philosophia philosophos§صول و فلسفه تعلیم و... · 5 :یملع تایرظن طسب ای ریسفت -6 یملع قیاقح ناونع هب ار یملع یاه یروئت

1

به نام خدا

(ساعت 21-هیات علمی و بورسیه)جزوه درس اصول و فلسفه تعلیم و تربیت

:مقدمه

در توصیه . اصول و فلسفه تعلیم و تربیت یکی از درس های تربیتی مهم و ضروری متقاضیان حرفه ی معلمی است

معلمان، . ن ها لحاظ شده استنامه بین المللی یونسکو، فلسفه تعلیم و تربیت به عنوان یکی از مواد درسی ضروری آ

اهمیت و جایگاه و نقش معلم در تعلیم و تربیت تا آن جاست که . کلیدی ترین عنصر یک نظام تعلیم و تربیت هستند

معلم کارایی و کفایت او، آیینه تمام نمای کفایت و کارآیی هر نظام آموزش و پرورش "برخی معتقدند

(.9731ز مهرمحمدی، به نقل ا. ایروانی، شرفی و دهنوی)"است

فلسفه چیست؟ •

کلمه فلسفه

پاپکین و )و ( 9711: 6ابراهیم زاده،)شاید ساده ترین طریق شناسایی فلسفه، معنی کردن واژه فلسفه باشد

فیلوسوفیا . است( philosophia)این لفظ معرب کلمه ی فیلوسوفیا. لفظ فلسفه ریشه ی یونانی دارد(. 9736استرول

دوستداری فیلو به معنی دوستداری و سوفیا به معنی دانایی، پس کلمه فیلوسوفیا به معنی :مرکب از دو کلمه

.است دانایی

زمینه تاریخی

افالطون هم، . یعنی دوستدار دانایی خواند( philosophos)فیثاغورث اولین کسی بود که خود را فیلوسوفس

می دانشمندد آمدند که خود را سوفیست یعنی پیش از سقراط گروهی پدی. سقراط را فیلوسوفس، معرفی می کند

سقراط به علت تواضع و فروتنی و یا شاید برای هم ردیف نشدن با سوفیست ها، مایل نبود او را سوفیست یا . نامیدند

رفته رفته کلمه فیلوسوفس . یعنی دوستدار دانش نامید( فیلسوف)دانشمند بخوانند و از این رو خود را فیلوسوفس

(9711: 2طالب زاده،.)شد دانشبه مفهوم دانشمند ارتقاء پیدا کرد و کلمه ی فلسفه نیز مرادف با ،(فیلسوف)

2

تعریف فلسفه

کلمه ی فلسفه برای هر کسی یادآور مفهوم خاصی است که دامنه ی تفسیر آن از یک درک عوامانه، تا یک درک

در کتاب فلسفه آموزش و ( 9716)ن شعاری نژادو هم چنی( 9711: 4ابراهیم زاده،)عمیق عالمانه در نوسان است

فلسفه جوهری ندارد که بپاالیند و در تعریف بچکانند، بلکه لفظ ": می نویسد( 9114-9192)پرورش به نقل از پوپر

و هایدگر نیز پیشنهاد کرده است برای پی بردن به معنای فلسفه بهتر ".فلسفه در اساس قراردادی و اجماعی است

(.9711: 99نقیب زاده،)را با گوش یونانی بشنویم است این واژه

نکات جالبی را در ارتباط ( 9716)از بررسی مطالب ارائه شده در باره ی مفهوم فلسفه و کارکردهای آن شعاری نژاد

:با مفهوم فلسفه بیان کرده است

.فلسفه از زندگی انسان قابل تفکیک نیست

.م مکمل آن استفلسفه مخالف علم نیست بلکه مفسر و گاهی ه

.فلسفه از زندگی و مسائل آن سرچشمه می گیرد

فلسفه تفکر است و لکن هر تفکری، . فلسفه مدیون و معلول کنجکاوی آدمی است و در عین حال، محرک آن است

. فلسفه نیست

:با مالحظه ی همه ی موارد باال فلسفه را چنین می توان تعریف کرد

شناخت تحلیلی و انتقادی مسائل اساسی زندگی انسان به صورت فلسفه عبارت است از بررسی و "

(9711: 1ابراهیم زاده،)"یک کل و یا بخشی از آن در ارتباط با کل

هر کدام از اندیشمندان در حوزه علوم بشری به خصوص تعلیم و تربیت تعاریف متفاوتی از فلسفه را ارائه داده اند

:مانند

.دن به روشنایی بودن استفلسفه کوششی برای رسی :افالطون

.فلسفه دانشی است که در جستجوی نخستین اصل ها و علت ها است: ارسطو

3

.فلسفه آفریدن ارزش های نو است: نیچه

.کار فلسفه روشنگری مفهوم ها از راه تحلیل آن ها است: راسل

.کار فلسفه روشنگری و بیدار کردن انسان است: یاسپرس

یفعالیت های تحقیق •

با توجه به . می نامند فعالیت این اعمال را در اصطالح. فیلسوف در پژوهش های فلسفی اعمالی را انجام می دهد

معرفی می کنند و برخی دیگر این فعالیت را در فعالیتهمین اعمال است که پاره ای از فیلسوفان فلسفه را به عنوان

را فعالیت فلسفی می ر نظری یا عقالنیسیمحدود می سازند و گروهی دیگر تحلیل زبان و فکر

(.9711: 55شریعتمداری،)دانند

در هر صورت علت این تنوّع در نام گذاری فعالیت های فلسفی را می توان در پرسش های فلسفی و پرسش های

در آب: غیر فلسفی جستجو کرد چنان که؛ پرسش های فلسفی را از راه مشاهده و آزمایش نمی توان پاسخ داد مثالً

چند درجه حرارت می جوشد؟ یا آهن در چه صورت زنگ می زند؟ می توانیم برای کشف پاسخ های آن ها به

پرسش های غیر فلسفیبه این گونه پرسش ها (. نگاه کن، بیازمای و دریاب)مشاهده و آزمایش متوسل شویم

باید برای پاسخ به آن د؟حقیقت چیست؟آیا زندگی و جهان هدفی دارولی همین که می پرسیم . می گویند

پرسش های به این گونه پرسش ها (. ببین، بیندیش و دریاب.)ها عمیقاً اندیشید و پاسخ های مستدل پیدا کرد

(.9716: 14شعاری نژاد،)می گویند فلسفی

:تحلیل -9

فلسفه را تالشی برای برای کسانی که. برخی از فیلسوفان کار فلسفه را در عصر ما تحلیل زبان و فکر معرفی می کنند

و منظور از تحلیل زبان مشخص . شناختن جهان فرض می کنند زبان جز وسیله ای برای بیان عقاید فلسفی نیست

در بحث های علمی و فلسفی و در مکالمات روزمره کلماتی به . ساختن معانی کلمات و توضیح و تشریح آن هاست

بنابراین تحلیل زبان و . علم، فلسفه، حقیقت و واقعیت: مانند. کار می روند که معنی آن ها مشخص و واضح نیست

.روشن کردن معانی در بحث های علمی و فلسفی بسیاری از اختالفات را از بین می برد

4

:انتقاد -2

و فیلسوف با مطالعه ی انتقادی دقیق، می کوشد تا آگاهی . فعالیت دیگر فلسفه انتقاد و ارزیابی افکار و عقاید است

در جریان ( 9736پاپکین و استرول، )عقاید ما را درباره ی جهان به طور کلی، و عالم امور انسانی، ارزشیابی کند

