The politics of policy making”,Manchester University Press, Manchester i Nowy Jork 20062. John Lisman, Carla Schooderbeek: „An Introduction to EU Pharmaceutical Law”;Brookwood Medical Publications, 20053. Paul Samuelson, William Nordhaus: „Ekonomia 1”, Wydawnictwo Naukowe PWN,Warszawa 20034. Elias Mossialos, Monique Mrazek, Tom Walley: „Regulating pharmaceutical on Europe:striving for efficiency, equity and quality”, Oxford University Press, Oksford 20045. Praca zbiorowa pod red. Jana Barcza: „Prawo Unii Europejskiej: Zagadnienia Systemowe:,
Wydawnictwo Prawo i Praktyka Gospodarcza, Warszawa 20066. Praca zbiorowa pod red. Jana Barcza: „Prawo Unii Europejskiej: Prawo materialne i
polityki”, Wydawnictwo Prawo i Praktyka, Warszawa 20037. Praca zbiorowa pod red. Władysława Czaplińskiego: „Prawo Wspólnot Europejskich:Orzecznictwo”, Wydawnictwo „Naukowe Scholar”, Warszawa 20058. Justyna Maliszewska-Nienartowicz: „Zasada proporcjonalności w prawie WspólnotEuropejskich”, Wydawnictwo „Dom Organizatora”, Toruń 20079. Martina Garau, Jorge Mestre- Ferrandiz: „European Medicines and Reimbursement: Nowand the future”, Wydawnictwo Office of Health Economics, Oksford 200610. Dr Karin Streso: “Demarcation of Medicinal Products and Food in the European Union– Focus: Food Supplements”, der Rheinischen Friedrich-Wilhelms-Universität Bonn, Bonn200511. Praca zbiorowa pod red. Ryszarda Skubisza: „Orzecznictwo ETS”, Wydawnictwo C.H.Beck, Warszawa 200312. Praca zbiorowa pod red. Zdzisława Brodeckiego: „Traktat o Unii Europejskiej, Traktatustanawiający Wspólnotę Europejską”, Wydawnictwo LexisNexis, Warszawa 2002
II. Artykuły
1. Andrea Coscelli, Alan Overd: “Market Definition in the Pharmaceutical Sector” EuropeanCompetition Law Review, ESC Publ., 2007, nr 5, str. 294-2962. Richard Eccles: “Parallel Exports in the Pharmaceutical Sector: Take Nothing For Granted”, European Competition Law Review, ESC Publ., 2007, nr 2, str. 134-1423. Gavin Robert, Stephanie Ridley: “Parallel Trade in the Pharmaceutical Industry: Scourge or Benefit?”, European Competition Law Review, ESC Publ., 2006, nr 5, str. 91-994. Luc Nguyen-Kim, Zeyenap Or: “The politics of drug reimbursement in England, Franceand Germany”)http://www.irdes.fr/EspaceAnglais/Publications/IrdesPublications/QES099.pdf
5. Jan Jończyk: “Finansowanie świadczeń zagranicznej opieki zdrowotnej- glosa do wyrokuETS z 19.04.2007 w sprawie C-444/05”, Europejski Przegląd Sądowy nr 9/2008,Wydawnictwo LexisNexis6. „Import równoległy przynosi korzyści nie tylko importerom”, Rzeczpospolita, 27.10.2008
7. Steven Simoens, Sandra De Coster: „Sustaining Generic Medicines Markets in Europe”;Journal of Generic Medicines, vol. 3, nr 4, 1 czerwiec 2006, str. 257-268
III. Strony internetowe
1. www.efpia.org2. www.fda.gov- Strona amerykańskiej agencji ds. leków i Żywności3. www.emea.europa.eu- Strona Europejskiej Agencji Leków4. www.isdbweb.org5. www.oecd.org
6. ec.europa.eu- Strona Komisji Europejskiej6. ec.europa.eu/eurostat- Strona Eurostatu7. www.europa.eu- Oficjalny Portal Unii Europejskiej8. www.nhs.uk- Strona Narodowego Systemu Zdrowia Wielkiej Brytanii9. curia.europa.eu- Strona Europejskiego Trybunału Sprawiedliwości10. www.euractiv.eu- Portal o Unii Europejskiej11. www.eubusiness.com/Pharma/pharmaceuticals-in-the-eu/12. www.paralleltrade.pl- Strona z informacjami dotyczącymi importu równoległegoleków
13. www.urpl.gov.pl- Urząd Rejestracji Produktów Leczniczych
Spis rysunków
RYSUNEK 1 (SCHEMAT ZALEŻNOŚCI WYSTĘPUJĄCYCH NA RYNKUFARMACEUTYCZNYM; ZA "EU PHARMACEUTICAL REGULATION"; TŁUMACZENIEWŁASNE).....................................................................................................21
RYSUNEK 2 (LEK ROZPROWADZANY PRZEZ OFICJALNEGO DYSTRYBUTORA- POPRAWEJ- I IMPORTERA RÓWNOLEGŁEGO, FOTOGRAFIA WŁASNA)....................51
RYSUNEK 3 (PROCEDURA SCENTRALIZOWANA; ZA "REGULATING
PHARMACEUTICALS IN EUROPE”)..................................................................58RYSUNEK 4 (PROCEDURA WZAJEMNEGO UZNANIU, ZA "REGULATINGPHARMACEUTICALS...").................................................................................61
Spis tabel
TABELA 1 (PRODUKT LECZNICZY A URZĄDZENIE MEDYCZNE; NA PODSTAWIEHTTP://EC.EUROPA.EU/ENTERPRISE/MEDICAL_DEVICES/MEDDEV/2_1_3____07-2001.PDF)....................................................................................................14
TABELA 2 (CELE POLITYK PAŃSTWA; ZA GOVIN PERMAMAND „EUPHARMACEUTICAL…”)...................................................................................20
TABELA 3 (CELE PODMIOTÓW RYNKU FARMACEUTYCZNEGO, ZA „EUPHARMACEUTICAL…”; TŁUMACZENIE WŁASNE)..............................................24
TABELA 4 (10 LEKÓW O NAJWIĘKSZEJ GLOBALNEJ SPRZEDAŻY, IMS HEALTH)...25
TABELA 5 (SPRZEDAŻ LEKÓW NA W POSZCZEGÓLNYCH REGIONACH ŚWIATA, ZAIMS HEALTH)................................................................................................26
TABELA 10 (ZESTAWIENIE KRAJÓW EUROPEJSKICH POD WZGLĘDEM SPOSOBUUSTALANIA CENY)........................................................................................76
TABELA 16 (DEFINICJE CENY ODNIESIENIA, ZA "REGULATING PHARMACEUTICALS
IN EUROPE"; TŁUMACZENIE WŁASNE)............................................................87
Spis wykresów
WYKRES 1 (ZALEŻNOŚCI POMIĘDZY WE A PAŃSTWAMI CZŁONKOWSKIMI WKONTEKŚCIE ZASADY SUBSYDIARNOŚCI,NA PODSTAWIE GOVIN PERMANAND).............................................................32
WYKRES 2 (STRUKTURA ORGANIZACYJNA ZA WWW.EMEA.EUROPA.EU)...........64