Tarih Okulu Dergisi (TOD) Journal of History School (JOHS) Eylül 2014 September 2014 Yıl 7, Sayı XIX, ss. 581-599. Year 7, Issue XIX, pp. 581-599. DOI No: http://dx.doi.org/10.14225/Joh600 PAZARÖREN KÖY ENSTİTÜSÜ’NÜN SOSYO-MEKÂNSAL ETKİLERİNİN DEĞERLENDİRİLMESİ ÜZERİNE BİR KIRSAL TARİH ARAŞTIRMASI (1938-1954) Seda ÇALIŞIR HOVARDAOĞLU Özet Cumhuriyetin ilk yıllarında, ülke nüfusunun yaklaşık % 75’i sosyal ve ekonomik olanaklar açısından yetersiz koşullara sahip kırsal alanda yaşamaktaydı . Bu dönem, kırsalın yaşam kalitesinin iyileştirilmesi, geliştirilmesi ve kalkınmada kır-kent dengesinin kurulabilmesi için ulusal düzeyde yoğun çabaların başladığı bir dönemi temsil eder. Bunların başlıcaları arasında, ülke genelinde temel eğitim, uygulamalı ve teorik tarım derslerinin verildiği enstitülerin kurulması yer almaktadır. Bunlar kırsal nüfusun modernleşmesine odaklanan, tarımsal üretim ilişkilerini modernleşmeyle uyumlu biçimde yeniden üretebilmeyi amaçlayan ve ulusal düzeydeki kalkınma çabasının kırsal bileşeni olarak anlaşılabilecek önemli uygulamalardan biriydi. Bu çalışmada, Kayseri İli Pazarören yerleşmesinde 1938 yılında kurulan ve yapıları büyük oranda günümüze ulaşan Pazarören Köy Enstitüsü’nün, 1938-1954 yılları arası dönemde sosyo-mekânsal etkilerinin değerlendirilmesi amaçlanmaktadır. Günümüzde öğretmen okulu olarak varlığını devam ettiren eğitim kompleksi hem yakın çevresinin tarihsel sürecinde önemli bir parça olmuştur, hem de yapılarıyla ve bu yapıların oluşturduğu mekânsal organizasyonuyla Cumhuriyet dönemi modernleşme çabalarının özgün bir mekânsal örneğini temsil etmektedir. Anahtar kelimeler: Pazarören Köy Enstitüsü, sosyo-mekânsal etki, kırsal tarih araştırması. Yrd. Doç. Dr., Erciyes Üniversitesi Mimarlık Fakültesi Şehir ve Bölge Planlama Bölümü.
19
Embed
PAZARÖREN KÖY ENSTİTÜSÜ’NÜN SOSYO … · ve uygulama alanları, barınma, sosyo-kültürel ve sportif aktivitelerin yer aldığı kısım ile enstitü uygulama alanının
This document is posted to help you gain knowledge. Please leave a comment to let me know what you think about it! Share it to your friends and learn new things together.
Transcript
Tarih Okulu Dergisi (TOD) Journal of History School (JOHS)
Eylül 2014 September 2014
Yıl 7, Sayı XIX, ss. 581-599. Year 7, Issue XIX, pp. 581-599.