مثالً در پاره ای از رشته ها مثل ریاضیات و منطق ارزیابی احکام و . ارزیابی احکام، معیار و میزان باید مشخص باشد

اصل علیت، : حالی که انتقاد فلسفی دامنه ی وسیعی دارد مانندقضایا از روی اصول و تعاریف انجام می شود در

.فیلسوف در ارزیابی، خود را محدود به نتیجه ی پژوهش های علمی نمی کند. مفهوم انسان

:ترکیب -7

فلسفه به تألیف و ترکیب نظریات مختلف می پردازد و برخی کار فلسفه را تلفیق و ترکیب تئوری های علمی می

فاهیم اساسی مورد بحث در فلسفه از مفاهیمی که در رشته های علمی به وجود می آیند عام تر است بنابراین م. دانند

فیلسوف نتایج پژوهش های علمی دانشمندان مختلف را درباره ی اشیاء، حوادث و پدیده ها با هم ارتباط می دهد و

.از این راه نظری جامع درباره ی جهان به وجود می آورد

:بررسی ارزش ها -4

فیلسوفان با دیدی وسیع و درکی عمیق تحوالتی راکه . بررسی ارزش های اساسی کار اصلی فلسفه در عصر ما است

در جنبه های مختلف زندگی رخ داده مورد بررسی قرار می دهند و با توجه به طبیعت آدمی و احتیاجات و

ی سازند و از طریق تعلیم و تربیت و دستگاه های مشکالت فردی و جمعی آن چه را که با ارزش است مشخص م

آموزشی افراد را متوجه این گونه ارزش ها می کنند و آن ها را برای تحقق بخشیدن ارزش های اساسی تشویق می

.کنند

سیر عقالنی -5

زمانی . گاهی امور محسوس ذهن را به خود مشغول می دارند: عواملی که ذهن را محدود می سازند مانند

در برخی موارد عقاید یا معرفت عمومی ما را از فکر . تجربیات محدود ما مانع پیشرفت و سیر عقالنی می گردند

سیر عقالنی یا نظری آن گونه فعالیت فلسفی است که ذهن را از نفوذ . کردن و کشف راه های تازه باز می دارد

.ن ها را به حداقل می رساندعوامل محدود کننده ی محفوظ نگاه می دارد یا تأثیر آ

5

:تفسیر یا بسط نظریات علمی -6

فیلسوفان تئوری های علمی را به عنوان حقایق علمی . یکی دیگر از فعالیت های فلسفی تفسیر نظریات علمی است

.مورد تفسیر قرار می دهند

روش تحقیق •

".و ارزش نداردزندگی بی تحقیق و بدون مطالعه زندگی نیست ": سقراط معتقد است

:روش های تحقیق عبارتند از

:مناظره یا مباحثه -9

مانند مکالمات سقراط که در آن فیلسوف سؤاالتی را طرح می کند و خود به تهیّه جواب مبادرت می نماید و جریان

فاهم به تحلیل در مباحثه معموالً طرفین برای ایجاد ت. تحقیق به صورت بحث و گفتگو میان دو نفر منعکس می گردد

فرق مناظره با فعالیت تحلیلی فلسفه در این است . کلمات و مفاهیم می پردازند و معانی کلمات را مشخص می کنند

که در مناظره اثبات یا ردّ نظریه ای اساس بحث را تشکیل می دهد، در صورتی که در جریان تحلیل، هدف مشخص

.ساختن معانی کلمات و توضیح آن هاست

:وش قیاسیر -2

مباحثات فلسفی گاهی به صورت طرح چند اصل یا مقدمه و بیرون کشیدن احکام یا صفات جزئیات از این مقدمات

.صورت می گیرد

:روش استقرایی -7

.مشاهده ی امور جزئی و بیان یک اصل یا قاعده ی کلی را استقراء می گویند

:حل مساله -4

پژوهش . مختلف فکر انسانی هستند که در برخورد با مشکالت ظاهر می گردند از نظر دیویی علم و فلسفه اشکال

. علمی یا فلسفی وقتی شروع می شود که فرد در اثر برخورد به پدیده ها در موقعیتی نامعین، مبهم و گیج کننده است

6

واند از تجربیات گذشته این موقعیت وقتی به وجود می آید که فیلسوف یا دانشمند به پدیده ای تازه برخوردکند و نت

.ی خود استفاده کرده و آن چه را که به آن برخورد کرده مشخص سازد، و موفق به توضیح و تشریح آن گردد

روح فلسفی •

آن چه متفکری را به عنوان فیلسوف معرفی می کند همان طرز تفکر، نحوه ی برخورد با مسائل، گرایش و

:برخی از این خصوصیات عبارتند از. ختلف رفتارش به چشم می خوردخصوصیات فکری اوست که در جنبه های م

ترقی طلبی سعه ی صدر دید وسیع ژرف اندیشی کنجکاوی تردید منطقی

(9711شریعتمداری،)طرفداری از ارزش های انسانی وحدت شخصیت

:ن برشمردبا توجه به ویژگی های روح فلسفی می توان کارکردهای آن را چنی

.رغبت زیاد به تحقیق و کوشش مداوم برای کسب معرفت -9

.تردید خوش بینانه در کم و کیف معارف بشری -2

.روح فلسفی همیشه پرسشگر است -7

.روح فلسفی از تقلید و پیروی کورکورانه بیزار است -4

.ح مبتنی باشد نه بر دشمنی و نزاعروح فلسفی معتقد است که روابط انسانی بر تفاهم و تسام -5

(.9716شعاری نژاد،)از جمله ویژگی های روح فلسفی، انتقادگری است -6

مسائل اساسی فلسفه •

فلسفه، مخلوق آدمی است و فلسفه به مطالعه و تحلیل انتقادی مسائل انسان واقعی و عینی در زندگی عینی و واقعی

مکان خواهد بود و نمی توان آن ها را دقیقاً –نوّع مسائل فلسفه تحت تأثیر شرایط زمان بنابراین، تعدّد و ت. می پردازد

:با وجود این، متفکران معاصر به مسائلی در حوزه ی فلسفه اشاره می کنند که عبارتند از. معین کرد

(اساس هستی یا وجود چیست؟: )وجود یا هستی -9

7

د توانایی عقل و ادراک آدمی است در شناخت واقع و حقیقت اشیاء و تعیین میزان و حدو:)معرفت شناسی -2

.(امور به همان شکل که هستند

.(موجودی که تحقق موجود دیگر به آن وابسته است: علت:)علت و معلول -7

ثبات و تغییر -4

وحدت و کثرت -5

مجرد و مادی -6

قوه و فعل -3

ضرورت و امکان -1

جبر و اختیار -1

اهداف فلسفه •

:هدف فلسفه در ارتباط با موضوعات مورد بحث آن، به اعتقاد بیشتر فالسفه عبارت است از

.دادن نظریه ای کلی درباره ی هستی یا بودن ·

.کشف مفاهیم و معانی و ارزش های اشیاء و امور و پدیده ها به طور کلی ·

.قد فرضیه ها و مفاهیم در همه ی حوزه های معرفتیبررسی و ن ·

شعاری نژاد، )سرانجام، کمک به مردم در گسترش جهان بینی سالم و بهره مندی از زندگی سالم انسانی ·

9716 :993-996.)

