Pianopracticum Jazz - baixardoc

READER

PIANO PRACTICUM JAZZ

1 Tilmar Junius - Leerdam, februari 2004 Met dank aan Klaas de Jong (NNC), Jan Voogd (NNC) en Eric Gieben (KC) Updates, contact en meer informatie: www.tilmarjunius.com

INHOUD READER PIANOPRACTICUM JAZZ 1

1. Algemene inleiding Redenen – leerdoelen – elementen – hoekstenen – algemene aanwijzingen – werkvormen

1. Uitgangspunten 2. Algemene aanwijzingen en werkvormen 3. Faseplan

2. Houding en vingerzettingen Vingernummering – majeur toonladders – mineur toonladders – chromatische toonladder – Hele-toons toonladders – drieklanken, twee mogelijkheden – voicings 1. Houding 2. Vingerzettingen

3. Guide tone voicings Guide tone – guide tone voicings – GTV – primaire voicings - primary voicings – duimenruil - typerende klank van de modus – typerende toon

1. Functionele jazz harmonie 2. Modale jazz harmonie 3. Overzicht primaire voicings 3a. Overzicht primaire voicings functionele harmonie 1 3b. Overzicht primaire voicings modale harmonie 1 4a. Overzicht primaire voicings functionele harmonie 2 4b. Overzicht primaire voicings modale harmonie 2

4. Shell voicings Shell voicings – SV –structuur – sext ligging – kwart-sext ligging - Bud Powell voicings

1. Structuur en gebruik 2. Toepassingen en voorbeelden

5. Comping voicings Guide tone voicings + 1 – comping voicings – EPB – één persoons band – EPBV – harmonie aan de piano – HAP – tweehandige voicings – two-handed voicings - HAPV

1. Algemeen 2. Comping 2a. Één persoons band 2b. Harmonie aan de piano

6. HAP Guide tone voicings + melodie – melodische verdubbeling

7. Uitbreidingen Uitbreidingen – extensions – toevoegingen – context – harmonische analyse – diatonische toevoegingen

1. Context 2. Comping voicings

8. Stemvoering, verdubbelingen etc. Stemvoering – spanning en ontspanning - stemvoerings- en verdubbelingsregels – interne oplossing – externe oplossing – kwintrelatie - melodische verdubbeling - traditionele harmonieleer – versmeltingsgraad 1. Algemeen 2. Jazz 3. Drieklanken

9. Comping Comping – accompanying – complementing – verschillende functies van begeleider – ondersteunend begeleiden –comping behind the beat - mainstream jazz swing time - (opleidings)instituten voor begeleiders 1. Ritme 2. Harmonie 3. Ondersteunen en interactie 4. Luisteren 5. Ritmes

[blz. 2 ‘Inhoud reader Pianopracticum Jazz 1’]

10. Horizontale beweging Interne horizontale beweging - harmonische spanning (gedeeltelijk) oplost – externe horizontale beweging – akkoorden die lang duren op vullen - karakteristieke klankkleur van de modus -zowel auditief als cognitief meer inzicht in toonsoorten en toonreeksen

1. Interne horizontale beweging 2. Externe horizontale beweging 3. Modale harmonie 4. De oefeningen

11. Rhythms & groove patterns

Groove patterns – swingende achtsten grooves - gelijke achtsten grooves – clave

1. Mainstrean jazz swing time 2. Groove patterns 2a. Structuur groove patterns 2b. Grooves 3. Brazil en latin 4. Inhoud ‘Voorbeeld Groove Patterns’ 5. Voorbeeld Groove Patterns

12. II V I

Uitleg 1. Driestemmige II V I cadenzen – majeur 2. Driestemmige II V I cadenzen – mineur 3a. Vierstemmige II V I cadenzen – majeur 3b. Vierstemmige II V I cadenzen – majeur 4a. Vierstemmige II V I cadenzen – mineur 4b. Vierstemmige II V I cadenzen – mineur 4c. Vierstemmige II V I cadenzen – mineur 5a. Vierstemmige II V I cadenzen – moll-dur 5b. Vierstemmige II V I cadenzen – moll-dur

13. Ketens, cirkels en progressies

Kleine secundes (chromatisch) – Grote secundes (hele toons) – Kleine tertsen – Grote tertsen (Giant Steps) – Reine kwinten – Keten van modi – Diverse progressies – Een aantal cadenzen turn arounds – Progressies en turn arounds met dim-akkoorden