DOI No: http://dx.doi.org/10.14225/Joh600
PAZARÖREN KÖY ENSTİTÜSÜ’NÜN SOSYO-MEKÂNSAL
ETKİLERİNİN DEĞERLENDİRİLMESİ ÜZERİNE BİR KIRSAL
TARİH ARAŞTIRMASI (1938-1954)
Seda ÇALIŞIR HOVARDAOĞLU
Özet
Cumhuriyetin ilk yıllarında, ülke nüfusunun yaklaşık % 75’i sosyal ve ekonomik
olanaklar açısından yetersiz koşullara sahip kırsal alanda yaşamaktaydı. Bu dönem,
kırsalın yaşam kalitesinin iyileştirilmesi, geliştirilmesi ve kalkınmada kır-kent
dengesinin kurulabilmesi için ulusal düzeyde yoğun çabaların başladığı bir dönemi
temsil eder. Bunların başlıcaları arasında, ülke genelinde temel eğitim, uygulamalı ve
teorik tarım derslerinin verildiği enstitülerin kurulması yer almaktadır. Bunlar kırsal
nüfusun modernleşmesine odaklanan, tarımsal üretim ilişkilerini modernleşmeyle
uyumlu biçimde yeniden üretebilmeyi amaçlayan ve ulusal düzeydeki kalkınma
çabasının kırsal bileşeni olarak anlaşılabilecek önemli uygulamalardan biriydi. Bu
çalışmada, Kayseri İli Pazarören yerleşmesinde 1938 yılında kurulan ve yapıları büyük
oranda günümüze ulaşan Pazarören Köy Enstitüsü’nün, 1938-1954 yılları arası
dönemde sosyo-mekânsal etkilerinin değerlendirilmesi amaçlanmaktadır. Günümüzde
öğretmen okulu olarak varlığını devam ettiren eğitim kompleksi hem yakın çevresinin
tarihsel sürecinde önemli bir parça olmuştur, hem de yapılarıyla ve bu yapıların
oluşturduğu mekânsal organizasyonuyla Cumhuriyet dönemi modernleşme çabalarının
özgün bir mekânsal örneğini temsil etmektedir.
Anahtar kelimeler: Pazarören Köy Enstitüsü, sosyo-mekânsal etki, kırsal tarih
araştırması.
Yrd. Doç. Dr., Erciyes Üniversitesi Mimarlık Fakültesi Şehir ve Bölge Planlama Bölümü.
Seda Çalışır Hovardaoğlu
[582]
A Rural History Research Assessing Socio-Spatial Influences Of Pazarören
Village Institute (1938 – 1954)
Abstract
During the first years after the declaration of the Republic, almost 75 % of the
total national population had been living in the rural areas with extremely low levels of
social and economic amenities. This period represents an era in which intensified
national attempts were begun to trigger economic and social development in the rural
areas. Establishing nationwide institutes for fundamental, theoretical and practical
education was among them. They have focused on modernization of rural communities,
and had been the rural component of the national development efforts. This study aims
at assessing the socio-spatial influences of Pazarören Village Institute in Kayseri
Province in the period between 1938 and 1954. This education complex is still
functioning as a Teacher School and it has been an important actor for surrounding
settlements throughout the history. This institute also represents a unique spatial
example of modernization efforts within the first years of Republic of Turkey.
Keywords: Pazarören Village Institute, socio-spatial influences, rural history research.
Giriş
Cumhuriyetin ilk yılları, ulusal düzeyde hem kentsel alanda hem de kırsal
yerleşmelerde topyekûn modernleşme çabasının yoğun olarak başladığı bir
dönemi temsil eder. Bu nedenle ulusal kalkınma amaçlı birçok politika ve proje
bu dönemde kırsal yerleşmelerde de uygulanma olanağı bulmuştur. Özellikle
kırsal nüfusun sadece tarımsal üretim ilişkilerini değil, aynı zamanda toprakla
olan ilişkilerini de yeniden üreten politikalar bu dönemde öne çıkmaktadır. Bu
dönemde ulusal düzeydeki böyle politikaların en belirgin hale gelenlerinin
eğitimli, tarım ve zanaat becerisi arttırılmış bireyler yetiştirilmesine ve yaşam
kalitesinin arttırılmasına yönelik eğitim amaçlı düzenlemeler ile kırsal konut
alanları tasarımı ve ulaşım kararlarına yönelik politikalar olduğu söylenebilir.
Bu çalışmada eğitim alanında gerçekleştirilen uygulamalardan biri olan köy
enstitülerinden, Pazarören Köy Enstitüsü’nün Pazarören yerleşmesi özelindeki
sosyo-mekânsal etkileri incelenmektedir.
