Acta Universitatis Nicolai Copernici Zabytkoznawstwo i Konserwatorstwo XXXVII, Toruń 2009 Władysław Serwatowski Warszawa Plakat polski na Expo’92 – mistrzowie i debiutanci K ulturę nowoczesnego świata współtworzą znaki i symbole. Znaki mają formę przedmiotową, a symbole odwzorowują idee. Rozpoznajemy zna- ki towarowe, firmowe, handlowe, niekiedy piktogramy i logotypy. Znaki te tworzą w świecie nową ikonosferę. Poruszamy się w niej podobnie jak pojazdy wśród znaków drogowych. Zatrzymujemy się przy jednych, mkniemy do dru- gich, krytykujemy pojawienie się innych. Symbole niosą z sobą tajemnicę, ale równocześnie są wyjaśnieniem, łączą czas teraźniejszy z historią i przyszłością 1 . W pejzażu zurbanizowanym szczególnymi znakami są plakaty. To wy- jątkowe obrazy. Plakaty są nieme, ale mówią do nas, krzyczą, wołają i przy- pominają. Wielokrotnie oglądane, wpisują się w naszą pamięć i poruszają wrażliwość. W Polsce, dzięki talentowi artystów projektantów i pozornym potrzebom rynku, plakaciści otrzymali wyjątkowe warunki dla artystyczne- go rozwoju uprawianej specjalności. Połączenie talentu ze sprzyjającym kli- matem dla twórczości plakatowej w Polsce sprawiło, że w latach 60. XX wie- ku światowa krytyka artystyczna wprowadziła do międzynarodowego słow- nika charakterystyczne i schlebiające określenie – polska szkoła plakatu. Współtworzyli ją mistrzowie i wybitni profesorowie, którzy do swego grona 1 Por. W. Serwatowski, Znak mojego czasu, w: katalogu – pracy zespołowej do wystawy Znak mojego czasu, pod red. W. Jędrzejca i M. Nowińskiego, Akademia Sztuk Pięknych w War- szawie, Warszawa 2002.
41
Embed
Plakat polski na Expo'92 – mistrzowie i debiutanci
This document is posted to help you gain knowledge. Please leave a comment to let me know what you think about it! Share it to your friends and learn new things together.
Transcript
Acta UniversitatisNicolai Copernici
Zabytkoznawstwo i Konserwatorstwo XXXVII, Toruń 2009
Władysław SerwatowskiWarszawa
Plakat polski na Expo’92 – mistrzowie i debiutanci
Kulturę nowoczesnego świata współtworzą znaki i symbole. Znaki mają formę przedmiotową, a symbole odwzorowują idee. Rozpoznajemy zna-
ki towarowe, firmowe, handlowe, niekiedy piktogramy i logotypy. Znaki te tworzą w świecie nową ikonosferę. Poruszamy się w niej podobnie jak pojazdy wśród znaków drogowych. Zatrzymujemy się przy jednych, mkniemy do dru-gich, krytykujemy pojawienie się innych. Symbole niosą z sobą tajemnicę, ale równocześnie są wyjaśnieniem, łączą czas teraźniejszy z historią i przyszłością1.
W pejzażu zurbanizowanym szczególnymi znakami są plakaty. To wy-jątkowe obrazy. Plakaty są nieme, ale mówią do nas, krzyczą, wołają i przy-pominają. Wielokrotnie oglądane, wpisują się w naszą pamięć i poruszają wrażliwość. W Polsce, dzięki talentowi artystów projektantów i pozornym potrzebom rynku, plakaciści otrzymali wyjątkowe warunki dla artystyczne-go rozwoju uprawianej specjalności. Połączenie talentu ze sprzyjającym kli-matem dla twórczości plakatowej w Polsce sprawiło, że w latach 60. XX wie-ku światowa krytyka artystyczna wprowadziła do międzynarodowego słow-nika charakterystyczne i schlebiające określenie – polska szkoła plakatu. Współtworzyli ją mistrzowie i wybitni profesorowie, którzy do swego grona
1 Por. W. Serwatowski, Znak mojego czasu, w: katalogu – pracy zespołowej do wystawy Znak mojego czasu, pod red. W. Jędrzejca i M. Nowińskiego, Akademia Sztuk Pięknych w War-szawie, Warszawa 2002.
Władysław Serwatowski82
dopuszczali młodzież, swoich uczniów, najzdolniejszych malarzy i pomysło-wych projektantów.
Światowa ocena plakatowej twórczości Polaków z perspektywy trzydzie-stolecia jest nadzwyczaj pozytywna. Potwierdza to, wydane w Tokio przez Recruit Co Ltd. w latach 1990–1994, 20-tomowe dzieło Creation – Inter-national Graphics Design, Art & Illustration pod redakcją Yusaku Kamekury2 (1915–1997). Świat otrzymał szczegółowe omówienia osiągnięć artystycz-nych 144 wybranych mistrzów i zespołów międzynarodowych specjalizują-cych się w plakacie. W Creation pokazano i skonfrontowano dorobek 14 Po-laków3. Okładki Creation dla tomów 3, 8 i 13 były dziełem Romana Cieślewi-cza, Waldemara Świerzego i Jana Sawki.
W trzydziestoleciu zamykającym wiek XX polska szkoła plakatu była pojęciem rozpoznawanym i używanym w dwojakim znaczeniu w Ameryce, Australii, Azji i Europie.
1. Podmiotowym – jako nominalni profesorowie – seniorzy i kilka na-zwisk z grupy fantastycznie twórczej młodzieży; pracujący w kilku dużych miastach w Polsce, rywalizujący wzajemnie o jakość i efekt. Mistrzowie-profe-sorowie kierują autorskimi katedrami w Akademiach Sztuk Pięknych, a mło-de indywidualności realizują się z pozycji niezależnych i niezrzeszonych.
2. Przedmiotowym – jako etykieta wizerunkowa wysokiej jakości przy-pisywana plakatom drukowanym w Polsce, a postrzeganym w międzynaro-dowej rywalizacji artystycznej.
Pojęcie i ranga polskiej szkoły plakatu kształtowały się od lat 60. XX w. jako wynik indywidualnych osiągnięć projektantów. Ten proces trwa na po-czątku XXI w. przy inwazji mediów elektronicznych i zmniejszeniu nakła-dów wydawnictw na papierze. Osłabia to recepcję plakatu jako dzieła, ale buduje i wzmacnia pozycję prac wybitnych.
Historycy sztuki, badając polski plakat, wskazują tytuły dotyczące róż-nych segmentów życia publicznego, które spełniają wymóg jakościowy dla przynależności do kategorii polska szkoła plakatu. Przez kilkadziesiąt lat nie
2 W. Serwatowski, Pożegnanie Yusaku Kamekura (1915–1997). Niewielki wzrostem, wielki duchem, Rzeczpospolita, 31.5.1997.
Plakat polski na Expo’92 – mistrzowie i debiutanci 83
było w Polsce sytuacji, aby należący do niej twórcy pracowali indywidualnie, ale i razem dla wyraźnie określonego projektu. W 1991 roku pojawiła się sy-tuacja nowa. Trzynastu plakacistów – mistrzów o światowej sławie i utalen-towanych młodych zaprojektowało plakaty na ten sam temat. Momentem wspólnym i tematem docelowym było EXPO’92 w Sewilli z udziałem Polski.
Wystawę Uniwersalną EXPO’92 organizowano 22 lata po Wystawie Uniwersalnej EXPO’70 w Osace. EXPO’92 miało szesnastoletnią międzyna-rodową genezę (1976–1992), pięcioletnie globalne działania marketingowe (1987–1992), jednodniowe apogeum otwarcia (20.4.1992), 176 dni świato-wej dostępności i rozgłosu, datę zamknięcia (12.10.1992) i siedem lat doko-nywania ocen, podsumowania i rozliczania (1992–1999).
Polska droga do EXPO’92 rozpoczęła się 22 stycznia 1987 r. Ambasada Hiszpanii w Warszawie skierowała wtedy do MSZ PRL zaproszenie Rządu Królestwa Hiszpanii dla Rządu PRL do udziału w Wystawie Uniwersalnej EXPO’92 w Sewilli. Zaproszenie w formie noty werbalnej nr 6/87 otrzymał Minister SZ prof. Marian Orzechowski, który uchylił się od podjęcia decyzji. Sprawa zaproszenia powróciła po dwóch latach. Minister SZ Tadeusz Ole-chowski podpisał 6 lutego 1989 r. decyzję przyjęcia zaproszenia dla udziału Polski w EXPO’924. Protokół Dyplomatyczny MSZ potwierdził Ambasadzie Hiszpanii w Warszawie, notą nr 53-3-89, udział Polski w Wystawie Uniwer-salnej EXPO’92 w Sewilli.
Organizacja Wystawy w Sewilli i wymóg popularyzacji EXPO’92 na świecie skłoniły Hiszpanów do zamawiania i wydania serii plakatów w trzech kategoriach:
a) reklamowych, z wyraźną typografią i z fotografiami Sewilli; b) graficzno-informacyjnych, projektowanych przez uznanych autorów,
w wysokich nakładach i w dużych formatach dla ekspozycji zewnętrznej; c) artystyczno-kolekcjonerskich, w niskich nakładach, z podaniem
imienia i nazwiska autora plakatu pismem ze składu, obok sygnatury indy-widualnej.
W Hiszpanii projektowanie plakatów powierzano mistrzom i między-narodowym agencjom z państw, które już w 1987 r. potwierdziły udział
4 Podjęcie decyzji nastąpiło po rozpoczęciu rozmów dyplomatycznych w sprawie wizyty w Polsce Pary Królewskiej Hiszpanii, na zaproszenie najwyższych władz PRL.