14. Stappenplan 1. Altijd 2. Soms

15. Bronnen en speelmateriaal

1. Bronnen 2. Methodes algemeen en klassiek 3. Jazz and beyond 4. Klassieke repertoire boeken 5. Klassiek repertoire

16. Voorbeelden

1. Guide tone voicings 1 2. Guide tone voicings 2 3. Shell voicings 4. EPB comping voicings 5. HAP comping voicings 1 6. HAP comping voicings 2 7. HAP

1. ALGEMENE INLEIDING Redenen – leerdoelen – elementen – hoekstenen – algemene aanwijzingen – werkvormen

1. Uitgangspunten Deze reader is bedoeld ter ondersteuning van het eerste jaar van de cursus ‘Piano practicum jazz’ aan het Noord Nederlands Conservatorium. Tijdens deze cursus staan het toepassen van kennis en het experimenteren op de piano centraal. In deze reader zal je dan ook relatief weinig theoretische uitleg vinden. De theorie komt aan de orde tijdens de verschillende theorie cursussen. Er zij talloze redenen om niet-pianisten aan te raden om veel piano te spelen: � De overzichtelijkheid van het instrument maakt theorie aanschouwelijk. � Je kan meerdere parameters tegelijk spelen. Doorgaans gaat het dan om minstens drie van de

vier parameters bas, groove, harmonie en melodie. Hierdoor krijg je een duidelijker beeld van een stuk.

� Bij het improviseren is harmonisch inzicht van wezenlijk belang. Piano spelen traint het harmonisch oor.

� Het is nog leuk ook. Een aantal belangrijke leerdoelen zijn dan ook (in willekeurige volgorde): � Gehoor training � Van blad lezen � Transponeren � Begeleiden � Muziek theorie � Klankvoorstelling jazz harmonie � Begrip jazz harmonie � Harmonisatie � Compositie Tijdens de cursus ‘Piano practicum jazz’ komen in ieder geval de volgende elementen aan de orde: 1. Toonladders (twee octaven – handen apart – plagaal en authentiek) 2. Arpeggio’s (drieklanken – drie stemmige kwartenstapelingen – septiem akkoorden) 3. Drieklanken en driestemmige kwartenstapelingen in één hand 4. Horizontale beweging (voicings stijgen en dalen langs de toonladder) 5. Sequenzen en cadenzen 6. LH grondtoon + RH drieklank 7. Driestemmige guide tone voicings (LH 1 + RH 2) 8. LH grondtoon + RH driestemmige kwartenstapelingen 9. Vierstemmige begeleidingsakkoorden (LH 2 + RH 2; laagste stem grondtoon) 10. Vierstemmige akkoorden inclusief melodie (LH 2 + RH 2; laagste stem grondtoon, hoogste stem

melodie) 11. Vijfstemmige begeleidingsakkoorden (LH 2 + RH 3; laagste stem grondtoon) 12. Vijfstemmige akkoorden inclusief melodie (LH 2 + RH 3; laagste stem grondtoon, hoogste stem

melodie) 13. Shell voicings (grondtoon/terts, grondtoon/septime etc. – guide tones) + RH melodie 14. Driestemmige LH akkoorden (guide tones + 1 – driestemmige kwartenstapelingen) + melodie 15. Driestemmige LH akkoorden zonder grondtoon + RH toevoegingen 16. Upper structures 17. Idiomatic vamps 18. Groove patterns 19. Intro’s en coda’s 20. Het spelen op basis van akkoordenschema’s 21. Het spelen op basis van trapcijfers

[blz. 2 ‘1. Algemene inleiding’] De hoekstenen van de cursus ‘Piano practicum jazz’ zijn gehoorstraining, van blad lezen, transponeren, begeleiden en toepassen van theorie. � Vanwege het gehoorstraining aspect van de cursus worden enkel akkoord progressies gebruikt

die bij de melodie passen. Daar waar jazz musici ook gebruik maken van akkoord progressies die niet bij de melodie passen zal dat wel worden aangegeven.

� Vanwege het de aspecten van blad lezen en begeleiden, zal deze cursus zich allereerst concentreren op de elementen 4, 5, 6, 7 ,9, 11, 13, 17, 18 en 20.

� Vanwege het theoretische aspect van de cursus zullen simplificaties en en-harmonisaties zo weinig mogelijk gebruikt worden.

� Verder zal functionele harmonische theorie gebruikt worden voor het beschrijven van functionele harmonie en chord-scale theorie voor het beschrijven van modale harmonie en chord-scale harmonie. Daar waar sommige jazz musici andere benaderingen prefereren zal dat wel worden aangegeven.

