1
AKADEMIA EKONOMICZNA W POZNANIU
Jerzy Olszewski
Podstawy ergonomii i fizjologii pracyWydanie drugie zmienione
POZNA 1997
2 KOMITET REDAKCYJNYRyszard Barczyk, Bogusaw Guzik, Andrzej Korzeniowski, Edmund Kurtys, Janusz Piasny, Antoni Sobczak (sekretarz), Halina Szulce (przewodniczca)
RECENZENT Leszek Pacholski
PROJEKT OKADKI Jacek Pietrzyski
REDAKCJA I KOREKTA Maria Zieliska
Wydanie l - 1993
Copyright by Akademia Ekonomiczna w Poznaniu Pozna 1997
ISBN 83-85530-90-8
WYDAWNICTWO AKADEMII EKONOMICZNEJ W POZNANIU ul. Powstacw Wielkopolskich 16, 60-967 Pozna, tel. 54-31-54, 54-31-55
BIURO USUGOWO-HANDLOWE PRINTER" 61-251 Pozna, os. Orla Biaego 54/18
3
SPIS TRECIWSTP....................................................................................................................................... 5 1. PODSTAWOWE ZAGADNIENIA ERGONOMII ............................................................ 7 1.1. Obecny stan ergonomii jako nauki ............................................................................... 7 1.2. Interdyscyplinarno nauki ergonomii ....................................................................... 10 1.3. Zwizki ergonomii z ochron pracy oraz bezpieczestwem i higien pracy ............. 17 1.4. Ukad czowiek praca10 ........................................................................................... 29 1.5. Rola i znaczenie ergonomii korekcyjnej i ergonomii koncepcyjnej w procesie humanizacji pracy ............................................................................................................. 36 Pytania kontrolne .............................................................................................................. 39 Literatura zalecana ........................................................................................................... 40 2. WYBRANE ZAGADNIENIA FIZJOLOGII PRACY ..................................................... 41 2.1. Fizjologiczna definicja pracy ..................................................................................... 41 2.2. Postacie pracy oraz ich kwalifikacja ......................................................................... 42 2.3. Wydatek energetyczny w pracy oraz jego mierzenie .................................................. 44 2.4. Fizjologiczna krzywa pracy, zmczenie i trening ....................................................... 54 Pytania kontrolne .............................................................................................................. 66 Literatura zalecana ........................................................................................................... 66 3. MATERIALNE WARUNKI PRACY .............................................................................. 67 3.1. Pojcie i rola materialnych warunkw pracy ............................................................ 67 3.2. Mikroklimat, jego czci skadowe i metody optymalizacji........................................ 76 3.3. Oglne zasady fizjologii widzenia. Owietlenie stanowisk pracy i barwa ................. 80 3.4. Haas, wibracja i promieniowanie elektromagnetyczne ............................................ 95 3.5. Substancje toksyczne i pyy na stanowiskach pracy ................................................. 104 Pytania kontrolne ............................................................................................................ 110 Literatura zalecana ......................................................................................................... 111 4. ERGONOMICZNE PRZESANKI KSZTATOWANIA RODOWISKA PRACY CZOWIEKA .................................................................................................................... 112 4.1. Technika pomiarw antropometrycznych i ich zastosowanie do ksztatowania stanowisk pracy, maszyn i urzdze................................................................................ 112 4.2. Racjonalna postawa przy pracy. Ergonomiczne ksztatowanie ruchw przy pracy 120 4.3. Organizacja stanowiska roboczego z ergonomicznego punktu widzenia ................ 127 4.4 Ekonomiczno-spoeczne skutki organizowania procesu pracy z ergonomicznego punktu widzenia ............................................................................................................... 137 4.5. Ergonomiczny system czowiekkomputer .............................................................. 143 Pytania kontrolne ............................................................................................................ 156 Literatura zalecana ......................................................................................................... 156
4
5. ROLA CENTRALNEGO UKADU NERWOWEGO W PRACY ............................... 158 5.1. Czci skadowe i funkcje ukadu nerwowego w pracy ............................................ 158 5.2. Budowa i funkcjonowanie mzgu ............................................................................. 164 5.3. Odruchy i stereotypy dynamiczne ............................................................................ 169 5.4. Pami i uwaga ........................................................................................................ 173 5.5. Interpretacja sygnaw i podejmowanie decyzji ...................................................... 178 5.6. Czas reakcji .............................................................................................................. 181 Pytania kontrolne ............................................................................................................ 185 Literatura zalecana ......................................................................................................... 185 6. ISTOTA PRACY UMYSOWEJ................................................................................... 186 6.1. Charakterystyka pracy umysowej i jej rola w wiecie wspczesnym tendencje rozwojowe........................................................................................................................ 186 6.2. Pobudzanie i hamowanie ......................................................................................... 189 6.3. Wiek czowieka a praca umysowa ........................................................................... 191 6.4. Metody fizjologiczne, psychologiczne i psychofizjologiczne suce do pomiaru obcienia organizmu wysikiem umysowym podczas pracy ......................................... 195 Pytania kontrolne ............................................................................................................ 202 Literatura zalecana ......................................................................................................... 202 7. BEZPIECZESTWO PRACY ....................................................................................... 203 7.1. Pojcie i klasyfikacja wypadkw przy pracy ............................................................ 203 7.2. Przyczyny wypadkw przy pracy .............................................................................. 213 7.3. Skutki ekonomiczno-spoeczne wypadkw przy pracy ............................................. 220 7.4. Podstawowe rodki poprawy bezpieczestwa pracy ................................................ 228 7.5. Zabezpieczenie przeciwpoarowe ............................................................................ 237 Pytania kontrolne ............................................................................................................ 242 Literatura zalecana ......................................................................................................... 243 8. METODY ERGONOMICZNEJ ANALIZY PRACY .................................................... 244 8.1. Metody i techniki stosowane do bada ergonomicznych ......................................... 244 8.2. Technika analizy uciliwoci pracy ........................................................................ 250 8.3. Ergonomiczna lista kontrolna .................................................................................. 259 Pytania kontrolne ............................................................................................................ 284 Literatura zalecana ......................................................................................................... 284 Summary .......................................................................................................................... 285
5
WSTP
Efektywne kierowanie procesami spoeczno-gospodarczymi w przedsibiorstwie wie si cile z zarzdzaniem, bezpieczestwem i ryzykiem. Na bezpieczestwo pracy maj wpyw rnorodne czynniki natury ludzkiej, a take technicznej. Zmiany zachodzce w polskiej gospodarce wymagaj od kadry ekonomicznej i technicznej przedsibiorstwa odpowiedzialnoci za podejmowanie decyzji rwnie w zakresie kreowania prawidowych warunkw pracy. Ze wzgldu na istniejcy w przedsibiorstwach stopie zagroenia czowieka w rodowisku pracy niezbdne jest opanowanie przez studentw jako potencjalnych pracownikw rnych szczebli zarzdzania zasad nowoczesnego kierowania procesami spoeczno-ekonomicznymi w rnych jednostkach spoeczno-gospodarczych. Podrcznik jest przeznaczony przede wszystkim dla studentw akademii ekonomicznych, politechnik, uniwersytetw, akademii rolniczych, uczelni artystycznych oraz wszystkich tych, w ktrych wykadana jest ergonomia i fizjologia pracy. Naley wyrazi nadziej, e praca ta uzyska rwnie szerokie grono odbiorcw wrd ergonomistw teoretykw i praktykw, pracownikw pastwowej inspekcji pracy, spoecznych inspektorw pracy, instytucji higieny i ochrony rodowiska, biur projektowych oraz zakadw przemysowych i usugowych. Podrcznik Podstawy ergonomii i fizjologii pracy prezentuje najwaniejsze tematy stanowice przedmiot zainteresowania tej dyscypliny wiedzy. Zostay one dobrane w taki sposb, aby zorientowa potencjalnego uytkownika w podstawowych zagadnieniach ergonomii i fizjologii pracy, uwiadomi mu skal problemw, a tym samym ukierunkowa mylenie i dziaanie na rozwizania zgodne z duchem ergonomii i fizjologii pracy.
6
Autor pragnie zoy wyrazy podzikowania prof. dr hab. Jadwidze Koczocik-Przedpelskiej, kierownikowi Zakadu Patofizjologii Narzdw Ruchu Akademii Medycznej w Poznaniu, prof. dr hab. Mieczysawowi Przedpelskiemu, wieloletniemu dyrektorowi Instytutu Polityki Spoecznej Akademii Ekonomicznej w Poznaniu, jak rwnie recenzentowi, prof. dr hab. Leszkowi Pacholskiemu, dyrektorowi Instytutu Inynierii Zarzdzania Politechniki Poznaskiej za cenne uwagi i wskazwki poczynione w trakcie pisania podrcznika. Miay one znaczenie dla wypracowania ostatecznego ksztatu pracy.
7
1. PODSTAWOWE ZAGADNIENIA ERGONOMII 1.1. Obecny stan ergonomii jako nauki
Ergonomia wchodzi w skad grupy nauk o pracy, do ktrej zalicza si m.in. prakseologi, organizacj i zarzdzanie, socjologi pracy, fizjologi pracy, jak rwnie dziay ekonomii szczegowej, okrelane jako ekonomiki przemysu, transportu i cznoci, rolnictwa, handlu i usug, przedsibiorstw, pracy. Ekonomika pracy w zakresie swojego przedmiotu jest ogniwem porednim midzy ekonomi polityczn a wymienionymi wyej ekonomikami. Prby stworzenia syntetycznej nauki o pracy" (Arbeitswissenschaft) byy podejmowane w Niemczech przed II wojn wiatow. Pocztki bada ergonomicznych miay miejsce w okresie II wojny wiatowej. Zostay one zapocztkowane w zwizku z przekonaniem, e najsprawniejsze metody selekcji, doboru i przyuczenia do wczesnych szczytowych rozwiza technicznych (zwaszcza w lotnictwie bojowym) okazay si zawodne. Sposoby rozwizywania problemw pracy w tym zakresie zostay podyktowane potrzeb wyposaenia amerykaskiego lotnictwa w odpowiednie, sprawne samoloty bojowe. Obsuga wielu modeli samolotw budowanych w USA okazaa si w pierwszym okresie wojny na tyle trudna dla zag, e w konsekwencji dochodzio do licznych wypadkw i sytuacji awaryjnych. Istniej bowiem naturalne ograniczenia psychosomatyczne ustroju ludzkiego, ktrych nie daje si przekroczy ani przez ksztacenie, ani przez praktyk, ani przez uruchomienie bodcw materialnych i niematerialnych, wymagajcych najwyszego wysiku woli czy najsilniejszych napi emocjonalnych. W sytuacji kiedy waciwoci psychofizjologiczne czowieka nie pozwalaj mu na sprawne wykonanie pracy, naley dokona zmian technicznych, technologicznych lub te organizacyjnych na stanowisku pracy .
historia terminuergonomia"
8
Tabela l. Towarzystwa ergonomiczne i instytuty badawcze na wiecie i w Polsce Towarzystwa ergonomiczne nazwa (kraj) Instytuty badawcze kierunki dziaalnoci Psychologia inynieryjna gwni przedstawiciele Prof. J. Fayarage
lata powsta nia 1950 Brytyjskie Ergonomiczne Towarzystwo Naukowe (British Ergonomics Research Society) Wielka Brytania 1957 Towarzystwo Czynnika Ludzkiego (Human Factor Society) USA 1959 Midzynarodowe Stowarzyszenie Ergonomiczne (International Ergonomics Association IEA) Zurych pierwszy kongres odby si w 1961 r. w Sztokholmie 1963 Towarzystwo Ergonomiczne Jzyka Francuskiego (Societe d'Ergonomie de Langue Franaise) Francja Towarzystwo Nauki o Pracy (Gesellschaft fr Arbeitswissenschaft) RFN 1964 Sekcja Ergonomii przy CRZZ-NOT
nazwa (kraj) Instytut Psychologii na Uniwersytecie w Paryu (Francja) Uniwersytet w Strassburgu (Francja) Max-Planck-Institut fr Arbeitaphysiologie w Dortmundzie (RFN) Harvard University (USA) Instytut Fizjologii i Higieny Pracy na Wydziale Architektury Politechniki w Zurychu (Szwajcaria) Centralny Instytut Ochrony Pracy w Warszawie (zakady: Psychologu, Fizjologu Pracy, Konstrukcji i Technologii) Instytutu Wzornictwa Przemysowego Zakad Bada Ergonomicznych
Fizjologia pracy Fizjologia pracy Badania kabin ciarwek, cignikw i koparek mechanicznych Ergonomia mieszkania
Prof. B. Metz G. Iehmann Mc'Farland H. Simons J.M. Dunlap Etienne Grandjean
Mechanizmy oddziaywania warunkw pracy na bezpieczestwo, zdrowie i zachowanie si pracownikw Potrzeby spoeczne i wymagania w zakresie wartoci uytkowych i estetycznych wyrobw przemysowych
1967 Polski Komitet Ergonomii i Ochrony Pracy NOT
Leszek Pacholski Edwin Tytyk Jzef Penc Czesaw Szmidt Ewa Nowak Jerzy Charytanowicz Aleksandra Jasiak Jerzy Lewandowski Maria Wykowska Ewa Grska Antoni Zeyland
9
1972
Komisja Ergonomiczna przy Oddziale Krakowskim PAN
Wydzia Wzornictwa Ergonomiczne Przemysowego Krakowskiej ksztatowanie urzdze Akademii Sztuk Piknych sterujcych, kolorystyka przemysowa Instytut Medycyny i Higieny Ergonomia koncepcyjna w Wsi im. Witolda Hodki w maszynach rolniczych Lublinie
Ryszard Otrba Antoni Hako
1974
Komitet Ergonomiczny przy Prezydium PAN
Jacek Dutkiewicz Maciej Latalski
1977
Polskie Towarzystwo Ergonomiczne z siedzib w Warszawie + 11 oddziaw wojewdzkich Komitety Ergonomiczne w ramach Instytut Medycyny Pracy w Towarzystw Naukowej Organizacji Pracy na Przemyle Wglowym i Wgrzech i w Czechosowacji Hutnictwie w Sosnowcu Instytut Medycyny Pracy w Przemyle Wkienniczym i Chemicznym w odzi Instytut Pracy i Spraw Socjalnych przy Min. Pracy, Pacy i Spraw Socjalnych w Warszawie
Antoni Zeyland Wodzimierz Tyburczyk Higiena i patologia pracy, Jan Grzesiuk toksykologia przemysowa, Konrad Szymczykiewicz fizjologia i psychologia pracy, materialne warunki Ryszard Fidelski pracy Toksykologia Janusz Nofer przemysowa i biochemia Stefan Szendzikowski zatru, ocena szkodliwego Jerzy Olszewski dziaania czynnikw fizycznych, chemicznych i Henryk Retkiewicz Helena Strzemiska biologicznych Czynniki postpu organizacyjnego i ich wpyw na wydajno pracy
rdo: Por. J. Rosner, Podstawy ergonomii, PWN, Warszawa 1982, s. 6 i 7; J. Pokorski, Powstanie Polskiego Towarzystwa Ergonomicznego, Ergonomia" t. l, 1978, nr l, 8. 113; Informator Nauki Polskiej 1979, Centrum Informacji Naukowej, Technicznej i Ekonomicznej, Warszawa 1979, s. 517, 523, 576 i 577.