8

ü (تعلیم و تربیت چیست؟)مفهوم تربیت

مفهوم تربیت •

یا آموزش و پرورش طبعاً مساله ی انسان مطرح می شود زیرا (( Educationدربحث از مفهوم تربیت •

مفهوم تربیت تقریباً در همه ی دوران بشر با مفهوم انسان مقارن بوده است یعنی هر کجا افراد بشر زندگی کرده اند

شاید هم به عبارت دیگر، زندگی و تربیت برای انسان دو مفهوم الزم و ملزومند. مساله ی تربیت مطرح شده است

انسان تا وقتی زنده است به تربیت نیاز دارد و او را تربیت می . مترادف بوده اند که بدون یکی دیگری امکان ندارد

کنند تا بتواند زندگی کند زیرا منظور از زندگی، سازگاری با محیط طبیعی و اجتماعی است و انسان بر خالف

شعاری نژاد، )بیعت می گیرد و بیشتر به یادگیری آن نیازمند استحیوانات دیگر، قدرت این سازگاری را کمتر از ط

9716.)

هر کسی به نحوی از آن برخوردار است و کم و بیش از . تربیت در جریان زندگی انسان نقش مهم و اساسی دارد

کران، از این رو؛ این مفهوم همیشه مورد توجه اکثر دانشمندان، فیلسوفان، روشنف. ویژگی های آن آگاهی دارد

مصلحان اجتماعی و حتی شعرا و نویسندگان بوده است و هر گروه از آن ها از روی تجربیات خود درباره ی ماهیّت،

در واقع هریک از آن ها به جنبه ی خاصی از (. 9711: 34شریعتمداری،)نقش، و اهمیّت آن به بحث پرداخته اند

یجه گرفته اند که تربیت همان است که آن ها می گویند تربیت توجه کرده اند؛ و در تبیین همان جنبه ی خاص نت

(.9711ابراهیم زاده، )

ضرورت تربیت •

.تربیت، مهم ترین عامل موفقّیت در سازگاری سازنده و مثبت است ·

.انسان ناچار است اجتماعی زندگی کند و زندگی اجتماعی سالم و سودمند بدون تربیت صحیح امکان ندارد ·

.فرهنگ و تمدّن انسان محصول تربیت است ·

.تربیت فرد را با حقوق و وظایف اجتماعی خویش آشنا می کند ·

.پیشرفت های علمی، فنی و هنری با تربیت و کیفیت آن بستگی دارند ·

9

Ø دگی سایر حیوانات ممتاز می خالصه این که؛ تربیت است که به انسان زندگی می بخشد و زندگی او را از زن

.کند

تعریف تربیت •

:آن چه را تاکنون درباره ی مفهوم و ضرورت تربیت گفتیم می توانیم چنین خالصه کنیم که

انسان به عنوان موضوع تربیت دارای استعدادهای بالقوه ای است که باید به فعلیت برسند؛ یعنی هر شخص به -9

.استعداد آن را بالقوه دارد کمال و رشدی دست می یابد که

برای رشد و تکامل انسان در ابعاد گوناگون عقالنی، عاطفی، اجتماعی و جسمانی زمینه های مساعد الزم -2

.است

تربیت همیشه دارای جهت و هدفی است که مطلوبیت دارد؛ و نوع آن از جامعه ای به جامعه دیگر فرق می -7

.کند

.و روش ها برای هدایت جریان تربیت در جهت مطلوب امری ضروری است استفاده از اصول -4

:بنابراین تربیت را چنین می توان تعریف کرد

Ø تربیت عبارت است از فراهم کردن زمینه ها برای شکوفا کردن و به فعلیت رساندن استعدادهای بالقوه ی

.بر اصولی معین و برنامه ای منظم و سنجیده انسان به منظور حرکت تکاملی او به سوی هدف مطلوب، منطبق

نظریه هایی درباره ی پاره ای از تعاریف تعلیم و تربیت •

تعلیم و تربیت به معنای آمادگی ·

آمادگی برای تحصیل حقوق و اخذ مسئولیت در دوره ی سالمندی و . عده ای تعلیم و تربیت را آمادگی می دانند

. مورد توجه آن ها استبرای زندگی آینده

10

جان دیویی نسبت به این نظریه اشکاالتی را وارد دانسته است و معتقد است که بچه ها در زمان حاضر زندگی می

بنابراین وقتی فقط آمادگی بچه را برای آینده . کنند و احتیاجات و خواسته های آن ها با بزرگساالن متفاوت است

ز محرک های فعلی استفاده کنیم زیرا آینده از هر جهت مبهم و غیر قابل پیش بینی مدّنظر داریم قهراً نمی توانیم ا

.است و فاصله ی آینده تا زمان حاضر خیلی زیاد است و نباید برای رسیدن به آن عجله کرد

تعلیم و تربیت به عنوان آشکار کردن استعدادها ·

.کردن و به فعلیت رساندن استعدادها و قوای پنهانی فرد می دانند برخی از مربیان تعلیم و تربیت را عبارت از آشکار

جان دیویی نسبت به این نظریه ایراداتی را مطرح می کند که در این نظریه استعدادهای فعلی مورد توجه نیست بلکه

ن تعلیم و هدف آشکار کردن قوای نهانی او است در حالی که درباره قوای نهانی اتفاق نظری در میان اندیشمندا

.تربیت و روان شناسی وجود ندارد

تعلیم و تربیت و تشکیل یا پرورش قوای ذهنی ·

به نظر عده ای از مربیان، تعلیم و تربیت یعنی پرورش قوای ذهنی مثل قوه ی ادراک، حافظه، یادآوری، دقّت و اراده

نماینده ی این طرز فکری . ت انجام امور استبه نظر این اندیشمندان هدف تعلیم و تربیت ایجاد قوای مخصوص جه

.جان الک بود

ایرادات جان دیویی به این نظریه شامل این موارد است که؛ وجود قوای ذهنی از نظر علمی قابل تردید است و دیگر

.این که طرفداران این نظریه فکر را از عمل فکر و دقت را از عمل دقت کردن مجزا می دانند

و تربیت به عنوان تشکیل ذهنتعلیم ·

در این نظریه تعلیم و تربیت یعنی تشکیل ذهن به وسیله ی ایجاد ارتباط و اتحاد میان محتویات ذهنی که به وسیله ی

.نماینده ی این طرز فکری هربارت بود. امور خارجی وارد ذهن شده است

در این نظریه وجود قوای فعال و مخصوصی را که دیویی معتقد است این نظریه دارای ایراداتی است مانند این که؛

فرد در برخورد با محیط از خود ظاهر می سازند مورد غفلت قرار گرفته اند و مطالب مربوط به گذشته نسبت به امور

.جدید و غیر قابل پیش بینی اهمّیت بیشتری دارند

11

تعلیم و تربیت به عنوان تکرار و توجه به گذشته ·

بر طبق این نظریه فرد رشد می . دارای دو جنبه است؛ اول جنبه ی زیست شناسی و دوم جنبه ی فرهنگی این نظریه

پیروان این . کند اما رشد صحیح او شامل تکرار مراحل منظم تحول گذشته ی زندگی حیوانی و تاریخ انسانی است

ی می کنند بنابراین برنامه تعلیماتی آنان نظریه اعتقاد دارند که بچه ها در سن معینی مانند انسان های وحشی زندگ

. باید توجه به گذشته باشد

جان دیویی با تاکید بر رشد صحیح آدمی به این نظریه ایراداتی را وارد دانسته است مانند این که؛ اگر بنا باشد که

ل گذشته را فقط مراحل گذشته تکرار شوند هیچ تحولی در زندگی انسان صورت نمی گرفت و هر نسل مراحل نس