Władysław Serwatowski84
w EXPO’92. Artystów debiutantów pominięto. Osiemnastu autorów pro-jektowało plakaty na imienne zaproszenie hiszpańskiego, państwowego re-alizatora wystawy – Sociedad Estatal EXPO’92 Sevilla. Plakaty w formacie 48 × 68 cm wydało w latach 1987–1989 hiszpańskie wydawnictwo Pandora. Ten monopolista wprowadził plakaty EXPO’92 do sprzedaży w sklepachz pamiątkami na terenie Hiszpanii. W podpisie każdy plakat w formacie 48 × 68 cm miał dodatkowy napis Carteles Conmemorativos (plakaty pamiąt-kowe) i numer w kolekcji. Plakaty w formacie 69 × 99 cm, używane w rekla-mie zewnętrznej, nie miały adnotacji „plakat pamiątkowy” i numeru. Oto wszyscy zaproszeni autorzy, w nawiasie numer plakatu w kolekcji rozpozna-wanej znakiem oraz rok wydania pierwszego nakładu: Guy Billout, Francja (9, ’88); Miguel Calatayud, Hiszpania (1, ’87); Ivan Cheremayeff, USA (11, ’88); Seymour Chwast, USA (8, ’88); Nicole Claveloux, Francja (13, ’89); Etienne Delessert, Szwajcaria (16, ’89); Heinz Edelmann, Niemcy (5, ’88); Jean Michel Folon, Belgia (bez numeru i daty); Daniel Gil, Hiszpania (6, ’88); Milton Glaser, USA (3, ’87); Alfredo Gonzalez , Kuba (bez numeru i daty); Brad Holland, USA (15, ’89); Günther Kieser, Niemcy (7, ’88); Car-los Killiam, Hiszpania (12, ’88); Lorenzo Mattotti, Włochy (10, ’88); Jacobo Perez-Enciso, Hiszpania (14, ’89); Juan Romero, Hiszpania (2, ’88); Sergio Topi, Włochy (4, ’87). Do obiegu wprowadzono plakaty z oficjalną maskotką EXPO’92 – „Curro” zaprojektowane przez Niemca Heinza Edelmanna. Wy-dane przez Hiszpanów plakaty pokazano w 1990 r. w Galerii Forum w Kra-kowie, prowadzonej przez Krzysztofa Dydo. Publiczność poznała 22 plaka-ty dla Expo’92 w Sewilli i 34 plakaty wydane przez Hiszpanów na Igrzyska Olimpijskie w Barcelonie’92. W 1991 r. ten sam wybór 56 plakatów ogląda-no w BWA w Kaliszu z katalogiem wystawy5. Wybór hiszpańskich plakatów z EXPO’92 pokazano w Teatrze Muzycznym w Gdyni6.
5 W. Serwatowski, Plakat hiszpański 1992 roku, katalog wystawy, BWA w Kaliszu, Am-basada Hiszpanii w Warszawie, Komisarz Narodowy Udziału Polski w Wystawie Uniwersalnej Sevilla’92, Kalisz 1991.
6 Premierze musicalu „Człowiek z La Manczy” w reż. Jerzego Gruzy towarzyszyła wysta-wa „Don Kichotów” – grafik Stefana Massalskiego (1910–1972) oraz plakatów dla EXPO’92. Wystawiali: Amerykanie – Cheremayeff, Chwast, Glaser i Holland, Belg – Folon, Hiszpan Perez-Enciso, Kubańczyk Gonzales, Niemiec Edelmann oraz Włosi: Mattotti i Topi; por.
Plakat polski na Expo’92 – mistrzowie i debiutanci 85
Od roku 1939 Polska nie uczestniczyła w światowych EXPO. Udział w EXPO’92 w Sewilli miał dla niej charakter debiutu. Zadaniem dyploma-tycznym było pokazanie światu nowego wizerunku Polski. Komisarz Gene-ralny udziału Polski w EXPO’927 znał poziom i rangę polskiej szkoły plakatu na świecie, dlatego w 1991 r. zamówił u grafików i malarzy projekty plakatów, dotyczące skojarzeń artystycznych z EXPO’92, tematu przewodniego, czyli „Spotkania Dwóch Światów – Ery Odkryć” oraz rocznicy „1492–1992”. Pro-fesorom ASP proponowano, aby z grupą najlepszych studentów na specjaliza-cji podjęli projektowanie plakatów dotyczących udziału Polski w EXPO’928.
Motywem racjonalizującym decyzję był sposób, w jaki Hiszpanie po-strzegali przemiany polityczne w Polsce na wiosnę 1989 r. i pokazywali skut-ki tych zmian w Europie. Barceloński dziennik „El Periodico” przyznał Le-chowi Wałęsie tytuł „Człowieka Roku Nowej Ery” (1989). Oryginalność „El Periodico” polegała na pokazaniu Wałęsy – bohatera europejskich przemian – w formie malarsko-artystycznej zamiast tekstowo-opisowej9. „El Periodico” zamówiło u polskich plakacistów portrety Wałęsy wykonywane w dowol-nej formie artystycznej. Zaproszonym dano jeden wzór fotografii portreto-wej, aby punkt startu był jednakowy. Hiszpanie nie wymagali od artystów korzystania z tej pomocy ikonograficznej. Kolorową publikację noworoczną dołączono do największego, międzynarodowego10 dziennika Katalonii. Pol-scy plakaciści otrzymali własne strony w historycznej publikacji hiszpańskiej
W. Serwatowski, Sevilla – EXPO’92, [w:] S. Kitowski, Człowiek z La Manczy, Teatr Muzyczny w Gdyni, czerwiec 1991, s. 33.
7 Pełnienie funkcji Komisarza Generalnego Udziału Polski w Wystawie Uniwersalnej EXPO’92 w Sewilli trwało od 7.12.1990 do 31.8.1993.
8 Pracę ze studentami podjął w Akademii Sztuk Pięknych w Gdańsku prof. Mieczysław Wasilewski.
9 G. Jaraba, A. Roura, P. Puig, El año 0 de una nueva era Lech Walesa, nuestro hombre de 1989. Los mejores ilustradores polacos y españoles retratan en exclusiva al lider de Solidaridad, „El Periodico”, Barcelona, 12’1989.
10 Inicjatorem konkursu i wydawcą specjalnego dodatku był Antoni Cases i Pallarés, zastępca redaktora naczelnego „El Periodico” i dyrektor Ediciones Primera Plana, S.A./Gru-po Z w Barcelonie; W. Serwatowski, El Periodico’s Person of the Year, The Leader and his Limmers, The Warsaw Voice 1990; idem, Painted Wałęsa/Wałęsa malowany, Kaleidoscope LOT 1990, nr 3; idem, Lech Wałęsa in den Augen polnischer Maler und Graphiker, PIKZ, Berlin 1990.
Władysław Serwatowski86
razem z 14 malarzami i grafikami hiszpańskimi11, później też związanymi z EXPO’92. Beneficjentami głośnej w Europie publikacji stali się polscy pla-kaciści, których 19 projektowało dla „El Periodico” artystyczny wizerunek Wałęsy. Z mistrzami polskiego plakatu udany debiut międzynarodowy od-notowali Sławomir Kitowski z Gdyni, Krzysztof Tyczkowski z Łodzi i Darek Komorek z Warszawy12.
11 Emili Bargués, Guillem Cifré, Javier Mariscal, German Meni, Pati Nuňez, Jordi Paris, Augusti Puig i Pinyol, Claret Serrahima, Antoni Salichs, America Sanchez, Enric Satué, Salva-dor Saura, Ramón Torrente i Joan Pere Viladecans.
12 Autorzy prac – od lewej: okładka (Ferran Grau, Emilli Rapallo, Augusti Jansana); Hubert Hilscher, Leonard Feliks Konopelski, Sławomir Kitowski, Stasys Eidrigevičius, Krzysz-tof Tyczkowski, Darek Komorek; Mieczysław Wasilewski, Jakup Erol, Edward Lutczyn, Lech Majewski, Tadeusz Grabowski, Jan Młodożeniec, Grzegorz Marszałek, Edward Dwurnik, Wiesław Rosocha, Maciej Urbaniec, Andrzej Pągowski, Franciszek Maśluszczak, Marek Płoza- -Doliński. Prace Marszałka i Wasilewskiego kupiło Muzeum Narodowe w Gdańsku w 1990, pozostałe projekty są w zbiorach prywatnych. Z projektów wykonano w 2005 po dwie odbitki 100 × 70 cm i włączono do wystawy SOLIDARNOŚĆ 1980–2005 SOLID ART, pokazywanej w Parlamencie Europejskim w Brukseli, na Université Libre des Bruxelles, w Museu d’Historia de Catalunya w Barcelonie i na Festiwalu Filmów w Antwerpii w 2005.
Reprodukcja prac z „El Periodico”
Plakat polski na Expo’92 – mistrzowie i debiutanci 87
Wśród zaproszonych do projektowania plakatów dla EXPO’92 było ośmiu mistrzów – profesorów Akademii Sztuk Pięknych w Berlinie, Gdań-sku, Katowicach, Krakowie, Londynie, Paryżu, Warszawie i Wrocławiu. Cztery projekty pochodziły od artystów niezależnych. Jeden projekt wykonał laureat konkursu studenckiego, a jeden plakat był reprodukcją malarstwa. Opublikowano 14 plakatów, które popularyzowały Polskę w Sewilli i plakat polski w świecie. Łączny nakład plakatów wyniósł 60 410 egz. W plakatowej kolekcji jest „Dama z gronostajem” Leonarda da Vinci (1452–1519). Plakat wydano w porozumieniu z Adamem Czartoryskim (1940, Sewilla), człon-kiem Komitetu Honorowego udziału Polski w EXPO’92, właścicielem Fun-dacji Czartoryskich w Krakowie i obrazu. „Dama z gronostajem” to debiut da Vinci jako polskiego plakacisty13. W transformacji dzieła da Vinci pomógł Lech Majewski, który dopełnił plakat informacją literniczą. 200 egz. z nakła-du 4200 ks. Adam Czartoryski sygnował w czasie swojego specjalnego dnia, 23 lipca1992 r., w Pawilonie Polski14. Autografy księcia-właściciela obrazu na plakatach „Damy” podnosiły rangę polskiego debiutu plakatu, popularyzo-wanego na EXPO’92 przez kuzyna króla Jana Karola I Burbona.
