POSLOVNA INFORMATIKA skripta

Informatika i informacioni sistemi

1. Analitički pristup naučnom istraživanju

Sastoji se u izdvajanju pojedinih dijelova iz cijeline koji se zatim posebno proučavaju i pri tome se zanemaruju uzajamne veze i dijelovanje dijelova. Takvom pristupu odgovara gledište da je predmet ili pojava skup dijelova,elemenata i nista više. Zbog toga je analitički pristup bio usmjeren na one objekte koji su se lako raščlanjivali i izučavali. Zasniva se na primjeni logičke metode INDUKCIJE koja pretpostavlja zaključivanje od posebnih svojstava pojava ka opštim. Postupak naučnog istraživanja se provodi kroz sledeće korake:

-Definisanje posmatrane pojave ili problema-Analiza ili raščlanjivanje pojave na sastavne dijelove-Razmatranje uzročno-posljedičnih odnosa izmedju dijelova posmatrane pojave-Stvaranje lanca uzročno posljedičnih veza između dijelova posmatrane pojave i-Objašnjenje pojave u cilju riješavanja problema.

2.Sistemski pristup ili sinergijski efekat i sistem

Albert Einstein postavlja tzv Posebnu teoriju relativiteta. Radi se o složenim pojavama čija se svojstva nisu mogla objasniti na bazi svojstava dijelova tih pojava,njih Einstein objašnjava tzv sinergijskim efektom koji podrazumijeva da se svojstva neki h složenih pojava ne mogu smatrati pukim zbirom svojstava dijelova tih pojava niti se mogu izvesti načelom uzročno posljedičnih odnosa. Sinergijski efekat se zasniva na logičkoj metodi DEDUKCIJE koja pretpostavlja donošenje zaključaka o posebnim svojstvima dijelova na osnovu opštih svojstava cijeline. Sinergijski efekat nastaje interakcijom dijelova cijeline što znači da dijelovi cijeline funkcionišu i kao uzrok i kao posljedica.

Sistemski pristup se zasniva na posmatranju predmeta i pojava kao sistema. Sistem je cijelina koja se ne može rastaviti na svoje elemente a da se pri tome ne izgube osnovna obilježja cijeline. Cijelina je složenija od zbira svojih elemenata. Sami dijelovi sistema objašnjavaju se na bazi uzajamnih interakcija i odnosa u okviru funkcionisanja cijeline a ne obratno. Sistemski pristup u fokus istraživanja postavlja spoznaju cijeline a ne njenih dijelova.

3.Entropija

Da bi se struktura nekog sistema održala i da bi on uspješno funkcionisao neophodno je ulaganje odredjene energije a ukoliko takvo ulaganje izostane ili je nedovoljno tada sistem postepeno prelazi u stanje entropije. Entropija je mjera neorganizovanosti nekog sistema.Ona odražava prirodnu težnju sistema da vremenom iz stanja najmanje predju u stanje sve veće neravnoteže. Iz stanja reda,organizovanosti,osobenosti, odredjenosti u stanje haosa,jednoobraznosti, bezličnosti.. Što je entropija veća to je ponašanje sistema manje organizovano i on doživljava pad funkcionalnosti te se postepeno raspada.Entropija se može prikazati kao mjera transparentnosti sistema tj mogućnosti dobijanja uvida u aktuelno ponašanje sistema. Entropija je mjera neizvjesnosti utvrđivanja nastupa nekog budućeg događaja. Entropija je mjera neizvjesnosti predvidjanja ponasanja sistema u budućnosti i entropija je mjera količine informacija potrebnih za upravljanje sistemom.

4. Kibernetika i regulacioni krug

Zadatak kibernetike je da otkrije zakonitosti komunikacije i kontrole u sistemima. Službeni otac kibernetike je Amerikanac Norbert Wiener koji je utemeljio kibernetiku kao naučnu disciplinu i definisao kibernetiku kao nauku o komunikaciji i kontroli kog životinja i masina tj kod živih i tehničkih sistema. Zadatak kibernetike se sastoji u istraživanju

Str. 1 od 42

objašnjavanju i povezivanju univerzalnih obilježja dva osnovna aspekta upravljanja (tj komunikacije i kontrole)u svim sistemima. Rezultate svojih istraživanja Wiener sažima u relativno jednostavnom modelu kojeg naziva regulacioni krug. Osnovni elementi regulacionog kruga su:-Očekivani sistemski ulazi-Smetnje, tj neočekivani ulazi-Upravljački član-Naredbe-Dodatne naredbe ili korektivi-Izvršni član-Proces transformacije-Sistemski ulazi i -Povratna spregaDakle, u sistem ulaze regularni ulazi i smetnje. Upravljački član ih prihvata,analizira i popraćene naredbama proslijedjuje izvršnom članu koji provodi proces transformacije stvarajući sistemski izlaz. Reprezentativni uzorak generisanog sistemskog izlaza se vraća u vidu povratne sprege kao dodatni ulaz u sistem. Utvrdi li se da sistem ne daje izlaz željenog kvaliteta i kvantiteta upravljački član daje dodatne naredbe ili korektive kojima se nastoji smanjiti uticaj smetnji na dijelovanje sistema. Postupak se ponavlja sve dok se sistemski izlaz ne dovede u zeljene okvire.

5.Informatika, inf.tehnologija. in.sistemi i ciljevi informacionih sistema

Informatika je nauka o prikupljanju, pohranjivanju, prenošenju i korištenju informacija uz pomoć tehničkih uredjaja u okviru informacionih sistemaInformaciona tehnologija je tehnologija upotrebe elektronskih računara, računarskih redjaja i računarskih programa pri prikupljanju,memorisanju, zaštiti, obradi i prenosu informacija.Informacioni sistem organizacije je skup ljudi i tehničkih sredstava koji po odredjenoj organizaciji i metodologiji obavljaju prikupljanje, memorisanje, obbradu i dostavljanje na koristenje podataka i informacija.Ciljevi informacionih sistema su dostavljanje prave informacije u pravo vrijeme na pravom mjestu uz minimalne troškove.

6. Funkcije informacionog sistema

-Prikupljanje i evidentiranje podataka- Aktivnosti ove funkcije moraju odgovoriti na pitanje kojim se izvorima sistem služi, odakle dolaze njegovi ulazi i kako će se obavljati priprema, prikupljanje i unos podataka-Prenos i obrada podataka- Prikupljeni podaci se obradjuju u skladu sa potrebama korisnika a to znači da se preoblikuju sažimaju ili raščlanjavaju. Obrada podataka je proces pretvaranja podataka u informacije.-Memorisanje i arhiviranje podataka i informacija- Kada se podaci obrade dobijaju karakter informacija, koje se tadi omogućavanja daljeg korištenja memorišu i arhiviraju-Distribucija podataka i informacija krajnjim korisnicima- Na kraju se informacije dostavljaju korisnicima i one sluze kao podloga za donosenje odluka. Odlučivanje u organizaciji predstavlja proces transformacije informacije u odluke.

7. Metoda sistemske analize

razvoja informacionog sistema polazi od koncepta životnog ciklusa sistema. Suština ovog koncepta je shvatanje prema kome svaki sistem u nekoj vremenskoj tački nastaje, razvija se i nakon odredjenog vremena nestaje tj biva zamjenjen novim sistemom. Osnove ove teorije postavio je Richard Nolan. Proces sazrijevanja informacionog sistema se može raščlaniti u 6 faza rasta:

Str. 2 od 42

1.Inicijalizacija- Počinje davanjem inicijative za razvoj novog inf. Sistema ili promjenu postojećeg. U ovoj fazi se vrši uvodjenje elektronske obrade podataka kao i nabavka računarske i druge opreme. Uložena sredstva u opremu su relativno niska,znanja korisnika kao i planiranje i kontrola obrade podataka su takodje na niskom nivou.2.Ekspanzija – se javlja kao prirodni razvojni put prethodne faze a odražava se kroz prosirenje primjene računarske obrade podataka na mnoga područja u organizaciji. Ovu fazu rasta takodje karakteriše površni entuzijazam dok su planiranje i kontrola jos uvijek na niskom nivou.3.Kontrola- kada je dostignut odredjen razvojni nivo sisema njegov se daljnji rast svjesno usporava kako bi se ostvarila odgovarajuća kontrola i uspostavila mogućnost upravljanja. Fazu kontrole karakteriše standardizacija i uskladjivanje rada svih komponenata.4- Integracija- u ovoj se fazi vrši integracija razvijenih aplikacija.Karakteriše je uspostavljanje stabilnog sistema planiranja i kontrole, snazan proces učenja , odgovornosti, formiranje timova za sprovodjenje raspolozivih ingormatičkih resursa kao i racionalna korisnička upotreba.5. Administracija podataka- karakteriše je značajna promjena pristupa i pogleda na razvoj informacionog sistema. U ovoj fazi razvijaju se sistemi za podršku odlučivanju, ekspertni sistemi, sistemi za automatizaciju kancelarijskog poslovanja i druge primjene savremenih inf.tehnologija.6. Zrelost- predstavlja stanje ravnoteže i od sistema se u ovoj fazi očekuje da realizuje optimalne rezultate rada. Nastoji se da ova faza potraje što je moguće duže kako bi se maksimalno isplatila dotadašnja ulaganja u njegov razvoj.

Metoda sistemske analize se odvija kroz sledeće faze:-Utvrdjivanje informacionih potreba korisnika- vrši se na bazi kontakata sa korisnicima putem kojih se želli utvrditi sa čime korisnici u informacionom smislu nisu zadovoljni i šta predlazu za poboljšanje njihove informisanosti.-Analiza postojećeg informacionog sistema- Cilj ove faze jeste da se stekne što bolji uvid u trenutno stanje i da se utvrde dobre i loše strane. Obično ovu fazu zajedno realizuju krajnji korisnici i profesionalni informatičari.-Definisanje zahtijeva koji se postavjaju pred novi sistem- Iz njih i korisnik i analitičar sistema moraju dobiti tačan uvid u ono šta će n ovi sistem raditi i kako. Za precizno definisanje informacionih zahtijeva odgovorni su krajnji korisnici.-Dizajniranje ili oblikovanje novog sistema- Glavni nosioci ove faze su sistem analitičari i projektanti čiji su rezultati rada idejni projekat u kome se iznosi koncepcija novog programa i zzvršni projekat u kojem se iznose logički dizajn i pojedinosti fizičke izgradnje novog sistema.-Uspostavljanje novog sistema- i realizacija svih potrebnih komponenata projektnog informacionog sistema. Glavni akteri uspostavljanja novog inf. Sistema su programeri koji se bave izgradnjom aplikativnog softvera na kojem će se zasnivati novi sistem.-Implementacija novog sistema- ovom fazom se uspostavljeni sistem pušta u rad u realnom okruženju.-Eksploatacija i održavanje novok sistema –ili faza zrelosti treba da potraje što duže, sistem treba održavati i prilagodjavati promjenama u njegovom okruženju.

8. Metoda prototipa

Primjerenija je savremenim karakteristikama poslovanja i dostignutom stepenu razvoja informacione tehnologije. Sadrži brojne elemente sistemske analize, može se smatrati njenom nadogradnjom. Za razliku od metode sistemske analize koja je linearna metoda prototipa je nelinearna i iterativna tj ponavljajuća jer se nakon svake faze razvoja prototipa nepretano obavlja kontrola i testiranje razvijenih semenata i po potrebi vraća na neki od prethodnih koraka. Ova metoda zahtijeva aktivno učešcee korisnika u ukupnom razvoju modela prototipa inf.sistema. Osnovne faze kroz koje se odvija:

-Identifikacija korisničkih informacionih zahtijeva- faza u kojoj sistem analitičar stiče saznanja o informacionim zahtjevima krajnjih korisnika

Str. 3 od 42

-Razvoj preliminarnog modela prototipa-ovaj dio posla uglavnom obavlja projektni tim koristeći sredstva,jezike i alate četvrte generacije-Stavljanje prototipa u funkciju- predstavlja konačnu implementaciju prototipa u konkretno radno okruženje korisnika-Ocjena prototipa- predstavlja rezultat ocjenjivanja krajnjih korisnika što može usloviti odgovarajuće modifikacije i korekcije sistema-Modifikacija prototipa- projektni tim modifikuje prototip na bazi sugestija dobijenih od strane korisnika ukoliko su predložene u prethodnom koraku-Finalni radni sistem- kada prototip sadrži sve zahtjevane elemente i odlike postaje radni sistem i smatra se konačnom verzijom informacionog sistema.

Prednosti metode prototipa:

-Aktivno učešće krajnjih korisnika u razvoju prototipa uz mogućnost izmjene i dopune njihovih zahtjeva, znatno brži razvoj u odnosu na metodu sistemske analize. Mogućnost ranijeg otkrivanja eventualnih grešaka i samim ti brzo reagovanje. Kao posljedica smanjenog vremena i grešaka, troškovi razvoja su smanjeni. Modularnost prototipa mu daje obilježje fleksibilnosti u smislu nadogradnje ili izmjene.

Nedostaci metode prototipa:

-Za razliku od metode sistemske analize metoda prototipa ne obezbjedjuje integralan razvoj informac.sis. već se prvenstvenbo odnosi na razvoj manjih dijelova i segmenata. Metoda prototipa nije pogodna za razvoj složenih aplikacija. Mogu postojati problemi prilikom povezivanja sa ostalima aplikacijama i resursima informacionog sistema.

Informacioni sistemi u menadzmentu

Vrste informacionih sistema:

-Operativni informacioni sistemi (OLTP)

-Sistemi za podršku odlučivanju (MIS,DSS,GDSS,ES)

9. Sistemi transakcione obrade podataka (OLTP)

OLTP služe sa vodjenje svakodnevnih, rutinskih transakcija. Bave se procesiranjem podataka koji su rezultat poslovnih transakcija. Zahvatanje podataka se vrši na mjestima njihovog nastanka. Obrada u OLTP sistemu može biti paketna i online interaktivna obrada.

Paketna obrada podataka-podrazumjeva da se tokom nekog vremena podaci skladište pa se njihova obrada vrši periodično.

Online interaktivna- omogućava da podaci budu obradjeni odmah po nastanku i da rezultati obrade budu trenutno saopsteni krajnjem korisniku. OLTP ima tri opšte funkcije: vodjenje evidencije, izdavanje dokumenata i izvjestavanje. OLTP je osnovna vrsta informacionih sistema.

10. Upravljački informacioni sistemi (MIS)

MIS služe prvenstveno operativnom i taktičkom nivou menadžmenta,snadbijevajući djelimično agregiranim i kategorizovanim informacijama dobijenim iz transakcionog dijela informacionog sistema i djelimično iz okruzenja organizacije. MIS je rijeđe samostalan sistem jer većinom crpi podatke iz OLTP-a. Osnovno svojstvo MIS-a je donošenje

Str. 4 od 42

poznatih, ponavljajućih struktuiranih i polustruktuiranih poslovnih oduka. Najznačajije osobine MIS-a: podržava struk.i polustrukt. Poslovne odluke koje se primarno donose na srednjem i operativnom nivou menadzmenta, osigurava fiksni oblik primitka informacija, MIS zahtjeva da korisnik sam pretražuje onaj dio informacija koje su mu potrebne, poseban naglasak na podacima iz prošlosti a manje na onima iz budućnosti.

11. Sistemi za podršku odlučivanju (DSS)

DSS imaju namjeru da pomognu menadzerima u savladavanju problemskih područja u odlučivanju koje nije svakodnevno,rutinsko nego je samo dijelimično struktuiran. DSS su se razviloi radi uklanjanja jednog od glavih nedostataka MIS-a a to je orjentacija na pruzanje podrške i rjesavanju isključivo struktuiranih problema. Ima tri značajna obilježja: fokusiranje na struktuirane i nestruktuirane probleme odlučivanja, fleksibilnost na promjene potreba korisnika i lakoća upotrebe. DSS čine 3 komponente:-Podsistem za upravljanje podacima- uključuje sredstva za prijem i procesiranje podataka iz formalnih baza podataka. Osnova ovog sistema je baza podataka. Zavisno od izbora podaci mogu biti: unutrašnji,spoljašnji,javni,privatni.-Podsistem za upravljanje modelima- omogućava jednostavno korištenje modela. Onsova za ovaj sistem je baza modela u kojoj se čuvaju osnovni modeli sistema-Podsistem za upravljanje dijalogom- korisniku osigurava komunikaciju i kontrolu DSS-a. tj. Treba da omogući jednostavniji i lakši način komuniciranja izmedju DSS-a i korisnika

12. Sistemi za podršku grupnom odlučivanju (GDSS)

su interaktivni računarski sistemi koji olaksavaju rjesavanje nestruktuiranih problema grupi donosioca poslovnih odluka. GDSS mora omogućiti verbalnu interakciju medju učesnicima kao i inerakciju sa sistemom. Ističe sledeće prednosti: funkcioniše kao memorija cijele grupe, podize sposobnost grupe u medjusobnom komuniciranju i sirenju ideja,sluzi kao sredstvo za interakciju izmedju zainteresovanih strana za donosenje odluka u organizaciji. Mogu se klasifikovati prema:

1. Vrsti problema koji se razmatra :za posebne namjene i za opšte namjene2. Prema obliku sastanka na kojem se odluke donose:

-Soba za odlučivanje-pogodan prostor,adekvatno opremljen specijalnom opremom koja omogućava grupno donosenje odluka-Telekonferencija- se najčešće koristi u situacijama kada su članovi grupe za odlučivanje geografski udaljeni a moraju donositi odluke u isto vrijeme. Zasnovan na povezanim sobama.-Mreža odlučivanja- je zanimljiva alternativa koja pomaže spajanju pojedinaca u procesu odlučivanja putem računarskih mreža.-Lokalna mreža odlučivanja- za odlučivanje uklanja ograničenja jedno mjesto isto vrijeme jer ova tehnologija omogućava učesnicima da komuniciraju u mreži posredstvom njihovih PC-a-Udaljeno donošenje odluka- uklanja ograničenja jedne centralne lokacije sastanka, jednog mjesta, istog vremena a potencira zahtjev da donosioci odluka kontinuirano zajednički odlučuju.

13.Ekspertni sistemi

Podrazumjevaju onu oblast umjetne inteligencije koja se bavi primjenom računarskog znanja u rjesavanju problema koji obično zahtjevaju ljudski intelekt. ES se projektuju tako da oponašaju ponašanje eksperata pri donosenju odluka u njigovom stručnom domenu. Ugradnjom ES u inform. u sistem organizacije može se povećati nivo ukupnog znanja, smanjiti potreba za stručnjacima, obimom njihovog angažovanja i pridonijeti stručnosti u oim oblastima u kojima organizacija nije mogla da razvija svoje potencijale. Komponente ES su:

Str. 5 od 42

-Baza znanja- koja je središte svakog ES zasnovanog na pravilima (IF THEN ) ili okvirima -Mehanizam zaključivanja- je softver koji obavlja zadatke zaključivanja i kontrole-Podsistem za objasnjavanje-predstavlja programski paket koji korisnicima dopusta analizu procesa rjesavanja problema upotrebom ES. Pruža objasnjenja kako je zaključivanje dovelo do razvoja odluke.-Podsistem za prikupljanje znanja- pomaze u formalizaciji znanja. Osnovni načini za prikupljanje znanja su intervju, učenje interakcijom i učenje indukcijom.

Prednosti ES:

-Rjesavaju vrlo složene probleme kao ljudi stručnjaci, imaju savršenu memoriju. Zajedničko korištenje znanja vrhunskih stručnjaka od strane šireg kruga korisnika. Komuniciraju sa ljudima na razne načine i provjeravaju i verifikuju vlastite zaključke.

Nedostaci ES:

-Obuhvataju uski segent ljudskog znanja, ne umiju razmišljati, ne zakljačuju intuicijom, ne uče na bazi iskustva. Izgradnja i održavanje baze znanja je teška i skupa. Određene vrste znanja se ne mogu lako prevesti u pravila IF-THEN. Korisnički interfejs mora biti ostvaren preko prirodnog dijaloga.

14. Informacioni sistemi za podršku menadzmentu

-Za podršku strateškom menadžmentu- Pomažu donošenje strateških odluka.Ovi informacioni sistemi pružaju podršku vrhovnim menadzerima u specifičnim zahtjevima za dobijanjem informacija koje su više orijentisane na spoljne informacije ali se bave i unutrašnjim informacijama koje uzimaju iz MIS I DSS. Imaju za cilj dati odgovore na pitanja Šta učiniti?-Za podršku taktičkom menadžmentu- Srednjem nivou menadzmenta su potrebne informacije u obliku sažetih pregleda. Srednjem nivou menadžmenta odgovara MIS i DSS za upravljačku kontrolu. Ovi sistemi obezbjedjuju menadzere izvjestajima o tekucem poslovanju organizacije i podacima iz prošlih perioda. Imaju za cilj dati odgovore na pritana Kako nešto učiniti?-Za podršku operativnom menadžmentu- Najnižem nivou menadžmenta odgovaraju sistemi transakcione obrade podataka i DSS za operativno planiranje i kontrolu. Pomažu donošenju odluka koje se temelje na jasnim pravilima i postupcima. Imaju za cilj dati odgovore na pitanje Pomoću čega nešto učiniti.