.او معتقد است که توجه به تاریخ گذشته وقتی نتیجه دارد که ارتباط آن با زمان حال روشن باشد. تکرار می کرد

تعلیم و تربیت و عادت دادن ·

. به باور طرفداران این نظریه، کسب مهارت ها، اطالعات، آشنایی با مبانی علمی از طریق ایجاد عادات انجام می شود

. ن ها معتقدند که تعلیم و تربیت از طریق دو فرآیند؛ تکرار و تلقین انجام می شودآ

زیرا به محض این که دانش آموز . از نظر دیویی این نوع یادگیری محدودیتی را در رشد فرد به وجود می آورد

یادگیری صورت گرفته بتواند راه حل معینی را پیدا کند یا اصلی را به صورتی خاص تکرار کند گفته می شود که

است و عالوه بر آن این نوع یادگیری در عمق شخصیت فرد نفوذ نمی کند و در نتیجه تغییری در طرز فکر، عادت،

.تمایالت و فهم فرد به وجود نمی آورد

چند تعریف اساسی از تعلیم و تربیت •

قضاوت صحیح ·

به نظر این دسته کار مربی یا معلم کمک به فرد در پرورش .ندگروهی تعلیم و تربیت را رشد قضاوت صحیح می دان

.منظور از قضاوت صحیح، اظهار نظری است که با دلیل همراه باشد. قوه قضاوت صحیح می باشد

تجدید سازمان تجربه ·

طوری که این تجدید نظر در تجربیات و تشکیل مجدد آن ها به : از نظر جان دیویی تعلیم و تربیت عبارت است از

.جریان موجبات رشد بیشتر را فراهم سازد

12

ü فلسفه تعلیم و تربیت چیست؟

رابطه فلسفه با تعلیم و تربیت •

فلسفه عالوه بر تحقیق درباره ی مبانی کلی همه ی رشته های مختلف علوم انسانی، مانند روان شناسی، جامعه شناسی

وعی بینش فلسفی نسبت به انسان متکی است و براساس دیدگاه های متفاوت هریک بر ن... و تعلیم و تربیت و

.فلسفی، مکاتب و روش های گوناگونی در رشته های علوم انسانی پدید می آید

ابراهیم )فلسفه و تربیت چنان رابطه نزدیکی با هم دارند که جان دیویی فلسفه را نظریه ی کلی تربیت می نامد

(.9711زاده،

:ن فلسفه با تعلیم و تربیت را می توان در دو مورد زیر جمع بندی کردارتباط بی

تربیت در تدوین نظریه ها، انتخاب موضوعات و حتی روش شناسی خود از نظریه های فلسفی کمک می -9

(.9711ابراهیم زاده، ) گیرد

یشه های یک فیلسوف بزرگ را به تربیت شاخه ای از معارف بشری است که می تواند یافته های فلسفه یا اند -2

(.9733به نقل از بهشتی 9711ابراهیم زاده، ) کار گیرد و دلیل هایی برای عمل تربیتی را از آن ها استنتاج کند

.مسائل اساسی فلسفه ارتباط نزدیکی با تربیت دارد -7

از طرفی فلسفه از لحاظ . تلقی می شوددر این ارتباط فلسفه به عنوان تئوری و تعلیم و تربیت به عنوان عمل -4

نظری ما را به جهان و انسان آشنا می سازد و آن چه را ما در فلسفه راجع به جهان و هم نوعان می آموزیم در کل

به عبارت دیگر مطالعه ی آرای فلسفی درباره ی جهان و انسان تمایل و گرایش خاصی . شخصیت ما تأثیر می گذارد

(.9711شریعتمداری، )ی آورد را در ما به وجود م

فلسفه، برنامه ی تحول اجتماعی است، و این هم بدیهی است که تحول اجتماعی فقط به وساطت تعلیم و -5

در این صورت، می توان گفت که فلسفه زمینه یا نظریه ی عمومی آموزش و پرورش است و . تربیت تحقق می یابد

تحول اجتماعی . فلسفی را مورد تجزیه و تحلیل و سنجش قرار می دهد تعلیم و تربیت آزمایشگاهی است که آرای

(.به نقل از دیویی 9716شعاری نژاد،)یعنی رسالت فلسفه فقط به وسیله ی تعلیم و تربیت صورت می گیرد

13

تقی پور ظهیر، )فلسفه ی آموزش و پرورش یکی از مالک های گزینش هدف های تعلیم و تربیت است -6

9711)

تعریف فلسفه تعلیم و تربیت •

: آورد در تبیین و تشریح مفهوم فلسفه تعلیم و تربیت از چهار گونه ترکیب سخن به میان می( 9165)فیلیپ اسمیت

.فلسفه و تعلیم و تربیت، فلسفه در تعلیم و تربیت، فلسفه برای تعلیم و تربیت، و فلسفه تعلیم و تربیت

بردارنده این مفهوم است که فلسفه به صورت دانشی که از ماهیت واقعیت، معرفت و فلسفه و تعلیم و تربیت، در

های فلسفی توان از مکاتب و نظام به دیگر سخن، می. گوید، با تعلیم و تربیت روابط آشکاری دارد ارزش سخن می

.های تربیتی مختلفی را استنتاج کرد گوناگون، دیدگاه و طرح

.نی کاربرد تفکر فلسفی یا فلسفیدن در تعلیم و تربیتیع فلسفه در تعلیم و تربیت

ای جهت عمل و سیاست تربیتی و نیز تحلیل های ویژه برای تهیه طرح ، یعنی تالشفلسفه برای تعلیم و تربیت

.مسائل تربیتی

ای شالودهترین ابعاد آن به صورت عبارت است از تجزیه تعلیم و تربیت به مهم تعلیم و تربیت فلسفهو سرانجام،

.برای تدوین نظریة تربیتی

در این معنی، هم تربیت در گسترده ترین کاربرد خود مطرح است، زیرا همه ی دوره های زندگانی، یعنی زگهواره

و هم فلسفه در ژرف ترین معنای خود، که همانا رو کردن به حقیقت انسان و بودن است . تا گور را در بر می گیرد

ه به نام فلسفه آموزش و پرورش یا فلسفه تعلیم و تربیت نامیده می شود بیشتر جنبه ای است از اما با این همه آن چ

در این معنی، کار آن بیش از هر چیز . فلسفه، که به آموزش و پرورش در معنی محدود و رسمی آن می پردازد

ای زندگی آینده است سنجش آموزش و پرورش سازمان یافته ای است که مقصد آن آماده کردن نو آموزان بر

(.9711نقیب زاده، )

پس فلسفه ی تعلیم و تربیت به گروه معینی، که فیلسوفان تربیتی نامیده شوند، اختصاص ندارد و خود را به یک عده

به معنای )اصول عالی مقید نمی کند و چون هر فردی که می تواند اعمال خود را بسنجد و ارزیابی کند فیلسوف

غالباً با یک عده مسائل تربیتی مواجه می ( مدیران و معلمان)بدون تردید، مسئوالن مدارس . شودنامیده می ( عام

شوند که ناگزیرند آن ها را دقیقاً و آگاهانه تجزیه و تحلیل کنند و تصمیم های الزم را بگیرند و به کار ببرند در این

14

ه از این تصمیم ها یا حکم ها می گیرند پایه ی صورت، می گوییم آن ها عمل فلسفیدن انجام می دهند و نتایجی ک