13 Por. K. Teller (red.), Polish Prince At Milwaukee Art Museum Opening Night. Leonardo da Vinci and the Splendour of Poland: A History of Collecting and Patronage on View September, Polish News, Bensenville, Ill. Nr 9/2002, s. 41 i okładka tytułowa.
14 Redacción – Polonia celebra el dia del Principe Adam Czartoryski-Borbon, „El Correo de Andalucia”, 17.07.1992.
EXPO’92. Drugi z lewej Adam Czartoryski, fot. archiwum
Władysław Serwatowski88
Plakat „Dama z gronostajem” miał w Sewilli symboliczne znaczenie. Hiszpania planowała rozbudować programem oficjalnym EXPO’92 stosunki bilateralne i wnioskowała o wypożyczenie obiektów z muzealnych zbiorów zagranicznych. Wskazania ekspertów hiszpańskich dotyczyły eksponatów z dwóch muzeów polskich. Celem hiszpańskich starań było uświetnienie najważniejszej wystawy artystyczno-historycznej EXPO’92 – Sztuka i kultu-ra na świecie w 1492. Oficjalne wystąpienia Hiszpanów dotyczyły wypoży-czenia z Muzeum Uniwersytetu Jagiellońskiego drobnych, ale ważnych dla historycznej ekspozycji prac Wita Stwosza, czyli rysunków tuszem dla ko-ścioła Karmelitów w Norymberdze oraz obrazu Leonarda da Vinci – „Dama z gronostajem” ze zbiorów Książąt Czartoryskich Muzeum Narodowego w Krakowie.
Korespondencje Radcy Pełnomocnego Sociedad Estatal EXPO’92 Jacin-to Pellóna Diaza, z 8.3.1990 i 12.2.1991 oraz Felipe V. Garina z Komitetu Naukowego i Rosy Marii Subirany, dyr. Programu Sztuk Pięknych z 4.1.1991 były przez stronę polską (Muzeum UJ i Muzeum Narodowe w Krakowie) rozstrzygnięte negatywnie dla wnioskujących15.
W serii polskich plakatów był jeden wydany na zlecenie Prezydenta Wro-cławia Bogdana Zdrojewskiego. Projekt Andrzeja Klimowskiego zapowiadał i reklamował Dni Wrocławia na EXPO’92 (22–24.9.1992). Historię plaka-tów związanych z Polską na EXPO’92 dopełniają autorskie plakaty w nakła-dach limitowanych, które dla polskiej wystawy wydali Bülent Erkmen (1947)
Plakat polski na Expo’92 – mistrzowie i debiutanci 89
w Turcji (100 egz.), Paul Ibou (1939) w Belgii (100 egz.) i Shin Matsunaga (1940) w Japonii (50 egz. w dwóch formatach).
Czternaście plakatów plasowało sekcję polską na EXPO’92 na pozycji największego edytora plakatów do jednego zdarzenia kulturalnego w histo-rii Polski. Polska strategia wizualna wynikała z badań nad znaczeniem pla-katów artystycznych w czasie międzynarodowych zdarzeń i rozpoznania ich publicznej dynamiki po zakończeniu tych zdarzeń. Analizy funkcjonalności wybranych stu plakatów z lat 1959–1989 wskazują, że w czasie ważnego zdarzenia plakaty pełnią funkcje przede wszystkim informacyjno-reklamo-we. Po zdarzeniu plakaty nabierają zaś wartości dzieła sztuki, przedłużają ży-wotność zapowiadanego tematu i tworzą do niego wartość dodaną. Tak było z plakatami:
1. Armando Testy (1917–1992) dla Igrzysk Olimpijskich w Rzymie w 1960,
2. Yusaku Kamekury (1915–1997) dla Igrzysk Olimpijskich w Tokio w 1964,
3. Jana Lenicy (1928–2001) do „Woyzzecka” w Teatrze Wielkim w Warszawie w 1964,
4. Shigeo Fukudy (1932–2009) dla EXPO’70 w Osace, 5. Macieja Urbańca (1925–2004) z „Mona Lisą” dla cyrku w 1970, 6. Henryka Tomaszewskiego (1914–2005) dla Teatru Narodów w Pol-
sce w 1975, 7. Juana Miró (1893–1983) dla Piłkarskich Mistrzostw Świata w Hisz-
panii w 1982, 8. Rolanda Topora (1938–1997) dla Piłkarskich Mistrzostw Świata
w Hiszpanii w 1982,9. Romana Cieślewicza (1930–1996) dla Presences Polonaises w Cen-
trum Pompidou w Paryżu w 1983, 10. Raymonda Savignaca (1907–2002) dla Euro’84, 11. Saula Bassa (1920–1996) dla Igrzysk Olimpijskich w Los Angeles
w 1984, 12. Franciszka Starowieyskiego (1930–2009) do wystawy autorskiej
w MOMA w Nowym Jorku w 1985,13. Shina Matsunagi do Europalia 1989 Japan,14. Yusaku Kamekury dla Design EXPO’89 w Nagoya.
Władysław Serwatowski90
Wskazane plakaty zapowiadały wydarzenia, były drukami reklamowy-mi. Ich nakłady podstawowe ulegały wyczerpaniu z końcem zdarzeń. Aby wykluczyć podobną sytuację, nakłady plakatów polskich na EXPO’92 były wysokie, a rozpowszechnianie w Polsce ograniczone16. W Hiszpanii plakaty dystrybuowano przez Pawilon Polski.
W czasie EXPO’92 prowadzone były w Pawilonie Polskim i w hiszpań-skim Pawilonie Sztuki ankiety dotyczące zainteresowania plakatami. Ok. 8% indagowanych miało wcześniej kontakt z plakatem z Polski. Goście najczęściej znali i pytali o plakat Wiktora Sadowskiego, który był wybrany i reproduko-wany w dziewięciu pierwszych wydaniach katalogów oficjalnych17 na stronie dotyczącej Polski. Duże zainteresowanie zwiedzających towarzyszyło plaka-tom Jana Lenicy, Rolanda Topora, Mieczysława Górowskiego i Waldemara Świerzego. Plakaty pozostałych projektantów miały zwolenników wśród tych osób, które z polskim plakatem miały wcześniej kontakt przez wystawy mię-dzynarodowe albo znały nazwiska artystów, którzy tworzyli w ich kręgach kulturowych.
Plakat młodego artysty na arenie międzynarodowej – Tomasza Bogu-sławskiego – wskazywali i wysoko cenili Skandynawowie i Niemcy; plakat współtwórcy polskiej szkoły plakatu Romana Cieślewicza pozyskiwali głów-nie Francuzi i Niemcy; plakat Stasysa Eidrigevičiusa, którego przedstawiono w pierwszym tomie Creation – Japończycy i Amerykanie; plakat „Vivat” Ro-mana Kalarusa – Francuzi, Niemcy i Holendrzy; plakat Jana Sawki – Ame-rykanie i Francuzi, którzy znali dorobek Polaka z akcji na rzecz solidarności z „Solidarnością” w latach 1981–1983. Plakat o uniwersalnym przesłaniu cy-wilizacyjnym rozpiętym między wiekiem XV a eksploracją kosmosu Rosła-wa Szaybo rozpoznawali i chwalili Brytyjczycy, Holendrzy i Skandynawowie. Nazwisko kojarzyli z teatralnym plakatem „Tamara” (Łempicka) i okładkami płytowymi, które projektował w Londynie dla CBS. Plakat Waldemara Świe-rzego był ceniony i chwalony przez Hiszpanów, Portugalczyków, Włochów
16 Egzemplarze plakatów przekazano do Muzeum Plakatu w Wilanowie i Muzeum Na-rodowego w Poznaniu oraz do galerii, które zakupione egzemplarze wprowadziły do dalszego obiegu.
17 Wg rozpoznania tylko wersja hiszpańska katalogu miała drugie wydanie; brak danych o wysokości nakładów wersji językowych.
Plakat polski na Expo’92 – mistrzowie i debiutanci 91
i gości z Ameryki Południowej. Odkrywano kunszt malarski laureata Bienna-le w Sao Paulo’69, przenoszony na nowy plakat. Goście w Pawilonie Polskim podejmowali dyskusje, czy postać malowana symbolicznie winna być identy-fikowana z Kopernikiem, czy z Kolumbem?