HARDWARE

15.Faze razvoja obrade podataka

-Faza ručne ili manuelne obrade podataka- ova faza vezana je za same početke ljudske civilizacije, karakterisično je to da je čovjek za obradu podataka koristio isključivo svoj um, tj. podaci su se obradjivali misaono. Takva je obrada podataka bila smora i nepouzdana a produktivnost obrade podataka je bila skromnih razmjera.-Faza mehaničke obrade podataka- bila je zasnovana na primjeni mehaničkih uredjaja, bila je daleko brža i pouzdanija od ručne obrade podataka pa samim tim je i produktivnost obrade podataka uveliko povećana.Mehanička obrada je omogućila obradu većih količina podataka a rezultati su bili tačniji i precizniji.-Faza elektromehaničke obrade podataka- Elektromehanički uredjaji za obradu podataka uveliko su unaprijedili brzinu obrade, povećali tačnost i preciznost rezultata. Najveći napredak je količina podataka koja se mogla obradjivati, zako da se govori o masovnoj obradi podataka.-Faza elektronske obrade podataka- Značajan korak u razvoju računara bio je prelazak sa elektromehaničkih na

Str. 6 od 42

elktronske komponente. Osnovne karakteristike ove faze obradee podataka su:veoma velika brzina obrade, skoro neograničene mogućnosti privremenog i trajnog memorisanja podataka, zanemarljiv broj grešaka pri obradi, prenosivost podataka..

Razvoj elektronskih računara

-Karakteristike 1. gener.elektr.računara- 1944.godine konstruisan je prvi elektronski računar u Americi koji je nazvan ENIAC i bio je zasnovan na primjeni vakum cijevi. Računar je konstruisan za vojne potrebe SAD-a pri vodjenju, planiranju i kontroli ratnih operacija krajem 2.svj.rata. Glavni nedostatak je nemogućnost memorisanja programa. Programi su bili ugrađeni u logiku rada računara i pokretanje programa zahtjevalo je prespajanje raznih žica. Bila je velika potrošnja električne energije, bili su velikih dimenzija i veoma skupi. Brzina rada se mjerila u milisekundama.-Kar.2. generacije elektr. račun.-za razliku od 1.gen.2. je imala nova tehnološka rješenja tranzistore,1957. koji su trošili manje električne energije, bili su pouzdaniji pri radu i manjih dimenzija. Brzina rada se mjerila u mikrosekundama. Tranzistori su bili mnogo jeftiniji od elektronskih (vakum )cijevi.-Karakt.3.gen.el.rač- Treća generacija svoju dominaciju počinje 1964. godine pojavom integralnih kola koja na minijaturnom parčetu poluvodičkog materijala povezuju do nekoliko desetina pa i stotina elektronskih elemenata. Svako kolo sadrži nekoliko stotina ili hiljada tranzistora. Ova tehnologija pozata je pod nazivom tehnogija visokog stepena integracije (LSI)-Karakter.4.gen.el.rač.- Pred kraj 1960-ih godina nastaje tzv VLSI tehn.vrlo visokog stepena integracije najznačajniji proizvod te tehnologije je čip. Njegova pojava označava nastanak mikroelektronike. Elektronski računari napravljeni na bazi čipa nazivaju se mikroračunari. Mogu se razvrstati u: personalne računare, radne stanice, Mainframe-veliki računarski sistemi, i superračunari. -Karak.5. gener. El.rač.-Velika popularnost mikroračunara navela je stručnjake velikih kompanija na ideju o konstruisanju računara u 1 čipu. Detaljnije analize dovele su do zaključka da je taj koncept pogrešan jer ako je jedan računar smjesten na pločici veličine otiska prsta čovjek teško sa njime može precizno upravljati. Razlozi neuspjeha ove gener. Su bili u praktičnoj i ekonomskoj neopravdanosti.-Daljnji razvoj računara- Način programiranja 6.generacije će biti drugačiji od do sada praktikovanih. Predvidja se da će osnovni element nove generacije biti biočip izgradjen od organske i neorganske materija i da će omogućiti integraciju velikog broja podataka.

16. Gradja elektronskih računara

Hardver se može podijeliti na 3 osnovne funkcionalne jedinice:

-Grupu centralnih jedinica

-Grupu perifernih jedinica

-Grupu komunikacionih jedinica

16a. Centralne jedinice elektron.računara i mikroprocesor

Mikroprocesor je poluvodička komponenta kod koje su na jednoj pločici poluvodiča smješteni svi važniji dijelovi centralne jedinice za obradu.Računarska snaga mikroprocesora zavisi od količine podataka koju može obraditi u jedinici vremena a to opet zavisi od frekvencije takta mikroprocesora, količini bitocva koju mikroprocesor istovremeno može obraditi i gradje mikroprocesora i načina na koji dobavlja i obradjuje podatke.

Str. 7 od 42

Centralne jedinice obuhvataju sve uredjaje koji obavljaju centralne funkcije u ukupnom procesu obrade podataka. Grupa centralnih jedinica obuhvata:1.Upravljačku jedinicu2.Aritmetičko logičku jedinicu3.Glavnu ili radnu memoriju

1.Upravljačka jedinica- upravlja radom cjelokupnog računarskog sistema i integriše sve komponente računara u skladnu cjelinu. Sastoji se od elektronskih kola koja su organizovana na osnovama matematičkih rješenja Bool-ove algebre. Zadatak ove jedinice je prihvatanje sihnala koji ulaze u računar, njihovo analiziranje (dekodiranje) i prosljedjivanje nekoj drugoj centralnoj ili perifernoj jedinici. Ona taj zadatak ispunjava pomoću izmjene dva osnovna stanja:Fetch pribavi i Execute izvrši i taj cikluz izmjene ova dva stanja čini mašinski ciklus. Može se reći da su najznačajnije funkcije upravljačke jedinice:-Kodiraje i dekodiranje instrukcija-Upravljanje i kontrola rada ulaznih i izlaznih jedinica-Nadgledanje izvršenja aritmetičkih i logičkih operacija i -Kontrola redoslijeda izvršavanja instrukcij

2.Aritmetičko-logička jedinica se sastoji od velikog broja elektronskih sklopova koji su medjusobno povezani prema pravilima Bool-ove algebre. Aritmeičko logička jedinica ima zadatak da obavi sve aritmetičke (+-*/)i logičkih (i,ili,ne)operacije. Aritmetičko logička jedinica se sastoji od sklopova koji izvršavaju aritmetičke i logičke operacije te registara za privremeno pohranjivanje podataka.

2a.Registri i sabirnice-da bi mikroprocesor mogao obaviti operacije za koje je predvidjen on u sebi mora da sadrži nekoliko lokacija memorije koji se nazivaju registri.Oni su malog kapaciteta i omogućavaju brz pristup do memorisanih sadržaja.S obzirom na namjenu postoje:-Registar podataka-u sebi sadrži podatak koji ulazi i izlazi iz memorije, te na taj način spaja upravljačku jedinicu i glavnu memoriju-Adresni registar- svakom podatku dodjeljuje adresu da bi ponovo mogao da bude učitan u glavnu memoriju-Registar instrukcija- memorijska ćelija u kojoj se pamti programsko brojilo. Odredjuje redoslijed izvodjenja naredbi-Akumulator-Obuhvata skup registara koji preuzimaju podatke iz registara podataka i rezultate iz aritmetičko logičke jedinice poslije njihove obradeRegistar stanja- Odražava aktuelno stanje nekog programa

Sabirnice su provodnici električnih signala kojima se signali odnosno informacije prenose izmedju centralnih i ulazno izlaznih jedinica mikroračunara. Sabirnice se mogu podijeliti na:-Sabirnica podataka- skup provodnika čija je funkcija dvosmjerni prenos podataka i instrukcija od ulazno-izlaznih jedinica ili memorije do mikroprocesora i obratno-Sabirnica adresa- Skup provodnika čija je funkcija prenos adresa podataka o mikroprocesora prema ostalim jedinicama-Upravljačka sabirnica- skup provodnika čija je funkcija prenos kontrolnih ili upravljačkih signala koje generiše mikroprocesor i koji iniciraju bilo kakav prenos i obradu podataka.Najpopularnija spoljna sabirnica je USB sabirnica koja je predvidjena za spajanje miša,spolojnog hard diska,skenera, savremenih modela stampača,digitalnih fotoaparata,kamerai sl.

3.Glavna memorija- predstavla onaj dio računara koji služi za privremeno memorisanje podataka i programa koje procesor neposredno obradjuje tj radna memorija je ona memorija koju procesor koristi za dobijanje podatka. Glavna memorija se može podijeliti u četiri područja:

Str. 8 od 42

-Ulazno područje-Dio glavne memorije u kojem se prihvataju podaci i dijelovi programa iz upravljačke jedinice-Područje podataka- podaci koji imaju karakter predmeta obrade se smjestaju na slobodnoj memorijskoj adresi u području podataka-Područje prorama-podaci koji čine dijelove programa se smjestaju na nekoj adresi u području programa -Izlazno područje-predstavlja područje u koje se prenose obradjeni podaci bilo koje vrste odakle se upućuju prema nekoj drugoj najčešće izlaznoj jedinici.

17. RAM i flash memorija

RAM je upisno ispisna memorija koja se jos naziva i memorija sa neograničenim pristupom.To je memorija koju korisnik može koristiti prema potrebi za upisivanje,čitanje,brisanje i mijejanje odredjenih informacionih sadržaja. Pohranjeni podaci ostaju u ovoj memoriji dok se namjerno ne promjene ili dok se ne prekine napajanje memorije električnom energijom gdje se podaci nepovratno gube. Glavne karakteristike RAM-a su kapacitet i brzina rada. Poželjno je da je RAM što većeg kapaciteta kako bi se memorisalo sto vise podataka. Brzina rada RAM-a je odredjena brzinom kojom ova memorija pogranjuje i izdaje podatke (statički i dinamički RAM)

Flash memorija je posebna vrsta poluvodičkih memorija čija je glavna karakteristika da se ponasa poput RAM memorije i čiji je sadržaj nezavisan o napajanju. Iz flash memorije mogu se čitati podaci ali je za memorisanje novih podataka potrebno prethodno izbrisati postojeće.Memorijski ključić je popularna verzija Flash memorija smještene u praktično kućište dužine od 3 do 6 cm mogu imati kapacitet od nekoliko GB a služe kao praktičan medij za prenos podataka sa jednog računara na drugi.

18.ROM, cash memorija i matična ploča

ROM je memorija u koju se podaci mogu upisati samo jednom. Nakon upisa podaci se mogu čitati onoliko puta koliko se želi ali ne i mijenjati brisati ili upisivati novi podatak.Takvih nepromjenjivih podataka ima relativno malo pa je ugradjeni ROM malog kapaciteta.Najčešće ti podaci predstavljaju programe kao specifičan oblik metodoloskih znanja ugradjenog u računar bez kojih računar ne bi mogao uopšte raditi i koji su neophodni pri svakoj obradi.

Cashe memorija je specifična vrsta ultrabrze memorije koja se zasniva na principu da se oni podaci i programi kojima se procesor najviše obraća smjestaju u poseban baferski dio glavne memorije ili nezavisan čip velike brzine.Cash memorija je relativno malog kapaciteta koja pohranjuje dio sadržaja radne memorije te tako ubrzava razmjenu podataka izmedju procesora i radne memorije

Matična ploča je jedinstvena podloga na kojoj su smještene sve centralne jedinice mikroračunara.

19.Periferne jedinice elektronskog računara

Periferne jedinice vrše periferne jedinice a to su funkcije kojima se ne obavljaju nikakve aritmetičko-logičko operacije nad podacima i izlaznim funkcijama.Periferne jedinice predstavljaju interfejs izmdju umjetnog svijeta procesora memorije koje rade u ritmu taktnog signala te prirodnog svijeta korisnika koji preko perifernih jedinica komuniciraju sa računarom. Postoje:-ulazne(tastatura, miš,kuglica,palica za igru,grafičke table,digitalni fotoaparati,video kamera,digitizer,čitači pametnih kartica,čitači dokumenata sa magnetnim zapisom),izlazne(jedinice za govorni izlaz,ekrani ili monitori,štampači,crtač,uredjaji za izlaz na mikrofilm) i ulazno izlazne periferne jedinice(jedinica magnetnog diska,jedinice magnetnih disketa,magnetna traka,magnetne kartice, jedinice optičkih diskova,dvd jedinice,terminali i konzole)

Str. 9 od 42

Hard disk je najčešća vrsta ulazno izlaznih jedinica koju odlikuje velik kapacitet,brz i pouzdan zapis i pristup podataka. Har disk je trajni nosilac podataka a sastoji se od vise metalnih ploča ili diskova od nemagnetnog materijala.Diskovi su presvučeni tankim slojem magnetnog materijala koji može da se namagnetiše i koji su montirani na jednu osovinu.

SOFTWARE

20.Razvoj programskih jezika

-Prva generacija programskih jezika- kada je čovjek počeo koristiti mašine kao sredstvo za obradu podataka javila se potreba za razvijanjem načina komunikacije izmedju mašine i čovjeka. Kao način naredvi u ovom jeziku izabran je binarni sistem (1i0)Pisanje programa u mašinskom kodu čovjek je teško shvatao i koristio prilikom pretvaranja algoritma u progam.Produktivnost programera je bila niska a krajnji korisnici su bili nezadovoljni-Druga generacija programskih jezika- radi unapredjenja programskih jezika i povećanja produktivnosti pristupilo se pisanju programa pomoću kratkih jednostavnih riječi a kao prirodni jezik izabran je engleski j.Izabrane su riječi koje su zamjenjivale nizove binarnih cifara. Taj jezik je bio neupotrebiv dok se nisu razvili programi prevodioci koji su prevodili instrukcije iz prirodnih jezika u mašinske. Prvi programi prevodioci nazvani su asambleri.-Treća generacija programskih jezika.Približavanje računara ljudima moglo se dostići napustanjem orijentacije programskih jezika prema mašini i jačanjem njihove orijentacije prema ljudima i njihovom načinu razmisljanja. U tom smislu morala su se napraviti značajna poboljsanja na području sitakse(gramatika) i semantike(pravopis).Prvi programski jezik treće generacije je FORTRAN koji je razvijen za rješavanje matematičkih i naučno tehničkih problema-Četvrta generacija programskih jezika-težnja je bila da se jezici 4.generacije što više približe prirodnim ljudskim jezicima. Programski jezici 4.generacije su morali biti orjentisani korisniku,pružati zadovoljavajuće rezultate obrade podataka u što kraćem vremenu, omogućiti siroku primjenu prirodnih ljudskih jezika, morali su biti prilagodjeni interaktivnoj komunikaciji izmedju čovjeka i računara, morali su biti laki za odrzavanje i otklanjanje eventualnih gresaka..Alati 4.generacije su :-Alati za obradu teksta-omogućavaju kreiranje dokumenata i složene operacije nad tekstualnim podacima(word)-Alati za obradu tabelarnih podataka-omogućavaju operacije nad tabelarno organizovanim podacima-Alati za rad sa bazama podataka-omogućavaju kreiranje baze podataka ,postavljanje jednostavnih i složenih upita,unos ažuriranje podeataka i preduzimanje transakcija nad tim podacima.-Alati za grafičku obradu podataka-sluze za predstavljanje podataka u vidu grafičkih prikaza-Generatori izvjestaja-omogućavaju selktivni izbor podataka iz datoteka i baza podataka kao i njihovo oblikovanje u izvjestaje prema zeljama korisnika-Generatori aplikacija-koriste makroinstrukcije i omogućavaju njihovo proizvoljno povezivenje prema potrebama konkretne aplikacije

Faze progamiranja21.Analiza i definisanje problema

Razvijanje programa započinje definisanjem problema.Analiza,identifikacija i precizno definisanje problema zahtjeva snimak postojećeg stanja za onaj segment poslovanja za koji treba sačiniti program.Nakon toga je neophodno razdvojiti relevantne od irelevantnih činjenica.Definisanje problema obezbjedjuje samo ono sto program treba rijesiti ali ne i kako će on to postići22.Izbor strategije i metode programiranja

U ovoj fazi se vrši osmisljanje mogućih načina rjesavanja definisanog problema.U pogledu izbora metode programiranja moguće je primjeniti jednu od sledećih metoda:

Str. 10 od 42

-Metoda modularnog programiranja- Moduli predstavljaju logički zaokružene cijeline kompleksnog programa,koji zajedno obezbjedjuju jednostavnost i efikasnost programa.Iako je svaki pojedini modul usmjeren na rjesavanje jednog uzeg sementa kompletnog programa,svi zajedno moraju biti funkcionalno povezani u jednu cjelinu.Glavne prednosti korištenja modula se ogledaju u tome sto omogućavaju jednostavnije defiisanje kompleksnog programa,zatim svaki modul se moze napisati i testirati odvojeno i svaki mogul se u glavno programu može koristiti više puta. Svaki modul karakterišu tri bitna obiljezja:-Funkcija-predstavlja skup programskih instrukcija koji čine modul-Veza-predstavlja povezanost sa drugim modulima u cilju razmjene podataka-Logika-Predstavlja unutrašnju strukturu modula.-Metoda strukturnog programiranja-ne isključuje modularni koncept.Prema zahtjevima ove metode moduli se moraju detaljno specificirati sa jednostavnim i jasno odredjenim funkcijama svakog modula.Metoda struktuiranog programiranja zasniva se na ideji standardizacije programske logike i to tako da se kompleksne logičke strukture programa razbijaju na elementarne logičke cjeline ili module prema pravilima koja su bliska logici razmisljanja čovjeka.-Metoda objektivno orjentisanog programa-objektrno orijentisano programiranje podrazumjeva da se sistem posmatra kao skup medjusobno povezanih objekata koji komuniciraju. Objekat predstavlja element odnosno cjelinu koja se može samostalno posmatrati i obradjivati.Osnovna zamisao objektno orjentisanog programiranja jeste objedinjavanje strukture podataka i funkcija koje nad njima djeluju u jedan objekat.Objektni model čine 4 modela:-Apstrakcija-predst.uopštenu predstavu nekog sistema koja naglasava bitna a ignoriše nebitna obiljezja.-Učaurivanje-pred.ideju da se sve potrebne procedure i podaci koji su neophodni smjeste u 1 objekat-Modularnost-Postize se dijeljenjem programa na manje logičke jedinice čime je omogućeno bolje razumijevanje korisnika-Hijerarhija-Predstavlja definisano stablo klasa

23.Izrada algoritma

Algoritam predstavlja jasno definisan postupak za rjesavanje odredjenog problema.Njime se definise konačan niz jednostavnih nedvosmislenih koraka koji vode do rjesenja odredjenog problema ili zavrsetka odredjenog posla.Osnovna svojstva algoritma su sledeća:-Definisanost-podrazumjeva da redoslijed izvodjenja algoritamskih koraka bude precizno definisan -Determinantnost-Podrazumijeva da je svaki algoritamski korak jednoznačno odredjen(nedvosmislen)-Masovnost-podrazum.da se mora definisati procedura kraja jer se svaki algoriam mora završiti-Efikasnost-podr.izvodjenje algorizma u sto kracem vremenu Za dokumentovanje algoritma najčešće se koriste 3 vrste sredstava:-Slobodni ili neformalni opisi u prirodnom ljudskom jeziku-to je najbliže sredstvo čovjeku za dokumentovanje algoritma,medjutim neformalni opisi u ljudskom jeziku nisu u stanju udovoljiti svojstvu nedvosmislenosti pa se oni obično izbjegavaju pri dokumentovanju algoritma.-Pseudokod-predstavlja svojevrstan kompromis izmedju načina izrazavanja nekih zamisli u prirodnom ljudskom jeziku i u mašinski razumljivom programskom jeziku-Grafički dijagrami- Kao grafička sredstva za dokumentovanje algoritma se koriste dijagrami toka,blok dijagrami i strukogrami.Ovaj način dokumentovanja algoritma se najčešce koristi jer je jednostavan,pregledan i lako razumljiv.Razlikuje se nekoliko algoritamskih logičkih oblika -Redoslijed ili sekvencija-logički oblik u jojem se koraci nizu jedan za drugim te se nakon izvodjenja jednog koraka bezuslovno pristupa izvodjenju drugog-Izbor ili selekcija- algoritamski logički oblik uslovljavanja, u kojem se na odredjenom mjestu u algoritmu pristupa testiranju stanja odredjenog uslova a nastavak algoritma se usmjerava logičkim putem koji je izabran na osnovu

Str. 11 od 42

rezultata testa.-Ponavljanje ili iteracija- je algor.logički oblik koji se jos naziva i logička petlja a pomoću nje je omogućeno visestruko izvodjenje jednog dijela ili citavog algoritma.