10
We
wspczesnym ujciu
termin
ergonomia"
zosta na nowo
sformuowany i wprowadzony do nauki i praktyki zachodniej Europy w latach pidziesitych i szedziesitych1. Niema zasug w tej sprawie mona przypisa powstajcym w niektrych krajach Europy zachodniej naukowym towarzystwom ergonomicznym. Poza kontynentem europejskim towarzystwa ergonomiczne powstay w USA, a take w Japonii, Australii i Nowej Zelandii. W krajach, w ktrych powoano naukowe towarzystwa ergonomiczne, pozycja ergonomii jako nauki nie budzi wtpliwoci. wiadczy o tym obecny stan zaawansowania bada ergonomicznych. W Polsce badania naukowe w dziedzinie ergonomii s prowadzone przez wiele instytutw. Ich profil badawczy jest znacznie zrnicowany. Obejmuje on zagadnienia ergonomii koncepcyjnej, korekcyjno-koncepcyjnej (atestacja) oraz korekcyjnej (por. tab. l).
1.2. Interdyscyplinarno nauki ergonomii
Badania w interesujcej nas dziedzinie nauki koncentruj si przede wszystkim na zagadnieniach dotyczcych ukadu czowiekpraca. Ukad ten skada si z dwch elementw (podsystemw), ktre mog stanowi podstaw podziau dyscyplin skadowych ergonomii na dwie grupy: A i B (por. rys. l).Dyscypliny skadowe ergonomii
Do grupy A zaliczy naley wszystkie te dyscypliny, ktrych zadanie polega na badaniu waciwoci czowieka i gromadzeniu o nim wiedzy stanowicej baz dla koncepcyjnych i korekcyjnych rozwiza praktycznych dyscyplin grupy drugiej (B), zajmujcych si doskonaleniem pracy. Przedstawiony podzia dyscyplin na dwie grupy oznacza zwizek funkcjonalny, wyraony najwyraniej w kompleksowej cyklicznoci bada, co w praktyce oznacza bezporednie partner1
Termin ergonomia" powsta z poczenia dwch gw greckich: ergon i nomos (ergon = praca, za
nomos sprawo, zasada). Obok terminu ergonomia uywa si take terminw: inynieria ludzka (human engineering), biotechnika, czynnik ludzki, biomechanika, ergonomia guzikw i tarcz" i inne.
11
Rys. l. Model struktury ergonomii rdo: Por. E. Framis, Ergonomia jako nauka empiryczna, Ergonomia" t. l, 1978, nr l, a. 43 stwo badaczy z grupy A i B2. W schemacie nie uwzgldniono wielorakich powiza midzy poszczeglnymi dyscyplinami. Nasuwa si jednak mimo woli pytanie o rol i rang poszczeglnych dyscyplin w systemie nauki ergonomii. Oglnie mona stwierdzi, e wszystkie dyscypliny s rwnorzdne. Nie oznacza to jednak, e w kadym przypadku ich rola jest jednakowa. I tak na przykad o przecieniu ukadu nerwowego decyduje fizjolog lub psycholog, o przecieniu haasem decyduje lekarz, a o skutecznoci metod wychowawczych przesdza pedagog. Ergonomii jako dyscyplinie naukowej przywieca cel praktyczny. Jego realizacja polega na wykorzystaniu dorobku wielu dyscyplin, obejmujcych swym zakresem przedmiot zainteresowa ergonomii. Zastosowanie ergonomii w rodowisku czowieka, tj. w przemyle oraz w innych dziedzinach dziaalnoci spoecznej i gospodarczej, pokazano w tabeli 2.ergonomia w rodowisku czowieka
2
Wyjanienia wymaga zaliczanie do grupy B estetyki i prawa. Estetyka ksztatuje form zewntrzn
wytworw, tak jak inynieria nadaje im form konstrukcyjn. Prawo za reguluje i normalizuje ycie spoeczne, czyli wpywa na organizacj warunkw pracy i bezpieczestwa.
12
Tabela 2. Zastosowanie ergonomii wedug miejsca i dziedzin dziaalnoci Miejsce rodowisko Dziaalno Ekologia czowieka Medycyna spoeczna Inynieria biorodowiskowa Projektowanie i planowanie Inynieria przemysowa Inynieria ludzka Cybernetyka Automatyzacja Ergonomia zarzdzania Ergonomia wyrobw przemysowych Ochrona zdrowia pracownikw Higiena przemysowa Medycyna pracy Bezpieczestwo pracy Rehabilitacja Budownictwo mieszkaniowe, urbanistyka i urbanizacja Komunikacja i transport, medycyna lotnicza (morska i astronautyczna), medycyna sportowa i wychowanie fizyczne
Przemys
Inne dziedziny dziaalnoci gospodarczej i spoecznej
rdo: Por. G. Gwd, Czowiek w rodowisku wielkoprzemysowym i elementy ergonomii, w:Fizjologia pracy z elementami fizjologii klinicznej, pod red. W. Traczyka i A. Trzebskiego, PZWL, Warszawa 1980, s. 93.
definicje ergonomii:
J. Rosner
Poczynione uwagi na temat powstania ergonomii, jej charakteru i powiza z innymi naukami wskazuj na rne moliwoci zdefiniowania tej nauki. Na podstawie znanej literatury przedmiotu z dziedziny ergonomii mona wyszczeglni wiele definicji, ktrych autorzy w rny sposb akcentuj swj stosunek do ergonomii. Koncepcj wprowadzenia humanistycznego punktu widzenia do nauki ergonomii proponuje J. Rosner3. Pogld ten jest wyraony w definicji, w myl ktrej ergonomia bada funk-
3
J. Rosner, Przystosowanie pracy do czowieka, w: Ergonomia. Zagadnienia przystosowania
pracy do czowieka, wyd. 2, KiW, Warszawa 1974, s. 20.
13
cjonalne moliwoci i waciwoci czowieka w procesach pracy, ktre sprawiaj, e praca ludzka staje si bardziej sprawna, a jednoczenie przyczyniaj si do duchowego i fizycznego rozwoju czowieka pracujcego, zapewniaj mu bezpieczestwo i wygod oraz chroni jego zdrowie i zdolno do pracy4. W niektrych definicjach ergonomii akcentuje si zwikszenie efektywnoci pracy. Taki punkt widzenia zosta zawarty w definicji nauki ergonomii A. Gilpina. Wedug niego ergonomia jest -nauk zajmujc si ludmi w procesie pracy. Celem tej nauki jest optymalizacja pracy poprzez coraz lepsze projektowanie czynnoci roboczych, maszyn i urzdze, stanowisk pracy oraz materialnych warunkw pracy5. Przyjta przez J. Koczocik-Przedpelsk definicja ergonomii -zawiera w sobie elementy humanistyczne i efektywnociowe. Wedug takiego zaoenia, ergonomi nazywamy czne zastosowanie nauk technicznych oraz niektrych nauk biologicznych i spoecznych dla zapewnienia w stosunkach midzy czowiekiem a prac optymalnych warunkw wzajemnego dostosowania si w celu zwikszenia wydajnoci pracy i przyczynienia si do pomylnoci pracownika6. W tradycyjnym ujciu definicje ograniczaj znaczenie ergonomii do optymalizacji warunkw wykonywania pracy zawodowej. Coraz czciej formuowane definicje maj charakter oglniejszy. I tak przykadowo definicja opracowana przez S. Kamiskiego zostaa skonstruowana wedug klasycznych regu (genus proximum i differentia specifica), okrelajc przedmiot i funkcje nauki. W tym ujciu ergonomia jest kompleksow nauk empiryczn, ukierunkowan na wieloaspektowe poznanie ukadu czowiekpraca i opracowanie dyrektyw dla urzeczywistnienia4
- A. Gilpin
-J.
Koczocik--
Przedpelska
- S. Kamiski
Sprawnoci pracy nie naley utosamia z jej -wydajnoci. Sprawna praca jest nie tylko wydajna, ale rwnie w peni uwzgldnia rachunek nakadw i korzyci oraz wzajemne racjonalne ich ksztatowanie. Mwic o nakadach, mamy na myli wszystkie nakady, a wic rwnie te, ktrych nie da si skwantyfikowa. Podobnie naley potraktowa rwnie korzyci, zaliczajc do nich np. zmniejszenie zachorowalnoci, wzrost zadowolenia z pracy itp. 5 Por. M. Wykowska, Ergonomia, Wydawnictwo AGH, Krakw 1994, s. 6 i 7. 6 Por. J. Koczocik-Praedpelaka, Podstawy fizjologii pracy i ergonomii, Skrypty uczelniane AE, nr 139, Pozna 1975, s. 5.