Plakaty polskie EXPO’92 oglądali Hiszpanie, zaskoczeni wysoką arty-styczną jakością kolekcji dla wystawy w stolicy Andaluzji. Z komentarzy ar-tystów, dziennikarzy i recenzentów wynikało, że brak plakacistów z Polski wśród autorów plakatów wydanych przez Hiszpanię osłabiał pamiątkową serię Wystawy Uniwersalnej EXPO’92. Komentarze, różne od hiszpań-skich, wygłaszali goście z Ameryki Południowej. Przekazy z polskich plaka-tów trafiały do nich znacznie lepiej niż do Hiszpanów. Drapieżne dla oka i wyobraźni oraz adekwatne do zdarzeń w XV–XVIII wieku – tak były po-strzegane prace Lenicy, Topora i Eidrigevičiusa. Latynosi chwalili odwagę artystów w ukazaniu historycznej i politycznej prawdy z innej perspektywy albo rozumianej inaczej niż prawda lansowana przez historiozofię hiszpań-ską. Plakaty wystawione w czasie dużej konferencji prasowej 18 lutego 1992 na EXPO’92 były eksponowane jako rozwiązania artystyczne na temat Ko-lumba, bohatera Hiszpanów18. Jego nazwisko, w brzmieniu hiszpańskim
18 15 lipca 2006 media elektroniczne podały informację o nowych wynikach badań hiszpańskich dotyczących postaci Krzysztofa Kolumba. Dokumenty nie kłamią: Kolumb to chciwy tyran. Krzysztof Kolumb, odkrywca Ameryki, nie miał pojęcia o rządzeniu i stosował okrutne metody wobec tubylców i osadników – wynika z dokumentu odkrytego i zbadanego w Hiszpanii. Consuelo Varela, z Najwyższej Rady Badań Historycznych (CSIC), która przestu-diowała ten 46-stronicowy, nieznany dotąd dokument, powiedziała, że jest to „najważniejszy tekst na temat hiszpańskich kolonii, jaki odkryto w ciągu ostatnich 100 lat”. Dokument, który odkryła archiwistka Isabel Aguirre, zawiera zeznania 23 świadków, uwzględnione w czasie przewodu sądowego z roku 1500. Proces ten sprawił, że bracia Krzysztofa Kolumba, Jakub i Bartłomiej, zostali uwięzieni i odesłani z Ameryki do Hiszpanii. „Dokument ten ukazuje Kolumba jako człowieka stosującego okrutne kary, skazującego ludzi w zbiorowych proce-sach i odmawiającego wydawania żywności swym ludziom” – mówi Varela, autorka książki Upadek Krzysztofa Kolumba, śledztwo Bobadilli. Jej zdaniem omawiany tekst sprawia, iż w pięć wieków po śmierci odkrywcy i kolonizatora „upada jego mit”. „Dotąd wiedzieliśmy, że został pozbawiony swych godności i władzy, ale nie znaliśmy rzeczywistych tego motywów” – dodaje Varela. Kolumb stracił stanowisko wicekróla i gubernatora Indii. Zbadany dokument ukazuje codzienne życie w koloniach hiszpańskich w Ameryce, gdzie Hiszpanie „cierpieli prawdziwy głód, czekając na próżno na przybycie statków z żywnością”. Autor dokumentu, zwierzch-nik zakonu Calatrava, Francisco de Bobadilla, przeprowadził śledztwo w sprawie Kolumba
Władysław Serwatowski92
Colon, zawiera się zawsze w powszechnie rozumianym wyrazie colonisación, który ma jednak historię i etymologię znacznie starszą niż bohater z przeło-mu XV i XVI wieku.
Plakat Topora pokazany na tej konferencji spotkał się z wyraźnym sprze-ciwem hiszpańskich organizatorów, ale równocześnie silnym poparciem dziennikarzy latynoskich, którzy nadali mu nośny tytuł „Defloracja krzy-żowa Ameryki”. Ten nieformalny tytuł sprawił Toporowi w Paryżu wielką satysfakcję. Ważną grupę odbiorców polskich plakatów stanowili w Sewilli studenci z wielu państw, którzy kupowali albo prosili o egzemplarze okazowe dla utrwalenia pamięci o EXPO. Z polskiej perspektywy ta reakcja oznaczała popularyzację polskiego dorobku z EXPO’92 w ważnych grupach docelo-wych kształtujących opinię publiczną.
Istotną rolę odegrał plakat Andrzeja Klimowskiego, popularyzujący obecność Wrocławia na EXPO’92. Bogdan Zdrojewski, którego ambicją było kreowanie wizerunku miasta, w którym był prezydentem, w sierpniu1999 przedstawił kandydaturę Wrocławia jako miasta gotowego organizować EXPO’2009, później EXPO’201019.
Z plakacistów zaliczanych do polskiej szkoły plakatu na EXPO’92 obec-nych było czterech. Eidrigevičius i Majewski zwiedzali wystawę jako goście
na polecenie hiszpańskiej pary monarchów katolickich”. Dzięki temu tekstowi dowiedzie-liśmy się, że pod rządami Kolumba handlowano białymi niewolnikami, sprzedawanymi na licytacjach i zrozumieliśmy przyczyny prób buntu na wyspie Dominikanie” – powiedziała wybitna hiszpańska historyczka, prowadząca badania nad życiem Kolumba. Omawiany do-kument odnaleziono podczas archiwizacji materiałów, które przez długi czas uznawano za zaginione. Niektóre ze spisanych świadectw dotyczących odkrywcy Ameryki złożyli wrogo-wie Kolumba, ale są tam również zeznania jego ludzi, którzy „czuli się zmuszeni zeznawać przeciwko niemu i opowiedzieć o popełnianych przez niego okrucieństwach”. Dotychczas nikt nie studiował żadnych tekstów, które stawiałyby admirała w tak negatywnym świetle. Został on odwołany i pozbawiony swych godności. Ostatnią podróż do Nowego Świata odbył w 1502 roku (http://wiadomosci.onet.pl/1356691,16,item.html – dostęp 15.11.2006). Po 14 latach od EXPO’92 okazało się, że w sprawie drapieżności polskich plakatów wobec wize-runku Kolumba racja była po stronie artystów pracujących dla Polski – Lenicy i Topora oraz dziennikarzy latynoskich.
19 W grudniu 2002 na Walnym Zgromadzeniu Delegatów Międzynarodowego Biura Wystawa (BIE) wybrano Szanghaj jako gospodarza EXPO’2010. Wrocław w 2005 r. ponowił starania o Wystawę Tematyczną EXPO’2012, ale w listopadzie 2007 w głosowaniu tajnym w Międzynarodowym Biurze Wystaw na miejsce EXPO’2012 wybrano koreańskie Yeosu.
Plakat polski na Expo’92 – mistrzowie i debiutanci 93
honorowi w Dniu Polski, a Sawka i Starowieyski pokazywali swój doro-bek na wystawie w hiszpańskim Pawilonie Sztuki20. Ich wystawa trwała od 14 maja do 3 czerwca 1992. Zgodę na prestiżową wystawę wyraziła trzyoso-bowa rada artystyczna Pawilonu: historyk sztuki Carmen Bueno (dyrektor wystaw plastycznych EXPO’92), krytyk sztuki Tania Fernández de Toledo (dyrektor Pawilonu Sztuki) i José Agost Caballero, ekspert międzynarodo-wego rynku sztuki. Z 71 wniosków sekcji narodowych wystawy przyznano – po konkursie ofert – 28 państwom21.
Jan Sawka, plakacista, pokazał cykl sztandarów22 przygotowanych spe-cjalnie na wystawę w Sewilli. Były one wypowiedzią artysty, głosem albo krzy-kiem pokolenia rozdartego losami politycznymi. Sztandary były szczególną modlitwą; niemym, artystycznym testamentem albo donośnym requiem, korzystającym ze skupienia i ciszy. 23 prace nawiązywały chronologicznie do współczesnej historii Polski w siedmiu odsłonach, ustalonych przez artystę. W kolekcji 15 prac tworzyło pięć tryptyków, a cztery dalsze współgrały jako dyptyki. Obrazy malowane w formatach od 120 × 200 cm do 200 × 365 cm, odpowiednio zestawiane, oddawały emocje artystyczne i silne znaki dla sko-jarzeń polityczno-społecznych. W piątym szeregu tryptyk tworzyły obrazy na płótnie w formach pagonów z dystynkcjami judaizmu, chrześcijaństwa i fotografii z polnymi kwiatkami. Były sztandary nawiązujące do zdarzeń heroicznych, dramatów politycznych i krwawych wydarzeń wojennych (Ka-tyń, „Solidarność”, stan wojenny w Polsce). Sztandary miały siłę przekazu. To, co dostrzegano, kojarzono z przesłaniem reżimów przeszłości lub totali-taryzmów współczesności. Sawka narzucał artystyczną perspektywę wobec dramatycznych wydarzeń z historii.
20 Por. W. Serwatowski, Sevilla – EXPO’92..., s. 32–33.21 Plan wystaw narodowych w Pawilonie Sztuki EXPO’92: 20.4–12.5 (Dania, Try-
22 M. Rostworowski, J. Sawka, Mi Europa – My Europe, w kat. Bereś, Brzozowski, Nowo-sielski, Sawka, Starowieyski, Exposición de Polonia, Pabellon de las Artes EXPO’92 Sevilla 14 de Mayo – 2 de Junio 1992, pod red. J. Karasek, Grafix, Warszawa 1992.
Władysław Serwatowski94
Franciszek Starowieyski (1930–2009) pokazał w Pawilonie Sztuki23 akcję artystyczną „FINES de EUROPA”. Był to 18. Teatr Rysowania24. Staro-wieyski odkrywał tajemnicę aktu twórczego w czasie tworzenia i formowa-nia dzieła. Programowy, pseudoekshibicjonistyczny happening wprowadzał widza w świat kreacji. Pozwalał rozumieć dzieło oraz istotę sensu sztuki jako działalność człowieka pragnącego manifestować i porozumiewać się z odbior-cą dzieła. Starowieyski pokazał w przestrzeni, którą zajmował, kilkanaście pla-katów. Pochodziły z różnych okresów twórczości, drukowane były w Polsce, Niemczech, Francji, Włoszech, Szwajcarii i Stanach Zjednoczonych, projek-towane do wystaw indywidualnych, dla teatrów i dzieł filmowych w latach 1970–1992. Wszystkie plakaty pochodziły z archiwum projektanta.