24.Pisanje ili kodiranje programa

Pisanje programskih instrukcija se vrši na bazi razvijenog algoritma.Uobičajena klasifikacija instrukcija zasniva se na vrsti operacija koje one obavljaju.Prema ovom kriterijumu moguće ih je podijeliti na sljedeće vrste:-Instrukcije za premjestanje podataka-njima se premjestaju podaci izmedju registara u procesoru-Aritmetičko-logičke instrukcije-tumače upravljačkoj jedinici koje se aritmetičke i logičke operacije trebaju izvesti-Upravljačke instrukcije-sluze za upraljanje tokom programa-Instrukcije namijenjene funkcijama operativnog sistema-To su obično instrukcije sistemskih poziva,instrukcije za upravljanje memoriom,za ponovno pustanje u rad perifernih jedinica.Prilikom pisanja instrukcija moze se pogrijesiti na jedan od sljedećih načina:-Može se pogrešno napisati instrukcija-Instrukcija moze biti ispravno napisana ali na pogresnom mjestu-Instrukcija može biti pogrešno napisana i nalaziti se na pogresnom mjestu

25. Faza dokumentovanja programa i faza koristenja i odrzavanja programa

Po završetku faze testiranja i otklanjanja eventualno ustanovljenih grešaka neophodno je dokumentovati program.Programska dokumentacija sluzi kao podloga za eksploataciju,kontrolu,inoviranje i izmjene programa.Koristenje programa znači rjesavanje problema sa kojima se korisnici susreću u radu primjenom računaraPod pojmom održavanja se podrazumijeva ispravljanje naknadno uočenih gresaka,prilagodjavanje programa manjim promjenama problema koji rjšavaju,prenosenje programa na drugi racunar i sl.(Klasifikacija računarskih programa)

1. Sistemski softver (grupa sistemskih programa)2. Aplikativni softver3. Komunikacioni sofver

26. Sistemski softver

U svrhu rjesavanja problema unutar računarskog sistema prilikom aktiviranja,izvrsavanja i zavrsavanja obrade podataka razvijen je sistemski softver.Ovoj grupi softvera pripadaju programi koji su namijenjeni funkcionisanju računarskog sistema.Može biti podijeljen u 3 grupe:

-OPERATIVNI SISTEM- je program koji se prvi pokreće pri uključenju računara i njegovo jezgro ostaje cijelo vrijeme rada u memoriji računara.Svaki put kada se uključi PC operativni sistem se učitava u glavnu memoriju nakon čega postaje aktivan sve vrijeme rada računara ali istovremeno omogućava da se pokrenu i drugi programi.Predstavlja interfejs izmedju hardvera i aplikativnih programa.Ima 5 funkcija:

1.Funkcije upravljanja mikroprocesorom-u zavisnosti od konfiguracije računarskog sistema u kojem funkcionišu postoje različiti tipovi operativnih sistema:

-Jednoprocesorski oper.sistemi sa jednim zadatkom-koriste se u situacijama kada postoji jedan mikroprocesor koji u odredjenom vremenskom intervau obavlja samo jedan posao

Str. 12 od 42

-Jednoprocesorski multiprogramski operativni sistemi-omogućavaju da jedan mikroprocesor naizmjenično obradjuje instrukcije veceg broja aplikativnih programa

-Multiprocesorski multiprogramski operativni sistemi-su najslozeniji operativni sistemi koji omogućavaju istovremeno izvrsavanje veceg broja aplikativnih programa pomoću većeg broja mikroprocesora

2.Funkcije upravljanja glavnom memorijom-podrazumjevaju teznju operativnog sistema da izvrsi maksimizaciju iskoristenja kapaciteta glavne memorije racunara.Najpoznatije strategije :

-Strategija FIFO-nalaze da se prvi obradjuju dijelovi programa koji su prvi unijeti u programsko područje glavne memorije,da bi se nakon njihovog izvršenja prvi izbacili iz memorije;

-Strategija LIFO-nalaze da se prvi obradjuju dijelovi programa koji su posljednji unijeti u programsko područje glavne memorije da bi se nakon njihovog izvrsenja prvi izbacili iz memorije i

-Strategija HIFO-nalaze da se prvi obradjuju dijelovi programa koji imaju najviši prioritet i da se prvi izbacuju iz memorije.

3.Funkcije upravljanja internim tokovima podataka-operativni sistem nastoji u sto je moguce većoj mjeri smanjiti broj takvih tokova koji se svode na prenos internih električnih signala iz jednih u druge dijeloe računarskog sistema putem sabirnica.

4.Funkcija upravljanja ulazom-izlazom podataka-u i iz računara podrazumijeva predavanje komande nad njima perifernim jedinicama računarskog sistema

5.Funkcije optimizacije prethodno navedenih parcijalnih funkcija-podrazumjijeva nastojanje operativnog sistema da uspostavi odredjeni kompromis izmedju situacija kada pojedine funkcije teze ostvarivanju neusaglaseni h i suprotnih ciljeva parcijalnih funkcija

-PROGRAMI PREVODIOCI- Njihov zadatak je da prevode jezik koji je razumljiv čovjeku u jezik razumljiv računaru.Proces prevodjenja izvornog u radni program se odvija kroz nekoliko koraka:-Prihvatanje izvornog programa-Odgovarajućom naredbom operativnog sistema unosi se u glavnu memoriju i aktivira-Semantička analiza izvornog programa-ovdje program prevodilac provjerava strukturu izvornog programai formira cjeline koje su prikladne za prevodjenje na masinski jeZIK-Sintaksna analiza izvornog programa-podraz.detaljniju analizu izvornog programa i uporedjuje je sa strukturom izvornog programa-Dijagnostika grešaka-Ukoliko struktura izvornog programa odudara od pravila sintakse program prevodilac dijagnistifikuje greske-Konstrukcija radnog programa-Optimizacija radnog programa-Generisanje protokola o prevodjenju ili listing programa-Eventualne dodatne korekcije programa-Izvodjenje radnog programa

-USLUŽNI PROGRAMI-nakon što je izvorni program preveden u masinski jezik vrsi se njegovo punjenje i smjestaj u operativnu memoriju i tek tada je spreman za izvrsavanje od strane računara.

Str. 13 od 42

27.Aplikativni softver

se odnosi na skup programa i programski paketa koji su namijenjeni rjesavanju konkretnih zadataka korisnika te se zbog toga nazivaju i korisničkim programima.Većina namjenskih programa izradjena je tako da su predvidjeni za rad sa odredjenim operativnim sistemom i bez njega ne mogu raditi.Aplikativni programi sluze za rjesavanje problema sa kojima se korisnici susreću u svom rau pri čemu računar služi kao pomoćno sredstvo pri obavljanju odredjenih intelektualnih operacija.Aplikativne programe mozemo podijeliti na monolitne (cijeloviti,kompaktni) i modularne (prvo se programiraju moduli)

DATAWARE

28. Podaci,informacije i znanje

Podaci informacije i znanje se uobičajeno označavaju pojmom informacioni resursi.Pod pojmom podatka se podrazumijeva vijest koju je posiljalac uputio primaocu, a koja je dimenzionisana obimom,nazivom i vrstom. Prema tome podatak je ono sto opisuje,odnosno konkretizuje neku činjenicu.Informacija s druge strane je podatak koji za primaoca ima odredjenu vrijednost tj korisnost. Medjutim, da bi se raspolozive informacije mogle kvalitetno i u potpunosti iskoristiti potrebno je znanje. Samim time znanje je jos veći stepen od informacije i moze se definisati kao uredjen skup informacija o nekom području. Specifičnosti informacije kao resursa su: -Informacija je neiscrpan resurs koji se upotrebom ne trosi a raspodjelom ne smanjuje, informacije se moze vise puta iskoristiti, moze se koristiti istovremeno od strane većeg broja različitih korisnika, ne zahtjevaju veliki utrosak materije i energije.

29. Logičke i fizičke jedinice podataka

Logičke jedinice podataka su: -Znak-u informatici predstavlja element alfabeta brojnog sistema ili skupa specijalnih znakova-Polje podataka- predstavlja niz znakova koji imaju odredjeni smisao za čovjeka i u praktičnom smislu predstavlja neki elementarni podatak.Razlikuju se slovna,brojčana i slovnobrojčana polja podataka.-Segment podataka-čini nekoliko logički bliskih polja podataka o odredjenom objektu.Segment obično obuhvata neka od polja:ime i prezime, adresa ibroj ulice, naziv mjesta.-Slog podataka- predstavlja niz polja podataka koja se lofički odnose na odredjeni objekt i u potpunosti ga opisuju.Slogovi mogu biti fiksne i varijabilne ili promjenljive duzine.-Logička datoteka podataka- predstavlja uredjen organizovan skup istovrsnih i logički srodnih slogova podataka.Ukoliko se podaci posmatraju sa aspekta zauzeća prostorne dimenzije na fizičkom mediju tj sa fizičkog aspekta iskazuju se različitim fizičkim jedinicama podataka.Fizičke jedinice od najveće do najmanje se dijele na:-Bit-najmanja elementarna fizička jedinica-Bajt- kao niz od 8 bita predstavlja prvu fizičku jedinicu podataka koja je korespotentna logičkoj jedinici znaka-Blok podataka- predstavlja fizičku jedinicu koja je determinisana isključivo tehnoloskim karakteristikamaelektronskog računara.Obuhvata veći broj bajtova.-Fizička datoteka podataka-je najveća fizička jedinica podataka čije je tumačenje analogno tumačenju logičke datoteke podataka,s tom razlikom sto se obavezno mora navesti i vrsta medija na kojem je memorisana (magnetni disk)

30. Načini obrade podataka

Str. 14 od 42

S obzirom na način rada računarskog sistema načini obrade podataka su:-Serijska obrada- predstavlja najjednostavniji vid obrade podataka u kojem se programi u glavnoj memoriji izvrsavaju jedan za drugimprema predvidjenom redoslijedu.-Rad u podijeljenom vremenu-takav način obrade podataka u kojem vise korisnika ima mogućnost da istovremeno ucestvuje u raspodijeli računarskih resursa odnosno centralnog procesora.-Rad u realnom vremenu- omogućava korisniku neposredan pristup računarskim resursima u aktuelnom vremenskom trenutku. Programi koji rade u realnom vremenu moraju biti stalno prisutni u glavnoj memoriji i oni imaju najvisi prioritet.-Multiprogramiranje-omogućava istovremenu obradu vise programa na bazi preklapanja operacija.Ovakav način obrade obezbjedjuje racionalno koristenje racunarskih resursa-Simultana obrada podataka- je način rada koji se primjenjuje kada se u memoriji istovremeno nalazi i izvrsava vise programa.

S obzirom na povezanost korisnika sa računarom obrada podataka moze biti:-Centralizovana-obrada se vrši na jednom mjestu-Distribuirana-obrada se vrši pomoću dvije ili vise sistemskih komponenata unutar računarskih sistema.-Daljinska-obrada kod koje se koriste telekomunikacione linije

31. Šta su modeli podataka i kako se dijele

Prikaz vremensko-logičkih i hijerarhijskih odnosa izmedju podataka kao manifestacija odredjenih dogadjaja predstavlja model podataka.Modeliranje podataka se odvija u svim fazama razvoja informacionog sistema. Dijele se na konceptualne,logičke, i fizičke modele podataka.

32. Konceptualni modeli podataka i osnovne vrste konceptualnih modela

Konceptualni model podataka prestavlja cjelovit, koinzistentan i neredundantan opis podataka u informacionom sistemu. Pruža najopstiji prikaz podataka u budućem informacionom sistemu i on odražava način na koji korisnici shvataju podatke. Danas se u upotrebi mogu sresti dvije osnovne vrste konceptualnih modela:-Model entiteta- Entitet predstavlja stvaran ili apstraktan predmet ili dogadjaj o kojem se u informacionom sistemu prikupljaju podaci.Entiteti imaju svoje atribute, odnosno obiljezja, te se postupkom klasifikacije moze ustanoviti skup srodnih entiteta koji se mogu predstaviti tipom ili klasom entiteta koji imaju zajedničke atribute. Odnos izmedju entiteta se opisuje vezom koja predstavlja agregaciju dva ili vise entiteta u novi entitet-vezu. Broj entiteta koji ucestvuju u vezi predstavlja stepen veze.Model entiteta iveza predstavlja grafički model u kojem se prikazuje odnos tri elementa:entiteta veza i atributa.-Objektni model podataka-Osnovni pojam objektnih modela je objekat koji predstavlja element, odnosno cjelinu koja se moze samostalno posmatrati i obradjivati.Neki objekti su slični a svi slični objekti imaju isti skup atributa i pripadaju jednoj klasi.Dakle slozeniji podaci od objekata su klase objekata.Objekat se prikazuje n-torkom koja biljezi vrijednost pojedinih atributa objekta. Razlika izmedju objektnih modela i modela entiteti i veze jeste u definisanju servisa. Entiteti nemaju opis svog ponasanja u modelu,samo razradjuju strukturu podataka, dok objektni model opisuje i procesnu komponentu inform.sistema, pa predstavlja konceptualni model kompletnog sistema

33. L ogički model podataka i vrste logičkih modela

Str. 15 od 42

Modeli podataka koji osmisljaju način logičkog organizovanja podataka u računarskoj memoriji nazivaju se logički modeli podataka u cijem centru paznje se nalaze logički odnosi,odnosno relacije koje postoje medju podacima.Poznata su 3 tipa:-Hijerarhijski modeli podataka-U njemu svaka konkretna pojava entiteta predstavlja slog podataka, dok atributi entiteta predstavljaju polje podataka.Struktura hijerarhijskog modela ima oblik stabla ili drveta. Hijerarhijski model moze biti jednostavan kada postoji jedan nadredjeni i jedan ili vise podredjenih podataka istog lofičkog reda ili slozen kada postoji jedan nadredjeni i vise podredjenih podataka različitog lofičkog reda.-Mrezni model podataka- Podaci koji predstavljaju odraz dogadjaja u kojim ne postoje hijerarhijski odnosi mogu se prikazati mreznim modelom podataka. S obzirom na smjer medju dogadjajima razlikuju se jednosmjerne i dvosmjerne veze.U zavisnosti od broja učesnika dogadjaja u nekoj vezi razlikuje se sljedeći tipovi veza:veza ripa 1:1, veza tipa 1:n, veza tipa n:1 i veza tipa m:n.-Relacioni modeli podataka- isključivo opisuje logičke aspekte podataka, tj relacije koje postoje medju različitim podacima.Spada u grupu mormalnih modela a njegova osnovna prednost jeste jednostavnosti kako u razumjevanju tako i u praktičnom radu.Osnovni pojmovi relacionog modela su domen, relacija i atribut. Domen se definise nabrajajući vrijednosti koje ulaze u sastav domena, relacija je imenovani podkup dva ili vise domena a atribut je svaka imenovana kolona tabele. Najčesće koristene operacije relacione algebre su:Operacija selekcije-predstavlja selekciju n-torki jedne relacije koje udovoljavaju zadanom kriteriju koje zadovoljavaju zadani uslov i od njih se stvara nova relaciona sema. Operacija projekcije- njome se iz relacione seme eliminisu postojeći atributi odnosno kolone relacione tabele, koje iz nekog razloga vise nisu interesantne. Operacija spajanja od dvije relacije se formira nova relacija tako da se spajaju n-torke prve relacije sa n-torkama druge relacije koje imaju istu vrijednost atributa spajanja.

34. Fizički model podataka

Polazi od logičkog modela.Predstavlja opis stvarne fizičke organizacije tj prostornog razmjestanja podataka u memoriji računara na kojoj će biti smjesteni podaci.Ima oblik unutrasnje seme baze podataka.U unutrasnjoj semi koriste se pojmovi fizički slog,indeks,blok,područje,fizička deatoteka, tehnika adresiranja ili metoda pristupa itd.

35.Datoteke i vrste datoteka

Datoteka predstavlja najstariji i najjednostavniji oblik organizovanja i pohranjivanja podataka na računaru. Sastoji se od skupa istovrsnih podataka i zapisa obuhvaćenih nekim zajedničkim kriterijumom i smjestenih u memoriji računara.Jedna kartica datoteke predstavlja slog. Slogovi se sastoje od polja sa podacima atributa. Razlikujemo sledeće vrste datoteka:Sekvecijalna, indeksna, indeksno-sekvencijalna i direktna ili relativna datoteka.-Sekvencijalne datoteke- U sekvencijalnoj datoteci slogovi podataka se upisuju i memorisu jedan do drugog redoslijedom kojim se i unose. Istim redoslijedom se vrsi i obrada slogova, raspored slogova u sekvencijalnim dat, moze biti fizički i logički. Ako su slogovi smjesteni na susjednim adresama povezanost se ostvaruje nizom pokazivača tj pomoćnih podataka u slogu koji pokazuju adresu sledećeg u nizu oni su logički povezani. Ukoliko se slogovi moraju drugačije sortirati tada se koristi poseban sistemski softver. U tom se slučaju stvara nova sortirana datoteka. Osnovni nedostatak sek.datoteka je dugotrajno pretrazivanje potrebnoh sloga podataka u datoteci budući da pretrazivanje uvijek započinje od početka datoteke.-Indeksna datoteka- Indeksna datoteka se sastoji od indeksnog područja i područja slogova. U indeksnom području smjesten je indeks a uz svaki ključ u indeksu se nalazi adresa njegovog sloga u području podataka.Indeksno područje se organizuje u vidu direktne datoteke koja obezbjedjuje brzo pronalazenje i indeksnih slogova.Za razliku od indeksnog područja područje podataka se obično organizuje kao sekvencijalna datoteka u kojoj se slogovi memorisu jedan do

Str. 16 od 42

drugog čime se postize racionalno trosenje memorijskog prostora-Indeksno-sekvencijalne datoteke- se sastoje od 3 područja: područja indeksa,glavnog područja i područja prekoračenja. Indeksi se memorisu u indeksno područje a slogovi u područje slogova ili glavno područje.Pretrazivanje se obavlja sekvencijalno ali samo u području indeksa medjutim kada se trazeni indeks pronadje ulazi se direktno u slog memorisan u glavnom području. Osnovna pre4dnost ovako organizovane datoteke u odnosu na sekvencijalnu datoteku proizilazi iz činjenice da je sekvencijalno pretrazivanje u indeksnom području mnogo brze od pretrazivanja cjelokupnog sadrzaja datoteke. Područje prekoračenja je predvidjeno za smjestaj slogova koji eventualno mogu naknadno pristići u memoriju a logičko mjesto im nije na kraju datoteke.-Direktne datoteke-predstavljaju najbolji način memorisanja podataka u konceptu datoteka.Svojstvom magnetnog diska se mogu utvrditi pozicije pogradnjenih datoteka bilo gdje na disku a samim tim je omogućen direktan pristup podacima. Sustina je da se izmedju kljuca sloga i njegove fizičke adrese u memoriji uspostavi algoritamska veza kojom će se ključ transformisati u adresu na disku. Poznajemo logičku adresu koja predstavlja adresu koja se dobije proračunom ključa a ukoliko se proračunom ključa dobiju iste adrese za vise različitih slogova oni će biti smjesteni na različitim fizičkim adresama u memoriji. Nakon toga se u slogove ugradjuje posebna kontrola polja podataka tzv pokazivači koji pobezuju fizičke i logičke adrese.

Nedostaci organizovanja podataka u datoteke su:-povećan obim podataka, otezano odrzavanje organizacije podataka, zavisnost programa od podataka, visoka cijena razvoja programa i odrzavanja aplikacija, nedostatak fleksibilnosti, nedovoljna sigurnost podataka, povećan broj gresaka u procesu obrade, zbog nepouzdanosti podataka nepouzdane su i odluke zasnovane na njima, povećani troskovi obrade podataka, produzeno vrijeme odgovora računarskog sistema.