14
-statut IEA
cechy ergonomii
najnowsze kierunki rozwoju ergonomii
w praktyce obustronnego dostosowania elementw ukadu celem zapewnienia mu moliwie optymalnych warunkw funkcjonowania. Podobny charakter ma definicja przyjta w statucie Midzynarodowego Stowarzyszenia Ergonomicznego (IEA). Wedug jej autorw ergonomia okrela stosunki powstajce midzy czowiekiem a jego zajciem, sprztem i rodowiskiem w najszerszym tego sowa znaczeniu, wczajc w to sytuacje zwizane z prac, zabaw, rekreacj i podr. Analiza zaprezentowanych wyej definicji wskazuje na ich znaczn rnorodno. Wydaje si to zrozumiae, jeeli wemie si pod uwag, e ergonomia jako nauka jest dyscyplin powstajc, nauk in statu nascendi. Rne ujcia tej dziedziny wiedzy nie zaciemniaj jej istoty, a wprost przeciwnie uwypuklaj nastpujce cechy ergonomii, zapewniajce czowiekowi supremacj nad elementami materialnymi: po pierwsze, prowadzenie bada nad dostosowaniem rzeczowych skadnikw ukadu czowiekpraca" do naturalnych ogranicze psychosomatycznych pracownika, po drugie, denie do zapewnienia t drog moliwie wysokiej sprawnoci czowieka, po trzecie, charakter zapobiegawczy ergonomii, jej denie do eliminowania wszelkich zagroe zdrowia, po czwarte, denie do optymalnego uksztatowania biologicznego kosztu wykonywania pracy. Obecnie naley si zastanowi, jakie najwaniejsze cechy tej nauki przejawiaj si w najnowszych kierunkach rozwoju ergonomii. Nie majc moliwoci przeprowadzenia pogbionej ich analizy, ograniczono si do omwienia jedynie czterech najwaniejszych z nich. Ergonomia wyrobw masowego uytku (consumer products ergonomics). Ten kierunek bada wyrs z obserwacji, e dotychczas stosowane metody kontroli wyrobw przemysowych nie odpowiadaj jej potrzebom. Metody te sprowadzaj si do ustalenia, czy dany wyrb spenia przewidziane dla niego funkcje. Ostatnio jednak ocena wyrobw masowej konsumpcji zacza uwzgldnia rwnie rol, ktr dany wyrb, jako subsystem, spenia w systemie spoecznym jako caoci: po pierwsze, jaki jest jego wpyw na rodowisko naturalne i czy nie jest rdem wypadkw lub chorb; po drugie, czy jest wygodny i atwy w uyciu oraz czy nadaje si do uywania przez specjalne grupy konsumentw, jak osoby starsze bd me w peni sprawne. Te cechy nabieraj szczeglnego znaczenia, jeeli zway, e wypadki w gospodarstwach domowych (bardzo czsto wskutek wad wyrobw masowej konsumpcji) zdarzaj si wielokrotnie czciej ni wypadki w przemyle. Ergonomia a zadowolenie z pracy. W tym kierunku bada zbiegaj si zainteresowania socjologii, organizacji i ergonomii. Celem tych bada jest
15
zintegrowanie wysikw zmierzajcych do poprawy warunkw, w jakich wykonywana jest praca. Kierunek ten nosi te nazw humanizacji procesu pracy. Ergonomia osb w starszym wieku i nie w peni sprawnych. Proces szybkiego starzenia si spoeczestw wszystkich krajw wysuwa na jedno z czoowych miejsc w polityce spoecznej i ekonomicznej zagadnienie przystosowania pracy do specyficznych ogranicze osb w starszym wieku, a take innych osb o ograniczonej sprawnoci psychofizycznej. Wynika to z rozszerzania si dziaalnoci ergonomicznej na prac w przemyle, rolnictwie, komunikacji, handlu i usugach. Spowodowao to uwzgldnianie w coraz szerszym stopniu w ergonomii koncepcyjnej cech fizycznych i waciwoci psychicznych innych grup ludnoci, zwaszcza kobiet oraz osb starszych i nie w peni sprawnych. Std stopniowe odchodzenie od pojcia czowieka przecitnego", zwaszcza jeeli chodzi o stosowanie danych antropometrycznych w pracach projektowych, jak rwnie w odniesieniu do wymaga siowych, szybkoci przekazywania i liczby podanych informacji, szybkoci reakcji, wytrzymaoci na warunki stresowe (wysokie temperatury, haas, warunki owietlenia) i wiele innych. Postpujca feminizacja wielu zawodw, a przede wszystkim rosncy odsetek osb w wieku starszym i nie w peni sprawnych, przy wzmagajcym si deficycie modych kadr pracowniczych, stawiaj przed wspczesn ergonomi nowe zadania. Spoeczne i ekonomiczne aspekty ergonomii. Przedmiotem zainteresowania tej dziedziny wiedzy jest powizanie ergonomii z zaoeniami polityki spoecznej i ekonomicznej. Zalenoci te mona rozwaa zarwno w odniesieniu do pojedynczego pracownika i jego maszyny lub stanowiska pracy, jak i w odniesieniu do projektowania systemowego.
16
Z punktu widzenia zatem pojedynczego pracownika analizuje si ukad czowiek-praca w aspekcie bezpieczestwa pracy, zdrowia, wydatku biologicznego, zadowolenia z pracy oraz moliwoci potwierdzenia swojej osobowoci. W rezultacie ergonomia, wysuwajc dobro i interes czowieka na pierwsze miejsce, nie respektuje zasady rachunku ekonomicznego, rozumianego jako bilans nakadw i korzyci w krtkim okresie. Najbardziej racjonalne wydaj si rozwizania ergonomiczne, ktre oscyluj pomidzy trosk o zdrowie a deniem do maksymalizacji wydajnoci pracy. Jest to moliwe do zrealizowania, jeeli zakad pracy w prawidowy sposb spenia swoje funkcje pozaprodukcyjne. Uwzgldnienie interesw spoecznych polega na badaniu wpywu projektowania systemowego na cae spoeczestwo. Ergonomia stosowana w planowaniu spoecznym moe przyczynia si nie tylko do zapewnienia ludziom optymalnych warunkw pracy i wypoczynku, lecz take sprzyja rozwojowi nowych wartoci kulturowych dla wszechstronnego rozwoju czowieka7. W interesie caego spoeczestwa korzystna jest wic taka sytuacja, w ktrej moliwa jest samorealizacja pracownikw, poczona z zaspokojeniem potrzeb intelektualnych oraz rozrywkowych czowieka pracy. Z drugiej strony konieczne jest ograniczenie tych warunkw spoecznych, ktre sprzyjaj powstawaniu zjawisk patologicznych. Realizacja tych celw jest moliwa pod warunkiem prowadzenia racjonalnej polityki zatrudnienia, uwzgldniajcej waciwoci i ograniczenia psychofizyczne pracownika oraz jego przystosowanie zawodowe, uzupeniane w ramach poradnictwa zawodowego dla rnych grup wieku i rnych kategorii spoeczno-zawodowych. Wystpuje take konieczno usprawniania pewnych specyficznych form zatrudnienia w stosunku do osb starszych, niepenosprawnych, kobiet podejmujcych prac po duszej przerwie itp. na podstawie przesanek ergonomicznych. Realizacja wyej wymienionych kierunkw bada ergonomicznych wymaga pewnych przedsiwzi w rozwizaniach techPor. J. Olszewski, Postp techniczny a przemiany systemu pracy w przemyle, Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej w Poznaniu, Pozna 1993, 8. 28 i n.7
17
mnych i organizacyjnych. Szczeglna rola w tej dziedzinie przypada nie tylko Polskiemu Towarzystwu Ergonomicznemu, ale rwnie jednostkom administracji gospodarczej oraz placwkom badawczym, a take uczelniom ekonomicznym, technicznym i artystycznym.1.3. Zwizki ergonomii z ochron pracy oraz bezpieczestwem i higien pracy
Wymienione w tytule niniejszego podrozdziau okrelenia uywane s przez wielu autorw jako synonimy. Tymczasem terminy te rni si znacznie zakresem zainteresowa oraz obszarem badawczym, chocia zachodz pomidzy nimi zwizki o charakterze merytorycznym. Jak dotd brak jest jednoznacznych ustale, gdzie koczy si ochrona pracy, gdzie zaczyna si ergonomia, a co naley do bezpieczestwa i higieny pracy. Celowe zatem jest wykazanie rnic i zwizkw zachodzcych midzy ergonomi, ochron pracy oraz bezpieczestwem i higien pracy (por. tab. 3). Okrelenie ochrona pracy stanowi skrt wyraenia ochrona czowieka w pracy" i jest obecnie powszechnie uywane8. Wywodzi si ono z okresu walki o popraw warunkw pracy robotnikw, modocianych i dzieci. Sytuacja ta przyczynia si do powstania midzynarodowej instytucji ochrony pracy, jak rwnie do prawa ochrony pracy. Celowe wydaje si w tym miejscu przyblienie oglnego zakresu problematyki objtej midzynarodow ochron pracy, do ktrej naley zaliczy midzy innymi: prawo pracy, ochron pracy kobiet, ochron pracy modocianych, bezpieczestwo i higien pracy, maksymalny czas pracy, minimalne wynagrodzenie za prac, prac w godzinach nocnych, patne urlopy wypoczynkowe, ubezpieczenia spoeczne, odszkodowania za wypadki,8
zakres problematyki objtej midzynarodow ochron pracy
Midzynarodowa ochrona pracy powstaa z inicjatywy angielskiego przemysowca R. Owena,
ktry przyczyni si rwnie do powstania ustawodawstwa ochrony pracy w Anglii.
18
definicje ochrony pracy: S. Klonowicz
podnoszenie kwalifikacji, prawo zrzeszania si, leczenie chorb zawodowych, zapobieganie szkodliwociom i uciliwociom w pracy, warunki mieszkaniowe i socjalne, stwarzanie moliwoci godziwego odywiania, roboty przymusowe, uregulowanie prawne problematyki ochrony pracy, okrelajce sankcje z niedopenienia obowizku. W 1975 r., zgodnie z rezolucj podjt na Midzynarodowej Konferencji Pracy, zosta opracowany Midzynarodowy Program Poprawy Warunkw Pracy (PJACT)9, w ktrym sprecyzowano zarwno kierunki dziaania, jak i okrelono technik postpowania w formie zalecenia, wczajc do programu rwnie ergonomi. Komplikuje to sformuowanie definicji ochrony pracy, poniewa ksztatowanie pojcia ochrony pracy ulego duym zmianom pod wpywem postpujcego i poszerzajcego t problematyk postpu technicznego i organizacyjnego. Obecnie w literaturze przedmiotu mona spotka wiele definicji ochrony pracy. I tak S. Klonowicz okrela ochron pracy jako zesp rodkw i metod, ktrych celem jest stworzenie optymalnych warunkw pracy, walka z wypadkowoci, z chorobami zawodowymi i zatruciami przemysowymi, wyeliminowanie lub zmniejszenie wpywu fizycznych, chemicznych i innych czynnikw szkodliwych dla zdrowia, zapobieganie nadmiernemu zmczeniu i zachowanie si pracownikw niezbdnych do systematycznego podwyszania wydajnoci i jakoci pracy. Gwn wad tej definicji jest stwierdzenie, e zachowanie si pracownikw jest niezbdne do systematycznego podwyszania wydajnoci i jakoci pracy. Celem bowiem nadrzdnym jest przeciwdziaanie utracie ycia lub zdrowia pracownika i stwarzanie warunkw regeneracji si biologicznych osabionych wskutek pracy oraz zapobieganie przedwczesnemu ubytkowi tych si. Tak wic podwyszenie wydajnoci i jakoci pracy moe by tylko logicznym nastpstwem tego celu.9
Skrt PJACT oznacza Programme Intemational d'Amelioration des Conditions de Travail
19
Tabela 3. Zestawienie porwnawcze zwizkw i rnic zachodzcych pomidzy problematyk ochrony pracy, ergonomii oraz bezpieczestwa i higieny pracyWyszczeglnienie l Okrelenie celu dziaania l. Ochrona czowieka w pracy: a) eliminowanie zagroe b) zapobieganie zagroeniom xxxxxx xxxxxx xxxxxxx xxxxxxx xxxxxxx xxxxxx xxxxxx Przepisy prawne i wyniki bada naukowych Przepisy bhp Przepisy prawne (Kodeks pracy oraz opracowania naukowe) Ochrona pracy 2 Bezpieczestwo i higiena pracy 3 Ergonomia 4 Podstawa dziaania 5
c) zapewnienie minimum bezpieczestwa dla ycia i zdrowia (wypadki, choroby zawodowe)
-
xxxxxxx
-
Przepisy bhp
2. Zapobieganie uciliwociom oraz ubytkowi si biologicznych, powstajcemu podczas pracy, dla zachowania dobrego samopoczucia, zadowolenia z pracy (humanizacja) 3. Zapewnienie warunkw regeneracji si utraconych wskutek pracy Zadania suce do realizacji celu l. Zapewnienie prawa do pracy 2. Przestrzeganie nakazw i zakazw dotyczcych ochrony pracy kobiet
-
-
xxxxxxx
Humanizacja pracy, opracowania naukowe, wyniki bada Przepisy prawne,
xxxxxxx
-
-
xxxxxxx xxxxxxx
-
-
Kodeks pracy Kodeks pracy
20
cd. tab. 3 l 3. Przestrzeganie nakazw i zakazw dotyczcych ochrony pracy modocianych 4. Przestrzeganie maksymalnie dopuszczalnego czasu pracy S. Przestrzeganie ogranicze czasu pracy w godzinach nocnych i wita 6. Okrelenie minimalnych wynagrodze 7. Udzielanie patnych urlopw wypoczynkowych 8. Ubezpieczenia spoeczne 9. Zapewnienie wypaty odszkodowa za wypadki 10. Zapewnienie bezpatnej pomocy lekarskiej 11. Objcie ochron pracy osb zatrudnionych przy pracach przymusowych (wojsko, skazani) 12. Troska o warunki bytowo-socjalne 13. Podnoszenie kwalifikacji 14. Szkolenie w zakresie bhp 15. Wyposaenie w ochrony osobiste i odzie ochronn xxxxxx xxxxxx 2 3 4 5 Kodeks pracy Kodeks pracy Kodeks pracy
xxxxxx xxxxxx xxxxxx xxxxxx xxxxxx
xxxxxx xxxxxx
-
Kodeks pracy Kodeks pracy Kodeks pracy Kodeks pracy i przepisy bhp Kodeks pracy i przepisy bhp
xxxxxx
xxxxxx
-
Kodeks pracy i przepisy bhp
xxxxxx xxxxxx xxxxxx
-xxxxxx xxxxxx
-
Kodeks pracy i przepisy bhp Kodeks pracy i przepisy bhp Kodeks pracy i przepisy bhp Kodeks pracy i przepisy bhp
21
Metody badawcze l. Metody kompleksowe (fizjologiczne i psychologiczne) dla ustalenia zmian funkcji zaangaowanych narzdw: a) badania ergonomiczno -lekarskie przez lekarzy ergonomistw b) badania ergonomiczno -psychologiczne przez psychologw ergonomistw c) badania przez inynierw ergonomiatw, chemikw i fizykw 2. Wasne metody badawcze zaadaptowane dla problematyki ergonomii: a) badania empiryczne b) analiza ergonomiczna c) badania eksperymentalne d) wdroenia ustale ergonomicznych 3. Okrelenie wpyww rnych czynnikw na organizm 4. Wykorzystanie metod oraz wynikw bada innych dyscyplin 5. Ustalenie ste substancji szkodliwych xxxxx Humanizacja pracy, wyniki opracowa naukowych Humanizacja pracy, wyniki opracowa naukowych Humanizacja pracy, wyniki opracowa naukowych Humanizacja pracy, wyniki opracowa naukowych Humanizacja pracy, wyniki opracowa naukowych Humanizacja pracy, wyniki opracowa naukowych Humanizacja pracy, wyniki opracowa naukowych Humanizacja pracy, wyniki opracowa naukowych Humanizacja pracy, wyniki opracowa naukowych Humanizacja pracy, wyniki opracowa naukowych W zalenoci od potrzeb Przepisy prawne cd. tab. 3
-
-
xxxxx xxxxx
-
-
xxxxx
xxxxx xxxxx xxxxx
xxxxx
xxxxx xxxxx xxxxx xxxxx xxxxx xxxxx xxxxx -
22
l Metody pomiarowe l. Metody stosowane przez dyscypliny wchodzce w skad interdyacypliny 2. Zaadaptowane wasne metody pomiarowe 3. Okrelenie norm maksymalnych dopuszczalnych ste 4. Analiza sprawozda, protokow wypadkowych, wypadkowoci, przegldw stanowisk roboczych, zachorowa itp. rodki i sposb dziaania l. Zapewnienie rodkw finansowych 2. Praca naukowo-badawcza 3. Sankcje karne 4. Nadzr pastwowy i spoeczny: a) inspekcja pracy b) badanie przyczyn wypadkw i zatru c) przegldy stanowisk pracy d) badania okresowe e) udzia samorzdw robotniczych f) udzia rad zakadowych g) spoeczna inspekcja pracy h) nadzr prokuratorski Metody ocen l. Powdroeniowe 2. Waciwe poszczeglnym dyscyplinom
2
3
4
5
xxxxx xxxxx xxxxx xxxxx
-
xxxxx xxxxx
W zalenoci od potrzeb W zalenoci od potrzeb Kodeks pracy i przepisy bhp Kodeks pracy i przepisy bhp
xxxxx
-
xxxxx xxxxx xxxxx xxxxx xxxxx xxxxx xxxxx xxxxx -
xxxxx xxxxx xxxxx xxxxx xxxxx xxxxx xxxxx xxxxx xxxxx xxxxx xxxxx
xxxxx -
Przepisy prawne Obowizek prowadzenia bada naukowych Przepisy prawne Przepisy prawne Przepisy prawne Przepisy prawne Przepisy prawne Przepisy prawne Przepisy prawne Przepisy prawne Przepisy prawne Przepisy prawne Zakady pracy i nauka Przepisy prawne i nauka
XXXXX
-
xxxxx xxxxx
23
3. Ankietyzacja 4. Naukowo-badawcze -w zakadach pracy 5. Ustalenie wpywu uciliwoci na funkcje poszczeglnych narzdw i kontrola skutecznoci zastosowanych rodkw
xxxxx -
-
xxxxx -
Przepisy prawne i nauka Nauka
-
-
xxxxx
Nauka
Objanienie znakw: Znak X oznacza zwizek. Kreska pozioma oznacza brak zwizku. rdo: Por. J. Radzicki, Ergonomia i jej zwizek z ochron pracy oraz bezpieczestwem i higien pracy, Ergonomia" t. 4, 1981, nr l - 2, s. 20.