Wystawę Polaków w Pawilonie Sztuki obejrzało ponad 98 tys. osób. W raporcie końcowym EXPO’92, w październiku 1992 dyrektor Fernández de Toledo ekspozycję dzieł polskich artystów uznała za jedną z najciekaw-szych prezentacji narodowych. Diagnoza wynikała z obserwacji bezpośred-nich i oryginalnych zachowań Sawki i Starowieyskiego wobec zwiedzających prezentację. Widzowie mieli możliwość spotkania i usłyszenia artystów oraz bezpośredniej rozmowy z każdym autorem.
Pobyt Sawki i Starowieyskiego w Sewilli dał publiczności możliwość spo-tkań autorów w pejzażu ich dzieł. Widzowie z ciekawością postrzegali i z za-dowoleniem doceniali żywy dialog z twórcami obdarzonymi talentem perswa-zji, prowokacji, eksplikacji i tonizacji niespodziewanych emocji. Japończycy dostrzegali sfery kansei i chisei, czyli emocje płynące z dzieł i racjonalne ro-zumowanie słyszalne w ekspresyjnych wypowiedziach autorskich25. Publicz-
23 W. Serwatowski, Pożegnanie Franciszka Starowieyskiego. Malarz duszy i ciała w stoli-cach, „Kultura i Biznes”, nr 46, Łódź 2009, s. 3.
24 Pierwszy Teatr Rysowania odbył się w Koszalinie w 1981 r.; wcześniej zorganizowano dwie akcje malarskie – plener w Świdwinie’1980 i akcja całodzienna w formie performance w Teatrze Narodowym w Warszawie przy projektowaniu plakatu do sztuki Tadeusza Róże-wicza „Białe małżeństwo” w sierpniu 1978. Starowieyski przyznaje po latach, że publiczne robienie sztuki daje inny rodzaj koncentracji, nieosiągalny w samotności. Za: A. Stroka, Staro-wieyski, Oficyna Wydawnicza „Kwadrat”, Kraków 1999.
25 W. Serwatowski, Wabi sabi a kansei engineering – Perspektywa historyczna – doświadcze-nia polskie, [w:] Interfejs użytkownika – Kansei w praktyce, Katedra Multimediów Polsko-Japoń-skiej Wyższej Szkoły Technik Komputerowych, Warszawa 2007.
Plakat polski na Expo’92 – mistrzowie i debiutanci 95
ność wiedziała, że doświadcza momentów unikalnych. W Teatrze Rysowania uczestnicząca publiczność rozmawiała po angielsku, francusku i niemiecku ze Starowieyskim – autorem, reżyserem i aktorem zdarzenia. Publiczność, która stawiała zaskakujące, ale racjonalne pytania, podnosiła koncentrację twórczą Starowieyskiego. Sytuacje mobilizowały do umieszczenia rozwiązań artystycznych na płaszczyznach zbudowanego z blejtramów, wydzielone-go pomieszczenia. Wchodząc na teren akcji Teatru Rysowania, zwiedzający widzieli początkowo jedynie zagruntowane delikatnie na kolor szary płótno z wielkim, charakterystycznym, kaligrafowanym podpisem F. v. B. Starowiey-ski 26, wykonanym szerokim węglem. Niżej, na osi podpisu, umieszczono fotograficzną dokumentację z wcześniejszych akcji. W kolumnach skrajnych widniały napisy Teatr rysowania El TEATRO DE DIBUJAR No 18 w osiemna-stu językach, co nawiązywało w Sewilli do 18. edycji takiej akcji artystycznej. Przekłady językowe tytułu zdarzenia formułowano z aktywnym wsparciem doradczym gości z Indii, Arabii Saudyjskiej, Chin, Japonii i Turcji. Przestrzeń dla działań artystycznych była z trzech stron zamknięta blejtramami wysoki-mi na 230 cm, z płótnami stanowiącymi podobrazia dla twórczości. Wysoka sala ekspozycyjna, oświetlana intensywnie z konstrukcji metalowej pod sufi-tem, była oddzielona czarnym materiałem rozpiętym nad powierzchnią akcji. W odległości czterech metrów od trzech ścian z blejtramami umieszczono okrągły jednonożny stolik, na którym leżały narzędzia malarskie i rekwizyty teatru rysowania – kreda, węgiel, woda, fiksatywa, papierosy, popielniczka, zapałki. Obok stała składana drabina schodkowa, przykryta miękką, powłó-czystą ochrową tkaniną. Schodki drabiny służyły niekiedy jako miejsce spo-czynku dla osób zapraszanych do inspirującego pozowania. Publiczność mię-dzynarodowa obserwująca akcję była wielokrotnie oczarowana, zaskoczona, zafascynowana albo zadziwiona, że wśród osób oglądających akcję twórczą Starowieyskiego są przede wszystkim kobiety rozmaitego wieku i różnej kar-nacji ciała. Forma malowanych postaci bardziej nawiązywała do postaci z ulu-bionych w Sewilli Velázqueza i Zurbarana oraz Rubensa i Goi niż bohaterek Modiglianiego czy rysunkowych figur Saula Steinberga. W Pawilonie Sztuki od 10 rano do 21.00 panował doskonały klimat i porozumienie między pol-
26 Franciszek Starowieyski otrzymał w 1993 nagrodę Komisarza Generalnego za nie-zwykłą atrakcyjność Teatru Rysowania w Pawilonie Sztuki w Sewilli.
Władysław Serwatowski96
skim malarzem akcjonistą a międzynarodową widownią. Panie, odczuwając genius loci wynikający z temperamentu Starowieyskiego i klimatu Andaluzji, ze zrozumieniem przyjmowały powierzane przez malarza-reżysera chwilowe role publiczne nagich muz asystujących malarzowi-aktorowi. Nieruchomia-ły, wibrowały, pozowały, kokietowały, zapominały się, zatapiały w artystycz-nej konwencji i pozwalały utrwalać na płótnie wybrane przez Mistrza, arty-stycznie przeniesione i zniekształcane fragmenty swego ciała. Inspirującym inspicjentem i suflerem kilkudniowej akcji Teatru Malowania była paryżanka MM, animator i krytyk sztuki, związana z jednym z paryskich centrów kul-tury. MM mówiła po hiszpańsku, francusku, angielsku i niemiecku. Była pro-motorem Starowieyskiego, którego poznała w latach 80. we Francji. MM była współwydawcą albumu Franciszek Starowieyski – Posters 1973–1984, w serii „Creation” B + A, Initiale 7 – AREA.
Wpisy zachowane w księdze gości dają świadectwo atmosfery artystycz-nej w Pawilonie Sztuki EXPO’92: „Dziękujemy za fantastyczną wystawę w Pawilonie Sztuki. Teraz nadchodzi godzina »Solidarności« również arty-stycznej” – Tania de Toledo, dyrektor Pawilonu Sztuki; „Ta sztuka to świat pięknej wyobraźni, nigdy nie zrealizowanej na świecie” – podpis nieczytelny; „To wstyd fundować ludziom wystawę złożoną z takich zwariowanych dzi-wactw” – Luis Dictelen, Luxemburg; „Starowieyski – ty jesteś absolutnym wariatem – takim jak ja. Gratulacje z Wenezueli” – podpis nieczytelny; „Jan Sawka – Brawo”, podpis nieczytelny; „Ten teatr rysowania to sztuka czysta i dramatyczna” – Norma J.; „Jestem profesorem sztuki i ta wystawa nie jest żadną kreacją” – podpis nieczytelny; „Wystawa ogromnie interesująca. Opuszczam ją wzbogacony o wiele wzruszeń. Ambasadorom polskiej sztuki gratuluję i serdecznie dziękuję” – Tadeusz Zieliński, Rzecznik Praw Obywa-telskich; „Bereś i Sawka – jesteście najlepsi” – podpis nieczytelny; „Z podzię-kowaniem i najlepszymi wrażeniami z naszej wystawy” – Piotr Łukasiewicz, wiceminister Kultury i Sztuki RP; „Tylko nie mówcie, że wam się to nie podo-ba, bo wówczas was wezmą za idiotów” – Silvia Valle Lopez – krytyk sztuki, Sewilla; „Moje gratulacje za wspaniałą obecność na EXPO’92, z życzeniami świetlistej i obiecującej przyszłości” – Javier Mateo, dyrektor Pawilonu Ara-gonii; „Papież Wojtyła nie potrzebuje takich artystów” – podpis nieczytelny; „Nie, nie rozumiem, albo rozumiem zbyt wiele” – podpis japoński, nieczy-telny; „Nie podoba mi się sztuka współczesna. Aby ją zrozumieć, trzeba dużo
Plakat polski na Expo’92 – mistrzowie i debiutanci 97
myśleć i kombinować” – podpis nieczytelny; „Ta księga wpisów jest większą sztuką niż wszystkie wystawy w tym Pawilonie” – José García Bonego.
Przez 17 lat od zakończenia Wystawy Uniwersalnej 19 autorskich pla-katów wydanych przez Sociedad Estatal EXPO’92 SA uległo zapomnieniu. Nie były te plakaty widoczne na ważnych narodowych i międzynarodowych wystawach27 ani w drugim obiegu galeryjno-kolekcjonerskim czy wystawach indywidualnych poszczególnych autorów. Dorobek artystów, którzy projek-towali dla hiszpańskiego organizatora EXPO’92, jest częściowo zgromadzo-ny w Bibliotece Narodowej w Madrycie, ale nie zachowały się tam przykłady wszystkich wydanych egzemplarzy. W kilku muzeach na świecie są plakaty gromadzone według czytelnych kryteriów narodowościowych, ale plakatów z EXPO’92 brakuje28. Plakaty trafiły do osób, które odwiedziły EXPO’92, ale występowanie plakatów w instytucjach publicznych jest znikome. Ślad cywilizacji wizualnej końca XX wieku pozostał zupełnie ukryty29 .