(.9716شعاری نژاد،)فلسفه تربیتی آن ها را تشکیل می دهد

مسائل فلسفه تعلیم و تربیت •

تحلیل مسائل روزمره ی آموزش و پرورش -9

روشن ساختن عوامل ایجاد کننده آن مسائل و آثار فردی و اجتماعی آن ها -2

اختن به پرسش های انتزاعی تربیتی پرد -7

جست و جوی چشم اندازهای کلی در آموزش و پرورش -4

به وجود آوردن و کاربرد استراتژی های شناخت متناسب با تحقیق تربیتی -5

پرداختن به مسائل عالی آموزش و پرورش -6

(.9716شعاری نژاد،)و پرورشتحقیق و بررسی ماهیت تفکر ادراکی مربوط به آموزش -3

ü فلسفه های تربیتی

معموالً مردم زمانی که با اموری روبه رو می شوند که بر خالف انتظار و عادت آن هاست و یا از عواملی که سبب

راستی فلسفه ی این امر چیست؟: پیدایش آن امور شده است اطالع درستی ندارند، پیش خود می گویند

یکی آن که همه آن . نمونه هایی از نظریه های فلسفی تعلیم و تربیت، دو راه می توان در پیش گرفتبرای آشنایی با

ها را به حسب برخی همانندی ها؛ زیر نام هایی مانند ایده آلیسم و رئالیسم و ناتورالیسم گردآورده، به گزارش این

یک از آن ها را در جریان زمان و در پرتو تحول نام های کلی و نتیجه های تربیتی آن ها بپردازیم؛ دیگر آن که هر

(.9711نقیب زاده،)تاریخی بنگریم

به گروهی از افراد، به ویژه اندیشمندان، روشنفکران و هنرمندانی گفته می شود که افکار، آثار و :تعریف مکتب

(.9711ابراهیم زاده،)سبک آن ها تأثیر اجتماعی مشترکی داشته و یا از نظر اعتقادی دارای وحدت نظر باشند

15

:رابطه ی مکاتب فلسفی و مکاتب تربیتی

این که مربیان و معلمان برای یافتن پاسخ بعضی از سؤاالت خود به فلسفه روی می آورند از این جهت است که

اصوالً هر مکتب فلسفی دارای بعد تربیتی است؛ و هر مکتب تربیتی هم به دلیل مسائلی که در مورد انسان و هستی

به این اعتبار، دو نوع رابطه میان مکاتب تربیتی و مکاتب فلسفی می . برای آن ها مطرح است دارای بعد فلسفی است

.تواند وجود داشته باشد

ممکن است یک سری آرای تربیتی منظم و منسجم، به طور مستقیم یا غیر مستقیم، از آراء و عقاید یک -9

برای مثال افالطون دارای آرای تربیتی مستقلی نیست؛ یعنی در آثار خود، : ودفیلسوف یا یک مکتب فلسفی انتزاع ش

بخش خاصی را به بیانات تربیتی اختصاص نداده و به طور مستقل در مورد آن ها بحثی به میان نیاورده است؛ بلکه

فاضله ی او باشد تشریح این آراء و عقاید را به مثابه ی جزئی از یک نظام بزرگتر که همان آرمان شهر یا مدینه ی

صاحب نظران تربیتی آراء و افکار تربیتی او را از میان سایر نظریه هایش استنتاج کرده و به نظریه منظم و . کرده است

.منسجمی تبدیل کرده اند

گاهی سنن، آداب اجتماعی و نهادهایی در جامعه ای به وجود آمده که منجر به نوع خاصی از تربیت انسان ها -2

شده است؛ و شخصی یا اشخاصی با مطالعه ی این زمینه ها و کارکرد نهادهای اجتماعی، عناصر بنیادی این سنت ها

در واقع، . و عملکردها را می شناسند و کشف می کنند و سپس آن ها را به طور منظم و منسجمی تدوین می کنند

ی در جامعه شیوع و جریان دارد و نهادهایی ایجاد قبل از این که مکتب فلسفی و یا تربیتی به وجود آید سنت های

شده اند که کارکردهایی دارند، یک معلم یا یک متخصص و متفکر تربیتی، با مطالعه ی همه ی آن ها، زمینه های

فکری، شناختی و ارزشی آن ها را کشف می کند و به عنوان فلسفه حاکم بر فرآیند تربیتی آن جامعه معرفی می کند

(.9711زاده، ابراهیم)

:فیلسوف تعلیم و تربیت

او کسی است که بیش از دیگران به امر . هر فلسفه ی تربیتی معموالً پیشگامی دارد که فیلسوف آن نامیده می شود

آموزش و پرورش پرداخته وسیع تر و عمیق تر از آن ها درباره ی آموزش و پرورش اندیشیده و نظرها و یا آرای

.کرده است تازه و ابتکاری اظهار

فرزند زمان است و هرگز در گذشته . فیلسوف تعلیم و تربیت، کسی است که از ذهن پویا و منسجم برخوردار است

در جا نمی زند بلکه گذشته را فرا می خواند ولی در گذشته نمی ماند و به مسائل تربیتی روز کشورش و حتی جهان

16

یعنی در حل تمامی مسائل تربیتی . شد لکن منطقه ای عمل می کندفیلسوف تربیتی امروز، جهانی می اندی. می پردازد

شعاری )جامعه ی خویش، شرایط اجتماعی و اقتصادی و فرهنگی خود را مورد توجه خاص قرار می دهد

(.9716نژاد،

ایده آلیسم و تعلیم و تربیت

د پدیده ها را براساس ایده ال یا ایده آلیسم که گاهی پندارگرایی و اصالت تصور و آرمان گرایی نیز نامیده می شو

. آن چه به روح و تصور نسبت داده می شود تفسیر و توجیه می کند و عقل یا ذهن یا روح را مقدم بر ماده می داند

ایده آلیست ها بر این باورند که واقعیت، در پندارها و فکر و ذهن است بیش از این که در به نیروهای مادّی بستگی

بنابراین ایده آلیسم به نظریه هایی گفته می شود که برای روح و ذهن اصالت قائل (. 9716ی نژاد،شعار)داشته باشد

ذهن قلمرو مفاهیم و معانی . اند و ذهن، هم توان ادراک کننده و هم موضوعی که درک شده است گفته می شود

(.9731آموزگار،)شامل تصور، تصدیق، تفکر، تعقل و اراده آن ها است

یت ایده آلیسم به گذشته و تاریخ تعلق دارد، ریشه و مبنای منطقی برخی از عملکردهای کنونی آموزش اگرچه اهم

این تصور که آموزش و پرورش فرآیند شکوفا شدن استعدادهایی . و پرورش در چشم انداز ایده آلیستی نهفته است

مفهوم معلم به مثابه ی . ریشه دارداست که به صورت نهان در کودک وجود دارد، در معرفت شناسی ایده آلیستی

الگو یا اسوه ی اخالقی و فرهنگی نیز از ایده آلیسم فلسفی سرچشمه می گیرد، کما این که روش سقراطی که شامل

(.9714گوتک،)طرح ماهرانه پرسش های موشکافانه به منظور تحریک متعلم در امر یادآوری است نیز چنین است

......سقراط، افالطون،اگوستین، سن توماس آکویناس، دکارت، هگل و برادلی و: یسماندیشمندان حوزه ی ایده آل

:اهداف آموزش و پرورش ایده آلیستی

جستجوی حقیقت و . هدف بارز آموزش و پرورش ایده آلیستی ترغیب دانش آموزان به حقیقت جویی است

ل خواستار شناخت حقیقت بوده، آن گاه مایل باشد زندگی بر مدار آن به این معنی است که انسان باید در درجه او