24
K. Frankenstein
O. ZwiedineckStudenhorst
Z. Salwa, W. Szubert, M. wicicki
- wedug MOP
K. Frankenstein okrela ochron pracy jako szczegln opiek, ktr pastwo otacza robotnikw naraonych na zagroenia wynikajce ze stosunku pracy wskutek ich osobistej i gospodarczej zalenoci od pracodawcw. Nieco odmiennie definiuje ochron pracy O. ZwiedineckStudenhorst, ktry uwaa, e ochrona pracy jest zespoem gospodarczych i spoeczno-politycz-nych rodkw (normy prawne i zarzdzenia), ktrych celem jest zapobieganie wszelkiego rodzaju szkodliwociom, na ktre naraony jest robotnik. Profilaktyczne ujcie pojcia ochrony pracy przedstawiaj Z. Salwa, W. Szubert i M. wicicki. Definiujc ochron pracy stwierdzaj, e waciwym przedmiotem ochrony pracy jest zabezpieczenie pracownika przed szkodliwym oddziaywaniem rodowiska pracy na jego zdrowie i przed zagroeniem jego ycia. Omwione definicje przy obecnych wymaganiach stawianych przez ochron pracy s za szczupe, gdy zawaj swoje rozwaania do szkodliwego oddziaywania warunkw pracy na zdrowie i ycie pracownika, a wic de facto pokrywaj si z zakresem bezpieczestwa pracy. Brak jest w nich uwarunkowa, ktre pozwalayby na regeneracj si. W tej sytuacji konieczne wydaje si sformuowanie definicji, ktra by zawieraa wszystkie elementy tak szeroko pojtej ochrony pracy. I tak mona zaproponowa definicj, w myl ktrej ochrona pracy to zesp rodkw i metod zawartych w aktach prawnych, nakadajcych na zakad pracy obowizek ksztatowania warunkw pracy, ktre by zabezpieczay pracownikw przed zagroeniem dla ich ycia lub zdrowia oraz umoliwiay regeneracj utraconych si biologicznych rwnie poza prac. Taka definicja zawiera wszystkie zagadnienia objte ochron pracy, wytyczone przez Midzynarodow Organizacj Pracy oraz wiele z nich take przez kodeks pracy. W poszczeglnych czonach definicji s zawarte nastpujce grupy zagadnie: prawne rodki, zobowizujce pracodawcw (praca wynikajca ze stosunku pracy) do ochrony pracy pracownikw, ksztatowanie, na podstawie bada naukowych, rodkw i metod ochrony pracy dla optymalnego zabezpieczenia pracownikw przed zagroeniami dla ycia lub zdrowia. Prawne rodki zobowizujce pracodawcw (zakady pracy) do ochrony pracy pracownikw zawarte s w rnych aktach
25
prawnych, jak konstytucja, ustawy, uchway, rozporzdzenia, zarzdzenia, instrukcje, wytyczne, regulaminy, midzynarodowe prawo pracy itp. Jest to grupa, ktra obejmuje zarwno ochron pracy, jak i bezpieczestwo i higien pracy, cznie z nadzorem w postaci inspekcji ochrony pracy. Te ostatnie jednak regulowane s specjalnymi przepisami, tworzcymi minimum ochrony pracy, szczeglnie w zakresie ochrony pracy przed zagroeniami wypadkowymi i szkodliwociami. Ta grupa w sposb zdecydowany odgranicza ochron pracy oraz bhp od ergonomii, ktrej stosowanie, poza obowizkiem ochrony pracy przed uciliwociami, nie zostao dotd objte przepisami prawnymi. Wan rol odgrywa ksztatowanie na podstawie bada naukowych rodkw i metod ochrony pracy dla optymalnego zabezpieczenia pracownikw przed zagroeniami dla ycia lub zdrowia czowieka. Do grupy tej mona zaliczy metody i rodki, ktre stanowi realizacj obowizkw okrelonych aktami prawnymi, przy czym okrelenie ksztatowanie" obejmuje zarwno warunki istniejce (waciwe dla dziaalnoci bhp), jak i warunki w nowych konstrukcjach, budowlach, procesach technologicznych, urzdzeniach, narzdziach itp. W okreleniu zabezpieczenie" ujte s zasady, rodki i metody stanowice wyniki bada naukowych opartych rwnie na dowiadczeniu, na analizie przyczyn wypadkw i chorb zawodowych. S one domen dziaalnoci bezpieczestwa i higieny pracy, a nale do nich midzy innymi: zabezpieczenie maszyn i urzdze, stosowanie ochrony osobistej, stosowanie odziey ochronnej, zabezpieczenie przy pracy na wysokociach, zabezpieczenie przed poraeniem prdem elektrycznym, zabezpieczenie przed nisk lub wysok temperatur, zapewnienie dobrego owietlenia, zmechanizowanie pracy cikiej, zhermetyzowanie urzdze wydzielajcych substancje toksyczne, zapewnienie prawidowej wentylacji, zapobieganie nadmiernym haasom i wstrzsom, stosowanie sygnalizacji ostrzegawczej,
rodki i metody ochrony pracy
26
zabezpieczenie przed poarami, prawidowa organizacja stanowiska roboczego oraz samej pracy, przeprowadzanie bada lekarskich. Do grupy tej nale rwnie te rodki i metody, ktrych celem jest zapobieganie lokalnemu zanieczyszczaniu rodowiska. Jak z powyszej analizy wynika, pewna cz rodkw i metod ochrony pracy ma wsplny cel z bezpieczestwem i higien pracy, aczkolwiek wykracza znacznie poza minimalne wymagania stawiane bezpieczestwu i higienie pracy. Oznacza to, e pewna cz wie si w swym zakresie tematycznie z ergonomi, chocia metodologicznie i w zakresie celu, do ktrego dy ergonomia, bd stosowane wycznie rodki i metody ergonomii. Niektre rodki i metody s charakterystyczne tylko dla ochrony pracy, a inne z kolei wykazuj zwizki zarwno z ergonomi, jak i z bezpieczestwem oraz higien pracy. Z definicji ergonomii przedstawionych w podrozdziale 1.2 niniejszego opracowania wynika, e w odrnieniu od ochrony pracy oraz bezpieczestwa i higieny pracy celem ergonomii jest ksztatowanie warunkw pracy niezbdnych do ochrony pracownika przed przedwczesn utrat si biologicznych w nastpstwie pracy oraz warunkw ich regeneracjicele ergonomii
w toku pracy. Tak wic do ergonomii naley stosowanie tych wszelkich rodkw i metod, ktre stanowi o optymalizacji warunkw pracy, a wic nie tylko decyduj o zabezpieczeniu przed wypadkami i chorobami zawodowymi, lecz przed wszystkimi przed tymi czynnikami, ktre mog spowodowa uciliwoci oraz przemijajce zaburzenia funkcji niektrych narzdw. Celem ergonomii jest wic interweniowanie nawet w sytuacji, gdy oglnie ustalone (np. najwysze dopuszczalne) normy nie zostay przekroczone, a wic nie gro chorob zawodow. Z tego powodu ergonomia uwzgldnia w znacznie szerszym stopniu aspekty fizjologiczne i psychologiczne pracy, jak rwnie aspekty socjologiczne i pedagogiczne. Do niej te naley takie powizanie wszystkich elementw pracy (stanowiska roboczego, procesu technologicznego, rozmieszczenia,
zwizki ergonomii z ochron pracy i bhp
transportu itp.), eby nie powodoway uciliwoci, co oznacza, e ergonomia uwzgldnia organizacj pracy jako swj element skadowy. Z definicji ergonomii wynikaj rwnie zwizki z ochron pracy oraz z bezpieczestwem i higien pracy
27
w okreleniu celu, a mianowicie gdy mowa o optymalnym dostosowaniu materialnych warunkw pracy i samej pracy do waciwoci psychofizycznych czowieka. Jednoczenie wkracza ona w fazie wczeniejszej, celem jej jest bowiem takie ksztatowanie warunkw pracy, eby praca nie rodzia uciliwoci, ktre same w sobie nie stanowi zagroenia dla ycia lub zdrowia czowieka, ale przez swe oddziaywanie cige lub przez pewien okres mog prowadzi do przypieszenia zmczenia, ktre z kolei moe sta si przyczyn nieuwagi i doprowadzi do sytuacji zagraajcych ycia lub zdrowiu. Osignicie optimum warunkw eliminujcych lub zmniejszajcych uciliwoci daje czowiekowi pracujcemu zadowolenie, powoduje dobre samopoczucie oraz umoliwia kierowanie uwagi na te zagroenia, ktre zwykle wskutek zmczenia lub lku przed wypadkiem, uszkodzeniem zdrowia albo utrat ycia nie byy dostrzegane. Ergonomiczne uksztatowanie warunkw materialnego rodowiska pracy w efekcie kocowym zbiega si z celami ochrony pracy i bhp. Przykadowo ochrona pracy i bhp nakazuj nakadanie okularw przy promieniowaniu ultrafioletowym, jednak jaki ksztat maj mie okulary, jaka winna by ich wielko oraz sposb zamocowania okrela ergonomia. Chodzi bowiem o to, eby pracownik posugiwa si okularami, a nie odrzuca je jako niewygodne, uciliwe i utrudniajce prac. Dotyczy to rwnie masek, rkawic itp. Podobnie jest z siedziskiem, ktre niedogodnie uksztatowane, powoduj zsuwanie si osoby siedzcej, bolesno mini i cigien, szybkie zmczenie itp. Ergonomia zajmuje si rwnie organizacj stanowiska roboczego, wentylacj, owietleniem, zmniejszeniem haasu itp. W odrnieniu od ergonomii, dziaalno ochrony pracy i bhp opiera si na przepisach prawnych, ktre niekiedy przewiduj sankcje karne za niedopenienie obowizku. S to jedynie przykady, a nie taksatywne wyliczenie wszelkich ingerencji ergonomii. Przykady powysze maj na celu wykazanie, e zapobieganie zagroeniom, stanowicym domen ochrony pracy i bhp, moe by nie tylko dopenieniem ustawowego obowizku zabezpieczenia przed zagroeniami, ale samo zabezpieczenie moe na drodze rozwiza ergonomicznych przyj form, ktra bdzie ksztatowa zabezpieczenie przed uciliwociami. W odrnieniu od ergonomii i ochrony pracy, bhp to minimum warunkw i zasad, ktre zakady pracy i pracownicy
definicje bhp
28
bhp a ochrona pracy
bhp a ergonomia
zobowizani s stworzy dla uchronienia przed zagroeniami ze strony urzdze technicznych, procesw technologicznych, narzdzi, substancji toksycznych, temperatur, rodowiska dwikowego, wibracji, owietlenia, katastrof itp. Ksztatowanie bezpiecznych i higienicznych warunkw pracy stanowi ustawowy, nadzorowany obowizek, a nieprzestrzeganie tego obowizku rodzi odpowiedzialno w postaci sankcji karnych. S. Klonowicz okrela bezpieczestwo i higien pracy jako og rodkw i urzdze zapewniajcych taki stan, w ktrym moliwo wystpienia chorb zawodowych, zatru przemysowych i wypadkw przy pracy jest wyeliminowana lub co najmniej sprowadzona do minimum. Tote mona j uj jako zesp minimalnych warunkw okrelonych przepisami prawnymi, majcych na celu zabezpieczenie pracownikw przed zagroeniami dla ich ycia lub zdrowia, wystpujcymi podczas pracy. O ile ochrona pracy polegaa na ksztatowaniu warunkw pracy, obejmujcych nie tylko zagroenia dla ycia lub zdrowia, o tyle bezpieczestwo i higiena pracy obejmuje taki zespl warunkw, ktry zagraa yciu lub zdrowiu (wypadki, choroby zawodowe), a ktre naley eliminowa. Bezpieczestwo i higiena pracy zajmuje si egzekwowaniem przepisw i zasad ustalonych przez ochron pracy. Polega ona na stosowaniu w praktyce minimum ochrony pracy niezbdnego do zabezpieczenia pracownika przed zagroeniami dla ycia i zdrowia, a wic zajmuje si egzekwowaniem zabezpiecze przed zagroeniami powodujcymi najbardziej przykre dla pracownika i jego rodziny nastpstwa. Bhp, podobnie jak i ochrona pracy, posuguje si normami najwyszego dopuszczalnego stenia np. substancji toksycznych, pyw, normami higienicznymi, natenia dwikw, radiotoksycznoci, promieniowania jonizujcego itp., co nie ma miejsca w ergonomii, ktrej przedmiotem zainteresowa s rwnie czynniki nie przekraczajce najwyszych dopuszczalnych norm, ale tworzce warunki uciliwe, a wic takie, ktre wpywaj na samopoczucie czowieka pracujcego, na jego zadowolenie z pracy, na szybsz utrat si w pracy itp. Ergonomi interesuj te minimalnie oddziaujce czynniki, ktre powoduj chociaby przemijajc dysfunkcj niektrych narzdw nawet wtedy, gdy dziaanie tych czynnikw nie powoduje trwaych zmian w organizmie.