2. Algemene aanwijzingen en werkvormen In veel hoofdstukken wordt verwezen naar algemene aanwijzingen en werkvormen. Dit zijn opmerkingen die zo algemeen geldend zijn, dat ik gemeend heb deze opmerkingen apart in deze inleiding op te moeten nemen. Algemene aanwijzingen � Voor alle muziek op deze wereld geldt: speel ritmisch (in tempo en getimed). � Speel alle tonen van een voicing tegelijk, zodat je de samenklank goed kan horen. � Uitgangspunt: mezzoforte. � Het hoeft niet snel, wel trefzeker. � Je moet routine opbouwen. Dit staat of valt bij regelmaat, herhaling, veel verschillende soorten

oefeningen, veel verschillende verschijningsvormen en veel verschillende stukken. � Luister goed naar alles wat je doet. Een harmonie moet vooral duidelijk zijn. � Goede oefening: Zing de afzonderlijke horizontale lijnen mee. � Goede oefening: Laat één van de lijnen weg en zing deze ontbrekende lijn mee, terwijl je de

andere lijnen wel speelt. � Goede oefening: Zing de melodie van het stuk en begeleid jezelf. � Over het algemeen geldt dat voicings zo dicht mogelijk bij elkaar moeten liggen. Soms is het

echter beter om te springen, bijvoorbeeld wanneer de voicings te laag worden. Belangrijk: spring nooit wanneer er sprake is van een kwartverbinding in de bas. De harmonische functies van de akkoorden worden anders geweld aangedaan. Advies: Als je springt, spring dan omhoog.

Werkvormen Er zijn verschillende werkvormen om voicings te oefenen: Oefenvorm A: Blijf steeds dezelfde ligging gebruiken. Oefenvorm B: Zorg ervoor dat de liggingen zo dicht mogelijk bij elkaar liggen. Gebruik deze oefenvormen met: I. Ketens II. Cadenzen III. Horizontale beweging IV. Standaard progressies V. Stukken

[blz.3 ‘1. Algemene inleiding’]

3. Faseplan � Lesfrequentie: 1 keer in de 2 weken 25 minuten Fase 1 Deze fase wordt doorgaans overgeslagen. Doelen: - Vertrouwd raken met instrument - Elementaire kennis toonladders, drieklanken, functies en vorm - Pulsbewustzijn tijdens het piano spelen Elementen en materiaal: 1. Toonladders en gebroken drieklanken 2. LH grondtoon + RH drieklanken 3. Cadenzen en progressies 4. Eigen oefeningen TJ Fase 2 Vaak beginnen studenten hier mee. Doelen: - Kennis toonladders, drieklanken, septiemakkoorden, functies en vorm - Ontwikkelen klankveld bewustzijn - Pulsbewustzijn tijdens het piano spelen Elementen en materiaal: 1. Toonladders en gebroken drieklanken 2. Horizontale beweging 3. Cadenzen, sequenzen etc. 4. Guide tone voicings (LH grondtoon + RH guide tones) 5. Shell voicings (LH shell voicings + RH melodie) 6. American Songbook + Jazz standards

(Voor 5: op riffs gebaseerde Blues thema’s) 7. Eigen oefeningen TJ Fase 3 Elementen en materiaal: 1. Toonladders en gebroken drieklanken 2. Horizontale beweging 3. Cadenzen, sequenzen etc. 4. Van blad lezen en transponeren guide tone voicings en shell voicings 5. Comping voicings (vierstemmig) 6. Shell voicings + melodie 7. American Songbook + Jazz standards 8. Groove patterns 9. Eigen oefeningen TJ Fase 4 Elementen en materiaal: 1. Toonladders en gebroken septiemakkoorden 2. Horizontale beweging 3. Cadenzen, sequenzen etc. 4. Van blad lezen en transponeren comping voicings (vierstemmig) 5. Comping voicings (vijfstemmig) 6. HAP inclusief melodie (vierstemmig) 7. Substituten e.d. 8. Intro’s and coda’s 9. Groove patterns 10. Idiomatische vamps Fase 5 Elementen en materiaal: 1. Toonladders en gebroken septiemakkoorden 2. Horizontale beweging 3. Cadenzen, sequenzen etc. 4. Van blad lezen en transponeren comping voicings (vijfstemmig) 5. HAP inclusief melodie (5 a 6 stemmig) 6. Harmoniseren en re-harmoniseren x. Diversen

2. HOUDING EN VINGERZETTINGEN Vingernummering – majeur toonladders – mineur toonladders – chromatische toonladder – hele-toons toonladders - drieklanken, twee mogelijkheden – voicings

1. Houding Een goede houding is in evenwicht, flexibel en ontspannen. Bovendien waarborgt een goede houding een optimale bloedsomloop en een goede ademhaling. � Zorg ervoor dat je rechtop zit waarbij je kruin, rugwervel en stuitje één rechte lijn vormen.