36. Baze podataka i vrste baza podataka

Baza podataka je model podataka poslovnog sistema a definise se kao skup medjusobno zavisnih podataka koji sluze jednoj ili vise aplikacija na optimalan način gdje su podaci nezavisni o programima kojima se obradjuju i gje postoji kontrolisani pristup podacima. Postoje 3 tipa baze podataka:-Hijerarhijske baze podataka- predstavljaju najstarije rjesenje u području baza podataka. Njihova osnovna prednost se ogleda u tome sto je model podataka na kojem se ona zasniva izuzetno pregledan. Do svakog podatka na bilo kojem hijerarhijskom nivou dolazi se samo jednim pristupnim putem kretajući se uvijek od podatka najviseg lofičkog reda prema nizim hijerarhijskim rangovima.Njihov najveći nedostatak ogleda se u samo jednom pristupnom putu do podataka pa se zbog toga aplikativni programi različitih vrsta i namejna moraju prilagodjavati svakoj pojedinoj datoteci u bazi podataka sto se naziva problemom koordinacija aplikativnih programa sa bazom podataka.-Mrezne baze podataka-razvio se iz hijerarhijskog.Mrezna baza podataka se zasniva na mrezi podataka povezanih tako da ne postoje ni osnovni ni podredjeni segmenti. Povezivanje vise pojedinacnih hijerarhijskih modela rezultira slozenijim mreznim modelom, koji omogućava vise pristupnih puteva odredjenim podacima. U slozenijim mreznim modelima i bazama podataka brojni pristupni putevi se mogu visestruko ukrstati i granati sto sada predstavlja osnovni nedostatak jer uzrokuje da je sistem komplikovan, spor i neefikasan.-Relacione baze podataka- predstavlja skup povezanih podataka, koja podatke predstavlja u obliku jednostavnih dvodimenzionalnih tabela koje se povezuju relacijama. Osnovne karakteristike relacije su:ne postoje dvije jednake kolone,redoslijed kolona nije bitan; ne postoje dva jednaka reda, redoslijed redova nije bitan. Ukoliko su potrebne infromacije iz vise datoteka tada relacioni model dolazi do punog izrazaja jer se pomoću njega mogu povezati bilo koji podaci koji su pohranjeni u različitim datotekama. Ovaj tip baze podataka u visokoj mjeri prezentuje dogadjaje i podatke koji ih manifestuju.

37.Sistem za upravljanje bazom podataka (DBMS)

Str. 17 od 42

Programski sistem čiji su zadaci obavljanje sivh operacija na bazi podataka, kontrola i nadgledanje rada te različiti oblici zastite podataka naziva se sistem za upravljanje bazom podataka (DBMS).On omogućava definisanje podataka koji će biti pohranjeni u baz podataka, obavljanje različitih operacija sa podacima, zastitu podataka i nadgledanje i kontrolu baze podataka. Obuhvata 3 komponente:-Jezik za manipulisanje podacima- programeri koriste programske jezike visokog nivoa i aplikativne alate četvrte generacije pomoću kojih se razvijaju aplikacije za potrebe krajnjih korisnika.Ovim jezikom omogućava se obrada pojedinih polja i publikovanje rezultata na ekranu ili stampacu;-Jezik za definiciju podataka-Administriranje baze podataka počinje fizičkim modelovanjem baze podataka i nastavlja njenim fizičkiim uspostavljanjem i odrzavanjem.Osoba koja ih obavlja naziva se administrator baze podataka.-Jezik za kontrolu podataka-sluzi za sigurnost i integritet baze podataka, funkcije prihvatanja ili ponistavanja neke promjene izvršene u bazi podataka

38.Skladistenje podataka (DW)

Skladistenje podataka je multidimenzionalna baza podataka koja sluzi potrebama upravljanja tj odlucivanja prvenstveno nemijenjena strateskom ili tom menadzmentu.To je jedinstveno integrisano spremiste podataka koje obezbjedjuje infrastrukturalnu osnovu informaccionih softverskih aplikacija u organizaciji sa svrhom da reintegrise podatke u cilju postizanja jedinstvenosti. Sklatistenje podataka karakterise nekoliko bitnih svojstava a ogledaju se u tome sto su podaci u skladistu podataka odvojeni od operativnih nivoa poslovnih sistema organizacije, podaci su dostupni i prilagodjeni za različite poglede različitih grupa korisnika, orijentisani objektima poslovanja, dio podataka je u toj mjeri nepromjenljiv da se ne zahtijevaju posebne procedure azuriranja, lako dostupni korisnicima koji imaju ogranicena znanja iz domena informacione tehnologije i dio podataka je vremenski sporo promjenljiv.

39.Dimenzionalno modeliranje podataka

Dimenzionalno modeliranje je tehnika logičkog dizajna kojom se podaci predstavljaju u standardnom okviru koji je jasan i koji omogućava oblikovanje baze podataka koje će olaksati i ubrzati pristup podacima u velikim skupovima podataka.U dimenzionalnom modeliranju strukture podataka su organizovane u opšte činjenice tj mjere poslovanja i dimenzije.Činjenicfe odnosno mjere poslovanja su uskladistene u tabelu činjenica a različite numeričke vijednosti predstavljaju kvantitativne poslovne transtakcije. Dimenzije su poslovni termini koji opisuju transakcije i oni su pohranjeni u dimenzonalne tabele koje su povezane sa glavnom tabelom činjenica.

40.Analitička obrada podataka (OLAP)

Analitička obrada podataka omogućava korisniku skladista podataka (DW) da sa lakoćom obavi analitičke upite tj obrade kao što su modeliranje i proračunavanje dimenzionalnih podataka,analiza vremenskih serija,alokacija troskova i sl. Analitička obrada podataka u sustini predstavlja aktivnost postavljanja upita i prezentacije brojvanih i tekstualnih podataka iz DW. Olap uključuje nekoliko bazičnih analitičkih operacija: konsolidacija koja podrazumijeva agregaciju podataka (Drill up)odnosno prosto ili kompleksno grupisanje uključenih i medjusobno povezanih podataka, Drill Down je obrnuti postupak prethodnog koji ukazuje na to da OLAP moze automatski predociti detaljne podatke koji sačinjavaju konsolidovane podatke

41. Rudarenje podataka

Predstavlja automatizovani analitički proces koji je oblikovan za efikasnu i efektivnu eksploataciju u velikim zbirkama podataka, a u cilju otkrivanja validnih i vrijednih informacija koje su skrivene i tiču se novih nepoznatih činjenica

Str. 18 od 42

slozajeva i modela.Rudarenje bi se moglo definisati i kao pronalazenje zakonitosti u podacima. Pri rudarenju podatakakoriste se različize metode kao sto su statističke,metode bazirane na pravilima, metode masinskog učenja i umjetne inteligencije i sl.

LIFEWARE

42.Profesionalni informatičari i vrste informacionih poslova

Profesionalni informaticari ili specijaloistički kadrovi informacionog sistema čine ljudi koji se profesionalno bave informatikom. Ukoliko se podje od seme zivotnog ciklusa informacionih sistema moguće je uočiti dvije vrste informatičkih poslova a to su razvojni i operativni.-Razvojni informatički poslovi se odvijaju tokom svih faza zivotnog ciklusa informacionog sistema koje prethode fazi implementacije,tj uvodjenja u rad , te poslove obavljaju razvojni informatički kadrovi.-Za fazu zrelosti informacionog sistema tj fazu njegovog rada eksploatacije i odrzavaja svojstveni su opertivni informatički poslovi koje obavljaju operativni informatički kadrovi.

43. Razvojni ili projektni tim profesionalnih informatičara

U prvim fazama zivotnog ciklusa informacionog sistema dominantna je uloga razvojnog projektnog tima profesionalnih informatičara.Na čelu tima je vodja projektnog tima koji mora posjedovati multidisciplinarna znanja i iskustva iz mnogih područja rada kao sto su menadzment,informatika, ekonomija,psihologija.Osim vodje u projektnom timu je naglasena uloga sistem analitičara i projektanata informacionog sistema.Sistem analitičari su informatičari specijalisti koji moraju posjedovati znanja ne samo iz informatike nego i poslovne ekonomije.Projektanti prevode sistemske specifikacije dobijene od sistem analitičara u konkretan dizajn informacionog sistema, sto podrazumijeva razvoj detaljnih specifikacija svih informacionih resursa koji su potrebni za realizaciju konkretnog projekta. Kao stalni članovi projektnog tima biće angazovani i programeri koji su zaduzeni za prevodjenje projektnog sistema iz konceptualnog u izvršni oblik. Takodje se u projektni tim uključuju i specijalisti za različita neinformatička područja rada npr.za finansije,računovodstvo i sl. To su tzv. pridruzeni članovi projektnog timač ije je učestvovanje obično ograničeno na kraće vremensko razdoblje.

44.Operativni informatički kadar

Operativni informaticari su specijalisti zaduzei za obavljanje pojedinačnih poslova srazmjerno uskog djelokruga kojim se omogučava tekuci rad i odrzavanje informacionog sistema.Najznačajnija je uloga vodje informacionog sistema.Tu se prije svega misli na centar za obradu podataka i njegov menadzment.Na čelu tog centra za obradu podataka je glavni informacioni menadzer ili direktor koji je odgovoran za informacione aktivnosti u organizaciji.Njegov primarni zadatak je upravljanje radom informacionog sistema u uslovima realnog poslovanja. Jedno od najznačajnijih zanimanja u sklopu operativnih informatičkih kadrova je zanimanje administrator bae podataka čija je uloga usmjerena na dizajniranje strukture baze podataka, izbor i utvrdjivanje načina smjestanja baze podataka u memoriji računara, definisanje nivoa ovlastenja i uslova pristupa korisnika bazi podataka, osiguranje uslova nesmetanog koristenja baze podataka od strane ovlastenih korisnika.

45.Ko su kranji korisnici informacionog sistema i sta je ergonomija

Pod kategorijom krajnjih korisnika se podrazumijevaju svi ljudi sa bilo kojom namjerom iz bilo kojih razloga u bilo koje vrijeme i na bilo koji način treaju usluge informacionog sistema krajnji korisnik je svaka osoba koja u svom poslu koristi informacionu tehnologiju.

Str. 19 od 42

Ergonomija je novija naučna disciplina koja istražuje na koji se način radno okruzenje i alati koji se koriste na poslu mogu prilagoditi tjelesnim i psihičkim osobinama ljudi koji na tim mjestima rade tj kako treba oblikovati radno mjesto da bi se radnik osjećao udobnije.

46.Nivoi informatičke pismenosti krajnjih korisnika

Pod informatičkom pismenoscu se podrazumijeva stepen ovladavanja znanjima vjestinama i sposobnostima koristenja sredstava informacione tehnologije i rezultata djelovanja informacionih sistema. Moguće je uočiti 5 različitih nivoa informatičke pismenosti:-Neprogramersi krajnji korisnici- koji po pravlu slabo poznaju način na koji nastaju aplikacije-Komandni nivo krajnjih korisnika-ova kategorija korisnika bolje poznaje način rada sa aplikacijama i u stanju su da formiraju bazu upitnih komandi ili da se uključe u operativne sisteme koristenjem menija i komandi-Programerski nivo- ovdje se ne misli na profesionalne informatičare programere, već na zaposlene koji rade u nekom drugom unkcionalnom poslovnom području ali dobro poznaju koristenje jezika četvrte generacije ili sredstava za razvoj pri izradi aplikacija-Osobe za funkcionalnu podrsku-to su korisnici koji su tehički obučeni da razvijaju i usavrsavaju informacione sisteme iako su zaposleni u drugim funkcionalnim oblastima preduzeća-Osoblje za podrsku krajnjim korisnicima-u ovu grupu se ubrajaju korisnici najviseg nivoa koji izuzetno dobro poznaju jednu ili vise komponenti informacionog sistema

ORGWARE

47. Organizacija informacionog sistema i vrste organizacije

Organizaciju čini skup ljudi koja koordiniranim radom nastoji ostvariti zajedničke ciljeve a pri tome se sluzi podjelom poslova i upravljačkom kontrolom.Ukoliko se posmatra organizacija informacionog sistema (ORGWARE) tada ona predstavlja skup zamisli,pravila i postupaka u skladu sa kojima se takav sistem oblikuje razvija i djeluje. Organizacija moze biti: -Centralizovana organizacija-centralizacija je slučaj kada je autoritet skoncentrisan u vrhu organizacije.To znači da centralizovana organizacija podrazumijeva koncentraciju svih upravljačkih funkcija u jednom upravljačkom tijelu (najčešće upravni odbor) koji ima sva ovlastenja za planiranje organizovanje i kontrolu nad realizacijom svih poslovnih funkcija-glavna uprava donosi sve najvaznije odluke.Jezgro takvog informacionog sistema predstavlja elektronski računski centar.Najvaznija prednost centralizovane organizacije informacionog sistema se ogleda u tome sto su troskovi hardvera i softvera bili minimalni.Druga značajna prednost jeste mogućnost uspostavljanja efikasne kontrole nad radom sistema jer su se sve njegove aktivnosti obavljale na jednom mjestu. Centralizovanu organizaciju inf.sistema odlikovalo je mnogo više nedostataka nego prednosti.Kao prvo koncentracija hardvera,softvera i profesionalnih informatičara dovela je do problema u odnosima sa krajnjim korisnicima.Drugo posto je elektronski računski cfentar funkcionalno podredjen top menadzmentu prvenstveno je upucen na zadovoljavanje njegovih informacionih potreba.Potrebe krajnjih korisnika nisu mogle doći do izrazaja.Treće, budući da je veliki broj krajnjih korisnika koristio ograničene kapacitete to znači da su oni medjusobno konkurisali a s tim je direktno povezan problem neravnomjernog opterećenja informacionih resursa

-Decentralizovana organizacija-je slučaj kada je autoritet rasporedjen na nize nivoe i na druge stručnjake u organizaciji.To znači da se distribucija autoriteta moze vrsiti po horizontali i vertikali.Vetikalna distribucija autoriteta ozačava proces prenosenja ovlastenja na nize nivoe u hijerarhijskoj ljestvici. Horizontalna distribucija autoriteta izrazava način raspodjele autoriteta po osnovi znanja i stručnosti.Osnovna pretpostavka za realizaciju decentralizovane organizacije inf sistema jeste postojanje vise nezavisnih,samostalnih računara instalisanih na različizim i značajno

Str. 20 od 42

udaljenim lokacijama. Nedostaci decentralizovane organizacije se ogledaju u tome da se razmjena podataka i rezultata obrade izmedju korisnika na različitim lokacijama vršila putem fizičkih nosioca podataka, što je zahtijevalo dosta vremena i dodatne troskove;isti podaci su se visestruko zahvatali i obradjivali na većem broju mjesta, zbog problema azurnosti podataka rezultati obrade su bili niskog nivoa vjerodostojnosti a često su bili neuporedivi po sadrzaju i obliku, uočeni su problemi u komunikacijia medju krajnjim korisnicima jer su rezultati koje su dobijali od informacionog sistema bili različiti,bili su prisutni i problemi u saradnji medju informatičarima budući da su uslovi u kojima su odredjene grupe radile bili različizi, tako organizovan inf sistem postao je uzrok zbog kojeg poslovni sistem nije mogao jedinstveno nastupati prema svom okruzenju.Ovi nedostaci su uzrokovali napustanje i ovog koncepta organizacije i uvodjenje distribuirano organizovanih inform.sistema

-Distribuirana organizacija- Ukoliko se komunikacionim vezama odnosno kanalima za prenos podataka medjusobno povezu računari decentralizovanog informacionog sistema nastaje distribuirano organizovan inf sistem. Segment distribuiranog organizovanog inf sistema u fizičkom smislu naziva se mreznom infrastrukturom.Ona se smatra petom komponentom inf sistema i najčešće se naziva mrezom ili Netware informacionog sistema.Distribuirana organizacija inf.sistema predstavlja organizacionu strukturu koja uključuje barem dva medjusobno povezana računara.Arhitektura distribuiranih informacionih sistema moze biti:ZVJEZDASTA(predstavlja unaprijedjenu verziju centralizovane organizacije inf sistema sto znači da postoji jedan centralni računar i odredjeni broj radnih stanica tzv satelitskih računara),HIBRIDNA(arhitektura se moze realizovati na dva načina,prvi je izgradnjom hijerarhije satelitskih računara u vise nivoa,drugi način realizacije hibridne arhitekture se moze postici povezivanjem dvije ili vise dvjezdastih arhitektura u jedinstven sistem preko satelitskih računara koji će ih spajati)i PUNA MREŽNA (arhitektura se ostvaruje direktnim povezivanjem većeg broja ravnopravnih računara u mrezi)

-Klijent/server arhitektura- zamisao razvijanja ove organizacije bila je ta da se omogući da korisnik zahtijeva od inf sistema neku uslugu a inf sistem odnosno neki njegov dio mu tu uslugu pruza.To znači da je korisnik klijent inform.sistema a sistem server korisnika.Takva organizacija informacionog sistema se zasniva na mreznoj povezanosti desktop računara,radne stanice ili laptopa dok server obezbjedjuje upravljanje i podjelu informacionih resursa.Upravo u grafičkom okruzenju i softverskim mogućnostima klijent/server arhitektura dostize svoj maksimum jer se zasniva na konceptu blok struktura programskih jezika koji povlače granicu izmedju glavnih programa i potprograma.

48.Informacioni centar

Informacioni centar je dinamičan sistem u kojem poseban zančaj zauzimaju aktivnosti vezane za njegovo prilagodjavanje novonastalim uslovima poslovanja i uvodjenje tehnoloskih noviteta. Postupak uspostavljanja informacionog centra u pravilu treba da obuhvati sledeće korake:-jasno i precizno definisanje ciljeva i svrhe informacionog centra-sveobuhvatno istrazivanje informacionih potreba krajnjih korisnika-sprovodjenje cjelokupne finansijske analize odnosno analize troskova i koristi od informacionog centra-utvrdjivanje stanja postojecih resursa informac.centra -razradu strategije implementacie uključujući pridobijanja saglasnosti i podrske menadmenta za izgradju inform.centra-utvrdjivanje dinamike i odgovornosti za preduzimanje svih aktivnosti vezanih za razvoj inf.centra

49. Metoda kompjumenterizacije krajnjih korisni End Users Computing

Odnosi se na uključivanje krajnjih korisnika u razvoj i koristenje informacionih sistema odnosno sredstava informacione tehologije.Ono je sve prisutnije jer se vremenom povećava broj korisnika koji sami udoboljavaju potrebama za informacijama.End Users Computing naročito dolazi do izrazaja pojavom PC-a početkom 80-ih godina koji korisniku omogućavaju razvoj vlastitih aplikacija i lokalne obrade. Jos jedan uslov koji je pogodovao razvoju End Users Computing-

Str. 21 od 42

a se odnosi na povecanu informatičku pismenost krajnjih korisnika.Ipak najveći razlog je nemogućnost profesionalnih informatičara da u kratkom roku reaguju na narasle zahtjeve korisnika za novim aplikacijama jer se one javljaju na svim područjima.

50. Eksternalizacija

Pri projektovanju i izgradnji informacionih sistema gdje se zahtijeva ulaganje značajnijih finansijskih sredstava i utrosak vremena menadzment organizacije obično se suočava sa dilemom da li se usmjeriti na obavljanje cjelokupnog posla vlastitim snagama i sredstvima ili se orijentisati koristenju odnosno unajmljivanju tudjih usluga, spoljnih informacinih usluga-eksternalizaciji „outsorcing“.Prednosti eksternalizacije su:ekonomičnost, brzi razvoj aplikacija informacione tehnologije, kvalitet usluge, fiksni troskovi postaju varijabilni, oslobadjanje ljudskih resursa, vrijeme implementacije je kraće, redukovanje tehnoloskog rizika i povećanje fleksibilnosti upravljanja resursima, pristup vodećim i novim tehnoloskim rjesenjima, brze promjene, olaksanje upravljanja informacionom funkcijom organizacije sa aspekta strateskog menadzmenta. Nedostaci eksternalizacije su: mogući povećani troskovi posmatrano dugoročno, mogući gubitak fleksibilnosti, povećana kompleksnost upravljanja i koordinacij, gubitak kontrole nad odlukama, opasnost da informacicje lako dospiju konkurenskim organizacijama, nedostatak povjerenja izmedju davaoca outsourcinga i korisnika informacionih usluga, gubitak kontrole nad davaocem outcourcinga i gubitak kontrole nad informacionim sistemom.

NETWARE

51.Šta je komuniciranje, formalna i neformalna komunikacija

Svaka informacija ima svoj izvor odakle potiče i svoje odrediste kome je namjenjena.Proces prenosenja informacije od subjekta koji salje informaciju do subjekta koji prima inf.naziva se komuniciranje. Proces komuniciranja uključuje pet osnovnih elemenata posiljaoca poruke(izvor), koder, komunikacioni kanal, dekoder i primaoca poruke. U svakoj organizaciji djeluje formalna i neformalna komunikacija.Pod formalnom komunikacijom se podrazumijeva prenosenje saopstenja koja se u organizaciji priznaju za zvanična, od posiljaoca primaocu tako da saopstenje bude razumljivo primaocu. Neformalni sistem komunikacije kroz koji informacije obično teku brže, spontanije i čak pouzdanije nego kroz formalne, zvanične kanale. Mada se kroz neformalni sistem komunikacija sire glasine, taj sistem moze da bude i dragocjen za uspjesno funkcionisanje organizacije. Komunikacije u organizaciji teku u tri osnovna smjera:odozgo na dole,odozgo na gore i horizontalno, pri čemu svaki od ovih smjereva komunikacije ima svoje specifične sadrzaje. Komunikacioni tokovi odozgo na dole obično sadrze informacije o ciljevima,strategijama,politici,programima, zatim instrukcije,informacije o postignutim rezultatima. Komunikacioni tokovi odozgo na gore obično sadrze informacije o problemima,izvjestaje o učincima,finansijske i računovodstvene informacije. Horizontalni komunikacioni tokovi sadrze obično informacije koje se tiču rjesavanja problema izmedju pojedinih podsistema organizacije.