هدف آموزش و پرورش ایده آلیستی آن است . که در راه نیل به آن از طریق مطالعه دقیق و موشکافانه فعالیت کند

17

آموزش و پرورش ایده آلیستی به منظور آن که . که انسان ها شخصاً به خیر، حقیقت و زیبایی گرایش پیدا کنند

:را حقیقت جو بار آورد، اهداف زیر را پیشنهاد می کند دانش آموزان

فرآیند تعلیم و تعلم باید به دانش آموزان کمک کند تا استعدادهایی را که بالقوه در طبیعت انسانی آنان -9

.موجود است، تحقق بخشند

آشنا سازد، به طوری که مدرسه به عنوان نهادی اجتماعی باید دانش آموزان را با چکیده سرمایه فرهنگی -2

.بتوانند این میراث فرهنگی را بشناسند، در آن سهیم شوند و سهم خود را گسترش دهند

رابطه معلم و شاگرد

و همانند همه ی انسان های . در این مکتب فلسفی و تربیتی بر نقش محوری و حساس معلم تأکید زیادی می شود

به این ترتیب، معلم باید برای متعلم احترام قایل . زش واالیی استدیگر ماهیت و شخصیت روحانی شاگرد دارای ار

چون معلم الگو و نماینده پخته . شود و او را یاری دهد تا به تحقق کامل ترین حد شخصیت خویش نایل آید

معلم باید مظهر ارزش ها باشد، دانش آموزان را دوست بدارد و . فرهنگ است، گزینش او کمال اهمیت را دارد

(.9714گوتک، )صی با انگیزه و پرشور باشدشخ

: دونالد باتلر برخی از ویژگی هایی معلم مطلوب را معرفی می کند

. برای دانش آموز تجسمی از فرهنگ و واقعیت باشد -9

.در خصوص شخصیت انسانی متخصص باشد -2

.اشتیاق درآمیزد در فرایندهای یادگیری صاحب نظر بوده، قادر باشد که تخصص را با -7

.برای رفاقت دانش آموزان ارزش قایل باشد -4

.عالقه و یادگیری را در دانش آموزان بیدار کند -5

.دریابد که اهمیّت اخالقی تدریس در هدف آن یعنی در به کمال رساندن انسان ها نهفته است -6

.به تولد دوباره فرهنگ طی هر نسلی کمک کند -3

18

الیسم و تعلیم و تربیت رئ

آموزه های . رئالیست ها، معتقدند که اعیان اشیا، قطع نظر از آن که موضوع ادراک ما واقع شوند یا نه، وجود دارند

:عمده ی رئالیسم عبارتند از

ما در جهانی متشکل از وجود حقیقی زندگی می کنیم که در آن امور گوناگونی هم چون اشخاص و اشیاء -9

.دارند وجود

.اعیان جهان واقع، قطع نظر از کاربرد آن ها به دست ما وجود دارند -2

.با بهره گیری از عقل ممکن است شناختی درباره این اعیان به دست آورد -7

معرفت درباره این اشیاء، قوانینی که بر آن ها حاکم است، و روابط آن ها با یکدیگر مطمئن ترین راهنمای -4

.وک آدمی استسل

استفاده از برنامه ی درسی موضوع محور نمونه ای از مظاهر برنامه درسی رئالیستی است که امروزه در نظام های

. تعلیم و تربیتی مشاهده می شود

.از اندیشمندان این حوزه ی فکری می توان به ارسطو به عنوان بنیان گذار رئالیسم اشاره کرد

:ستیاهداف آموزش و پرورش رئالی

هدف غایی آموزش و پرورش رئالیستی همان است که ارسطو به روشنی بیان داشته است یعنی کمک به انسان ها در

بر این اساس اهداف آموزش و . نیل به خوشبختی از طریق پرورش استعدادهای آنان برای نیل به حداکثر کمال

:پرورش عبارتند از

.ه انسان از طریق مطالعه ی رشته های سازمان یافته علم و دانشپرورش قوه عقل، یعنی عالی ترین قو -9

19

ترغیب انسان ها به تعریف خویش از راه صورتبندی انتخاب های خود به شیوه ای عقالنی، شکوفا ساختن -2

م خویشتن از راه فعلیت بخشیدن استعدادهای خود برای حداکثر کمال، و یگانه و یکپارچه ساختن خود از طریق تنظی

(.9714گوتک، )نقش ها و تقاضاهای گوناگون زندگی بر وفق نظمی عقالیی و سلسله مراتب وار

از این دیدگاه آموزش و پرورشی موفق نامیده می شود که معرفت الزم را برای بقا و ادامه ی زندگی در دنیای

دانش آموزان با واقعیت طبیعی را به محصالن بدهد و هدف آموزش و پرورش باید تالش در جهت مواجه ساختن

های زندگی باشد و افرادی بار آیند که از زندگی سالم و خوش برخوردار شوند، روشن و درست بیندیشند، و

(.9716شعاری نژاد، )دارای اخالق نیکو و بدن سالم باشند

رابطه معلم و شاگرد

توان گفت پرورشکاری حرفه ای معلم در زمینه ماده درسی و روش تدریس دارای دانش و مهارت است که می

معلمان باید . معلمان باید هم در زمینه هنرها و هم علوم لیبرال از تعلیم و تربیتی همگانی برخوردار شده باشند. است

. در تربیت دانش آموزان متخصص باشند

خودسامانی بهره مند یادگیرنده به عنوان فردی تلقی می شود که ذاتاً از حقوق انسانی خودفرمانی، خودشکوفایی، و

دانش آموزان که سعی دارند در زمینه ی معارف بشری به رشد و کمال دست یابند، این حق را دارند که . است

(.9714گوتک، )متخصصانی تربیت یافته و بهره مند از آموزشی حرفه ای را به عنوان معلم در کنار خود داشته باشند

پراگماتیسم و تعلیم و تربیت

سم یا عمل گرایی یا تجربه گرایی یا اصالت عمل معتقد است که، حقیقت حکمی موقتی است که از تجربه پراگماتی

(.9714گوتک، )اخذ شده باشد

عمل گرایی عبارت است از نوعی گرایش، روش و یا فلسفه ای که نتایج عملی و افکار و معتقدات آدمی را معیار

(.9716عاری نژاد،ش)اساسی تعیین ارزش و حقیقت آن ها می داند

از اندیشمندان این حوزه ی فکری می توان به جان دیویی به عنوان بنیان گذار و افرادی مانند؛ ویلیام جیمز و جورج

. هربرت مید اشاره کرد

20

اهداف آموزش و پرورش عمل گرایی

.ضرورت داردافکار به تنهایی برای واقعیت کافی نیستند و عمل روی آن ها برای تعیین ارزش، -9

.تنها آزمون معتبر حقیقت در افکار و عقاید این است که به حل رضایت بخش مسائل به کار رود -2

باید به زمان حال پرداخت نه گذشته، که پرداختن به گذشته از خصایص برجسته ی آرمان گرایی و واقع -7

.گرایی است

.است باید روی تغییر تأکید کرد که تنها واقعیت -4

.برای حل مسائل موجود باید از روش علمی استفاده کرد -5

.حقیقت به شرایط و اوضاع موجود بستگی دارد و چیز مطلقی نیست -6

.تجربه واسطه یا میانجی افکار و اعمال است و آمیختگی آن ها را منعکس می کند -3

معلم و دانش آموز عمل گرا

:گرایی معموالً از ویژگی های زیر برخوردار هستندمعلم و دانش آموز پیرو عمل

.معلم پیوسته به محصالنش کمک می کند که این حقیقت را دریابند و بپذیرند که همواره قابل تغییر هستند -9