29
Z powyszego zestawienia zwizkw zachodzcych pomidzy ergonomi a ochron pracy oraz bezpieczestwem a higien pracy wynika, e (por. tab. 3): - pomidzy ochron pracy a bhp zachodz wielokierunkowe powizania, - bezpieczestwo i higiena pracy realizuje cele wsplne z ochron pracy, jednake cele te s ilociowo i jakociowo ograniczone w stosunku do ergonomii, - bezpieczestwo i higiena pracy nie realizuje celw wasnych, a wic s one objte dziaalnoci ochrony pracy, - ergonomia ma powizanie z ochron pracy oraz bezpieczestwem i higien pracy w zakresie zapobiegania zagroeniom, ale w fazie znacznie wczeniejszej, gdy dotyczy eliminowania uciliwoci, np. stwarzanie przez bhp minimum bezpiecznych warunkw pracy nie stanowi gwarancji uchronienia pracownika przed utrat ycia lub zdrowia nawet wtedy, gdy warunki pracy nie koliduj z zasadami i przepisami prawnymi odmiennie ergonomia, ktra nie skrpowana normami ustawowymi dy do stworzenia optymalnych warunkw pracy i w ten sposb przyczynia si do ochrony pracownika przed naraeniem ycia lub zdrowia, a rwnie do redukcji wypadkw oraz chorb zawodowych, - inne cele realizowane przez ergonomi stanowi jej cele wasne, a rozwizanie problemw opiera si na podstawach naukowych i na praktyce, - stosowanie ergonomii nie jest okrelone przepisami, jedynie art. 213 l pkt 2 Kodeksu pracy mwi o zmniejszeniu uciliwoci, co wszake mieci si w pojciu ochrony pracy. Wykazane powizania nie zostay przedstawione wyczerpujco i nie maj charakter dogmatu. Podzia ten stanowi prb usystematyzowania przedmiotw i wytyczenia kryteriw odgraniczajcych pojcie ergonomii od ochrony pracy i bhp.1.4. Ukad czowiek praca10
Prac ludzk analizuje si zwykle w powizaniu ze rodkami pracy i organizacyjno-technicznymi warunkami panujcymi na stanowisku pracy. Podstaw bada ergonomicznych jest wic
10
Ukad powyszy powstaje wwczas, gdy czowiek obsuguje maszyny, jak rwnie w wielu
innych przypadkach, np. gdy posuguje si w pracy narzdziami, a take wwczas gdy praca odbywa si bez narzdzi. Ten ukad moemy rozwaa waciwie w kadych warunkach pracy czowieka, tylko zalenie od sytuacji rnie bdziemy rozumie drugi element ukadu.
30
czynniki dziaajce obciajca na organizm czowieka
schemat projektowania ergonomicznego ukadu czowiekpraca
ukad czowiek-praca, ktry jest podstawowym pojciem kadej tego rodzaju analizy. Pojcie to przyja ergonomia z psychologii pracy. Analizujc ukad czowiekpraca, naley waciwie ocenie moliwoci pracownika w zakresie wiadczenia pracy, a wic okreli jego wysiek psychofizyczny zwizany z pokonywaniem uciliwoci, jakie stwarza mu sama praca i czynniki jej towarzyszce. W literaturze przedmiotu najczciej dokonuje si podziau na trzy grupy czynnikw dziaajcych obciajce na organizm czowieka w czasie pracy. Do pierwszej grupy czynnikw zalicza si sam prac, do drugiej warunki jej wykonywania, do trzeciej natomiast czas jej wiadczenia11. Praca bdzie zorganizowana w sposb racjonalny wtedy, kiedy wszystkie te czynniki bd zoptymalizowane, wic kiedy maszyna i stanowisko pracy bd moliwie wygodne i bezpieczne w obsudze, metody pracy i warunki pracy zostan dostosowane do potrzeb psychofizycznych czowieka, przedmiot pracy charakteryzowa si bdzie dobrymi parametrami, a stosunki midzyludzkie wewntrz grupy roboczej bd harmonijne. W praktyce jednak rzadko wystpuj takie idealne ukady. Powstaje w zwizku z tym konieczno optymalizacji ukadu czowiekpraca. Osignicie tego celu jest moliwe, jeeli analizowany ukad potraktujemy w projektowaniu jako koncepcj globaln. W praktyce bywa jednak najczciej tak, e oddzielnie rozwizywane s problemy techniczne, a oddzielnie ergonomiczne, w zalenoci od wymaga, jakie stawia to urzdzenie pracownikowi. Metoda ta powoduje, e czowiek wystpuje tutaj w roli czynnika podporzdkowanego maszynie. W ujciu ergonomicznym schemat projektowania ukadu czowiekpraca ulega zasadniczej zmianie. W projektowaniu bior udzia nie tylko konstruktorzy i specjalici nauk technicznych, ale rwnie specjalici zajmujcy si prac czowieka. Ich czynnoci polegaj na ustaleniu funkcji, jakie bdzie mia do spenienia dany ukad, nastpnie przydzieleniu pewnych czynnoci w tym ukadzie maszynie, a innych czowiePor. J. Penc, S. Szumpich, Ergonomia przemysowa a wydajno pracy, IW CRZZ, Warszawa 1979, a. 28. G. Lehmann wyszczeglnia trzy rodzaje obcie: obcienie fizyczne prac miniow, umysowe uwag i procesami umysowymi, duchowo-nerwowe wynikajce z samego procesu pracy lub warunkw psychicznych i materialnych.11
31
kowi i wreszcie stworzeniu temu ostatniemu optymalnych warunkw wykonywania przydzielonych mu zada. Decyzje dotyczce przydziau funkcji musz bra pod uwag nie tylko parametry techniczne i wysoko kosztw okrelonych rozwiza alternatywnych, ale take powinny uwzgldnia momenty przewagi maszyny nad czowiekiem czy te przewagi czowieka nad maszyn. Dlatego te w wielu krajach prowadzone s badania nad ustaleniem odpowiednich kryteriw takiej wzgldnej przewagi tych dwch elementw ukadu czowiekpraca. Wskazwki w tym zakresie zawiera lista Fittsa, opracowana na uniwersytecie w Michigan, ktra obejmuje 11 cech. Analizujc t list, mona wycign dwa podstawowe wnioski12: - po pierwsze, zawarte w niej stwierdzenia w sposb cakiem wyrany ograniczaj wszelkie wizje futurologiczne, wedug ktrych w przyszoci automaty zastpi we wszystkich czynnociach czowieka, - po drugie, konieczne jest przeszkolenie konstruktorw maszyn w niektrych dziedzinach fizjologu, psychologii i antropometrii, a take w umiejtnoci globalnego analizowania ukadw czowiekapraca. Analiza ukadu czowiekpraca nie byaby pena bez uoglnionego przedstawienia wzajemnych powiza wystpujcych w nim elementw. Wychodzi si z zaoenia, e badany ukad jest ukadem wzgldnie zamknitym, czyli jak to okrelaj cybernetycy wzgldnie odosobnionym", to znaczy e zachodzce w nim procesy maj charakter cykliczny i stale powracaj do punktu pocztkowego, jakkolwiek to nie wyklucza oddziaywania otoczenia zewntrznego na ukad i odwrotnie. Sposb, w jaki czowiek zostaje wczony w ukad, moe by bardzo rny. Rodzaj powiza w tego typu ukadzie jest zdeterminowany sposobem funkcjonowania urzdzenia technicznego (narzdzia12
lista Fittsa
powizania w ukadzie czowiek praca
Optymalizacja rozdziau funkcji pomidzy maszyn i czowieka, oparta na kryteriach
ekonomicznych, jest przedmiotem rozwaa ergonomii. Zwikszenie rentownoci ukadu wymaga rozwaenia alternatywy: czy inwestowa w projekt, konstrukcj i utrzymanie maszyny, czy te bardziej opaca si ponosi nakady na selekcj, szkolenie i utrzymanie obsugi urzdze prostych. Rachunek taki nie moe pomija kosztw ycia i zdrowia ludzkiego, zmczenia, wypadkw przy pracy itp. Przeprowadzenie tego rachunku jest trudne, niemniej aktualne.
32
podstawowe rodzaje powiza w ukadzie czlowiek-praca
pracy, maszyny). W praktyce mona wyrni trzy podstawowe rodzaje powiza: rczne, mechaniczne i automatyczne. Rczny rodzaj powizania wystpuje wwczas, gdy mamy do czynienia z sytuacj, kiedy czowiek wykonuje swoje czynnoci robocze uywajc prostych narzdzi (np. motka lub opaty) i jest jedynym rdem energii, sprawujc jednoczenie funkcje kontrolne (por. rys. 2). Mechaniczny (pautomatyczny) rodzaj powi(Czowiek)
Rys. 2. Rczny rodzaj powizania w ukadzie czowiekpraca rdo: Por. R. Dale HuchingsoiL, New horisons, s. 17
zania w ukadzie czowiekpraca ma miejsce, kiedy maszyna jest rdem energii, za czowiek kontroluje przebieg procesu produkcyjnego, obserwujc zachowanie si urzdzenia bd te aparatury kontrolno-pomiarowej (por. rys. 3)13. Trzecim rodzajem
Rys. 3. Pautomatyczny rodzaj powizania w ukadzie czowiekpraca rdo: Por. R. Dale Huchingson, New horizons, a. 17
13
Por. R. Dale Huchmgson, New horizons for human factors in design, McGraw-Hill Book Company,
New York 1981, s. 16-18.