Kolekcja polskich plakatów z EXPO’92 wygląda inaczej. Tytuły wydane w 1992 r. przypominają o Polsce na EXPO’92 i polskiej szkole plakatu. Plaka-ty wydane do Sewilli są dla autorów ważną pozycją w dorobku projektowym. Tezę potwierdza wystawianie tych plakatów na pokazach indywidualnych i dołączanie do kolekcji zbiorowych. Każdy z autorów respektował w projek-towaniu plakatu regułę „3 i ”, która głosi, że plakat musi czytelnie informo-wać, chwytliwie ilustrować i przekonująco inspirować.
27 Badaniom poddano międzynarodowe wystawy plakatu w Aarhus, Amsterdamie, Barcelonie, Brnie, Chaumont, Essen, Fort Collins, Gnieźnie, Helsinkach, Krakowie, Lahti, Madrycie, Meksyku Mieście, Mons, Moskwie, Paryżu, Poznaniu, Teheranie, Tokio, Toyamie, Warszawie i Zurychu.
28 W Muzeum Plakatu w Wilanowie na wystawie indywidualnej Seymoura Chwasta w 2000 roku nie było plakatu z EXPO’92, projektowanego i wydanego w 1988. Muzeum Narodowe w Poznaniu na starannie przygotowywanych wystawach w cyklu Gnieźnieńskie spotkania z plakatem nie pokazało żadnego plakatu z EXPO’92 w Sewilli na wszechstronnych wystawach plakatu francuskiego w 1996; niemieckiego w 2001 i szwajcarskiego w 2003. Bra-kowało plakatu z EXPO’92 Günthera Kiesera na wystawie indywidualnej w Galerii Sztuki Wozownia w Toruniu, towarzyszącej 18. Międzynarodowemu Biennale Plakatu w Warszawie w 2002.
29 Plakaty hiszpańskie dot. EXPO’92 wystawione w Krakowie w 1990 i w Kaliszu w 1991 r. przekazano do zbiorów Krzysztofa Dydo w Krakowie.
Władysław Serwatowski98
Przez 17 lat zmieniały się ceny jednostkowe tych plakatów. W 1992 r. pierwsze egzemplarze dostępne na rynku w Polsce kosztowały równowartość 4 USD, na EXPO’92, gdy były obłożone hiszpańskimi podatkami i prowizja-mi od sprzedaży, kosztowały 7 USD. W roku 2009 galerie międzynarodowe podają na stronach internetowych, że ceny tych plakatów oscylują między 300 a 15 USD. Wzrost cen wynika z dynamiki rynku sztuki i osłabienia USD. Wyczerpane plakaty w nakładach pierwotnych wracają do ponownego obrotu kolekcjonerskiego, uzyskując znaczną wartość dodaną albo tzw. rentę plakacjonera30.
Międzynarodowym efektem edycji serii polskich plakatów na EXPO’92 było zorganizowanie przez Biuro Kongresów PP Orbis i Centrum Sztuki Stu-dio im. S. I. Witkiewicza I Światowego Kongresu Plakatologicznego w War-szawie w czerwcu 1994 r. z udziałem twórców plakatu, badaczy i popularyza-torów tej dziedziny sztuki. Udział brali Aartoma, Bermudez, Bernard, Cato, Chalet, Doring, Dydo, Geissbuhler, Kamekura, Lenica, Loesch, Majewski, Marszałek, Matthies, Matura, Otręba, Piippo, Rajlich, Saito, Schmidt, Ser-watowski, Starowieyski, Steiner, Szaybo, Świerzy, Tori, Troxler, Urbaniec, Wabnitz, Wieczorek i Yahagi. W czasie Kongresu wygłoszono 20 referatów naukowych i komunikatów. Z inicjatywy organizatorów Kongresu Plakato-logicznego Rektor i Senat Akademii Sztuk Pięknych w Warszawie przyznali doktorat honorowy zasłużonemu dla historii plakatu artyście japońskiemu Yusaku Kamekurze31. Był to pierwszy doktorat honorowy w historii ASP w Warszawie i pierwszy doktorat honorowy na świecie za twórczość plaka-tową. W czasie Kongresu omawiano hipotezę badawczą o rosnącym znacze-niu i wartości plakatów wydanych dla udziału Polski w EXPO’92. Od 15 lat wdrażane są kongresowe zalecenia, aby kontynuować badania nad serią tych unikalnych plakatów. Dokumentację tych plakatów przedstawiono poniżej. Nie uwzględnia się obecności tej kolekcji w zasobach portali internetowych, gdyż są one rzeczywistością dynamiczną i zmienną, a portale służą bardziej
30 Termin ten, określający jednym wyrazem kolekcjonera plakatu, wybrano w 1977 r. w konkursie organizowanym przez redakcję „Kolekcjonera”, miesięcznego dodatku „Kurie-ra Polskiego”, wydawanego w Warszawie. Przyjęto określenie Marty Latoszkówny, anglistki z Warszawy.
31 W. Serwatowski, Ten niesamowity Yusaku Kamekura; The Incredible Yusaku Kamekura, „Art & Business”, 1994, nr 3.
Plakat polski na Expo’92 – mistrzowie i debiutanci 99
aspektowi komercyjnemu niż artystycznej popularyzacji i naukowej doku-mentacji. W przedstawionej analizie uwzględniono też plakaty, które były w Pawilonie Polski na EXPO’92, a ich wydawcami byli: Urząd Miasta Wro-cławia i Shin Matsunaga. Prace Erkmena i Ibou w prezentacjach po EXPO’92 są traktowane jako grafiki okolicznościowe i pominięto je w rozwiniętej doku-mentacji. Odnotowano projekty plakatów, które nie były drukowane w peł-nym nakładzie i nie wprowadzono ich do obiegu. Do ewidencji włączono plakat ze wszystkimi znakami pawilonów, wydany przez Hiszpanów, po zakończeniu EXPO’92 w Sewilli jako plakat okolicznościowy. Egzemplarz archiwalny tego plakatu ze znakami znajduje się w Instytucie Marki Polskiej w Warszawie.
Polskie plakaty na Wystawie Uniwersalnej EXPO’92 w Sewilli
67,5 × 97,5 cm; 4000 egz. Oryginał w zbiorach Centrum
Flagi Ziemi w Warszawie.
32 Za kierownictwo artystyczne nad edycją plakatów nagrodzony Medalem Polonia (82 × 22 mm) projektowanym w 1991 w Pietrasanta przez Igora Mitoraja (1944), napis wg projektu Macieja Urbańca, odlewanym w brązie przez Pawła Jackowskiego (1957); wręczony 3.5.1992 w Pawilonie Polski w Sewilli.
Tytuł na plakacie: 1492–1992;
Władysław Serwatowski100
Repr. bw.: Polska na wystawie uniwersalnej Expo’92 Sevilla, Warszawa 1991 (kar-
ta pocztowa); W. Serwatowski, Polskie plakaty na Expo’92, „Projekt” nr 1/2’92/201,
s. 44; Polska zawsze bliska – Pawilon wyobraźni, BMB Promotions, Warszawa 2000,
wersje językowe publikacji: pol., ang. i niem., s. 15; Ziemianie na Księżycu, kat. wyst.,
InfoQultura, Warszawa 2009, s. 36.
Wyst.: Galeria Studio, Warszawa 1992; Expo’92 – Sevilla; Warszawa – SARP’94;
Plakatmuseum – Abyhoj’95, Dania; InfoQultura, Warszawa 2009.
Bibl.: W. Serwatowski, Polskie plakaty na Expo’92...; idem, Udział Rzeczypospo-
litej Polskiej w Wystawie Uniwersalnej EXPO’92 w Sewilli 20 IV 1992–12 X 1992,
Warszawa 1993; idem, Udział Polski w Wystawie Uniwersalnej EXPO’92 w Sewilli.
Znaczenie dla kształtowania wizerunku międzynarodowego, pr. dokt., Instytut Sto-
sunków Międzynarodowych, Wydział Dziennikarstwa i Nauk Politycznych Uniwer-
sytetu Warszawskiego, promotor prof. dr hab. Marian Edward Haliżak, Warszawa
2007; idem, Ziemianie na Księżycu, motywy lunarne w sztuce współczesnej, Miasto Sto-
łeczne Warszawa 2009, s. 12.
II. CIEŚLEWICZ ROMAN (1930, Lwów–1996, Paryż), współtwórca polskiej szko-
ły plakatu
Polonia en la Exposicion Universal. 20 Abril–12 Octubre 1992. Sevilla 1992; fot. reprodukcja bw.
Projekt: 1992; off.bw. 68 × 97 cm; sygn. pr. g. ze składu: Roman Cieślewicz;
4000 egz. Oryginał w Centrum Sztuki Studio w Warszawie.
Repr. bw.: Polska na wystawie uniwersalnej Expo’92
Sevilla...; „Przegląd Techniczny”, 1992, nr 3; W. Ser-
watowski, Wystawa Uniwersalna EXPO’92 w Sewilli,
„Wiedza i Życie”, 1992, nr 2; idem, Polskie plakaty na
Expo’92..., s. 43; 4. s. okładki albumu 100 lat polskiej
sztuki plakatu – 100th Anniversary of Polish Poster Art,
Kraków 1993; K. Dydo, Mistrzowie polskiej sztuki plaka-
tu – Masters of Polish Poster Art – Meister der Polnischen
Plakat-Kunst, Buffi, Secesja, Bielsko Biała 1995, s. 42;
C. Cohen, Roman Cieślewicz, vente le 19.3.2006, Paryż,
aukcja projektu wstępnego, www.romancieslewicz.com,
poz. 268, wycena 1500 €;
Plakat polski na Expo’92 – mistrzowie i debiutanci 101
cz.b.: Polish Posters 1960’s–1990’s, Musashino Art University 1998, s. 67.