Door de lage positie van de muziekstandaard is zeker bij electrische piano’s en staande piano’s het risico op gebogen zitten groot.

� De kruk staat zo hoog dat je ellebogen op dezelfde hoogte als de toetsen zijn. Alleen in uitzonderlijke gevallen kan van deze regel afgeweken worden. Raadpleeg bij twijfel een goede pianopedagoog.

� Plaats beide voeten op de pedalen en ga recht achter je voeten zitten. Plaats hierna je voeten stevig op de grond.

� Je knieën mogen zich een beetje onder de piano bevinden. � Bij lange benen of hoge hakken kan je je benen onder de piano vouwen. Bij lange benen kan je

ook verder van het instrument af gaan zitten. � Leun tijdens het spelen nooit met je rug tegen de rugleuning van de stoel. � Het is de bedoeling dat je schouders, ellebogen en polsen tijdens het spelen vrij hangen. � Het is de bedoeling dat je vingers een klein beetje gebogen zijn, vergelijkbaar met de toestand

van je vingers wanneer je je arm vrij laten bungelen naast je lichaam. � Piano spelen mag nooit pijn doen! N.B.: Iedere goede pianopedagoog heeft tal van oefeningen paraat om de juiste balans in het lichaam te vinden. Schroom niet om advies te vragen. 2. Vingerzettingen a. Vingernummering Duim 1 Wijsvinger 2 Middelvinger 3 Ringvinger 4 Pink 5 b. Majeur- en mineurtoonladders RH C Cm G Gm D Dm A Am E Em B Bm 1 = I + IV * F Fm 1 = I + V Bb Bbm 1 = II + IV Eb Ebm-mel 1 = II + VI Ab Abm-mel 1 = III + VI Db Dbm-mel 1 = III + VII F#/Gb F#m/Gbm-mel 1 = IV + VII Dbm-harm Db-aeol Ebm-harm Eb-aeol F#m-harm F#-aeol Abm-harm Ab-aeol

1 = III + VI

* hoogste grondtoon = 5

[blz. 2 ‘2. Houding en vingerzettingen’]

c. Majeur- en mineurtoonladders LH C Cm G Gm D Dm A Am E Em Fm 1 = I + V ** B Bm 1 = I + IV Bb Eb Ab Db 1 = III + VII Bbm 1= II + V Ebm 1 = II + VI Ab aeol 1 = III + VI Abm-mel Abm-harm Dbm 1 = III + VII F#/Gb F#m/Gbm 1 = IV + VII ** laagste grondtoon = 5 d. Chromatische toonladder RH en LH RH Witte toetsen = 1

Zwarte toetsen = 3 Tonen b+c en e+f = 1+2

LH Witte toetsen = 1 Zwarte toetsen = 3 Tonen b+c en e+f = 2+1

e. Hele toonstoonladders RH en LH Reeks met drie zwarte toetsen RH en LH 1 = e + c Reeks met twee zwarte toetsen RH en LH 1 = f + b f. Drieklanken, twee mogelijkheden Rechterhand grondligging 135 123 Rechterhand eerste omkering 125 124 Rechterhand tweede omkering 135 124 *** Linkerhand grondligging 531 421 **** Linkerhand eerste omkering 531 421 Linkerhand tweede omkering 521 321 *** Rechterhand tweede omkering: Alle mineur drieklanken 123, behalve Am, Dm en Em **** Linkerhand grondligging: Alle majeur drieklanken 321, behalve C, F en G g. Voicings

RH guide tone voicings 1+5 of 1+4 of 2+5 LH shell voicings 5+1 en 2+1 HAP voicings LH: zie ‘Shell voicings’

RH: laagste toon = 1

3. GUIDE TONE VOICINGS Guide tone – guide tone voicings – GTV – primaire voicings- primary voicings – duimenruil - typerende klank van de modus – typerende toon