33
Rys. 4. Automatyczny rodzaj powizania w ukadzie czowiekpraca rdo: Por. R. Dale Huchingson, New horizons, g. 17
powizania analizowanego ukadu jest automat (por. rys. 4). W praktyce rozrnia si dwa rodzaje ukadw automatycznych, ktre w odmienny sposb ksztatuj charakter pracy czowieka: - ukady zdeterminowane, dziaajce na podstawie cisego programu i nie wykonujce funkcji nie przewidzianych w tym programie, - ukady niezdeterminowane, w ktrych mog istnie sytuacje przypadkowe, niemoliwe do przewidzenia. Analiz ukadu czowiekapraca najdogodniej jest zacz od punktu, w ktrym czowiek uzyskuje informacj o dziaaniu i stanie maszyny bd przez bezporedni obserwacj procesu produkcyjnego, bd przez ledzenie aparatw pomiarowo-kontrolnych. Wykonanie pracy zaley od tego, czy sygna zostanie spostrzeony, tj. zauwaony, rozpoznany i zrozumiany, a wic czy otrzymana instrukcja bdzie wystarczajca do oceny istniejcego stanu rzeczy lub jego zmian14. Jest to pierwszy etapTo, czy sygna zostanie spostrzeony, zaley od dwch rodzajw czynnikw: od czynnikw gwnych, psychologicznych, dotyczcych procesu spostrzegania do chwili, w ktrej sygna dojdzie do oka, od czynnikw ubocznych, organizacyjno-technicznych, jak owietlenie, czysto powietrza, ustawienie maszyny i czowieka, odlego midzy punktem obserwacji a okiem.14
rodzaje ukadw automatycznych
etapy analizy ukadu czowiekpraca
pierwszy etap
34
procesu pracy (por. tab. 4 oraz rys. 5 i 6). Ta faza percepcja i przekazanie uzyskanych informacji podlega prawom badanym przez fizjologi i psychologi. Tabela 4. Analiza ukadu czowiekpraca z punktu widzenia ergonomicznego i z punktu widzenia cybernetycznegoUkad czowiekpraca z uwzgldnieniem etapw procesu pracy (ujcie ergonomiczne) Percepcja (uzyskiwanie informacji) za pomoc receptorw (wzrok, such, dotyk) Przetwarzanie (transformacja) uzyskanych informacji w orodkowym ukadzie nerwowym, prowadzce do podjcia decyzji Przekazanie podjtych decyzji efektorom (grupom mini rk czy ng) i wykonanie tej decyzji. Ten ostatni etap nazywa si sterowaniem Ukad czowiekpraca i jego funkcje (ujcie cybernetyczne) Funkcja wejcia wprowadzajca informacje do organw zmysowych czowieka Funkcja sterowania wykonywana przez orodkowy ukad nerwowy czowieka
Funkcja wyjcia realizowana zazwyczaj, cho nie zawsze, przez uruchomienie organw sensomotorycznych czowieka i przez zastosowanie siy mini
rdo: Por. J. Rosner, Ergonomia. Zagadnienia, B. 34, 36, 77. drugi etap
trzeci etap
Drugi etap procesu pracy to przetwarzanie (transformacja) uzyskanych informacji w orodkowym ukadzie nerwowym. Prowadzi on do podjcia decyzji. Mechanizm podejmowania decyzji nie jest dostatecznie zbadany. Na tre decyzji, prawidowo i szybko jej podjcia wywieraj wpyw nie tylko informacje odbierane z zewntrz, ale rwnie informacje wewntrzne, pynce z pamici, w ktrej utrwalone zostay informacje, stresy czy trudnoci natury psychologicznej oraz spostrzeenia dokonane w przeszoci. Ta dziedzina ley w sferze bada i zainteresowa psychologii i fizjologii pracy15. W trzecim etapie pracy nastpuje przekazanie podjtej decyzji efektorom. Ten ostatni etap nazywa si sterowaniem w ukadzie czowiekpraca. Stanowi on przedmiot bada przede wszystkim fizjologw pracy, jak rwnie nauk medycznych (patologii i higieny pracy), a take prawnych, ze wzgldu na uboczne skutki15
waciwie nie mona wyranie rozgraniczy problematyki psychologicznej od fizjologicznej. Znany
wiatowej sawy fizjolog pracy G. Lehmann twierdzi, e nie istnieje ustalona granica midzy tymi dwiema naukami.
35
Rys 5. Ergonomiczny ukad czowiekmaszyna Strzakami i liniami przerywanymi oznaczono kierunki oddziaywania otoczenia i organizacji produkcji na elementy ukadu i procesy rdo: Por. S. Filipkowaki, Ergonomia przemylenia. Zarys problematyki, WNT, Warezawa 1970, a. 13warunki rodowiska materialnego
Rys. 6. Cybernetyczny ukad czowiekmaszyna rdo: Por. J. Rosner, Podstawy ergonomii, s. 13
36
niepodane dla czowieka. Problem czynnoci i ruchw czowieka gdy ruchy te dotycz sterowania maszyn i wykonywania produkcji stanowi z kolei przedmiot zainteresowania organizacji i ekonomiki pracy, a take pedagogiki pracy. Wie si to z wystpowaniem problemw organizacyjnotechnicznych uwarunkowanych przesankami psychofizjologicznymi. Omwione trzy etapy pracy percepcja, podjcie decyzji i jej wykonanie tworz zamknity cykl procesu pracy.1.5. Rola i znaczenie ergonomii korekcyjnej i ergonomii koncepcyjnej w procesie humanizacji pracy
przedmiot zainteresowa ergonomii korekcyjnej
Z de do poprawy istniejcych warunkw pracy wyrosa ergonomia korekcyjna. Natomiast ergonomia koncepcyjna, nazywana czsto prospektywn, ma na celu zastosowanie ergonomiczni e prawidowych rozwiza w fazie przygotowania projektw maszyn, urzdze, narzdzi, stanowisk pracy, hal, budynkw, a take szk i mieszka16. cilej biorc, naleaoby mwi nie o ergonomii korekcyjnej i koncepcyjnej, ale o korekcyjnych lub koncepcyjnych dziaaniach ergonomicznych. Ergonomia jest bowiem jedna, rne mog by natomiast sposoby jej zastosowania. Czsto jednak dla uproszczenia stosuje si formu: ergonomia korekcyjna i koncepcyjna17. Przedmiotem zainteresowania ergonomii korekcyjnej jest analiza ju istniejcych stanowisk pracy z punktu widzenia ich dostosowania do psychofizycznych moliwoci pracownikw oraz formuowanie zalece, majcych na celu usuwanie usterek dostrzeonych w eksploatacji maszyn lub urzdze, zmniejszenie istniejcych obcie psychofizycznych (kosztu biologicznego), popraw wydajnoci i jakoci pracy, polepszenie materialnych warunkw pracy, jak rwnie zasad organizowania procesu pracy. Dziaania w zakresie ergonomii korekcyjnej stanowi w praktyce kontynuacj i rozwinicie tradycyjnego podejcia inyniera16
Por. J. Lecewicz-Bartoszewska, Praktyczny model stosowania ergonomii w procesie projektowo-
konstrukcyjnego przygotowania produkcji maszyn, w: Ergonomia, pod red. J. Lewandowakiego, Wydawnictwo MARCUS S. C., d 1995, s. 162 -170.17
Por. J. Rosner, Ergonomia, PWE, Warszawa 1985, 8. 28.
37
bhp, lekarza, higienisty czy specjalisty z dziedziny nauki o pracy (prakseologii, ekonomiki pracy). Dotycz one najczciej poprawy parametrw materialnych warunkw pracy (zmniejszenie haasu, drga, poprawa owietlenia, polepszenie warunkw mikroklimatycznych) lub te wyeliminowania nadmiernych obcie fizycznych i psychicznych (mechanizacja i automatyzacja cikich prac fizycznych, poprawa pozycji przy pracy, poprawa organizacyjno-technicznych warunkw odbioru informacji, usprawnienia w organizacji pracy). Tak rozumiana ergonomia korekcyjna stanowi dziedzin bada stosowanych, w ktrych istnieje moliwo zrezygnowania z pogbionej analizy antropometrycznej, fizjologicznej czy psychologicznej bd te z eksperymentw laboratoryjnych. Bardzo czsto w toku prowadzonych prac badawczych wystarcza jedynie kierowanie si zdrowym rozsdkiem13. Naley jednak zdawa sobie spraw, e badania ergonomiczne prowadzone w procedurze reformujcej maj swoje naturalne granice, okrelone moliwociami technicznymi i wzgldami ekonomicznymi. I tak przykadowo niemoliwe do zrealizowania s zalecenia formuowane w zakresie propozycji zmian koncepcji konstrukcji caego urzdzenia, przekonstruowania krosna wkienniczego, wielkiego pieca hutniczego czy silnika samochodowego. Usunicie tego typu usterek winno nastpi w momencie tworzenia koncepcji wyboru. W zwizku z tym celowe wydaje si przeniesienie gwnego nacisku na faz dyskusji nad zaoeniami konstrukcyjnymi lub te na wstpny projekt struktury technicznej. Ergonomia koncepcyjna wyrosa z dowiadcze ergonomii korekcyjnej, a take z pokrewnego jej badania metod pracy". Jest ona wyrazem wyszej fazy rozwoju nauk o pracy czowieka, a zaoeniem jej jest takie ustalenie wzajemnych funkcji czowieka i maszyny, ktre zapewniyby danemu ukadowi maksimum bezpieczestwa i niezawodnoci przy minimum fizycznego i psychicznego wysiku pracownika. Ergonomia koncepcyjna, w przeciwiestwie do klasycznej ergonomii praktyki przemysowej, nie akceptuje istniejcego podziau funkcji pomidzy czowiekaPor. L. Pacholski, Podstawy wspczesnej ergonomii, w: Ergonomia, pod red. L. Pacholskiego, Wydawnictwo Politechniki Poznaskiej, Pozna 1986, s. 27.18
ergonomia koncepcyjna
38
ergonomia korekcyjna i koncepcyjna na szczeblach zarzdzania
a maszyn, lecz na podstawie analizy ergonomicznej zaleca przydzia pewnych funkcji czowiekowi, innych maszynie. Dominuj tutaj czynnoci o charakterze bada podstawowych, gdzie procedur badawcz jest eksperyment. Wraz ze wzrostem roli postpu technicznego, a co za tym idzie komplikacji urzdze produkcyjnych, coraz bardziej dynamicznie bdzie rozwija si ergonomia ukadw, dominowa zacznie problematyka psychologii inynieryjnej, sabn natomiast rola zagadnie fizjologicznych zwizanych przede wszystkim z prac miniow i wydatkiem energetycznym. Przedstawione uwagi pozwalaj zorientowa si, e ergonomia koncepcyjna stosowana w fazie dyskusji nad zaoeniami konstrukcyjnymi czy wstpnym projektem struktury technicznej jest o wiele bardziej racjonalna anieli ergonomia korekcyjna. Dlatego te w przyszoci winna ona stanowi dominujcy sposb stosowania. Natomiast ergonomia korekcyjna odgrywa du rol w przypadku usuwania drobnych usterek. Tak wic punkt cikoci prac z zakresu ergonomii korekcyjnej znajduje si na stanowisku pracy, za ergonomii koncepcyjnej w biurach konstrukcyjnych i projektowych. Naleyt form organizacyjn, jak moemy zaproponowa do tego rodzaju prac, jest interdyscyplinarny zesp ergonomiczny, zoony co najmniej z trzech osb: fizjologa pracy, psychologa pracy i inyniera (konstruktora lub technologa). Jednake nawet przy najlepszej pracy tego rodzaju zespou ludzi nie da si unikn koniecznoci wprowadzania poprawek w eksploatowanych maszynach i urzdzeniach ze wzgldu na postp techniczny oraz zmienno warunkw ich wykorzystywania. Dlatego te ergonomia korekcyjna bdzie nadal stosowana. Poredni form ergonomii korekcyjnej i ergonomii koncepcyjnej jest metoda atestacji (zatwierdzenia) prototypw nowych wyrobw, maszyn i urzdze przed wydaniem zgody na ich produkcj. Rola i znaczenie przedstawionych tutaj dwch postaci przejawiania si ergonomii w yciu spoeczno-gospodarczym jest rna w zalenoci od szczebla zarzdzania. I tak na szczeblu oddziau produkcyjnego podstawowe znaczenie ma ergonomia korekcyjna, zmierzajca do poprawy warunkw wykonywania pracy przez
39
usprawnienia technicznych i organizacyjnych elementw skadajcych si na proces produkcji bd warunkw materialnych pracy, lub stanowiska roboczego. Na szczeblu wydziau prace ergonomiczne sprowadzaj si zarwno do czynnoci korekcyjnych, jak i problemw wymagajcych opracowania nowych metod pracy. Na najwyszym szczeblu kierownictwa wystpuje przede wszystkim planowanie i organizowanie, kontrola wykonanych prac oraz koordynowanie i regulowanie utrzymanie rwnowagi systemu. Do zakresu ergonomii w najszerszym znaczeniu nale rwnie zagadnienia przystosowania do potrzeb czowieka caych zakadw pracy, ich lokalizacji i zabudowy, urzdze socjalnych, barw elewacji, zieleni na terenie zakadu i wewntrz pomieszcze. Naley mie take na uwadze zagadnienia zwizane z przystosowaniem procesu kierowania do moliwoci psychofizycznych podwadnego wykonujcego polecenia i wydajcego je kierownika. W zwizku z tym na wszystkich szczeblach zarzdzania winny istnie odpowiednie rodki, pozwalajce moliwie prawidowo i konkretnie okreli wystpowanie odchyle od postulatw ergonomicznych. Moliwe jest to pod warunkiem, e kady zakad przemysowy bdzie korzysta w codziennej dziaalnoci z dorobku wiedzy ergonomicznej. Oczywicie moliwoci rozwiza praktycznych mog by rozmaite (zesp ergonomiczny, ekspertyzy i doradztwo). Z powyszych rozwaa wynika, e wdraaniu zasad ergonomii na wszystkich szczeblach zarzdzania powinno towarzyszy przewiadczenie o nadrzdnoci celw zwizanych z popraw warunkw pracy w stosunku do zada techniczno-produkcyjnych zakadu.Pytania kontrolne
1. Instytuty badawcze zajmujce si problematyk ergonomii. 2. Na czym polega interdyscyplinarno nauki ergonomii? 3. Najnowsze kierunki rozwoju ergonomii. 4. Na czym polega analiza ukadu czowiekpraca? 5. Pojcie i znaczenie ergonomii korekcyjnej i ergonomii koncepcyjnej na rnych szczeblach zarzdzania.