Wyst.: Expo’92 – Sevilla; Plakatmuseum – Abyhoj’95; Roman Cieślewicz in
memoriam, Muzeum Plakatu w Wilanowie, luty–kwiecień 1998, poz. 193; Musa-
shino Art University Museum & Library 1998; Polnische Plakatkuenstler in der Welt
– Polscy Twórcy Plakatu w Świecie – Instytut Polski w Duesseldorfie 23.3–30.4.1999,
poz. 2; El cartell artistic polones – Motius espanyols en el cartell polones, Sala municipal
d’exposicions „La Biblioteca”, Blanes, Catalunya, 5–17.07.2002; El cartell artistic po-
lones, Casal de la Violeta de la vila d’Altafulla 19.07–10.08.2002, poz. 40.
Bibl.: I. Sadowska, Sevilla EXPO’92. 500 lat pomyłki Kolumba, „Przegląd Tech-
niczny”, 19.4.1992; W. Serwatowski, Polskie plakaty na Expo’92...; idem, Wystawa
Uniwersalna...; idem, Udział Rzeczypospolitej…; idem, Udział Polski...
III. EIDRIGEvIčIUS STASYS (1949, Medinisikiai, Litwa)
wersalnej Expo’92 Sevilla...; W. Serwatowski, Polskie plakaty na EXPO’92..., s. 44;
idem, Wystawa Uniwersalna...; zaproszenie na wystawę indywidualną w Galerii
Studio w Warszawie 14.02.1992; 4. s. okładki katalogu Stasys Eidrigevičius, Galeria
Studio, Warszawa 1992; Leksykon o Polsce 33, wersje pol., ang. i hiszp.; 4. s. okład-
33 Pierwszy polski Leksykon komputerowy przygotowany przez zespół pod redakcją Jerze-go Kwiatka i programistów Tomasza Kurowskiego, Roberta Tulickiego-Sypołowskiego i Łu-
Władysław Serwatowski102
ki albumu 100 lat polskiej sztuki plakatu – 100th Anniversary of Polish Poster Art,
Kraków 1993; katalog: Centenary of The Polish Poster From a Collection in The Krzysz-
tof Dydo Gallery, Cracow, Polish Cultural Institute, London 1993, s. 6; Polnische Pla-
katkuenstler in der Welt – Polscy Twórcy Plakatu w Świecie, Instytut Polski w Duessel-
dorfie, s. 15, poz. 12; El cartell artistic polones, Casal de la Violeta de la vila d’Altafulla
19.07–10.08.2002 – zaproszenie; Stasys – International Poster Exhibition in Hana
Haru Festa 2004, Poster Gallery Tokushima, s. 8;
cz.b.: „Rzeczpospolita” 6.3.1992; okładka katalogu w Altafulla, 2002 (w ra-
Warszawa – SARP’94; VIII Salon International de l’Affiche et des Arts de la Rue,
Paryż’94; Plakatmuseum – Abyhoj’95; Polnische Plakatkuenstler in der Welt – Pol-
scy Twórcy Plakatu w Świecie – Instytut Polski w Duesseldorfie 23.3–30.4.1999;
El cartell artistic polones – Motius espanyols en el cartell polones, Sala municipal
d’exposicions „La Biblioteca”, Blanes, Catalunya, 5–17.07.2002; El cartell artistic
polones, Casal de la Violeta de la vila d’Altafulla 19.07–10.08.2002, poz. 6; Stasys
– International Poster Exhibition in Hana Haru Festa 2004 – Poster Gallery Toku-
shima, Japonia.
Bibl.: W. Serwatowski, Polskie plakaty na Expo’92...; idem, Wystawa Uniwersal-
na...; idem, Udział Rzeczypospolitej...; idem, Udział Polski…
kasza Wąsowskiego przy wsparciu logistycznym firmy TECHMEX, dostępny od 12.4.1992; 2637 haseł według 22 grup indeksu tematycznego, 128 pojęć kluczowych i 8 wycieczek, ilu-strowany, w wersji angielskiej, hiszpańskiej i polskiej. Leksykon był częścią systemu informacji dostępnego dla zwiedzających EXPO’92 na terenie La Cartuja. System został w Sewilli unice-stwiony po zamknięciu wystawy 12.10.1992. Leksykon wykorzystano na EXPO’93 w Taejon; wycofany z obiegu 31.12.1993 z racji braku środków na zaspokojenie należnych opłat z tytułu prawa autorskiego i wynalazczego.
34 Rządowy program prezentacji osiągnięć polskiej kultury, gospodarki i możliwości tu-rystycznych realizowany od lipca 2001 do grudnia 2002 pod patronatem ministrów spraw zagranicznych i kultury RP. Wykonawcą zadań był Instytut Adama Mickiewicza w Warsza-wie; koordynatorem Roku Polskiego w Hiszpanii i Roku Polski w Katalonii był od 1.4 do 31.12.2002 Władysław Serwatowski.
Plakat polski na Expo’92 – mistrzowie i debiutanci 103
IV. GÓROWSKI MIECZYSŁAW (1941, Miłkowa), profesor ASP w Krakowie
Projekt: 1992; serigr.bw. 73 × 103 cm; sygn. ze składu śr.: Design by Shin
Matsunaga; oraz 36,5 × 51,5 cm w autorskim passe-partout 58,5 × 73 cm; 50 egz.
druk autorski w Tokio; wydawca: Shin Matsunaga Design Inc., Tokio 1992. Dwa
egzemplarze w zbiorach Centrum Flagi Ziemi
w Warszawie.
W kwietniu 1993 Tomasz Niedźwiedź
(1974) wykonał wg proj. Shina Matsunagi flagę
na sztucznym jedwabiu 100 × 140 cm, poka-
zaną 22.4.1993 w Państwowym Liceum Sztuk
Plastycznych w Warszawie z okazji Dnia Zie-
mi, w Zamku Lacko, Szwecja; w Sali Wielkiej
Plakat polski na Expo’92 – mistrzowie i debiutanci 109
Ratusza Wrocławskiego (26.2–30.4.1994), w plenerze Starego Miasta, Rzeszów
(15.5–5.7.1994), w Casino Kursaal w Ostendzie (21.9–2.10.1994), w plenerze –
Metro-Park-Kabaty, Warszawa, wrzesień 2008.
Nagr.: Medal Polonia projektowany przez Igora Mitoraja, napis Macieja Urbań-
ca, odlewany przez Pawła Jackowskiego, wręczony przez ambasadora RP w Tokio
Henryka Lipszyca we wrześniu 1993.
Repr.: Earth Flag Designs – Global Solidarity – Warszawa–Sevilla’92; Kodak
CD Photo – 2284 1021 1664 – Sztokholm’93; Earth Flag Designs – Global Solidarity
Symbols – Warszawa’94; „Creation” nr 20, s. 124 – Tokio’94; Ziemianie na Księżycu,
kat. wyst., s. 29.
Wyst.: Expo’92 – Sevilla; Galeria Studio – Warszawa’92; Muzeum Ziemi PAN
– Warszawa’93; Muzeum Historyczne – Zurych, 15 ICV, 1993; Zamek Lacko, Szwe-
cja, 1993; Muzeum Historyczne Miasta Wrocławia – Wrocław’94; Galeria Teatru
W. Siemaszkowej – Rzeszów’94; Casino Kursaal, Ostenda, 1994; Zamek Królewski
Warszawa, Dziedziniec, 1995; Metro-Park-Kabaty – Warszawa 2007; InfoQultura –
Warszawa 2009.
Bibl.: L. Jonsson, Flaggor Från fälttåg till folkfest, Stiftelsen Läckö Institutet,
1993, s. 34; W. Serwatowski, Leksykon Flagi Ziemi, Rzeszów 1994, s. 50; P. Ibou,
Logo World Symbol Festival, Zandhoven, Belgia 1995, s. 121; W. Serwatowski, Ency-
klopedia Flagi Ziemi, Warszawa 1997, s. 56; idem, Ziemianie na Księżycu..., s. 20.
X. SADOWSKI WIKTOR (1956, Oleandry)
1. SEWILLA 92; fot. reprodukcja bw.
Projekt: 1991; off.bw. 68 × 97 cm; sygn. pr.d.: S A D O W S K I 91; 9000 egz.39
Oryginał w kolekcji prywatnej.
Repr. bw.: Polska na wystawie uniwersalnej Expo’92 Sevilla...; „Wiedza i Ży-
cie”, 1992, nr 2; Official Guide EXPO’92, s. 203 (wyd. I, wersja ang., arab., chin., fr.,
hiszp., jap., niem., port., wł.)40; W. Serwatowski, Polskie plakaty na EXPO’92..., s. 42;
39 Nakład plakatu w zasobach Centrum Sztuki Studio został wyczerpany w 1997; poje-dyncze egzemplarze w drugim obiegu kolekcjonerskim oraz na aukcjach.
40 W drugich wydaniach katalogów w wersji hiszpańskiej i angielskiej wydawca pominął reprodukcję plakatu, zastępując ją widokiem Pawilonu Polski; inne wersje katalogu nie miały wznowień.
Władysław Serwatowski110
4. s. okładki albumu 100 lat polskiej sztuki plakatu...; w kat. Polske Plakater w Dansk
Plakatmuseum, Arhus 28.10–19.11.1995, s. 20; Polska zawsze bliska..., s. 13;
cz.b.: Polish Posters 1960’s–1990’s..., s. 72; Carteles polacos, en Altafulla, „El Pe-
riodico”, Barcelona, 28.07.2002.