Razvoj računarskih mreza se odvijao kroz sljedeće razvojne faze:

1.Daljinska obrada podataka2.Faza računarskih mreza i3.Faza multimedijalnih mreža

52. Karakteristike daljinske obrade podataka i modem

Daljinska obrada podataka je jedna od 3 faze razvoja računarskih mreza. Korisnici bez obzira gdje bili fizički i organizaciono locirani ukoliko su trebali uslugu informacionog karaktera morali su dolaziti u elektronski centar i od

Str. 22 od 42

njegovog osoblja tražiti da obavi odredjenu obradu podataka.Takav način rada pri obradi podataka bio je neracionalan i nepouzdan pa je bilo neophodno teziti realizaciji 2 osnovna cilja. Ti ciljevi su bili sadrzani u rome da instalacija ulaznih jedinica bude na onim mjestima na kojima podaci nastaju a instalacija izlaznih jejedinica na onim mjestima na kojima su rezultati obrade bili potrebni. Osnovni uredjaji koji su koristili korisnici bili su terminali. Posto je telekomunikaciona infrastruktura u drugoj polovini 1960-ih godina imala globalni karakter počelo se tragati za mogućnosću razvoja takvih telekomunikacionih sredstava koja bi bila u stanju da pomognu pri realizaciji koncepta daljinske obrade podataka. Taj uredjaj je dobio naziv modem i on je omogućio kooperaciju telekomunikacione i informacione tehnologije te stvorio uslove za prenos računarom generisanih podataka na veće udaljenosti. Modem predstavlja akronim naziva dvije osnovne funkcije za koje je namijenjen a to su MOdulacija i DEModulacija. Pod modulacijom se u elektrotehnici podrazumijeva postupak pretvaranja električnih signala u digitalnom obliku u električne signale u analognom obliku. Demodulacija predstavlja obrnut postupak kojim se vrsi pretvaranje analognih u digitalne signale. Modem koji ima ulogu medijatora mora da razumije obe vrste električnih signala te da omogući pretvaranje iz jednog oblika u drugi budući da informatička oprema razumije digitalne signale i pomoću njih vrsi obradu podataka, a telefonska oprema razumije analogne signale i pomoću njih vrsi prenos ljudskog glasa na daljinu.

53. Računarske mreze i multimedijalne mreze

Računarske mreze predstavljaju rezultat blize tehnoloske konvergencije podrucja racunara i telekomunikacija. Razlikuju se od starog načina obavljanja poslova u računskom centru sa jednim velikim računarom jer je raspodjela poslova izvršena na izvjestan broj odvojenih ali medjusobno povezanih računara. U opstem smislu termin računarska mreza označava uskladjen rad vise medjusobno povezanih računara u svrhu razmjene podataka. Svaki uredjaj koji komunicira sa drugim uredjajima u mrezi naziva se mrezni cvor (Knot). Računarske mreze se sastoje od dva podsistema: podsistema računara i terminala; prenosnog odnosno transportnog podsistema čiji je zadatak prenos podataka izmedju računara i terminala pa mozemo reći da su osnovni činioci mreze: čvorovi- jedinice koje mogu da prihvate ulazne podatke u mrezu ili da daju izlazne informacije ili i jedno i drugo; veze- kanali kablovski, mikrotalasni, laserski, optički, satelitski-kojima teku informacije izmedju ulaznih /izlaznih relejnih čvorova.Multimedijalna mreza koja je u fazi globalne svjetske ekspanzije je tzv. digitalna mreza integrisanih usluga (ISDN). ISDN je mreza kojom se prenose digital i elektronski signali u svim do sada poznatim oblicima, u obliku računarom generisanih podataka, zvuka, slike i pokretnih slika (video zapisa i TV slike). Brzina prenosa digitalnih signala izrazava se u mjernoj jedinici bita u sekundi. Posto je to veoma mala jedinica koja odgovara prenosu jednog binarnog zvuka u jednoj sekundi u upotrebi su veće mjerne jedinice popud kbps (hiljada bita u sekundi). Mbps (milion bita u sekundi), Gbps (milijarda bita u sekundi ) Tbps (trilion bita u sekundi). ISDN tehnologija predstavlja nadogradnju postojeće javne tehnoloske mreze i ona se takodje zasniva na prenosu podataka kroz bakarne provodnike.

54. Vrste računarskih mreza

S obzirom na način finansiranja izgradnje i na to ko postaje vlasnik mreze razlikuju se javne i privatne računarske mreze. Javne računarske mreze (Public Network) grade drzavna tijela i njihova izgradnja se finansira iz drzavnih prihoda. U principu javnoj prezi moze pristupiti svaki zainteresovani subjekt, uz odredjenu nadoknadu za koristene usluge koje se nazivaju mreznom tarifom. Privatne mreze grade i koriste privatne kompanije za vlastite potrebe. Najčešće se radi o mrezama lokalnog tipa ali nisu rijetke ni mreze u privatnom vlasnistvu. Medjutim, bez obzira na vlasnistvo mreze se najčešće klasifikuju prema kriterijumu geografskog područja koje zauzimaju. Pa se mogu podijeliti u 3 vrste: Lokalne mreze (Local Area Network LAN), Rasprostranjene mreze (Wide Area Network-WAN)i Globalna mreza (Internet).

Str. 23 od 42

55.Lokalne mreze i arhitekture lokalnih mreza

Lokalne mreze se grade na manjem geografskom prostoru koji odgovara fizičkoj lokaciji nekog poslovnog sistema ili neke zatvorene organizaione jedinice poslovnog sistema. Lokalne mreze su prvenstveno namijenjene povezivanju računara pomoću kojih zaposleni obavljaju svoj dio nekog zajedničkog posla. Osovni hardvrski element koji preko operativnog sistema upravlja i kontolise rad citave mreze podrzavajući njene osnovne i specifične funkcije naziva se server. Personalni računari koji posjeduju vlastite procesore i memorijske resurse te mogućnost razmjene podataka u mrezi nazivaju se radne stanice. Sa aspekta organizacije povezivanja računara u mrezi mogu se razlikovati dva oblika : hijerarhijska mreza podrzana klijent/server arhitekturom;“ point to point“ mreza direktnog povezivanja dvije jedinice. U okviru datih tipova lokalnih mreza razvijene su četiri arhitekture računarskih mreza : zvjezdasta, sabirnička, prstenasta, hibridna arhitektura. Zvjezdasta arhitektura lokalne mreze predstavlja komunikacionu infrastrukturu distribuiranih informacionih sistema. Centralnu ulogu u ovom tipu mreze ima jača server mašina tzv HOST koji je direktno,kablovski povezan sa raznim manjim jedinicama. U skladu sa hijerarhijskom arhitekturom mreze, centralni sistem, odnosno HOST vrsi upravljačku ulogu i ulogu kontrole. Sabirnička arhitektura predstavlja svojevrsnu verziju zvjezdaste arhitekture,s tom razlikom sto njenu osnovu ne čini glavni računar ili Host nego zajednička sabirnica ili magistrala koja se često naziva i „inteligentni vod“ ili kičma (Backbone). Sabirnica je komunikacioni kanal koji zahvaljujući odredjenim dodatnim uredjajima moze da obavlja funkcije upravljanja mrezom. Glavni zadatak sabirnice je upravljanje prenosom podataka izmedju različitih radnih stanica, odnosno terminala koji su priključeni na sabirnicu preko konektora. Prstenasta arhitektura lokalne mreze predstavlja zatvoreni tip komunikacione mreze koji je po mnogo čemu specifičan. Kao prvo, ovu arhitekturu je moguće realizovati samo onda kada se medju čvorovima mreze mogu uspostaviti direktne veze koje čine zatvorenu kruznu ili prstenastu strukturu. Drugo, moguća su dva smjera kretanja podataka izmedju čvorova mreze i to u smjeru kretanja kazaljke na satu ili suprotno. Treće, pri komunikaciji izmedju dva nesusjedna čvora mreze neophodno je posjedovanje jednog ili više elementa pri čemu se postavlja pitanje zastite tajnosti podataka. Hibridna arhitektura lokalne mreze nastaje povezivanjem različitih već spomenutih arhitektura čime nastaje veoma složena topologija mreze. Iako je upravljanje ovako slozenom mrezom veoma komplikovano, ova arhitektura je u praksi naprisutnija.

56. Bezične lokalne mreze, rasprostranjene mreže i Internet

Bežične mreze (wireless LAN) su računarske mreze koje se koriste prostorom kao prenosnim kao prenosnim medijem a podaci se prenose radiotalasima. Istorija bežičniih mreza seže daleko ranije no sto bi se moglo zamisliti. Bežični LAN omogućava komunikaciju u pokretu na ograničenom prostoru, a isto je tako prikladan u situacijama u kojima je fizičko ožičenje teško izvodljivo ili skupo. Posebno je zanimljiv za pristup Internetu, kako u radnim tako i u javnim prostorima sa velikom gustoćom potencijalnih korisnika. Rasprostranjene mreze pokrivaju velika geografska područja i upravo u njima do punog izrazaja dolazi kvalitet koncepta medjusobno povezanih udaljenih računara. One su znatno slozenije od lokalnih mreza a uključuju povezivanje čvorova u različitim gradovima, zemljama i kontinentima.O arhitekturi mreze, njenom radu i kvalitetu usluga pruzenih korisnicima brine davalac ili provajder mreznih usluga. Njegov osnovni zadatak je obezbjedjivanje uslova u kojima korisnici mogu koristiti dogovorene mrezne usluge. Pojam globalna računarska mreza podrazumjeva mrezu svjetskih razmjera koja se naziva Internet, osnosno „mreza svih mreza“.Internet je globalna svjetska mreza kojoj se praktično moze pristupiti iz svake tačke na Zemlji.

57. Metode i tehnike prenosa podataka u mrezi

Najpoznatije metode prenosa podataka u računarskim mrezama su:-Metoda komutacije ili prespajanja paketa podataka

Str. 24 od 42

-Metoda prespajanja vodova-Metoda prespajanja porukeNajefikasnijom metodom za svrhe prenosa podataka u računarskim mrezama se pokazala metoda komutacije ili prespajanja paketa podataka čija se suština svodi na segmentiranje poruke odnosno informacije veće duzine u dijelove fiksne duzine. Takav dio poruke se naziva paket podataka. Takodje U računarskim mrezama se primjenjuju tri tehnike prenosa paketa podataka : Tehnika virtuelnog tj. prividnog voda koja podrazumijeva da provajder mrezne usluge stvara komunikatorima privid da izmedju izvorista i odredista postoji stvarna, direktna fizička veza iako to nije tako, već različiti paketi mogu putovati različizim vodovima, ukoliko je to potrebno iz bilo kojih razloga. Tehnika datagrama pretpostavlja potpunu nezavisnost paketa podataka, tako da svaki od njih pronalazi najbolji put kroz mrezu od izvorista do odredista.To rade odgovarajući inteligentni uredjaji u mrezi. Tehnika štafete se moze primijeniti samo u mrezama pstenaste arhitekture. Funkcionise na principu da jedan od čvorova mreze rajno i odredjenom dinamikom salje u mrezu prazne pakete, tzv. okvire (Frame). To su nizovi bitova vrijednosti nula, odnosno nultni bitovi a njihova duzina odgovara unaprijed utvrdjenoj duzini paketa podataka.

58.Standardizacija povezivanja otvorenih sistema

Danas osnovu standardizacije čini opsteprihvaćeni referentni model za medjusobno povezivanje otvorenih sistema, u stručnim kruovima poznat pod nazivom Open Systems Interconnection, OSI referentni model. To je slozen model koji se sastoji od sedam nicoa tj.slojeva.Ti slojevi su sljedeći:1.Sloj fizičke veze ili fizički sloj-standardi fizičkog sloja definisu obiljezja signala pomoću kojih će se prenositi poruke.2.Sloj veze ili sloj povezivanja podataka- na ovom sloju se standardizuju struktura,dimenzije,sadrzaj i kontrolne informacije u paketima podataka.3. Mrezni sloj- obuhvata standarde koji se odnose na tehnike prenosa paketa podataka u mrezi4. Sloj prenosa ili transportni sloj- standardizuje komunikacione usluge ili servise u mrezi i načine spajanja 2 korisnika5.Sloj razgovora ili sloj sesije. Standardizuje komunikaciju izmedju 2 ili vise učesnika u mreži, načine njihove identifikacije i ovlastenja za koristenje mreznih usluga.6. Prezentacioni sloj- definise standarde predstavljanja podataka u pojedinim aplikacijama, u smislu tipova,formata,dimenzija i sl7.Aplikativni sloj. Predstavlja dio protokola koji se javlja kao interfejs izmedju korisnika i računara i on obuhvata standarde obrade podataka prema zahtjevima i potrebama različitih tipova korisnika.

59. Posrednici za povezivanje mreza

U zavisnosti od karakteristika mreza, zahtjeva protoka podataka i slozenosti koristenih aplikacija najčešće su u upotrebi sljedeći posrednički uredjaji: repetitori ili prenosioci, mostovi, ruteri i mrezni prolazi ili prisupnici (Gateway)Repetitori ili prenosioci povezuju dijelove iste mreze pojačavajući i oblikujući električne signale koji predstavljaju bitove prenošenih podataka.Za povezivanje lokalnih mreza uglavnom se koriste mostovi i ruteri.Ako se radi o povezivanju LAN mreza tada se koriste tzv. Multiport Bridges a kada je u pitanju povezivanje fizički udaljenih mreza tada se koriste tzv. Remote Bridges. Most je veoma brz posrednički uredjaj koji je namijenjen za funkcije drugog sloja OSI standatda, sloja veze podataka, ali ne i za funkcije protokola viših slojeva. Konkretno on je zadužen za izvorišnu i odredišnu adresu paketa podataka. Ruter je posrednički uredjaj koji bira put prenosa podataka od izvora do odredista što znači da radi na mreznom nivou OSI protokola. To znači da je prilagodjen obavljanju funkcija trećeg sloja OSI standarda, mreznog sloja. Ruter ima zastitnu funkciju jer se moze programirati tako ga omogući propustanje samo onih paketa podataka koji zadovoljavaju specifične zahtjeve nekog protokola dok sve ostale blokira i on tada predstavlja „vatreni zid“ firewall. Pored ove ruter takodje moze nalizirati stanje prometa u mrezi te utvrditi najefikasniji put paketa od izborista do odredista ukoliko je promet podataka

Str. 25 od 42

u mrezi vremenski promjenljiv ruter moze varirati kretanje paketa podataka i upućivati ih onim putem koji je u datom trenutku najoptimalniji. Ruter se upotrebljava kada se povezuju mreze sa različitim protokolima.Mrezni prolazi ili pristupnici (Gateways)- Gejtvej je posrednički uredjaj koji se koristi kod priključivanja lokalnih mreza na rasprostranjenu mrezu. On omogućava takav oblik povezivanja mreza u kome svaka mreza sadrzi procedure koje koncertuju specifični protokol date mreze u standardni protokol i obratno. Na taj način je omogućeno da se mreza sa specifičnim nekompatibilnim prtokolom poveze preko OSI protokola sa drugom mrezom. Gejtvej pretvara pakete podataka formirane prema protokolu lokalne mreze u pakete koji odgovaraju protokolu rasprostranjene mreze i obratno. Taj postupak se naziva emulacija. U zavisnosti gdje su instalisani razlikuju se lokalni i udaljeni gejtveji. Lokalni gejtvej je dio lokalne mreze i on predstavlja izlaz lokalne mreze prema rasprostranjenoj mrezi. Uobičajeno je da je to jedna radna stanica čija uloga moze biti ekskluzivna, odnosno isključiva i paralelna.

Internet i internet servisi

60.Pojam Internet i razvoj Interneta

Internet je najveća svjetska računarska mreza odnosno skup medjusobno povezanih raznovrsnih mreza rasmjestenih sirom svjeta koje se korisne jednakim standardima kako bi medjusobno mogle rasmjenjivati informacije. Internet je i novi medij za publikovanje u kojem svaki pojedinac ili organizacija moze drugima staviti na raspolaganje svoje informacije i znanje, koje na taj način dobijaju globalni doseg. Internet je ujedno i novi istrazivački i obrazovni medij, te globalni medij koji omogućava elektronsko poslovanje i razvoj ekonomije znanja. Razvoj koncepta Interneta bio je po mnogo čemu neočekivan pa samim tim i veoma zanjimljiv. Početak razvoja Interneta moze se povezati sa početkom razvoja masovnih komunikacija, čiji ubrzani razvoj počinje poslije 2. Svjetskog rada naročito krajem 50-ih godina 20.vijeka. Ministarstvo odbrane SAD je putem svoje Agencije za napredne istrazivačke projekte (ARPA) pokrenulo niz eksperimenata koji su trebali dovevsti do razvoja mreze elektronskih računara rasprostranjenih na sirem geografskom području. U početku je ta mreza trebala sluziti isključivo za vojne svrhe ali je ubrzo uspostavljena komunikacija sa civilnom institucijama. Godina 1969. Se vezuje za godinu rodjenja Interneta kada su bila direktno umrezena četiri računara od kojih je samo jedan pripadao ministarstvu odbrane a ostala tri američkim univerzitetima. Nakon toga je broj umrezenih računara progresivno rastao, tako da Internet danas broji na stotine miliona korisnika.

61. Klijent/server arhitektura i protokoli Interneta

Klijent/server arhitektura mreznog sistema predpostavlja postojanje mreznih subjekata koji mogu drugim subjektima pruziti zeljenu informaciju ili uslugu. Subjekti koji pruzaju informacijju ili uslugu su serveri, a oni koji informacije ili usluge traze su klijenti. Klijenti i serveri su generalno osobe, odnosno organizacije, ali kako se oni na mrezu priključuju preko računara koji izvrsavaju različite zadatke umjesto njih pod pojmovima klijenata i servera u uzem smislu se podrazumjevaju računari, odnosno ti programi koji umjesto ljudi obavljaju različite zadatke. Klijent moze bizi bilo koja osoba, a zahtjvima klijenata udovoljavaju provajteri internet usluga (ISP). S obzirom na raznovrsne mogućnosti koje pruza internet, tako se u novije vrijeme pojavljuje uska specijalizacija pojedinih provajdera za pruzanje posebnih usluga. Najznačajnije vrste specijalizovanih provajdera su: -Provajderi usluga pristupa internetu, korisnicima pruzaju mogućnost prenosa podataka u skladu sa internet protokolima, formatima i standardnim servisima-Provajderi infrastukurnih telekomunikacionih usluga-osiguravaju sredstva i načine prenosa signala kao prenosioca podataka na daljinu-Provajderi informacionih sadrzaja- to su oni korisnici koji se bave prikupljanjem informacija iz različitih izvora, pokranjivanja tih podataka u baze podataka i klasifikaicijom istih.-Provajderi aplikativnih usluga- obavljaju obradu podataka za tudji račun.

Str. 26 od 42

Klijenti i serveri se moraju medjusobno razumjeti, sto zhnači da moraju podrzavati isti komunikacioni protokol. Komunikacioni protokol koristen u Internetu naziva se TCP/IP, što je akronim punog naziva Ttransmission Control Protocol/Internet Protocol za koji se moze reći da je kompitabilan sa OSI referentnim modelom, s tim sto se on sastoji iz samo četiri sloja: sloj mreznog interfejsa, sloj interneta, sloj prenosa ili transporta i aplikativni sloj. TCP definise način na koji se moruka segmentira u pakete. IP protokol dodjeljuje porukama adrese. Ruteri na Internetu se pridrzavaju ovog protokola. U svaki paket podataka ugradjuje se IP adresa izvorista i odredista odnosno svaki paket preuzima adrese posiljaoca i primaoca sa poruke iz koje je nastao, a uz to mu se dodjeljuje i redni broj paketa iz te poruke. Ako se desi greska u paketu Internet ponavlja slanje samo onih paketa koji imaju greske. Kad paketi stignu na cilj oni se poslazu po redoslijedu pripadnosti paketu te se tako čitava poruka rekonstruise.