40
Literatura zalecanaErgonomia, pod red. J. Lewandowskiego, Wydawnictwo MARCUS S.C., d 1995. Huchingson Dale R.: New horizions for human factors in design, McGraw-IIill Book Company, New York 1981. Januszek H., Sikora J., Socjologia pracy. Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej w Poznaniu, Pozna 1996. Koczocik-Przedpelska J.: Podstawy fizjologii pracy i ergonomii. Skrypty uczelniane AE, Pozna 1975/ Olszewaki J.: Postp techniczny a przemiany systemu pracy w przemyle, Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej w Poznaniu, Pozna 1993. Pacholski J.: Podstawy wspczesnej ergonomii. Gwne kierunki dziaalnoci ergonomicznej, w: Ergonomia, pod red. L. Pacholskiego, Wydawnictwo Politechniki Poznaskiej, Pozna 1986. Penc J., Szumpich S.: Ergonomia przemysowa a wydajno pracy, 1W CRZZ, Warszawa 1979. Rosner J.: Ergonomia, PWE, Warszawa 1985. Rosner J.: Przystosowanie pracy do czowieka, w: Ergonomia. Zagadnienia przystosowania pracy do czowieka, wyd. 2, KiW, Warszawa 1974. Wykowska M.: Ergonomia, Wydawnictwo AGII, Krakw 1994.
41
2. WYBRANE ZAGADNIENIA FIZJOLOGII PRACY 2.1. Fizjologiczna definicja pracy
Powstanie fizjologii pracy mona datowa od momentu zorganizowania w 1913 roku w Niemczech, dziki zasugom Maxa Rubnera, Instytutu Fizjologii Pracy, ktry nosi obecnie imi sawnego fizyka Maxa Karla Plancka. Fizjologia pracy naley do grupy nauk biologicznych. Celem jej jest badanie procesw yciowych zachodzcych w organizmie zdrowego czowieka. Przedmiotem bada fizjologicznych s zatem procesy oddychania, trawienia, krenia krwi, poruszania si i wiele innych. Szczeglnie wane jest powizanie warunkw pracy z przebiegiem wyej wymienionych procesw1. Pojcie praca" w fizjologii rni si od pojcia tego samego sowa w naukach spoecznych. W fizjologu przyjmuje si najczciej znaczenie tego sowa wywodzce si z fizyki. Dla obliczenia pracy wykonanej przez czowieka mnoy si np. mas podnoszonego ciaru przez drog. W ten najprostszy sposb oznacza si wielko pracy w fizjologicznych testach czynnociowych. Podobnie oznacza si rwnie ilo pracy wykonanej w jednostce czasu, tj. mocy. Poza tym prac" okrela si na og w fizjologii czynno jakiegokolwiek narzdu w odrnieniu od stanu spoczynku. Przytoczona definicja pracy mechanicznej, stanowicej przedmiot zainteresowania fizjologw, jest zaledwie jedn z wielu postaci pracy ludzkiej, przy czym raczej postaci najprymitywniejsz i prawie zawsze poczon z innymi postaciami. Znacznie wiksz rol odgrywaj obecnie bardziej skomplikowane postacie1
cele badawcze fizjologii pracy
Por. J. KoczociJt-Przedpelska, Podstawy, s. 5.
42
fizjologiczna definicja procesu pracy
pracy czowieka, ktre wymagaj nie tylko uycia energii mechanicznej wytwarzanej w wyniku zoonych procesw przemiany energii, lecz take udziau wiadomoci i niemale nieuchwytnych z bioenergetycznego punktu widzenia procesw mylenia. Reasumujc mona stwierdzi, e wszelka praca odbywa si dziki uruchomieniu procesw psychofizjologicznych, ktre powoduj przestawienie si ustroju w toku wykonywanej czynnoci na nowy poziom czynnociowy, wyraajcy si przede wszystkim w charakterze i intensywnoci przemiany materii, zmianach parametrw cechujcych poszczeglne ukady i narzdy pod wzgldem morfologicznym i fizjologicznym oraz zmianach w sferze psychicznej czowieka i jego powizaniach ze spoecznoci ludzk.2.2. Postacie pracy oraz ich kwalifikacja
fizjologiczne kryterium klasyfikacji postaci pracy
postacie pracy
Wedug klasycznego podziau wyrnia si prac fizyczn i umysow jako dwa przeciwstawne jej rodzaje. G. Lehmann opracowa schemat klasyfikacyjny rnorodnych postaci pracy. Zastosowa on kryterium fizjologiczne, a mianowicie rodzaj obcienia wystpujcego podczas wykonywania pracy. Zgodnie z przyjtym kryterium kwalifikacji pracy rozrnia on obcienie fizyczne przez prac mini, obcienie umysowe przez napicie uwagi i procesy umysowe oraz obcienie nerwowe spowodowane przez sam prac lub przez psychiczne i materialne warunki pracy. Praca fizyczna wystpuje w dwch zasadniczych postaciach: w postaci dynamicznej, zwizanej z przemieszczaniem ciaa ludzkiego lub jego poszczeglnych czci w przestrzeni, i statycznej, tj. przebiegajcej w warunkach bezruchu z jednoczesnym napiciem mini. Podobnie praca umysowa przebiega w dwch zasadniczych postaciach: bd na tle przewaajcego obcienia emocjonalnego bd na tle przewaajcego obcienia umysowego przez napicie uwagi i procesy mylowe. Specjalnym rodzajem pracy umysowej, odgrywajcym coraz wiksz rol w dobie rewolucji naukowo-technicznej, jest praca twrcza. Celowe wydaje si przytoczenie za A. Atzlerem schematu klasyfikacyjnego obcie czowieka prac (por. rys. 7). Zgodnie z przyjtym przez niego kryterium, jakim jest wielko wysiku fizycznego, obcienie czowieka prac mona podzieli na stop-
schemat klasyfikacyjny wg A. Atzlera
43
nie: aden", lekki", redni" i ciki", a take sklasyfikowa j wedug rozrnienia poziomu obcienia psychicznego, z jakim wykonywane s ruchy przy pracy, na: nieznaczne", rednie" i due". Najniszy poziom zero" dla obcienia psychicznego nie jest przewidziany, poniewa nie istnieje u czowieka proces pracy cakowicie pozbawiony tego rodzaju obcienia2.
Rys. 7. Schemat obcie czowieka prac wedug A. Atzlera rdo: Por. G. Lehmaiin, Praktyczna, s. 23
Na rysunku 7 scharakteryzowano kilka typowych obcie przy pracy. Najcisza praca fizyczna gruba linia jest niemoliwa do zautomatyzowania z powodu maej szybkoci, z jak jest ona wykonywana, przy minimalnym psychicznym obcieniu, rzadko osigajcym stopie redni". W pracy przy rednim obcieniu psychicznym, wystpujcym przy obsudze maszyn biurowych lub lekkiej pracy tamowej, wysiek fizyczny jest lekki (por. linia 2) lub osiga najwyej poziom redni", przy czym staje si moliwa pena automatyzacja pracy. Natomiast linia 3 oznacza rednio cik prac tamow, przy ktrej nie ma zastosowania pena automatyzacja. Przy pracach biurowych fizyczne obcienie spada do zera np. praca ksigowego (por.2
Por. G. Lehmaiin, Praktyczna fizjologia pracy, PZWL, Warszawa 1966,B. 13.
44
linia 4). Linia 5 oznacza prac czysto umysow, np. warunki, jakie zachodz przy dyktowaniu, a take w pracy operatora obserwujcego pulpit sterowniczy. Natomiast linia 6 okrela proces pracy, w ktrym wystpuje wysoki poziom indywidualizacji czynnoci roboczych, np. praca rzemielnika czy artysty malarza. W schemacie powyszym nie uwzgldniono pojcia obcienia nerwowego, ktre nie stanowi adnej szczeglnej postaci w pracy, lecz charakteryzuje sposb, w jaki dany czowiek reaguje na pewne rodzaje obcienia. Przytoczony schemat, jak zreszt wszystkie schematy, jest umowny i suy wycznie za narzdzie robocze uatwiajce systematyzacj spotykanych w praktyce zjawisk i procesw. Nie obejmuje on postaci porednich. W rzeczywistoci kada czynno robocza zawiera komponenty rnorodnych postaci pracy.2.3. Wydatek energetyczny w pracy oraz jego mierzenie
Wrd istniejcych gatunkw fauny tylko dwa najwyej rozwinite ptaki i ssaki s staocieplne3. Gatunki te, w tym czowiek, dysponuj mechanizmem regulacji termicznej zapewniajcej utrzymanie w zmiennych warunkach rodowiska i przy rnym nateniu pracy staej temperatury ciaa w granicach 36,6 - 37,0 C. Odchylenia od tej temperatury spowodowane warunkami pracy wywouj pogorszenie samopoczucia, obnienie efektw pracy, a w szczeglnych przypadkach schorzenia. Istotnym problemem jest wic utrzymanie temperatury ustroju czowieka na poziomie wzgldnie staym. Zachowanie takiego stanu rwnowagi moe by trudne do osignicia lub niemoliwe do utrzymania przez duszy czas, w przypadku jeli praca zwizana jest z duym wysikiem fizycznym.Organizmy ywe, w tym rwnie organizm ludzki, charakteryzuje homeostaza, czyli waciwo utrzymania optymalnego stanu rwnowagi podstawowych procesw fizjologicznych, mimo oddziaywania czynnikw rodowiska zewntrznego. Regulacja i sterowanie procesami metabolicznymi zachodzcymi w organizmie dokonuj si samoczynnie. Praca czowieka, naruszajca stan rwnowagi waciwy dla stanu spoczynku, zmusza organizm do osignicia nowego stanu rwnowagi, waciwego dla stanu dziaania. Por. M. Wykowska, wiczenia laboratoryjne z ergonomii. Wydawnictwo AGH, Krakw 1995, s. 76-98.3
45
rdem energii dla ustroju ywego s pokarmy skadajce si z biaka, wglowodanw i tuszczw. Procesy metaboliczne powoduj utlenianie tych skadnikw w organizmie. Intensywno przemian materii jest funkcj wielu czynnikw4. Do najwaniejszych z nich nale: wzrost, wiek, ciar ciaa i ple. Na cakowity wydatek energetyczny skada si suma nastpujcych wartoci (oznaczenia por. tab. 5): Cpm = Ppm + Dpo, + Kup, + K,p, . Podstawowa przemiana materii jest najwysza u dzieci, a nastpnie wraz z wiekiem stopniowo si obnia5. Wykazuje onaPpm cakowity wydatek energetyczny
charakterystyczny rytm dobowy i sezonowy. Wpyw na ni wywieraj rwnie takie czynniki, jak temperatura powietrza - najniszy poziom przemiany materii zaobserwowano w temperaturze okoo 30C.Tabela 5. Wielkoci okrelajce oglny wydatek energetyczny u czowieka Skadniki wydatku energetycznego Podstawowa przemiana materii Swoiste, dynamiczne dziaanie poywienia od 16 do 30% Py Wydatek czynnociowy poza prac zawodow Wydatek czynnociowy podczas pracy zawodowej Cakowity wydatek energetyczny Symbol Ppm Dpo Knzpz Wielkoci wydatku energetycznego w kcal/dob 1400-1800 40-510 500-600 w kJ/dob 5852-7524 585-2132 2090 - 2508
Kzpz
0-3500
0-14630
Cpm
2040-6410
8527-26794
rdo: Opracowanie wasne na podstawie: J. Roener, Podstawy ergonomii, s. 33 i 34.
4
Przemiana materii polega na przyswojeniu i eliminowaniu z ustroju substancji chemicznych
oraz na wytwarzaniu i zuyciu energii.5
Podstawowa przemiana materii jest to najmniejsza ilo energii zuywanej przez
czowieka przebywajcego na czczo w optymalnych i niezmiennych warunkach otoczenia (w temperaturze 20C), nie wykonujcego adnych czynnoci fizycznych i psychicznych.