1. Functionele jazz harmonie De basis van functionele jazz harmonie wordt gevormd door drie tonen: - De grondtoon - De terts of een voorhouding (bijvoorbeeld sus4) - Het septime of een septime vervanger (meestal de sext) De laatste twee tonen worden ook wel guide tones genoemd. Deze twee tonen bevatten alle belangrijke harmonische informatie: het toongeslacht (majeur/ mineur) en de functie (dominant/tonica). In plaats van de terts of de septime kunnen ook voorhoudingen of vervangers gespeeld worden, zoals de sus4 als voorhouding voor de terts of de sext als vervanger voor de septime (een groot septime kan ook als voorhouding voor de sext fungeren). Guide tones zijn essentieel voor effectieve melodieën, lijnen, harmonieën, begeleidingen, improvisaties etc. Sommige jazz pedagogen definiëren het leren improviseren over akkoorden schema’s als het leren verbinden van de tertsen en de septiemen van de akkoorden. Een guide tone voicing (GTV) bevat de drie belangrijkste tonen. Deze voicings worden ook wel primaire voicings of primary voicings genoemd. - Speel de grondtoon met de LH en zo laag als je wil, maar bij voorkeur in het basregister. De

laagste toon van een vier snarige bas is E’. - Speel de andere twee tonen met je RH en bij voorkeur in het middenregister (c-c’’). Als je ze nog

lager speelt is het moeilijk om het akkoord te herkennen. - De twee tonen van de RH kun je in twee liggingen spelen, terts laag/septime hoog of septime

laag/terts hoog. - Vingerzettingen voor de RH: 1+4, 2+5 of 1+5. - Vingerzetting voor de LH: zorg ervoor dat de hand zo weinig mogelijk hoeft te springen. N.B.: Zie ook Variatie 3 onderaan deze bladzijde. Toepassingen en variaties � Guide tone voicings zijn zeer effectief als eenvoudige begeleidingsvoicings. � Bij het instuderen van een nieuw stuk geeft het doorspelen van deze guide tone voicings meteen

een goed idee van de harmonieën van het stuk. � Voor iedere professionele jazz musicus is het belangrijk om guide tone voicings van blad te

kunnen spelen � Over het algemeen geldt dat de guide tone voicings zo dicht mogelijk bij elkaar moeten liggen.

Soms is het echter beter om te springen, bijvoorbeeld wanneer de RH voicings te laag worden. Belangrijk: spring nooit wanneer er sprake is van een kwartverbinding in de bas. De harmonische functies van de akkoorden worden anders geweld aangedaan.

Er zijn verschillende variaties mogelijk, enkele voorbeelden: Variatie 1: Voeg een reine kwint boven de grondtoon toe aan de LH

Deze variant werkt minder goed bij dominanten die op moeten lossen. Variatie 2: Speel de gehele guide tone voicings met je LH

Deze variant heeft als voordeel dat de RH de melodie kan spelen of kan improviseren. Een nadeel is dat voor de meeste mensen de ligging grondtoon/septime/terts te wijd is. Het gevolg hiervan is dat alleen de ligging grondtoon/terts/septime mogelijk is (zoals werkvorm A). De klank van deze laatste voicings is in een laag register soms onduidelijk.

Variatie 3: Speel de toon die je met je rechterduim zou spelen nu met je linkerduim. De Nederlandse pianist Berend van den Berg noemt dit de duimenruil. De LH speelt nu zogeheten shell voicings [zie: ‘Shell voicings’]. De RH speelt nu nog maar één toon.

� Variant 3 is een uitstekende voorbereiding op het spelen van HAP voicings [zie: ‘HAP voicings’].

Vandaar dat veel pedagogen, waneer mogelijk, de guide tone voicings meteen met twee tonen in de LH en één toon in de RH laten studeren. De vingerzettingen van de LH zijn bij deze variatie 1+5 en 1+2.

[blz. 2 ‘3. Guide tone voicings’]

2. Modale jazz harmonie Naast functionele harmonie wordt er in jazz muziek ook veel gebruik gemaakt van modale harmonie. Bij het spelen van guide tone voicings in modale harmonie staat niet de functie van het akkoord centraal maar de typerende klank van de modus. De typerende toon of tonen van een modus, is/zijn die tonen die afwijken van de majeur toonladder (ionisch) of de natuurlijk mineur toonladder (aeolisch).

Dorisch: grote sext Phrygisch: kleine secunde Lydisch: overmatige kwart Mixolydisch: klein septime Locrisch: kleine secunde en verminderde kwint

Om de typerende klankkleur van een modus goed tot zijn recht te laten komen dien je meestal twee of zelfs drie guide tone voicings af te wisselen. De relatie tussen deze guide tone voicings kan omschreven worden als ‘spanning�ontspanning’. De exacte volgorde van en verhouding tussen de verschillende voicings is een kwestie van smaak. Ook hier zijn de algemene aanwijzingen en werkvormen uit het hoofdstuk ‘Algemene Inleiding’ van toepassing.