62. Načini povezivanja sa Internetom

Fizičko povezivanje korisnika na Internet se moze ostvariti na 3 načina:-Pristup preko modema- modem se koristi kada se želimo priključiti na Internet preko telefonske linije. Korisnik uspostavlja vezu kada zeli koristiti internet a po zavrsetku koristelja on se diskonektuje. Mogu se koristiti samo servisi za koje postoje adekvatni programi koje nazivamo klijentima-Pristup Internetu iz lokalne mreze- ukoliko je korisnikov računar čvor neke lokalne mreze, pristup iz mreze je moguć onda kada ona raspolaze odgovarajućim gatewayom za Internet.-Pristup Internetu putem ISDN-a- Digitalna mreza integrisanih usluga (ISDN) omogucava objedinjeni prenos zvuka, slike i digitalnih podataka jednim te istim prenosnim kanalom. Ako postoji priključak na ISDN moze se ostvariti direktno priključivanje na Internet bez ikakvih dodataka.-Pristup Internetu putem ADSL-a- najsavremeniji način priključivanja pojedinačnih stacioniranih korisničkih računara na Internet je putem ADSL priključaka. Takav priključak omogućava primjenu metode slanja i primanja podataka veoma velikom brzinom, dovoljnom za kvalitetan prenos najzahtjevnijih oblika informacija, kao sto su digitalni filmovi ili video zapisi i to nekoliko puta brze nego uz primjenu ISDN priključaka. ADSL ima asimetričnu brzinu prenosa podataka-Prisup Internetu putem mobilnih uredjaja- posljednja riječ tehnike kod priključivanja korisnika na Internet jeste upotreba mobilnih pristupnih uredjaja. Jedna od najvećih prednosti koju mobilna telefonija omogućava svojim korisnicima ogleda se u tome sto korisnici vise ne moraju robovati instalacijama, sto ne moraju biti u blizini telefonskih priključaka i sto razgovore mogu obaviti praktično sa bilo kog mjesta

Standardni Internet servisi: (daljinski prenos datoteka, World Wide Web, elektronska posta, internet razgovori-chat, dostavne liste, diskusione grupe, internet telefonija)

63.Daljinski prenos podataka

Generalna ideja koja je prethodila razvoju Interneta bila je omogućavanje prenosa različitih vrsta datoteka sa jednog računara na drugi. Ideja daljinskog prenosa datoteka (File Transfer Protocol) nastala je prije svih ostalih internet servisa. Mjesta sa kojih se datoteke mogu preuzimati nazivaju se FTP sajtovima koji se razlikuju od web sajtova. Razlikuju se javni FTP sajtovi sa kojih datoteke moze preuzimati bilo ko i privatni sajtovi za koje je potrebna odredjena autorizacija prije odobrenja zahtjeva za preuzimanje datoteka. Korisnik salje FTP serveru zahtjev, nakon čečga se komunikacija izmedju servera i klijenta odvija pomoću programa za daljinsko peuzimanje datoteka. FTP se moze koristiti za prenos binarnih, tekstualnih i multimedijalnih datoteka izmedju udaljenih računara. Od prije nekoliko godina programi za daljinski prenos podataka se ugradjuju i u web browsere poput Opere, Internet Explorera, Firefoxa i sl.

64.Elektronska posta

Str. 27 od 42

Servis elektronske poste nastao je 1971. Godine, a zasluzan je američki inžinjer Ray Tomilson. Osnovne prednosti se ogledaju u jednostavnosti upotrebe u svakodnevnoj komunikaciji korisnika. Poruke u elektronskoj posti putuju daleko brze nego u tradicionalnoj posti, trenutak slanja je momentalan, a stepen pouzdanosti njihove isporuke na odrediste je daleko veći. Takodje je bitno naglasiti da je elektronska posta neuporedivo jeftiniija u odnosu na ostale oblike komunikacije, a e-mail adresu moze otvoriti bilo ko, što preko privatnih ISP-a koji svakom korisniku dodijeljuju adresu, što preko internet mail servera poput yahoo, gmail, hormail i sl. Adrese su standardizovanog tipa. Komunikacija se odvija na bazi klijent/server modela. Klijent program, koji se koristi za slanje novih poruka, citanje poste kao i odgovaranje na primljenu postu omogućavaju korisniku pristup informacijama i uslugama na serveru kao i komunikaciju sa serverom. Svi programi za elektronsku postu podrazumjevaju 2 osnovna protokola: POP (Post Office Protocol-ulazni protokol)i SMTP (Simple Mail Transport Protocol- protokol za slanje poruka)

65. World Wide Web (www)

Iako jako rasprostranjen i veoma popularan Internet servis, koji se sadrzajno moze smatrati i gigantskom bilbiotekom multimedijalnih dokumenata, World Wide Web nije isto sto i Internet i nikako se ne smije smatrati sinonimom Interneta. Prve dvije riječi World Wide ukazuju na činjenicu da Internet predstavlja globalnu infrastrukturu koja obuhvata cijeli svijet dok riječ Web u originalnom prevodu označava mrezu, u koju su obuhvaćeni svi korisnici Interneta.Može se reći da je WWW mrezni servis ili infrastruktura za organizovanje informacija, dostupnih korisnicima Interneta u vidu multimedijalnih dokumenata ili Web stranica. WWW na jednostavan način povezuje cijeli Internet prostor u jedinstven informacioni sistem i danas predstavlja najvazniju tehnologiju za publikovanje, komunikaciju i elektronsko poslovanje, kako globalno (posredstvom Interneta) tako i unutar organizacije (posredstvom intraneta i ekstraneta). Zasnovan je na tehnici hiperteksta koja je nastala sredinom 60-ih godina. Hipertekst označava hipertekstualni dokument koji obuhvata informacije izražene u tekstualnom obliku čiji su dijelovi povezani sa dijelovima drugih tekstualnih dokumenata pokranjenih u memoriji istog ili nekog drugog umrezenog računara. Skok koji omogućava direktan prelaz na drugu Web stranicu bez obzira na kojoj se geografskoj lokaciji ta stranica nalazi postize se aktiviranjem tzv.veze ili linka preciznije Hyperlink-a.Web dokumenti se kreiraju upotrebom programskog jezika Hyper Text Markup Language, HTML koji omogućava koristenje hiperlinkova. Postoje dvije vrste HTML editora:-Editori HTML koda- koji su namijenjeni uredjivanju tekstualnih informacija i uglavnom sluze za kreiranje Web stranica koje imaju ulogu elektronske poslovne dokumentacije-Editori vizuelnog dizajna- koji sluze za oblikovanje grafičkih i animacijom bogatih Web stranica, najčešće koristenih u elektronskom marketingu.Iako su obe vrste HTML editora danas u sirokoj primjeni, uveliko se radi na razvoju nasljednika HTML-a, jezika eXtended Markup Language, XML čije su mogućnosti daleko veće. Iako je HTML izuzetno kvaliktetan programski jezik on sluzi za kreiranje jednostavnih web sajtova. Profesionalni web dizajneri za kreiranje Web sadrzaja se sluze softverskim alatima poput Microsoft Front Pagea, Adobe Dreamweavera i Flasha za vizuelno uljepsavanje sadrzaja.Kolekcija multimedijalnih Web stranica naziva se web sajt. Početna stranica ili Home Page je naslovna stranica koja pruza informacije o sadrzaju web sajta. Ona je ujedno i ona čija se adresa referencira kao polazna račka pristupa tom sajtu. Web stranice kompleksnijeg Web sajta povezane sa raznim datotekama i drugim izvorima podataka organizuju se u obliku stablaste strukture. To je hijerarhijska struktura sa početnom stranicom na najvisem nivou i nizom Web stranica na nizim nivoima. Koristenjem Browsera korisnik otvara početnu stranicu na kojoj su obično označeni linkovi prema drugim Web stranicama. Kako su linkovi jasno uočljivi na ekranu korisnik klikom misa bira odredjeni link te browser salje zahtjev za izabranu stranicu web serveru. Ako je server aktivan stranica se ubrzo pojavljuje na ekranu monitora i korisnik je slobodan da pregleda sadrzaje koji ga zanimaju.Klijenti najčešće Internet koriste u svrhu pretrazivanja, surfanja na različitim web stranicama. Postoje slučajevi kada

Str. 28 od 42

klijent tačno zna gdje se nalazi zeljena web stranica koju on zeli pozvati. Web stranica ima svoju potpunu adresu i ta adresa se naziva jedinstvenom oznakom resursa (URL). Adrese web stranica imaju slozeniju strukturu od adresa web sajtova, samim time sto su stranice samo podskup sajtova, time je i njihova adresa izvedena iz adrese web sajta.Protokol je propisani način za prenos podataka mrezom. U okviru WWW servisa kao protokol za prenos Web stranice odnosno multimedijalnog dokumenta sluzi Hyper Text Transfer Protovol, HTTP protokol. To je protokol koji se koristi za komunikaciju izmedju Web servera i Browsera i on upravlja kompletnom interakcijom izmedju klijenta i servera. Drugim riječima, sluzi za ostvarivanje www prometa informacija izmedju klijenata i servera. Specifikacija protokola se odbija od oznake servisa www i naziva domena upisivanjem oznake :// Novije verzije web browsera dopustaju izostavljanje specifikacije protkola http:// Naziv domena identifikuje računar na internetu kome se zeli pristupiti.

Cilj koristenja Internet servisa WWW je pronaći potrebne informacije ondonso pronaći stvari, mjesta i ljude na koje se te informacije odnose i to uz minimum napora, vremena i trostkova. U tu svrhu su razvijenimoćni softverski sistemi za pohranjivanje informacija o informacijama raspolozivim na različitim Web sajtovima i serverima, njihovo klasifikovanje i organizovanje, te pretrazivanje i pronalazenje i konačno dostavljanje onima koji ih trebaju , korisnicima. Neki od najpoznatijih pretrazivača informacija su: Google, Yahoo, Alta Vista, infoseek, HotBot i mnogi drugi.

66. Inteligentni agenti

Inteligentni agenti su računarski programi koji samostalno izvode zadate u ime korisnika. Da korisnici ne bi povremeno ponavljali pretrazivanje u cilju provjere da li se u Web prostoru pojavila neka nova informacija u području njihovog interesovanja, oni delegiraju agente da periodično izvode pretrazivanje i obajestavaju ih o rezultatima. Ti agenti mogu imati različit stepen autonomije u izvrsavanju zadataka, od prikupljanja informacija, filtriranja poruka primljenih elektronkom postom ili putem dostavnih lista do saradnje sa drugim agentima. Dijele se u 3 grupe:-Agenti savjetnici- koji nude upustva i savjete koji pomazu u radu korisnika -Agenti pomoćnici- čine korisnike produktivnijim, jer pojednostavljuju njihove slozene zadatke. Kako djeluju bez povratne sprege, njihova nezavisnost je povecana a opseg kontole nad njihovim radom smanjn-Pretrazivački agenti- sluze prikupljanju i filtriranju raspolozivih informacija u Internetu.Iako inteligentni agenti posjeduju odredjen nivo inteligencije koji im omogućava da razumiju namjere korisnika i da donose odredjene odluke u njegovo ime, inteligentni agenti jos uvijek nisu inteligentni. Posebni problemi vezani za agente se odnose na zastitu.. privatni podaci koje agenti prenose mogu biti kopirani od strane drugih agenata, treca strana moze izmjeniti način na koji nečiji agent radi i zadati mu neprihvatljive zadatke itd.

67. Dostavne liste

Dostavne ili mailing liste predstavljaju posebne adrese u elektronskoj posti. Poruke koje pristizu u taj elektronski postanski pretinac, server dostavnih lista automatski salje na adrese svih korisnika koji su prethodno zahtjevali uvrstenje u dostavnu listu. Zavisno od toga kome server upućuje poruke moguće je razlikovati saradničke i informativne dostavne liste.-Saradničke dostavne liste koriste ljudi koji su zainteresovani za istutemu-Informativne dostavne liste predstavljaju efikasno sredstvo za distribuciju informacija velikom broju korisnika koji formiraju neku interesnu grupu. Ako ljudi kontrolisu rad dostavne liste, kada oni intuitivno donose odluku o tome hoće li i kome proslijediti nove poruke. Iako se na taj način korisnici oslobadjaju nezanimljivih informacija, dolazi do nepozeljne cenzure. S druge strane, automatizovane liste su veoma efikasne, ali su i neosjetljive na razne subjektivne faktore koji su bitni za usmjeravanje komunikacija. Dostavne liste se realizuju na 3 načina:-Kao potpuno slobodne liste (poruke se razmjenjuju u izvornom obliku)

Str. 29 od 42

-Kao liste sazetih poruka (bitni dijelovi poruka se konsoliduju u kraće poruke, ti sazeci korisnicima pruzaju kraće ali ipak kvalitetne informacije)-Posredovane dostavne liste (nadgledaju i klasifikuju ljudi, te salju korisnicima zavisno od njihovog interesa)

68.Korisničke diskusione grupe

Korisnička diskusiona grupa je zasnovana na internoj komunikaciji grupe ljudi koje povezuje zajednički interes za odredjene teme. Korisnik salje poruke grupi, ali i odgovara na poruke koje je primio od drugih korisnika iz grupe, te na taj način komunicira sa sirokim krugom, najčešće nepoznatih ljudi iz cijelog svijeta. Rasprava u diskusionim grupama nije ograničena jer ne postoji nikakav moderator koji bi uticao na oblik rasprave. Pristup bilo kojoj diskusionoj grupi se stiče prijavom, a prijaviti ili pretplatiti se moze bilo ko. U slučaju diskusionih grupa od članova se očekuje aktivan doprinos raspravi o dilemama i problemima o kojima se raspravlja, očekuje se trenutna reakcija na primljene poruke. U diskusionim grupama naglasak je na kreativnosti svih članova grupe. Uprkos razlikama izmedju servisa diskusionih korisničkih grupa i servisa dostavnih lista pojedini provajderi Internet usluga namjerno poistovjećuju ova dva servisa.

69. Ćaskanje (Chat)

Ćaskanje (Chat) kao standardni Internet servis postao je i jedan od najpopularnijih Internet servisa. Razvio se iz elektronske poste. Zbog toga ćaskanje predstavlja svojevrstan hibrid telefonije i elektronske poste. To je interaktivni servis koji omogućava komunikaciju, odnosno konverzaciju medju učesnicima. Ćaskanje je ujedno i najstariji način komunikacije putem Interneta u realnom vremenu. Ostvaruje se tako sto provajder (Internet Relay Chat) prihvata poziv korisnika koji zeli stupiti u direktni online kontakt s drugim korisnicima. Ovaj servis je realizovan u klijent/server arhitekturi i danas gotovo svaki provajder ima poseban IRC server. Sa IRC serverom korisnici se povezuju putem različitih IRC klijenata. Neki od najpopularnijih IRC klijenata su mIC, ICW, SKYPE, Jabber, MSN itd. Svaki IRC klijent omogućava korisniku da izabere sopstveni nadimak i na taj način mu nudi mogućnost da sačuva svoju anonimnost.

70. Internet telefonija i telekonferencije/ videokonferencije

Internet telefonija se razvila iz klasične telefonije pa je zadrzala mnoga njena obiljezja. Veza izmedju dva korisnika u internet telefoniji se uspostavlja povezivanjem internet adrese osobe s kojom druga osoba zeli komunicirati. Nakon uspostavljene veze razgovor je identičan klasičnom telefonskom razgovoru. Ovaj servis se odvija uz pomoć softverskog alata Telephone Application Processing Interface pod uslovom da su računari opremljeni odgovarajućim perifernim komponentama (mikrofon, zvučnici, kamera. )Servisi telekonferencije i vedeokonferencije predstavlja kombinaciju servisa diskusionih grupa i Chata uz primjenu multimedijalne tehnologije. Osnovno obilježje je funkcionisanje u realnom vremenu sto znači da učesnici nisu fizički prisutni na jednom mjestu ali istovremeno razgovaraju i diskutuju kao da sjede jedan naspram drugog.

71. Intranet

Intranet predstavlja unutrašnju mrezu računara unutar organizacije koja funkcionise na način kompitabilan sa Internetom. Računarska mreza organizacije koncipirana je kao klijent/server arhitektura u kojoj se primjenjuju protokoli koji postoje u Internetu, gdje su servisi organizovani po uzoru na one sa Interneta naziva se intranet, Intranet je faktičke Internet zasebne organizacije ili Internet u malom. Uloga intraneta moze biti različita, najčešće intranet predstavlja ishodiste za povezivanje organizacije sa poslovnim i drugim subjektima iz okruzenja putem interneta. Jos je vazno napomenuti da se inetne implementira stvaranjeg internog ili unutrašnjeg Weba unutar jedne organizacije ili preduzeća i na taj način Web tehnologija daje osnovno obiljezje njegovom radu. To uzrokuje velike promjene u radu jer aplikacije sada koriste Web Publishing za postojeća dokumenta, Web Forms za unos transtakcija, web to Dtabase Links za pristup

Str. 30 od 42

podacima itd.Osnovne prednosti koje donosi intranet:-Komunikacija- elektronska komunikacija ima ogromne prednosti u odnosu na ostale oblike komunikacije te zauzima jako vazno mjesto u poslovanju. Osnovna prednost je sto se nije potrebno odvajati od svog radnog mjesta da bi se zatražio savjet ili konsultacija sa kolegom iz susjedne kancelarije ili sa drugog sprata.-Publikovanje poslovne dokumentacije-elektronska razmjena podataka na intranetu. To je poseban vid elektronske poste, i značajno povećava efikasnost pri razmjeni poslovne dokumentacije koja se razmjenjuje od korisnika do korisnika bez nuznog slanja papirologije i sl.-Podrska saradnji i odlučivanju- podrska radu u grupi na webu, koja se počela brzo razvijati i uključuje veliki dio klasičnih prorama iz tog podučja poput komunikacije, koristenja zajedničkih informacija i zajednički rad na dokumentima. -Razvojne aktivnosti- odnose se na aktivnosti u vezi sa razvojem novih proizvoda, razvojem novih metoda rada ili novih poslovnih stratefija. Ove se aktivnosti ostvaruju timski tj saradnjom vise zaposlenih-Učenje na daljinu- trajno i povremeno dopusko obrazovanje pomocu intraneta moze se odvijati uporedo sa obavljanjem različitih poslovnih zadataka. Učenje na daljinu uz pomoć intraneta omogućava racionalizaciju učenja.

Internet IntranetJavne informacije Zaštićene informacijeNamijenjen svakom Namijenjen zaposlenimaSvi oblici komunikacije usluga i transakcija Saradnička komunikacijaUsmjeren tržištu Usmjeren unutrašnjim procesimaMijenja odnose sa javnošću Mjenja organizacijuAkcenat na kontaktima organizacije sa spoljnim subjektima

Akcenat na timskom radu i saradnji

Stvara trzisnu sliku organizacije Stvara „organizaciju koja uči“Teži centralizaciji Visok stepen decenralizacije

Neka od osnovnih pozeljnih svojstava intraneta su nesmetan pristup svih zaposlenih poslovnim dokumentima, kontrola pristupa unutrasnjim informacijama, intranetski pretrazivački alati i elektronske oglasne ploče.

72.Ekstranet

Ekstranet je oblik povezivanja računarskih mreza dva ili vise poslovnih sistema koji nastoje uspostaviti saradnju putem online povezivanja.Ekstranet predstavlja prosireni intranet organizacije kako bi njime bili obuhvaćeni i poslovni partneri organizacij. Ekstranet se uspostavlja zbog mogućnosti automatizacije razmjene i dijeljenja informacija, tkom elektronske dokumentacije, koristenja zajedničkog digitalizovanog znanja i usmjeravanja poslovnih tokova medju organizacijama, jednom riječju-racionalizacije poslovanja. Osnovna arhitektura je klijent/server arhitektura.Prednosti koje koncept ekstraneta moze donijeti poslovnim partnerima ogledaju se u sljedećem:-Ubrzavanje operacija tj. skraćenje poslovnih ciklusa-Kao novo tehnolosko rjesenje za obavljanje poslova, ekstranet pridonosi bliskijem povezivanju i boljim odnosima medju poslovnim partnerima- Uspostavljanjem ekstraneta svim korisnicima se stvaraju pretpostavke za snizenje troskova poslovanja.-Elektronska razmjena poslovne dokumentacije-Jednostavnija komunikacija, dijeljenje informacija i upravljanje poslovnim tokovima-omogućava uspostavljanje mreznih servisa-Poslovni partneri putem ekstraneta mogu dijeliti informacije koje ne smiju biti dostupne konkurenciji-Primjena odgovarajućih protokola i standarda zastite omogućava sigurno obavljanje transakcija u ekstranetu-Uspostavljanje globalnog trzista

Str. 31 od 42

-Ekstranet omogućava kontrolu nad ponasanjem partneraRazlike izmedju intraneta i ekstaneta:-Internet je ograničen samo na internu upotrebu u okviru jedne organizacije za razliku od ekstraneta-Iako i intranet i ekstranet koriste iste internet tehnologije i protokole u ekstranetu se mogu koristiti i neke dodatne tehnologije koje nemaju objasnjenje za primjenu u intranetu-Funkcije ekstraneta su mnogo slozenije od funkcija intraneta-Intraneti su infrastruktura za obavljanje jednostavnijih poslovnih aktivnosti, poput poslovnih transtakcija dok se ekstraneti uspostavljaju zbog obavljanja aplikacija u kojima učestvuje veći broj poslovnih subjekata.