.دانش آموزان با پرسش های ارزشی درگیر هستند که به رشد و تکامل اجتماعی آنان منجر می شود -2

.انش آموزان آموزش می دهد که برای وارسی حقیقت و حل مسائل، روش علمی را به کار ببرندمعلم به د -7

.در موقعیت های واقعی به حل مسائل می پردازند دانش آموزان با در نظر گرفتن وحدت آموخته های خود -4

.ه فرآیند تحقیق کشانده شوندمعلم یادگیری دانش آموزان را چنان پیش می برد که دانش آموزان مستقیماً ب -5

شعاری )معلم دانش آموزان را با مسائلی مواجه می کند که حل کردن آن ها مستلزم تالش شخصی باشد -6

(9716نژاد،

21

اگزیستانسیالیزم و تعلیم و تربیت

وعه ای از اگزیستانسیالیزم یا فلسفه ی اصالت وجود یا وجودگرایی، عنوان سهل و ساده ای بوده است که به مجم

عصیان های کامالً متفاوت علیه فلسفه های سنتی، به ویژه علیه تالش هایی که برای تشکیل نظام های فکری انتزاعی

به عقیده ی برخی اگزیستانسیالیزم را می توان به عنوان نوعی اندیشه ی فلسفی . و منظم به عمل آمده، داده شده است

افزون بر این، . برابر گروه، جماعت یا جامعه ی توده وار تأکید می کند تلقی کرد که بر یگانگی و آزادی فرد در

این مکتب بر این امر تکیه می کند که همه مردم در قبال معنی و مفهوم زندگی خود و ایجاد ماهیت یا تعریف هویّت

(.9714گوتک، ) خویش مسئولیت کامل دارند

د و او را در انتخاب، آزاد می داند و از همین آزادی در وجودگرایی به آزادی انسان، توجه بیشتر و خاصی دار

به . انسان خالق افعال و سازنده ی یا تعیین کننده ی مسیر خویش می باشد. انتخاب است که مسئولیت پیدا می شود

بنابراین، مسئولیت چگونگی زندگی او به عهده ی خودش . عبارت دیگر، سرنوشت انسان به دست خودش است

(.9716نژاد، شعاری )است

ژان پل سارتر ، نیچه، داستایوسکی، یاسپرس وسورن کی یر که گارداز اندیشمندان این حوزه ی فکری می توان به

.اشاره کرد

اهداف آموزش و پرورش اگزیستانسیالیستی

کردن تربیت باید انسان را در پیدا. به نظر طرفداران اصالت وجود، هدف عمده ی تربیت، خدمت به انسان است

هدف های مهم و خاص آموزش و پرورش از نظر اگزیستانسیالیزم . آگاهی الزم و درست از خویشتن یاری کند

:عبارتند از

رشد و گسترش آگاهی فرد -9

فراهم آوردن فرصت برای انتخاب آزاد و اخالقی -2

تشویق خود شناسی -7

بار آوردن شخص رشد و تکامل احساس مسئولیت شخصی یا مسئول -4

22

رابطه معلم و شاگرد

معلم برنامه ریزی های درسی خود . معلم در تدریس خود باید روش و فن دموکراتیک و غیر مستقیم را به کار ببرد

معلم باید از اجبار و تحمیل در . را بر پایه ی نیازها و هدف های فردی دانش آموزان و کمک به آن ها انجام دهد

کند و به طور غیر مستقیم، فرصت ها و امکان هایی را فراهم آورد که دانش آموزان به یادگیری یادگیری خودداری

(.9716شعاری نژاد، ) برانگیخته شوند و شخصاً فعالیت کنند

فلسفه تحلیلی و تعلیم و تربیت

ه خود را تحلیل فلسفی یا فلسفه ی تحلیلی، یکی از جنبش های معاصر فلسفه ی آموزش و پرورش است که وظیف

تحلیل گران فلسفی عالقه مند به فلسفه ی . بررسی و طبقه بندی زبان گفتارهای معمولی و علمی تلقی می کند

و صورت بندی اهداف و سیاست های آموزش و پرورش، تالش می کنند تا زبان مربوط به تدریس و یادگیری

از قضایا و پرسش های فیلسوفان از درست درنیافتن بسیاری و معتقدند که. تربیتی را با دیدی انتقادی بررسی کنند

. منطق زبان سرچشمه می گیرد

فیلسوفان تحلیلی به موازات بررسی، طبقه بندی و حقیقت یابی درباره ی زبان متداول و علمی، تالش می کنند که به

دارند تا مفروضات بنیادی و این فالسفه سعی. جای ابداع نظام های فلسفی و ایدئولوژیک، به تثبیت معانی بپردازند

آن ها این مهم را از طریق مطالعه ی تعاریف عملیاتی اصطالحاتی . دیدگاه های متعارض را شناسایی و روشن کنند

.که به کار برده می شوند، تحقق می بخشند

:فلسفه تحلیلی از دو طریق می توانند به آموزش و پرورش کمک کنند

برابری فرصت های یادگیری، آموزش و پرورش کیفی، : ی تعلیم و تربیت ماننداصطالحات رایج در حوزه -9

را به کلماتی مفهوم تبدیل کنند ... مدارس مؤثر و

.یا مهمل بودن این اصطالحات را نشان دهند -2

فکری به هستند که به عنوان بنیان گذاران این جنبش مور و برتراند راسل. ای. جیاندیشمندان این حوزه ی فکری؛

.حساب می آیند

23

اهداف آموزش و پرورش تحلیل فلسفی

فراهم ساختن زمینه ی بررسی نقادانه ی زبان و اصطالحات آموزش و پرورش -9

.کاوش درباره ی مراوده های کالمی که در موقعیت های تعلیم و تعلم برقرار است -2

. وزش و پرورش را هدایت می کنندروشن ساختن هدف ها و سیاست هایی که جریان آم -7

و نهایتاً این که هدف آموزش و پرورش بر اساس این رویکرد فلسفی، پیشبرد رشد و تکامل ذهنی و اجتماعی فرد

.است

فلسفه مادی دیالکتیکی و تعلیم و تربیت

م رشد و گسترش اندیشه های مادی گرایانه در اروپا پس از انقالب صنعتی و رشد علوم اجتماعی در قرن نوزده

مارکس و انگلس پایه گذاران اصلی ماده . یافت که نتیجه ی آن نفی فلسفه های متافیزیکی و دینی در این جوامع بود

در هستی . گرایی دیالکتیک بودند که در اندیشه ی بنای جامعه ای نوین بر مبنای این فلسفه زحمات زیادی کشیدند

اده است و پدیده هایی مانند روح، تفکر و شعور نیز شکلی از ماده تلقی شناسی ماده گرایی اساس و حقیقت هستی م

آن ها با نفی وجود یک خالق برای جهان و طبیعت، کلیه ی قوانین حاکم بر جهان را ذاتی ماده می دانند . می شوند

(.9711شریعتمداری،)که به طور جبری از آن ها تبعیت می کند

ادی دیالکتیک آموزش و پرورش مبتنی بر فلسفه ی م

و می گویند در تربیت شاگردان باید مراحل رشد تربیت ماده گرایان بر مبنای تکامل زیستی و تاریخ استوار است

که مشخصه . هدف تربیت در این مکتب رشد کامل انسان است. آن ها را با مراحل تکامل گذشته بشریت تطبیق داد

رشد و کمال، کسب اطالعات و معلومات و چند پیشه بار آمدن ی اصلی آن پیدایش قابلیت برانگیختگی در جهت