Nadruki: a) na 200 egz. plakatów z I nakładu doko-
na-no nadruku czarnego typografia ze składu; w listopa-
dzie 1992 Flaga Ziemi, Galeria Studio Warszawa. Wystawa
czynna w dniach 3–9 grudnia 1992; b) na 10 egz. z nakładu
dokonano napisu czarną farbą przez szablon, w prawym
górnym rogu: Flaga Ziemi w Muzeum Ziemi PAN; c) na
200 egz. napis Flaga Ziemi – Galeria Foyer, Teatr im. W. Sie-
maszkowej Rzeszów, maj–czerwiec 1994.
Wyst.: Expo’92 – Sevilla; VI Wiosenny Salon Plakatu
Polskiego, Muzeum Plakatu w Wilanowie, poz. 193; War-
stler in der Welt..., poz. 53; El cartell artistic polones – Motius espanyols en el cartell polo-
nes, Sala municipal d’exposicions „La Biblioteca”, Blanes, Catalunya, 5–17.07.2002;
El cartell artistic polones, Casal de la Violeta de la vila d’Altafulla 19.07–10.08.2002,
poz. 39; InfoQultura – Warszawa 2009.
Bibl.: W. Serwatowski, Polskie plakaty na Expo ‘92...; idem, Udział Rzeczypospoli-
tej...; idem, Ziemianie na Księżycu..., s. 24.
XIV. TOPOR ROLAND41 (1938, Paryż–1997, Paryż)
1492–1992; fot. reprodukcja bw.
Projekt: 1991; gwasz, techn. wł. na odwrocie plakatu
autorskiego dla Kammerspiele Muenchen off. bw. 66 × 96
cm; sygn. pr.d.: R. Topor; 5000 egz. Oryginał w kolekcji
prywatnej w Warszawie.
41 Współpracował z polskimi instytucjami artystycznymi od lat 60. XX w. Syn Abrama Jachiela Topora (1903–1992), rzeźbiarza i malarza, absolwenta Akademii Sztuk Pięknych w Warszawie; autor ponad 200 plakatów zamawianych przez producentów filmowych, te-atralnych, galerie i muzea oraz instytucje społeczne i polityczne. Projektował plakat Piłkar-skich Mistrzostw Świata w Hiszpanii – Mundial 1982.
Władysław Serwatowski114
Repr. bw.: Polska na wystawie uniwersalnej Expo’92 Sevilla...; W. Serwatowski,
Polskie plakaty na EXPO’92..., s. 45; „Poland Today”, 1992, nr 5; Topor et Cie – Roland
Topor et les artistes contemporains polonais d’imagination panique (Czeczot, Dumała,
Kapusta, Klimowski, Krauze), Aix en Provence, Cite du Livre 2004, s. 3; B. Geremek,
Człowiek z La Manczy, Teatr Muzyczny w Gdyni, Gdynia 1991, s. 33.
Wyst.: Parlament Europejski, Bruksela, 30.8–4.9.2005; Université Libre de
Bruxelles, 20.9–8.10.2005; Museu d’Historia de Catalunya, Barcelona, 22.9–
–30.10.2005; Centrum Kultury, Antwerpia, 1–8.12.2005; Polska Agencja Informa-
cji i Inwestycji Zagranicznych, Warszawa, 21.12.2005.
Bibl.: W. Serwatowski, Sevilla – EXPO’92, [w:] Kitowski, Człowiek z La Man-
czy…, s. 32–33; idem, Polskie plakaty na Expo’92...; idem, Udział Rzeczypospolitej...;
idem, Gioconda to ja... plakaty Macieja Urbańca, www.culture.pl, marzec 2005;
42 6.9.1991 Komisarz Generalny Polski zaprosił prof. Henryka Tomaszewskiego do za-projektowania okładek dla planowanej edycji płyty z nagranym hymnem Polski i publikacji towarzyszącej. Planowano, że dyrygentem tego nagrania będzie Witold Lutosławski. Po od-rzuceniu projektu monety przez NBP Tomaszewski zrezygnował ze współpracy projektowej, a Lutosławski zasugerował w korespondencji innego dyrygenta, bardziej predysponowanego do takiego zadania niż on sam.
Władysław Serwatowski116
idem, 1980–2005 SOLID ART..., s. 28 i 42; idem, Udział Polski… Znak Macieja
Urbańca utrwalił Tomasz Bogusławski w stemplu projektowanym dla serii znaczków
pocztowych Tysiąclecie, z wizerunkami uczestniczących w EXPO’92 Krzysztofa
Pendereckiego i Lecha Wałęsy, Poczta Polska FDC 11.11.2001; www.polishartworld.
com/artists.php?lang=pl&aSO=1&aId=64; fot.
Plakat polski na Expo’92 – mistrzowie i debiutanci 117
B. Projekt znaku 24,8 × 34,8 cm do samodzielnego plakatu;
fot. reprodukcja bw.
Niezrealizowany; wzór używany w Pawilonie Polski
do pieczętowania pamiątkowych paszportów EXPO’92 go-
ściom wystawy; wyrazisty polski znak EXPO’92 dla celów
reklamowo-marketingowych.
C. EXPO’92 – Pasporte, Pabellon de Polonia; projekt
Projekt: 1991; techn. mieszana, 50 × 70 cm; sygn. pr. śr.: Tomasz Bengsz; nie-
drukowany. Oryginał w zbiorach Centrum Flagi Ziemi w Warszawie.
Projekt plakatu powstał jako przeniesienie bryły – rzeźby na papier. Obiekt
przestrzenny otrzymał nagrodę specjalną Komisarza Generalnego udziału Polski
na EXPO’92 w konkursie urządzonym przez prof. Mieczysława Wasilewskiego dla
studentów IV i V roku Wydziału Grafiki ASP w Warszawie w 1991. Nazwa „Polo-
nito” na określenie figury44 powstała w wyniku konkursu45 ogłoszonego w II Pro-
43 Autor wykonał dwa projekty wstępne w gipsie, polichromowane, niesygnowane w formacie 16 × 13 cm (głowa orła bez korony, w czerwonej, rozbitej skorupie) i 12 × 7 cm (orlątko wykluwające się z czerwonej skorupy); projekty w zbiorach prywatnych.
44 Forma ceramiczna, studyjna, niesygnowana w zbiorach prywatnych.45 Trzysta propozycji nadesłanych w ogólnopolskim konkursie oceniało jury w składzie:
Jacek Cygan, Carlos Alex Marrodán Casas, Władysław Serwatowski i Andrzej Ibis-Wróblewski.
Władysław Serwatowski118
gramie TVP przez Komisarza Generalnego, określenie zapro-
ponowała Elżbieta Solińska.
W 2005 z projektu przekształconego cyfrowo wykonano
odbitkę 100 × 70 cm, którą pokazano na wystawach SOLID
ART w Brukseli i Antwerpii w ramach obchodów 25-lecia „So-
lidarności”.
Repr. bw.: Polska na wystawie uniwersalnej Expo’92 Se-
villa...; W. Serwatowski, Polskie plakaty na EXPO’92..., s. 43;
„Sukces”, 1992, nr 5; „Gazeta Targowa” nr 7/155, kwiecień 1992; SOLIDARNOŚĆ
1980–2005 SOLID ART, kat. wyst., Bruksela/Barcelona 2005, s. 31;
1992, nr 3; „Express Poznański” 14/16.02.1992; „Gazeta Wyborcza” 25.02.1992;
w kat. Polske Plakater w Dansk Plakatmuseum, Arhus 28.10–19.11.1995, s. 16;
1980–2005 SOLID ART...
Wyst.: Expo’92 – Sevilla (diapozytyw z projektu był przekazany hiszpańskim
organizatorom EXPO w styczniu 1992; motyw z niego wyświetlano na ścianie Pa-
wilonu Polski w godzinach nocnych, barwny; por. Leopoldo Sanchez, Recuerdo
Ilustrado EXPO’92 oficial, Sociedad Estatal para la Exposición Universal, Sevilla’92;
1980–2005 SOLID ART, Parlament Europejski, Bruksela, 30.8–4.9.2005; Univer-
sité Libre de Bruxelles, 20.9–8.10.2005; Muzeum Historii Katalonii, Barcelona
22.9–20.10.2005; Centrum Kultury, Antwerpia, 1–8.12.2005.
Uwaga: Wydanie plakatu wstrzymał wniosek Aleksandra H. Krzymińskiego
(na papierze prywatnym), podsekretarza stanu w MSZ z 21.02.1992, potwierdzony
prośbą o rezygnację z prezentowania i rozpowszechnienia maskotki „Polonito” przez
Piotra Łukasiewicza, podsekretarza stanu w MkiS z 10.03.1992. (Wersja jako minia-
tura rzeźbiarska barwna, wys. 16,5 cm, zmodyfikowany pomysł Tomasza Bengsza
wykonana – na prośbę Komisarza Generalnego – przez Edwarda Lutczyna (1947)46).
(Korespondencję w sprawie przekazano do Archiwum Akt Nowych w Warszawie we
wrześniu 1993).
Bibl.: M. Mierżyńska, Czy ten orzeł się wykluje, „Życie Warszawy”, 10.10.1991;
W. Serwatowski, Udział Rzeczypospolitej...; idem, 1980–2005 SOLID ART, Bruxelles
2005; idem, Udział Polski...
46 Model Polonito wykonany w gipsie, 17 × 12 cm; polichromowany przez Edwarda Lut-czyna, wycofany z procedur rozpowszechnienia w 1992; w zbiorach prywatnych.
Plakat polski na Expo’92 – mistrzowie i debiutanci 119