Elektronsko poslovanje

73. Elektronsko poslovanje (pojam i područja primjene)

Elektronsko poslovanje (e-business)predstavlja najsavremeniji oblik poslovanja, koji je zasnovan na primjeni informacione i posebno internet tehnologije. Ovakvom obliku poslovanja teze sve organizacije koje su usmjerene ka osvajanju sto boljih trzisnih pozicija i intenzivnim ulaganjem u razvojne poslovne aktivnosti. Bitno je razlikovati elektronsko poslovanje od elektronske trgovine koja je bazirana na razmjenu dobara i usluga izmedju kupaca, poslovnih partnera i dobavljača. Elektronsko poslovanje obuhvata pojam elektronskog trgovanja, s razlikom sto je prosireno i na operacije koje se obavljaju unutar same organizacije. Elektronsko poslovanje ubrzava i pojednostavljuje obavljanje poslovnih transakcija sto za rezultat ima pojacanje konkurencije na trzistu. Takodje dolazi do jednog pozitivnog trenda primjenom e-poslovanja: naime, konkurenti su prinudjeni saradjivati jedni sa drugima kako bi opstali i sto bolje zadovodljili potrosače sirom svijeta. Područja elektronskog poslovanja: elektronska razmjena podataka, elektronska prodaja dobara i usluga, elektronski marketing, elektronska trgovina, elektronske berze, elektronski sistemi rezervacije, elektronsko bankarstvo, elektronski sistemi plaćanja, elektronska zabava i rekreacija, elektronsko izdavastvo.

74.Elektronska razmjena podataka (EDI)

Elektronska razmjena podataka (Electronic Data Interchange,EDI) se definise kao sistem razmjene poslovne dokumentacije izmedju različitih organizacija uz pomoć računara i u standardnom obliku.Dokumenti koji se razmjenjuju sadrše struktuirane podatke poput faktura i narudzbi.Struktuiranje predstavlja prepoznatljivost podataka po sadrzaja, formatu i sl. Dakle, EDI predstavlja prenos struktuiranih podataka po unaprijed dogovorenim standardima sa jednom računara na drugi. Sve vise i vise se koristi u poslovnoj saradnji. Prednosti EDI tehnologije su:-Povećana efikasnost rada i smanjenje troskova poslovanja-Usteda na vremenu prilikom prenosa podataka sa jednog na drugi računar-Povećana efikasnost obrade podataka jer se podaci unose samo jednom-Povećana tačnost podataka-Brzi i dinamicniji prodajno-nabavni ciklus-Ukida se potreba za zalihama, jer se vrijeme naručivanja skraćuje sa nekoliko sedmica na nekoliko minuta-Povećava se kontrola protokola informacija i bolja komunikacija sa poslovnim okruženjem-Standardovanje EDI na medjunarodnom nivou eliminise prostorna i vremenska ogranicenja u medjunarodnom poslovanju i doprinosi globalizaciji trzista.

75. Elektronska prodaja dobara i usluga

Svaka online prodaja se odvija putem web sajta firme. Uspostavljanjem web sajta u sustini se donosi odluka o reorganizovanju poslovanja i usmjeravanju na elektronsko poslovanje.Dizajniranje i odrzavanje Web sajta moze se izvesti

Str. 32 od 42

samostalno ili iznajmljivanjem tudjih usluga samo tehničke prirode koja se svodi na brigu o izgledu i funkcionisanju Web sajta (outsourcing) dok je odgovornost za vodjenje poslova putem Web sajta u potpunosti na strani vlasnika Web sajta. Svaka online prodaja je popraćena marketing aktivnostima tako da se uporedo sa online prodajom razvija i online marketing. Isto tako, online prodaja zahtijeva implementaciju odgovarajućeg sistema naplate, koja se takodje najčešće realizuje online. Osim sličnosti, svaki oblik online prodaje ima i odredjenih specifičnosti, koje proizilate iz karaktera predmeta prodaje. Preko interneta se mogu prodavati:-Nematerijalna ili meka dobra- mogu biti iskazana u binarnom obliku, odnosno digitalizovati i kao takva prenositi putem telekomunikacionih mreza. Primjeri takvih dobara su računarski programi, multimedijalne datoteke,pjesme i sl.-Materijalna ili tvrda dobra- u ovom slučaju informacije o predmetu i uslovima prodaje razmjenjuju se u digitalnom obliku, a isto tako i kupoprodajne transakcije. Distribucija se obavlja na tradicionalni način, odnosno postanskom dostavom na naznačenu adresu. Upravo je distribucija najčešći problem u online prodaji materijalnih dobara jer se ne moze ostvariti elektronski pa se ne moze potpuno automatizovati. -Usluge- kako su usluge nematerijalne prirode, samim time su najsličnije mekim dobrima. Razlikuju se samo po tome sto ih nije moguće digitalizovati, te njihova prodaja ima odredjene specifičnosti.Usluge se mogu podijeliti u dvije osnovne grupe: izvrsne i intelektualne usluge. Izvrsne se razlikuju od intelektualnih po tome sto moraju imati vidljiv i ostvariv efekat za kupca. Izvrsne usluge koje se prodaju putem interneta su u područjima informacionih tehnologija, turizmu, hotelijerstvu i sl. Intelektualne usluge imaju karakter jednostranog prenosa znanja medju ljudima sa neizvjesnim efektom budući da zavisi od sposobnosti primaoca usluga. Intelektualne usluge koje se realizuju preko interneta mogu biti savjetodavne ili obrazovne prirode.

76. Elektronska trgovina

Često se moze doći do zabune prilikom pominjanja termina elektronskog poslovanja i elektronske trgovine. Čak i samo web stranice elektronskih prodavaca i elektronskih trhovaca su jako slične, ali razlika je u tome što elektronski trgovci nista ne proizvode, odnosno bave se preprodajom raznih artikala. Iz tog razloga trgovački web sajt je obično vise usmjeren na tržiste i marketing aktivnosti, pri čemu se od standardnih internet servisa najvise koriste www, email, dostavne liste itd. Generalno, elektronski trgovci na prodaju nude robu i usluge iz raznih izvora, odnosno različitih dobavljača. Elektronski trgovci su obično online povezani sa svojim dobavljačima od kojih dobijaju informacije, te ih manje ili vise doradjene plasiraju na trziste kupcima. Takodje, elektronski trgovci stvaraju elektronsko trziste pa su oni usmjereni na odrzavanje takvog trzista, sto nije u toj mjeri slučaj sa online prodavcima.Osnovni modeli elektr.trgovine:-Model trgovine izmedju trgovca i krajnjeg kupca (Business to consumer B2C)-trgovina izmedju trgovca i krajnjeg kupca se obično u tradicionalnoj trgovini naziva maloprodajom,predstavlja najvise zastupljeni model u kome se podrazumijeva trgovina izmedju prodavca i pojedinaca (kupaca)-Model trgovine izmedju organizacija (Business to business,B2B)-cilj ovog modela jeste unapredjenje komunikacija izmejdju organizacija, a to je onda pretpostavka snizenja troskova i povećanja efikasnosti poslovanja. Modeli B2B trgovine su:

-model kataloga- omogućava organizacijama iz specifičnih djelatnosti predstavljanje njihovih proizvoda i usluga na jednom mjestu -model robne berze-pretpostavlja postojanje online berze po uzoru na tradicionalnu, na kojoj se sastaju zainteresovane strane kako bi obavili odredjene transakcije -model aukcije-elektronska aukcija predstavlja web sajt na kome dolazi do direktnog susreta ponude i traznje, odnosno podavaca i kupaca koji su obično fizička lica. Umjesto ponude stvarne robe, prodavac nudi informacije koje se u sustini i kupuju -model trgovine putem elektronskih oglasa-direktno preuzeta iz oglasa u stampanom izdanju. Za postavljanje

Str. 33 od 42

oglasa ne treba ulagati značajnija sredstva, pa samim time ni rizik poslovnog gubitka nije veliki.

-Model u kojem su drzavne institucije kupci a organizacije prodavači (Business to goverment, B2G);-Model u kojem su drzavne institucije prodavači, a organizacije kupci (government to business G2B)

77. Elektronski marketing

Organizacija koja zeli biti uspjesna u elektronskoj trgovini, mora osmisliti adekvatan elektronski marketing, zasnovan na intenzivnoj primjeni informacione i komunikacione tehnologije u ostvarivanju marketinskih aktivnosti. Sinteza ove dvije tehnologije je praktično primjenjiva u realizaciji marketinških funkcija poput:-Obavjestavanja o tržistu- funkcija marketinga čijim aktivnostima se nastoji dobiti opšta slika odredjenog trzista kao i pregled zbivanja u njemu.-Izvjestavanje tržista-funkcija marketinga čije aktivnosti prethode donosenju strateskih marketing poslovnih odluka.-Reklame i javno oglašavanje-predstavljaju funkcije marketinga u kojima primjena informacione i komunikacione tehnologije omogućavapostizanje najboljih i najkvalitetnijih rezultata. U svrhu reklamiranja i javnog oglasavanja najčeši oblik upotrebe Web servisa su oglasi transparenti (Banner). Oni su zapravo Internet verzija tekstualnih i grafičkih oglasa u stampanim medijima, tv spotovima i radio porukama. Banner-i su Web stranice nekog Internet subjekta u kojima estetski aspekti poruka dominiraju nad informativnim. Cilj je da se pomoću njih privuče maksimalna paznja potencijalnih potrosača roba ili usluga što se Banner-om reklamiraju i motivisu na percepciju ponudjenih informacija o tim robama ili uslugama. -Razvojna politika proizvoda i usluga- ova funkcija odnosi se na skup marketing aktivnosti koje su usmjerene na planiranje asortimana proizvoda i usluga-Politika prodaje- funkcija marketinga koja obuhvata skup marketing aktivnosti koje pretpostavljaju donosenje niza odluka vezanih za izbor načina prodaje, kanala distribucije, načina skladistenja robe i provodjenja različitih trzisnih analiza.

78.Elektronska trgovina kapitalom

Sa pojavom Interneta mjenjaju se kako fizičke tako i funkcionalne karakteristike berze. Berze postaju virtuelne tj elektronske i one se uveliko razlikuju od tradicionalnih koje se odvijaju u fizičkim institucijama. Kao i mnoge druge aktivnosti u virtuelnom svijetu Interneta tako i online investivije i trgovina kapitalom, razvijaju vlastite zakonitosti, koje uslovljavaju potpuno nov način poslovnog ponasanja.U online trgovini kapitalom i investicijama, postoji relativno veliki broj Web sajtova koji su specijalizovani upravo za tu vrstu poslova.Ovi web sajtovi se mogu klasifikovati u 4 kategorije:-Web sajtovi za istrazivanje investicionih mogućnosti- pruzaju informacije o postojećim poslovima u koje se moze investirati, ali ne nude i mogućnost provodjenja investicionih poslova-Elektronske berze hartija od vrijednosti- omogućavaju pojedincima da izbjegnu brokerske kuće pri trgovini hartija od vrijednosti, što implicira i izbjegavanje plaćanja provizije brokera. -Web sajtovi investicionih fondova- investicioni fondovi su značajni subjekti na svjetskom trzistu. Nastoje pomoći preduzetnicima pri pronalazenju kvalitetnih mogućnosti ulaganja raspolozivih sredstava, te time direktno podrzati zdrav rast i razvoj privrede u cjelini.

79.Elektronsko bankarstvo i online finansijske transakcije

Uz razvoj informacione i komunikacione tehnologije razvija se i bankarsko poslovanje koje se odvija kroz nekoliko faza: tradicionalno bankarstvo se transformisalo u daljinsko a nakon toga u direktno bankarstvo da bi u posljednje vrijeme poprimilo oblik virtuelnog poslovanja. Daljinsko bankarstvo klijentima pruza mogućnosti obavljanja finansijskih

Str. 34 od 42

transakcija na daljinu, bez fizičkog prisustva klijenata u banci. Transakcijese obavljaju kao u tradicionalnom bankarstvu s tim sto su ovdje sluzbenici zamijenjeni terminalima i bankomatima. Klijenti se modemskom vezom povezuju na računar banke, dok im banka pruza odgovarajući softver. Pojavom direktnog bankarstva broj online aplikacija u kojima klijenti banaka sami obavljaju sve poslove u vezi sa njihovim finansijama se rapidno povećava. I u direktnom bankarstvu klijenti su i dalje povezani sa računarom banke preko modemske veze. Pojavom interneta banke su nastojale prilagoditi svoje poslovanje novim uslovima. U skladu sa tim banke sirom svijeta uvode internet kao dodatni segment svoje ponude. Čak se osnivaju nove banke s ciljem da posluju isključivo u internet okruzenju i tako dolazi do nastajanja čistih elektronskih banaka koje fizički ne postoje. Klijenti koji pristupaju Web sajtu banke ne moraju imati nikakav poseban softver, dovoljni su im samo odredjeni pristupni podaci. Danas ljudi iz svojih domova preko interneta salju novac jedni drugima, plaćaju račune, posluju na berzi i sl.

80.Elektronski medjubankarski poslovi

U elektronskom bankarstvu posebno mjesto zauzima medjubankarsko poslovanje. Ono čini delikatnu vrstu poslovanja budući da se tu uobičajeno radi o velikim transferima novčanih sredstava.Upravo iz tog razloga ono zahtijeva veoma visok stepen sigurnosti prenosa izastite tajnosti podataka te se u principu ne obavlja putem Interneta ili bar ne na način na koji se realizuje većina drugih aktivnosti u elektronskom poslovanju.Umjesto javne otvorene i svima dostupne mreze primjenjuju se privatne računarske mreze koje su obično dobro zastićene od pristupa neoblastenih korisnika i čije su arhitekture često različite od internetske. Mreza koja je svjetski lider u transferu podataka banaka i drugih finansijskih institucija, čiji je razvoj inicirala asocijacija bankarskih i finansijskih institucija je Society for Worldwide Interbank Financial Telecommunications (SWIFT). Korisnivi SWIFT mreze su velike svjetske banke i ostale finansijske organizacije, SWIFT mreza je izgradjena na bazi OSI standarda sto znači da ove mreze podrzavaju identične komunikacione protokole.

81. Elektronski sistemi plaćanja

Posto plaćanje i naplata nisu samo tehnička pitanja tehnologija moze unaprijediti obavljanje finansijskih transakcija, omogućavaju da se ona obave brze, tačnije i pouzdanije. Najčešće koristena sredstva za obavljanje finansijskih transakcija u elektronskom poslovanju su:-Kreditne/debitne kartice-Pametne kartice (Smart card) i elektronski novanici (electronic wallet)-Elektronski ili digitalni novac-Sistemi mikroplaćanjaFinansijske transakcije putem kartica predstavljaju dominirajući metod plaćanja u elektronskom poslovanju. Na taj način prodavac i ubrzava tok finansijskih sredstava i smanjuje troskove naplate. Isto tako se otklanja potreba za klasičnim fakturisanjem sto značajno snizava troskove naplate. Sistemi elektronskog plaćanja karticom odvija se na sledeći način:-Klijent ispostavlja narudzbu tako sto ispunjava online obrzac narudzbe trgovcu i bira plaćanje putem kreditne/debitne kartice-Obrada transakcije se odvija tako sto davalac usluga uspostavlja sigurnu vezu u realnom vremenu izmedju klijenta i trgovca. Zastićenu transakciju na siguran način proslijedjuje putem finansijske računarske mreze odgovarajućim bankama i provjerava ovlastenost klijenta za kupovinu-Transakcija se odobrava ili odbija. Kada se dobije odgovor na zahtjev za autorizaciju iz finansijske računarske mreze on se prosljedjuje u istoj komunikacionoj sesiji bez prekida veze i klijentu i trgovcu. Transakcija se realizuje u jako kratkom vremenskom roku.-Potvrdjuje se izvrsenje transakcije te davalac usluga potvrdjuje da je transakcija sigurno usmjerena i izvrsena. Kao dokaz i klijent i trgovac primaju broj potvrde transakcije i odgovarajuću izjavu davaoca usluge.

Str. 35 od 42

Pametna kartica je plastična kartica veličine kreditne kartice, s tom razlikom sto je na njoj ugradjen čip. Plastičnu karticu „pametnom“ čini čip odnosno poluvodički elektronski sklopovi. Čip je mikroprocesor sa memorijskim kapacitetima u kojima se mogu sačuvati značajne količine informacija. Zavisno od čipa pametne kartice mogu biti memorijske, procesorske ili kombinovane. Pametne kartice se koriste za plaćanje, identifikaciju i sl. U odnosu na standardne kreditne kartice prednosti pamenih kartica se ogledaju u njihovoj sigurnosti prilagodljivosti, smanjnju troskova, komfornom koristenju i sl. Tehnologija elektronskog novčanika klijentu pruza mogućnost praćenja i odrzavanja informacija o raznim karticama, elektronskom novcu i sl.

Uz pomoć elektronskog novca korisnici mogu slati digitalne poruke koje imaju ulogu naloga za isplatu ili polaganje novca na račun banke. Nalogodavci tih usluga sakupljaju poruke i elektronski kontaktiraju sa bankama, nakon čega banka obavlja stvarne finansijske transakcije.Tehnologija elektronskog novčanika klijentu pruza mogućnost praćenja i odrzavanja informacija o raznim kartivama, elektronskom novcu i sl.

82. Elektronsko mobilno poslovanje, plaćanje u elektronskom poslovanj izmedju organizacija i mogućnosti primjene interneta u izdavastvu

Jedan od smjerova razvoja elektronskog poslovanje jeste primjena mobilne tehnologije u poslovanju. Mobilno poslovanje. Najveća prednost mobilnog poslovanje je mogućnost poslovanja bilo gdje i bilo kada uz primjenu Internet tehnologije. Transakcije u B2B poslovanju su mnogo slozenije od transakcija u trgovini sa krajnjim kupcima (B2C) I zahtjevaju opseznije računovodstvene i finansijske evidencije.Dizajniranje i postavljanje Web sajta predstavlja odredjeni vid izdavačke djelatnosti, kojim se informacioni sadrzaj sajta čini dostupnim svim zainteresovanim subjektima. Elektronsko izdavastvo se odnosi na stvaranje i ostale audio zapise a takodje i video sadrzaje kao i računarski softver. Moguće je da se autor odluči za samoizdavastvo ali u tom slučaju on obavlja kompletan posao od pisanja djela, tehničke pripreme u digitalnom formatu do prodaje, distribucije i naplate.

83. Web organizacija i osnovni elementi okruzenja web organizacije

Web sajt zauzima centralno mjesto u svakoj organizaciji koja zeli da ostvari uspijeh na planu elektronskog poslovanja. Preko web sajta organizacija komunicira sa svojim okruzenjem koje takodje podrzava elektronsko poslovanje. Ključno svojstvo elektronskog poslovanja je odvajanje informacija o proizvodima od samih proizvoda. Osnovni elemeti web organizacije su sledeći:-Globalna infrastruktura koja se odnosi na : komunikacionu infrastrukturu, podrsku elektronskim trzistima, elektronsko bankarstvo, zastitnu infrastrukturu, nacionalna infrastruktura te zakonska regulativa u vezi sa elektronskim poslovanjem-Veze sa dobavljačima- raspolaganje informacijama sa formalnih elektronskih trzista sirovina i materijala,organizaciji je omogućeno bolje i fleksibilnije upravljanje procesom nabavke u cjelini-Veze sa posrednicima- koncepcija elektronskog poslovanja je nametnula da se priroda i metode posredovanja izmjene te da nastanu novi oblici posredovanja koji od izvornog proizvodjača zahtjevaju i drugačiji odnos prema posrednicima. -Veze sa kupcima- poboljsanju tih odnosa doprinosi provodjenje:online marketinga, elektronske naplate, informisanja, i pruzanja online usluga, ponude zabavno rekreativnih sadrzaja, aktivnosti na elektronskim trzistima upravljanje uslugama i prodajom kao i obavjestavanje o trzistima i prikupljanje informacija o kupcima.

Str. 36 od 42

Zaštita informacionih sistema

84. Oblici zloupotrebe informacione tehnologije 1. Zloupotreba sredstava informacione tehnologije2.Neovlastena upotreba softvera i povreda prava vlasnistva3.Sabotaze i virusi

1.Pod zloupotrebom sredstava informacione tehnologije se podrazumijevaju kriminalne radnje u kojima proizvodi informacione tehnologije i podaci predstavljaju objekat zloupotrebe.Oblici zloupotrebe informacionih resursa se najčešće manifestuju kroz sljedeće aktivnosti: manipulacija ulaznim i izlaznim podacima; manipulacija sistemskim i aplikativnim softverom; manipulacija obradom podataka u svrhu dobijanja zeljenih,a netačnih podataka; manipulacija zastitnih mehanizama radi njihovog slabljenja ili zaobilazenja; manipulacija prenosom podataka u mreznim sistemima;otudjenje fizičkih nosioca podataka; kradja podataka u prenosu kopiranjem itd.