و با داشتن سالمت . شاگردان است تا بتوانند طبق نیازهای اجتماعی و با عالقه ی شخصی در خدمت جامعه باشند

در این . کامل عقالنی و جسمانی به صورت کارگرانی با فرهنگ و دارای گرایش های خالص سوسیالیستی درآیند

.کار، طبیعت و جامعه: ربیت بر سه عامل استوار است که عبارتند ازمکتب، ت

24

:تربیتی که بر ارزش شناسی خاص ماده گرایان دیالکتیکی استوار است سه ویژگی عمده دارد که عبارتند از

.تربیت در خدمت حکومت و سیاست -9

.تلفیق کار و آموزش -2

.رتربیت با هدایت و رهبری طبقه کارگ -7

تربیت مبتنی بر این مکتب با عرضه ی نظریه ی آموزش همگانی و نفی آموزش و پرورش نخبه پرور باعث

از دیگر محاسن تربیت در این مکتب پرورش تفکر انتقادی در شاگردان است . دگرگونی تفکرات تربیتی شده است

ار با آموزش و تفکر و تجربه نیز باعث که موجب ایجاد تغییر و تحول در این جوامع می شود؛ نیز رویکرد تلفیق ک

(.9711ابراهیم زاده، ) ایجاد تحوالت قابل توجه در تعلیم و تربیت معاصر شده است

فلسفه تربیتی اسالم

متون اسالمی از یک طرف جهان شناسی به خصوصی را عرضه می کند که با معرفت فلسفی، هم افق و سازگار

. را از واجبات شرعی می شمارد دیشه در این معارف اصرار می ورزد و آناست و از طرف دیگر، بر تفکر و ان

پیشوایان . قرآن کریم پیوسته انسان ها را به تفکر در خلقت آسمان ها و زمین و شناخت صنع الهی دعوت می کند

بنابراین، . ق کرده انددین نیز همواره مجال پرسش درباره ی این مسائل را به مردم داده اند و ایشان را به این امر تشوی

فلسفه ی اسالمی فلسفه ای است که محتوای اصلی و ستون فقرات آن را دیدگاه های ژرف کتاب و سنت نسبت به

طالب )جهان هستی تشکیل می دهند و شکل و صورت چگونگی تبیین و استدالل در آن به شیوه ی فالسفه است

(.9711زاده،

مفهوم اسالمی تربیت

هدف غایی تربیت در . که در اندیشه ی اسالمی، خداوند، خیر بنیادین و بنیاد خیر محسوب می شود با توجه به این

براین اساس، می توان . اسالم را می توان الهی شدن آدمی و به تعبیر دیگر، دست یازیدن به حیات پاک دانست

هان و انسان، برگزیدن او به عنوان شناخت خدا به عنوان ربّ یگانه ی ج": مفهوم تربیت را به این نحو تعریف کرد

(9713جمعی از مؤلفان، )".ربّ خویش، و تن دادن به ربوبیت او و تن زدن از ربوبیت غیر

25

ویژگی های تربیت اسالمی

تربیت اسالمی از منبع وحی سرچشمه می گیرد و از این رو تربیتی دینی، الهی و معنوی محسوب : تربیت الهی -9

. می شود

یکی از ویژگی های اساسی تربیت اسالمی مهم تلقی کردن عقل و نقش آن در پرورش : بیت عقالنیتر -2

رسوالن ) اول به وسیله ی انبیاء: چنان که خداوند متعال انسان را از دو طریق هدایت می کند. شخصیت افراد است

بیت اسالمی پرورش جنبه ی عقالنی بنابراین پایه و اساس تعلیم و تر(. رسول باطنی)و دوم از طریق عقل ( ظاهری

.شخصیت آدمی است

.پس با توجه به دو ویژگی ذکر شده تربیت اسالمی تربیتی است، معنوی و عقالنی

هدف های تربیتی از نظر اسالم

پرستش خدا به عنوان هدف اساسی تربیتی -

تقوا -

تعلیم حکمت -

عدالت خواهی -

تکامل انسان -

برادری و همکاری -

دوستی با ملل -

پرورش نیروی تفکر -

پرورش روح اجتماعی -

پرورش شخصیت اخالقی -

26

...و -

روش های تربیتی اسالم

عبادت -

تلفیق ایمان و عمل -

ن علم و عمل توأم ساخت -

تربیت عملی یا پیروی از سیره ی پیامبر و پیشوایان دینی -

پیروی از عقل در تربیت اسالمی -

امر به معروف و نهی از منکر -

مجاهده در راه حق -

پاداش و تنبیه -

توبه -

پند و اندرز دادن -

تربیت از طریق ذکر مثال -

تربیت از طریق جلب توجه به سرگذشت اقوام و ملل -

چرا معلمان به آموختن فلسفه تعلیم و تربیت نیاز دارند؟

:با توجه به موارد بیان شده به این سوال می توان چنین پاسخی را ارائه کرد

. رای شکل بخشیدن به زندگانی فردی و اجتماعی استهر معلمی می داند که آموزش و پرورش ابزار نیرومندی ب

هنگامی که معلم درباره ی نقش خویش به تأمل می پردازد، دل مشغولی خود را نسبت به اموری که فوریت عملی

27

از آن جا . دارند رها ساخته، درباره ی نظریه ای که قوام و دوام عمل تربیت به آن وابسته است، به تفکر می پردازد

نظریه بدون عمل ناکافی است و عملی که . س فعالیتی اخالقی است، مستلزم تلفیق دقیق نظریه و عمل استکه تدری

.از هدایت نظریه بی بهره باشد راه به جایی نمی برد

تدریس دارای اثراتی است که از وقایع . چون تدریس مستلزم نظریه و عمل است، دارای دو بعد نظری و عملی است

نحوه ی برخورد معلمان با دانش آموزان به تصور آنان از ماهیت انسان . الس درس فراتر می رودآموزشی بالفصل ک

دیدگاهی که فرد درباره ی واقعیت . آموزش موضوعی دارد یعنی درباره ی مهارت یا معرفتی است. بستگی دارد

امعه را مورد تأمل قرار می دهد، وقتی که معلم مفهوم واقعیت و ماهیت انسان و ج. دارد، درک او را تعیّن می بخشد

. درباره ی آموزش و پرورش فیلسوفانه می اندیشد

28

ارسال [email protected]به ایمیل 79/1/14استاد گرامی لطفا پاسخ سواالت ذیل را تا تاریخ

91922312754دیهد عالطا هرامش نیا هب لاسرا زا سپ و .نمایید

.فلسفه را بیان کنیدفلسفه چیست؟ و تعاریف اندیشمندان مختلف از -9

.فعالیتهای فلسفه در چه زمینه هایی می باشد؟ نام برده و توضیح مختصری در مورد هر کدام بدهید -2

.روشهای تحقیق را نام برده توضیح دهید -7

خصوصیاتی که یک متفکر را به عنوان فیلسوف معرفی می کند نام برده و در مورد کارکردهای روح -4

.فلسفی توضیح مختصری بدهید

.تربیت را تعریف کرده و ضروریات تربیت را نام ببرید -5

.فلسفه تعلیم و تربیت را تعریف و رابطه بین این دو را توضیح دهید -6

.رابطه مکاتب فلسفی و مکاتب تربیتی را توضیح دهید -3

از نظر دونالدباتلر ویژگیهای معلم مطلوب چه می باشد؟ -1

.ویژگیهای تربیت اسالمی را توضیح دهید -1