46
Poziom przemiany materii podwysza si pod wpywem wprowadzeniaD po
poywienia, przy czym zalenie od jego skadu przyrost ten waha si od 10 do 30% w stosunku do podstawowej przemiany materii. Zjawisko to jest uwarunkowane wzmoeniem czynnoci ukadu trawiennego oraz intensywniejsz przemian komrkow. Wan pozycj cakowitego wydatku energetycznego stanowi wydatek
K nsps
czynnociowy poza prac zawodow, ktry wynosi przecitnie 2000-2500 kJ na dob. Na wielko t skadaj si wszelkie czynnoci nie zwizane z prac zawodow, takie jak: energia wydatkowana na drog do pracy i z powrotem, wyjcie do kina, spacer itp. Najintensywniejszym czynnikiem powodujcym podwyszenie poziomu
K sps
przemiany materii jest praca, przede wszystkim za dynamiczna praca fizyczna. Ilo energii zuywanej podczas pracy okrela si jako wydatek czynnociowy podczas pracy zawodowej. Cakowita przemiana czynnociowa skada si z dwch wartoci, a mianowicie: wydatku energetycznego do wykonania pracy zawodowej, tzw. kalorie pracy zawodowej, oraz zwizanego ze wszystkimi innymi czynnociami wykonywanymi przez czowieka w cigu dnia. Wielko wydatku energetycznego podczas pracy zaley od rodzaju pracy, jak wykonuje pracownik (por. tab. 6). Wykonywanie prac o znacznym zrnicowaniu stopnia cikoci nasuwa pytanie, czy s sposoby mierzenia ich intensywnoci6. Pomiaru wydatku energetycznego mona dokona, stosujc rnego rodzaju metody: kalorymetri bezporedni, kalorymetri poredni, chronometraowo-tabelaryczn wedug Lehmanna, metod oceny na podstawie mechanicznego efektu pracy, ocen wydatku energetycznego na podstawie zachodzcych w czasie6
metody pomiaru wydatku energetycznego:
Istnieje bezsporna potrzeba ustalenia miernikw w skali mikroekonomicznej. S one bowiem
jedyn obiektywn podstaw do okrelenia, jak dugo mona wykonywa dany rodzaj pracy bez perzerwy oraz do ustalenia systemu przerw wypoczynkowych i rozmieszczenia tych przerw w stosunku do okresw pracy. Mierniki te powinny take suy do przeprowadzenia porwnania rnych sposobw wykonywania danej pracy z punktu widzenia kosztu energetycznego". W skali makroapoecznej umoliwi to ustalenie potrzebnej iloci ywnoci dla poszczeglnych grup ludnoci.
47
Tabela 6. Klasyfikacja pracy wedug wielkoci oglnego wydatku energetycznego i liczby kalorii pracy zawodowej Stopie cikoci pracy Lekka Umiarkowana rednia Cika Bardzo cika Niezmiernie cika Wyczerpujca Wielko oglnego wydatku energetycznego w kcal/dob w kJ/dob 2300 - 2800 9623-11715 2801 - 3300 3301 - 3800 3801-4300 11716-13807 13808-15899 15900-17991 Wielko wydatku energetycznego podczas pracy zawodowej w kcal/dob 0-500 501 -1000 1001 -1500 1501 - 2000 2001 - 2500 2501 - 3000 3001 - 3500 w kJ/dob 0- 2090 2091- 4184 4185- 6276 6277- 8368 8369-10460 10461-12552 12553-14650
4301 - 4800 17 992 - 20 083 4801 - 5300 5301 - 5800 20084-22175 22176-24267
rdo: Opracowanie wasne na podstawie: J. Rosner, Podstawy ergonomii, s. 3
pracy zmian fizjologicznych, ocen uciliwoci wynikajcej z wysikw statycznych, ocen uciliwoci zwizanej z monotypowoci ruchw roboczych oraz badanie odnowy ttna" jako metody stopnia obcienia prac7. Pierwsza metoda kalorymetrii bezporedniej pozwala na jednoczesny pomiar wymiany gazowej i wytworzonego ciepa aparatem Atwatera-Rosa-Benedicta. Zasada oznaczania opiera si na ustalaniu rnicy temperatur wody wchodzcej do ukadu i wychodzcej z niego. Wentylacj zapewnia zamknity ukad krcego powietrza, a wytwarzany dwutlenek wgla jest absorbowany przez pochaniacze zawierajce wapno sodowe. Szeroko stosowana jest metoda kalorymetrii poredniej. Opiera si ona na iloci wykorzystywanego tlenu i wyprodukowanego w tym samym czasie dwutlenek wgla. Do oznacze stosowane s dwa systemy aparatw: otwarty z przepywem powietrza i zamknity, w ktrym wydychany dwutlenek wgla jest pochaniany przez wapno sodowe. Zuyty tlen zostaje uzupeniany ze zbiornika, wykazujcego jednoczenie wielko przepywu. Znajc ilo tlenu potrzebnego do wytworzenia l kcal oraz wspczynnik oddechowy, mona obliczy wielko wydatku energetycznego czowieka8.Por. M. Krause, Ergonomia. Praktyczna wiedza o pracujcym czowieku i jego rodowisku, wyd. lska Organizacja Techniczna, Krakw 1992, s. 39 - 84. 8 Pierwszy raz ta metoda zostaa zastosowana 60 lat temu przez fizjologa angielskiego Douglasa.7
kalorymetria bezporednia
kalorymetria porednia
48
Pomiary wydatku energetycznego zarwno za pomoc kalorymetrii bezporedniej, jak i poredniej wymagaj odpowiedniej aparatury i specjalnie wyszkolonego personelu. S one niezwykle pracochonne i kopotliwe dla pracownikw, na ktrych dokonuje si bada. Dlatego te metody te s stosowane w wyspecjalizowanych laboratoriach badawczych. Potrzeby zwizane z analiz cikoci pracy wymagaj zastosowania bardziej dostpnych metod oceny wydatku energetycznego na stanowisku roboczym. Celowe wydaje si w zwizku z tym przedstawienie metod, ktre stanowi drogi postpowania w tym zakresie. metoda chronometraiowo-tabelaryczna
Stosujc
chronometraowo-tabelaryczn
metod
oceny
wydatku
energetycznego, posugujemy si tabelami przedstawiajcymi wielkoci wydatku energetycznego przy rnych czynnociach w k J efektywnych na minut9. Stosujc tabele, ograniczymy si do dokadnego chronometrau czynnoci wykonywanych przez pracownika. Obliczamy, ile czasu w cigu zmiany roboczej zuywa pracownik na poszczeglne, jednolite pod wzgldem energetycznym czynnoci, mnoymy uzyskane wartoci w minutach przez odpowiednie liczby duli zamieszczone w tabelach. Suma tych iloczynw stanowi wielko efektywnego wydatku energetycznego pracownika. Naley mie na uwadze, e tabele nie obejmuj wszystkich rodzajw prac, jakie wykonuje pracownik. Przy napotkaniu trudnoci w tym wzgldzie mona wykorzysta uproszczon metod chronometraowo-tabelaryczn oceny wydatku energetycznego wedug Lehmanna. Metoda ta polega na uwzgldnieniu zajmowanej przy pracy pozycji ciaa oraz okrelonego przez rodzaj pracy stopnia zaangaowania ukadu miniowego (por. tab. 7, cz A i B). Z tabeli 7 cz A odczytujemy liczb duli zuytkowan na otrzymanie danej pozycji ciaa przy pracy. Z tabeli 7 cz B odczytujemy zapotrzebowanie energetyczne zwizane z wykonywaniem pracy zalenie od zajmowanej pozycji. Po zakwalifikowaniu wykonanych czynnoci do odpowiedniego typu obcie dokonujemy chronometrau na podstawie danych zawartych w tabeli 7 cz A i B, a nastpnie dodajemy obliczone wartoci, otrzymujc9
Tabele wielkoci wydatku energetycznego przy rnorodnych czynnociach zostay opracowane
w okresie ostatnich 60 lat za pomoc metody kalorymetrii poredniej.
49
Tabela 7. Normatywy czstkowe wydatku energetycznego w zalenoci od pozycji ciaa i rodzaju wykonywanej pracyCz A
Pozycja ciaa Siedzca Na kolanach Na kucki Stojca Stojca pochylona Chodzenie Wchodzenie po pochyoci bez obcienia
Wydatek energetyczny w kcal/min 0,3 0,5 0,5 0,6 0,8 1,7-3,5 0,75 na l m wzniesienia w kJ/min 1,2 2,1 2,1 2,5 3,3 7,1 -14,6 3,1 na l m wzniesienia
Cz B
Rodzaj pracy Praca palcw, doni i przedramienia lekka rednia cika Praca jednego ramienia lekka rednia Praca obu ramion cika lekka rednia cika Praca mini koczyn i tuowia lekka rednia cika
Wydatek energetyczny w kcal/min w kJ/min 0,3 - 0,6 0,6-0,9 0,9-1,2 0,7-1,2 1,2-1,7 1,7-2,2 1,5 - 2,0 2,0-2,5 2,5 - 3,0 2,5- 4,0 4,0- 6,0 6,0- 8,5 8,5-11,5 1,2-2,5 2,5 - 3,8 3,8 - 5,0 2,9-5,0 5,0-7,1 7,1-9,2 6,3- 8,4 8,4-10,5 10,5 -12,6 10,5 -16,7 16,7-25,1 25,1-35,5 35,5 - 48,1
rdo: Por. H. Kirsctmcr, Obcienie fizyczne podczas pracy zawodowej i jego ocena, w: Ergonomiczna ocena uciliwoci pracy, pod red. A. Hanscna, wyd. 2, WZ CRZZ, Warszawa 1970, s. 46.
50
poszukiwany wydatek energetyczny przy danym, rodzaju wykonywanej pracy.-na podstawie mechanicznego efektu pracy
Kolejna
metoda
oceny
wydatku
energetycznego
na
podstawie
mechanicznego efektu pracy jest moliwa do zastosowania tam, gdzie mechaniczny efekt pracy moe by atwo wymierzony w kilogramometrach. W warunkach produkcyjnych ma to miejsce wwczas, gdy minie dynamicznie przeciwdziaaj sile cikoci, np. przenoszenie ciarw na pewn wysoko, adowanie itp. Pomiaru wydatku energetycznego mona dokona take na podstawie zachodzcych w czasie pracy zmian fizjologicznych. Fakt ten umoliwia wykorzystanie ksztatowania si pewnych parametrw hemodynamicznych i respiracyjnych do oceny natenia wysiku fizycznego pracownika. W tym przypadku dokonuje si pomiaru wentylacji puc, czstoci ttna i temperatury ciaa (por. tab. 8). Liczby duli podane w tabeli ujmuj zarwno efektywny wydatek energetyczny, jak i przemian podstawow. S to tzw. dule brutto. W celu wyliczenia duli efektywnych, bez uwzgldnienia przemiany podstawowej, odejmujemy od zaczonych wartoci 4,2 kJ.
na podstawie zachodzcych zmian fizjologicznych
ocena uciliwoci wysilku statycznego
W trakcie wykonywania pracy wystpuje zawsze obcienie statyczne. W zwizku z tym celowe wydaje si stosowanie metody oceny uciliwoci wynikajcej z wysikw statycznych. Ocena obcienia statycznego nie moe by oparta na cisych metodach naukowych jako zbyt kopotliwych. W zwizku z tym dla celw praktycznych mona zastosowa analiz pozycji ciaa zajmowanej przez pracownika przy pracy. Klasyfikacj opart na tym kryterium przedstawia tabela 9. Podane w tabeli przykady maj charakter orientacyjny.
wpyw monotypowoci ruchw roboczych
Kolejna
metoda
polega
na
badaniu
wpywu
monotypowoci
wykonywanych ruchw na wzrost oglnego obcienia fizycznego. Stosowana klasyfikacja stopnia obcienia wynikajcego z monotypowoci ruchw opiera si na zaoeniu, i mamy do czynienia z powtarzajc si operacj robocz, obarczajc tylko pewne grupy mini, co wywouje stany lokalne zmczenia. W celu wyliczenia wielkoci zmczenia bierzemy pod uwag liczb powtrze stereotypowej operacji roboczej w cigu zmiany i wielko uytej przy tym siy (por. tab. 10). Naley zwrci uwag, e monotypowo ruchw ma pewien zwizek z tzw. monotoni pracy. Wielokrotne powtarzanie ograniczonych przestrzennie
51
operacji roboczych stanowi podstawowyTabela 8. Zmiany fizjologiczne zachodzce w organizmie czowieka podczas pracy w zalenoci od natenia wysiku fizycznego Natenie wysiku fizycznego Bardzo lekki Lekki redni Ciki Bardzo ciki Niezmiernie ciki Wyczerpujcy Wydatek energetyczny kcal/min 15,0 kJ/min 62,7 Zuycie tlenu (w l/min) 3,0 cd. tab. 8 Natenie wysiku fizycznego Bardzo lekki Lekki redni Ciki Bardzo ciki Niezmiernie ciki Wyczerpujcy Wentylacja plu (w l/min) Czstotliwo ttna Temperatura ciaa C na min 85 180 39,5
rdo: Opracowanie wasne na podstawie: J. Rosncr, Podstawy ergonomii, s. 31; S. Klonowicz, Wybrane zagadnienia jlijologii pracy, w: Ergonomia. Zagadnienie przystosowania pracy do alowieka, pod red. J. Rosnera, KiW, Warszawa 1974, s. 139.
czynnik w wywoywaniu monotonii. Zjawisko to znajduje reperkusje przede wszystkim w sferze psychicznej pracownika. Ostatni z o