2.Računarski programi predstavljaju autorsko djelo i kao što je to slučaj sa svim ostalim intelektualnim proizvodima i patentima, tako i oni podlijezu načelima zastite prava vlasnistva nad intelektualnim proizvodima. Svaka neovlastena upotreba računarskih programa podlijeze zakonskim sankcijama ukoliko su one propisane. Medjutim, neovlastena upotreba računarskih programa i povreda prava vlasništva danas predstavlja najčešći oblik informatičkog kriminalitetea a popularno se naziva softverskim piratstvom.

3. Sabotaze u području inf.tehnologije predstavljaju kriminalne radnje koje su usmjerene na privremeno onesposobljavanje ili trajno unistavanje informatičke opreme i podataka. Mogu se ostvativati ručno, zatim stvaranjem nenormalnih uslova za rad opreme (strujni udari,povećanje temperature ili vlage u radnoj sredini) ili telekomunikacionim kanalima. Sabotaze čine hakeri i krekeri. Hakeri su prestupnici koji uglavnom putem računarskih mreza neovlasteno ulaze u tudji informacioni sistem i ilegalno ostvaruju odredjenu korist. Za razliku od njih, krekeri (Cracker)su prestupnici koji neovlasteno ulaze u tudji inf.sistem, te pomoću softvera koji se takodje naziva kreker, izazivaju materijalnu ili nematerijalnu štetu vlasnicima ili ovlastenim korisnicima informacionog sistema.

Poseban oblik sabotaza u području informacione tehnologije su računarski ili kompjuterski virusi. To su programi, programske rutile ili programski segmenti koji se „lijepe“na regularne sistemske ili aplikativne programe a imaju svojstvo razmnozavanja , uzrokuju poteskoće pri radu informatičke opreme te ostećenje ili unistenje datoteka programa ili prodataka. Virusi mogu inficirati osnovni program za unos operativnog sistema u memoriju računara zatim pojedine module operativnog sistema ali i aplikativne programe. Zavisno od načina oblikovanja mogu se manifestovati odmah ili poslije odredjenog vremena.Prema načinu djelovanja virusi mogu biti:-Virusi pratioci- su računarski programi koji prate regularni program i aktiviraju se uvijek kada se program kojeg prate aktivira i pri tome izazivaju teskoće u njegovom radu-Vezujući virusi- su ilegalni računarski programi koji se vezuju za neku logičku funkciju regularnih programa i aktiviraju se samo onda kada se aktiviraju te logičke funkcije-Virusi paraziti-su programske rutine koje se nastanjuju u regularni program i uzrokuju trajne poremećaje u njegovom radu. Slični njima su tzv.virusi bakterije koji se razmnozavaju po eksponencijalnom zakonu zauzimajući tj. angazujući vrijeme procesora i memorijski prostor na disku ili u operativnoj memoriji čime se onemogućava koristenje računaraPrema načinu skrivanja u sistemu, virusi se dijele na:-Viruse sa više oblika- su virusi koji se manifestuju na različite načine u različitim uslovima i pri tome uzrokuju različite

Str. 37 od 42

poremećaje u radu regularnih programa. Slični njima su virusi koji imaju mogućnost mutacije. Tj virusi koji sami podstiču promjenu vlastitih karakteristika ili načina na koji djeluju kao i posljedica koje uzrokuju -Pritajeni virusi- su programi paraziti koji se aktiviraju i počinju ometati rad regularnih programa samo onda kada se stekne odgovarajući sklop okolnosti ili nakon isteka odredjenog vremena, pri pojavi odredjenog korisnika, nastupanjem odredjenog dana u sedmici ili odredjenog datuma,tada nastupaju rusilacka dejstva čiji je efekat onesposobljavanje računara. Nazivaju se jos logičkim bombama-Kriptografisani virusi- su programi na koje je primjenjen postupak enkripcije sto predstavlja osnovu za mogućnost skrivanja

85. Oblici zastite od zloupotrebe informatičke tehnologije

Sistem zastite od zloupotrebe informacione tehnologije bi trebao obavezno da obuhvata tri vida zastite:1-Zastitu informacionog sistema od pristupa neovlastenih korisnika2-Antivirusnu zaštitu3-Zaštitu tajnosti podataka

1.Informacioni sistem odredjene organizacije najčešće predstavlja objekat napada od strane neovlastenih korisnika čija je namjera činjenje odredjene zloupotrebe. Zaštita inform.sistema se moze posmatrati sa 2 aspekta:na lokalnom nivou i na globalnom nivou. U svrhu zastite inf.sistema na lokalnom nivou moguće je primjeniti mjere fizičke i logičke zastitite. Mjere fizičke zastite su klasične mjere koje ostvaruju putem fizičkih prepreka pristupu materijalnim komponenata inf. Sistema. Mjere zastite koje se ostvaruju putem računara i odgovarajućih softverskih rjesenja mozemo svrstati u 2 grupe: -Aktivnosti identifikacije korisnika-Aktivnosti provjere ovlastenosti ili autorizacije korisnikaPostupak identifikacije korisnika u sustini predstavlja provjeru da li je korisnik zaista ona osoba za koju se predstavlja računaru odnosno informacionom sistemu. Ostvaruje se na dva načina:kao fizička identifikacija korisnika i logička identifikacija krorisnika.. Fizička identifikacija polazi od pretpostavke da korisnik posjeduje odredjeni predmet ili ima odredjenu genetsku osobinu koja ga jednoznačno razlikuje od svih ostalih subjekata (otisak prsta,glas i sl.). Logička identifikacija se zasniva na provjeri tzv. Lozinke (password) čijim unosom se korisnik predstavlja računaru. Lozinke mogu biti numeričke i alfanumeričke, jednostrane i slozene, jednokratne i višekratne, jednosmjerne i interaktivne, javne i tajne.Nakon identifikacije korisnika, računar provjerava njegoovu ovlastenost tj. Autorizaciju za koristenje usluga informacionog sistema. Provjera se obavlja na taj način sto računar uporedjuje podatke koje je unio korisnik sa podacima o ovlastenim korisnicima koji su prethodno memorisani. Ukoliko se podaci podudaraju, korisniku se omogućava pristup informacionom sistemu.Sredstvo zaštite tajnosti informacionog sadrzaja i procesa u intranetu od neovlastenog pristupa iz Interneta i zloupotreba je tzv „vatreni zid“ (Firewall). Firewall je računar programiran na poseban način, koji ostvaruje načelo „usmjerene propusnosti “intraneta prema Internetu, jer on omogućava pristup intranetu iz Interneta samo ovlastenim korisnicima.Po svojoj prirodi Firewall predstavlja usko grlo izmedju unutrasnje i spoljne mreze, budući da sav komunikacioni promet izmedju tih mreza mora prolaziti preko njega. Vatreni zidovi funkcionisu primjenjujući 3 snovne metode zastite: -Filtriranje paketa podataka-Prevodjenje mreznih adresa-Delegiranje usluga

2.Antivirusna zaštita- Antivirusne mjere zastite treba planirati, utvrdjivati i provoditi kao poseban segment cjelokupnog sistema zastite informacionog sistema. Najbolje efekte daju mjere preventivne antivirusne zastite kao što su:

Str. 38 od 42

-Izbjegavanje upotrebe programa nepoznatog ili sumnjivog porijekla-izbjegacanje presnimavanja tzv. Shareware programa iz Interneta ukoliko oni nisu lincencirani, tj ako se ne zna ko im je autor-sprecavanje neovlastenih osoba da kopiraju programe iz inform.sistema u koji im nije dozvoljen pristup-izbjegavanje koristenja opreme za koju nije sigurno da li je inficirana virusima ili ne-redovno stvaranje kopija podataka i programa i njihovo čuvanje na fizički sigurnim mjestima-obavezno koristenje tzv antivirusnih programa prije početka redovnog rada ili povremeno tokom rada inf.sistemaUkoliko do zaraze virusima u inf.sistemu ipak dodje neophodno je primjeniti mjere“liječenja“ sistema. Tehnički najjednostavniji je postupak reformatiranja svih aktivnih nosioca podataka i računarskih memorija..odnosno njihovo čišćenje od svih postojecih sadrzaja pa i virusa, ali će pri tome biti unisten i nepovratno izgubljen sav inf.sadrzaj na njima, pa je zato veoma vazno stvaranje kopija.

3.Zaštita tajnosti podataka- Postoje mnogobrojni primjeri kada podaci ne smiju biti dostupni svima jer bi njihova opsta dostupnost mogla biti zloupotebljena iz bilo kojih razloga i na bilo koji način. Zato se u informacionom sistemu moraju preduzimati odredjene mjere zastite tajnosti podataka, odnosno inf.sadrzaja a taj problem se nastoji rjesiti na 2 načina:preduzimanjem mjera ogranicavanja dostupnosti podataka i elemenata inf. Sistema i preduzimanjem mjera ostvarivanja nerazumljivosti ili smanjenje razumljivosti inače dostupnih podataka od strane neovlastenih korisnika. Zastitne mjere ili kontrolne postupke koje moraju provoditi organizacije u uslovima elektronskog poslovanja su: kontrola povjerljivosti, kontrola pristupa, kon.integriteta, kontrola raspolozivosti i kontrola nemogućnosti poricanja.

86. Kontrola integriteta, kontrola raspolozivosti i kontrola nemogućnosti poricanja u uslovima elektronskog poslovanja

Kontrola integriteta stiti podatke ili računarske resurse od bilo kakvih namjernih ili nenamjernih nedopustenih izmjena. Integritet osigurava tačnost i potpunost informacija.Narusavanjem integriteta se smatra svako mijenjanje inf.sadrzaja prije nego sto on stigne do odabranog primaoca,neovlasteno mijenjanje postavki računarskog sistema, stvaranje uslova u kojima sistem ne moze na uobičajen ili zeljeni način. Mehanizmi zastite integriteta uključuju kontrole poput antivirusne zastite,enkripcije i tehnologije zasnovane na sazecima u kombinaciji sa kontrolom pristupa.Kontrola raspolozivosti podrazumijeva osiguranje kontinuiteta obrade podataka i raspolozivosti informacija. Smanjenjem ili potpunim ukidanjem raspolozivosti informacionih resursa utiče se na rad sistema i poslovanje organizacije sto moze uzrokovati finansijske stete i smanjenje kvaliteta usluga pruzenih klijentima.Kontrolom nemogućnosti poricanja se osigurava da korisnici ne mogu poricati aktivnosti koje su preduzeli.Takvi problemi se rjesavaju upotrebom digitalnog potpisa.

87.Kriptografija i enkripcija (kontrola povjerljivosti)

Povjerljivost informacija zahtjeva zastitu inf.sadrzaja od neovlastenog uvida u upotrebe od strane neovlastenih korisnika. Zastita povjerljivosti sadrzaja se ostvaruje kriptografijom. Kriptografija je nauka o metodama ostvarivanja zastite povjerljivosti inf.sadrzaja na bazi nerazumljivosti poruka od strane onih subjekata kojima poruke nisu upućene. Sve poznate kriptografske metode se mogu podijeliti u dvije grupe:-Metode premjestanja ili transpozicije-Metode kodne zamjene ili supstitucije

Enkripcija je kriptografski postupak koji kriptogram stvara u numeričkom obliku. To je poseban slučaj metode zamjene u kojoj je kodna abeceda neki brojni sistem, bnarni, dekatni,oktalni. Posto se podaci u elektronskoj obradi i prenosu izrazavaju u binarnom obliku danas se najčešće koristi metoda enkripcije.

Str. 39 od 42

88. Autentifikacija i autoritizacija (kontrola pristupa)

Autentifikacija predstavlja provjeru vjerodostojnosti identiteta subjekta koji trazi pristup nekom sistemu ili mrezi. Subjekt moze biti osoba,mrezna aplikacija ili uredjaj koji zahtjeva povezivanje sa nekim drugim uredjajem kako bi koristio njegove usluge. Autentifikacija ima izuzetno vaznu ulogu u distribuiranom okruzenju zbog mnogo subjekata koji djeluju i koji iz različitih razloga zele pristupiti odredjenom informacionom sistemu i zbog toga je neophodna provjera identiteta subjekta prije odobravanja pristupa ovim resursima.Najpoznariji mehanizmi autentifikacije korisnika :-autentifikacija zasnovana na statičnim lozinkama (password)ovo je osnovni oblik autentifikacije koji se koristi u savremenim inf.sistemima-autentifikacija pomoću hardverskih uredjaja- ovo je metoda autentifikacije pri kojoj odredjeni uredjaj (token) ima u sebi memorisanje potrebne identifikacione oznake korisnika (npr. Bankomat kartice)-autentifikacija zasnovana na dinamičnim lozinkama-ima za cilj smanjiti rizik od kradje lozinke iz mreze-biometrijska autentifikacija- zasniva se na upotrebi fizičkih odnosno fizioloskih svojstava korisnika kao sredstva za njegovu autentifikaciju,npr otisci prstiju.-autentifikacija zasnovana na javnim i privatnim ključevima- snazan mehanizam autentifikacije predstavlja infrastrukturu javnog ključa. Ova vrsta autentifikacije uveliko se koristi u aplikacijama poput elektronske poste pri čemu korisnici salju autentifikovane poruke primjenom vlastitog tajnog ključa.Nakon autentifikacije slijedi autorizacija kojom se uzvrdjuju prava pristua subjekta koji je pristupio sistemu.Pri tome ključnu ulogu ima popis ovlastenih subjekata, odnosno lista kontrole pristupa ili pravila ovlastenja pomoću kojih se utvrdjuje nivo ovlastenosti svakog pojedinog subjekta kojeg je sistem autentifikovao.

89.Infrastruktura javnog ključa

Osnova za razvoj sigurnih distribuiranih aplikacija okruzenju koje stalno mora biti raspolozivo i pouzdano jeste infrastruktura javnog ključa koja omogućava autentičnu, privatnu i nesmetanu komunikaciju. Kvalitet infrastrukture je u direktnoj sprezi sa kvalitetom izvrsavanja ključnih poslovnih aktivnosti uslovima elektronskog poslovanja. Infrastruktura javnog ključa je zasnovana na primjeni kriptografije pomoću javnog ključa i digitalnog potpisa, infrastruktura javnog ključa predstavlja okvir koji obuhvata usluge i softver enkripcije koji korisnicima pruza cvrste garancije da svoje povjerljive informacije mofu sigurno prenostiti putem Interneta i drugih računarskih i telekomunikacionih mreza. Kriptografija pomoću javnog ključa osigurava povjerljivost osjetljivih informacija. Najznačajnija komponenta infrasrukture javnog ključa jeste certifikacioni autoritet. To je tzv treća strana od povjerenja koja izdaje digitalne certifikate i upravlja certifikatima tokom njihovog cijelog zivotnog ciklusa.

90.Digitalni potpis i digitalni certifikat

U mreznim sistemima generalno pa tako i u Internetu od posebnog značaja je tzv. digitalni potpis. Radi se o tome da zakonodavstva gotovo svih zemalja jos uvijek insistiraju na postojanju fizičkog svojerucnog potpisa u konvencionalnom obliku .U nekim slučajevima se ne moze izbjeći pa ga je u svrhu obrade i prenosa na daljino potrebno digitalizovati i kasnije analizirati metodom prepoznavanja uzoraka slobodnog rukopisa. Digitalni potpis je elektronski identifikator uporediv sa tradicionalnim svojeručnim potpisom, jedinstven je, moguće ga je verifikovati i samo korisnik moze inicirati njegovo generisanje. Da bi se spriječilo negiranje digitalno potpisanog ugovora elektronski potpisan dokument mora uključivati odredjene elemente i zadovoljavati uslove:-mora jasno i detaljno odrazavati iskazanu volju svih ugovornih strana za sklapanje ugovora-mora jasno ukazivati na cinjenicu da su ugovorene strane voljne preuzeti obaveze iz ugovora-ugovor mora biti autentičan, bez ikakvih modifikacija

Str. 40 od 42

Digitalni certifikati su elektronske datoteke koje sadrze korisnički javni ključ i specifične informacije identifikacije o korisniku.

Tendencije tehnoloskog razvoja i Nova ekonomija

91. Tehnoloski razvoj i savremeno poslovanje

Kao najvazniji pozitivni efekat tehnoloskog razvoja, naročito u njegovom internetskom segmentu, pokazuje se stalni protok digitalnih informacija iz okruzenja prema organizaciji i obratno. Odnosi tehnoloskog progresa i privredne globalizacije analogni, budući da tehnoloski progres istovremeno djeluje i kao uzrok i kao posljedica civilizacijske globalizacije.

92.Nova ekonomija

Ustaljivanje informacija kao strateskog resursa pri vodjenju i usmjeravanju razvoja, uz inovacije u teoriji trzista i cijena odnosno afirmaciju marketing koncepta doveli su do postepene afirmacije koncepta informacione ili Nove ekonomije. Informacionu ekonomiju označavaju sledeća svojstva:kompleksnost,haos i sinergija. Kompleksnost se u ekonomskoj nauci javlja kao novi pojam cije proucavanje otezava cinjenica da kompleksne sisteme karakterise visok stepen individualnosti a razlozi su sledeći:-kompleksni sistemi nisu rezultat sukcesivnog slijeda dogadjaja-gotovo uvijek uključuju veliki broj komponenata-su otvoreni prema okruzenju i izlozeni su njenim uticajima-nije moguće objasniti linearnim odnosima-zbog svega navedenog kompleksni sistemi se ne mogu tretirati analitički već im je neophodno pristupiti holističkiHaos se javlja kao izraz posebnih oblika kompleksnosti. Iako se pod ovim pojmom smatra nesto negativno i destruktivno teorija haosa ukazuje i na neka druga zanimljiva svojstva haosa kao npr da haos sadrzi odredjene stvaralačke komponente jer on vodi u nove ovlike strukture i kompleksnosti.Termin sinergija se često koristi kako bi se naglasilo da je cjelina vise od pukog zbira dijelova te da se funkcija sistema u kvalitativnom smislu ne moze objasniti na kvantitativan način. Kompleksnost, haos i sinergija čine samoorganizovani sistem.

93.Digitalni nervni sistem

Analogija digitalnog nervnog sistema je slična anlogiji i ljudskog sistema. U ljudskom organizmu mozak usklajuje sve bitne aktivnosti dok u digiralnom nervnom sistemu ulogu mozga preuzima server koji se brine o bazama podataka i aplikativnim programima. Digitalni nervni sistem predstavlja implementaciju klijent/server arhitekture računarske mreze pri čemu je svaki klijent povezan sa svakim drugim klijentom ali i sa serverom putem Interneta, intraneta ili ekstraneta. Sve informacije pohranjene u memoriji servera i sve informacije koje se unose sa računara klijenata su djeljive i dostupne svakom korisniku u organizaciji, to je sustina koncepta digitalnog nervnog sistema.

94.Virtuelna organizacija

Virtuelna organizacija predstavlja krupan zaokret od realnog svijeta opipljivih fizičkih procesa ka virtuelnom svijetu informacija. Primjena savremenih rjesenja informacione tehnologije, naročito Interneta omogućava zamjenu mnogih fizičkih procesa nizom virtuelnih. Virtuelna organizacija nije stvarna organizacija, u pravilu nema svoju strukturu pa se upravo zbog toga govori o virtuelnoj organizaciji. To je upravo suprotno vertikalno integrisanoj organizaciji. Umjesto da obuhvata sve aktivnosti koje posao uključuje, svaka kompanija u mrezi virtuelne organizacije eksternalizuje aktivnosti u

Str. 41 od 42

kojima nije najbolja a zadrzava samo one u kojima je lider. U virtuelnoj organizaciji svaka članica mora biti najbolja. Neke od prednosti virtuelne organizacije:-podjela infrastrukture istrazivanja i razvoja, kapaciteta, rizika i troskova-povezivanje komplementarnih srznih kompetencija, jer se tako povećava kvalitet proizvoda a smanjuju troskovi-smanjivanje potrebnog vremena za obavljanje poslova-laksi pristup trzistima i povecanje lojalnosti kupaca-pomak od prodaje proizvoda prema prodaji rjesenjaOsnovni nedostaci:-kompanije gube dio autonomije-gubitak vlastitog znanja, jer informacijama koje razmjenjuj sa drugim kompanijama moze sebi stvoriti potencijalnu konkurenciju-gubitak kontole na dijelovim poslovanja

Str. 42 od 42