Köy Enstitüleri her ne kadar 17 Nisan 1940 tarihinde TBMM’de
onaylanan 3803 sayılı Köy Enstitüsü Yasası sonrası uygulanmaya başlanmış bir
politika olsa da, bu politikaya hayat veren kırsal kalkınma düşüncesi,
cumhuriyetin ilanıyla birlikte başlayan kalkınmadaki merkezi politikalardan
biridir. Örneğin 1923 yılında gerçekleştirilen İzmir İktisat Kongresi’nde, her
Pazarören Köy Enstitüsü’nün Sosyo-Mekânsal Etkilerinin Değerlendirilmesi Üzerine
Bir Kırsal Tarih Araştırması (1938-1954)
[583]
bölgede birbirine yakın köyler için yeteri kadar toprağı olan yatılı birer okul
açılması ve temel eğitim yanında uygulamalı ve teorik basit tarım derslerinin
öğretilmesi planlanmıştır. Ayrıca köylerdeki ilkokulların beş dönümlük bir
bahçesi, modern üretim tekniklerine uygun küçük ve büyükbaş hayvan
barınakları, öğretmen lojmanı inşa edilmesi düşünülmüştür. Toprağın uygun
büyüklükteki parçalarının sebzecilik, fidancılık ve çiçekçiliğe ayrılarak,
öğretmenlerin kontrolü altında toprağın öğrenciler tarafından işlenmesi; bu
tarımsal faaliyetlerdeki harcama ve gelirin köy öğretmenlerinin sorumluluğunda
olması ve bu yolla öğrencilere uygulamalı olarak çiftçiliğin öğretilmesi ve aydın
kişilerin köylere yerleşmelerinin teşviki aranmıştır (Hasol, 2009). Bu
değerlendirme köydeki eğitimin düşünsel temellerinden birini oluşturmaktaydı.
1924-1934 yılları arasında Amerika ve Avrupa’dan birçok uzman Türkiye’ye
davet edilerek özellikle kırsal alandaki eğitim sorunlarına çözüm aranmıştı ve
1933 yılında kurulan Kırsal Eğitimi İnceleme Komisyonu bu arayışın en
belirgin kurumsal yansımasıydı.
1930’ların sonuna doğru Milli Eğitim Bakanlığı, İlköğretim Genel
Müdürü İsmail Hakkı Tonguç1, tarımla ilişkili kırsal eğitimin oluşturulması için
ülke genelinde yer alan köy tiplerini inceleyerek, Macaristan, Romanya,
Yugoslavya, Almanya gibi Avrupa ülkelerinde bu konularda araştırmalar yaptı
ve enstitülerin kurulması ve içeriği hakkında bir rapor hazırladı. Türkiye
Cumhuriyeti’nin tarıma dayalı ekonomisi için yararlı olacağı düşünülen
“üretime dayalı eğitim” ilkesine göre eğitim kurumları oluşturulması kararı
alındı (Türkoğlu, 2009: 151-163). 17 Nisan 1940 tarihinde TBMM’de
onaylanan 3803 sayılı Köy Enstitüsü Yasası’yla “köy öğretmeni ve köye
yarayan meslek adamı yetiştirilmek üzere, tarıma elverişli toprağı bulunan
yerlerde, Milli Eğitim Bakanlığı’nca Köy Enstitüleri açılması”na karar verildi
(3803 sayılı Köy Enstitüsü Yasası, Madde I). Bu kararla Türkiye genelinde 21
Köy Enstitüsü kuruldu. Şekil 1, kurulan 21 Köy Enstitüsü’nün ulusal düzeydeki
mekânsal dağılımını göstermektedir.
1 İsmail Hakkı Tonguç: 1893 yılında Bulgaristan’ın Tataratmaca Köyü’nde doğmuş, İstanbul
Öğretmen Okulu’ndan mezun olduktan sonra, 1919’da öğretmenliğe başlamıştır. 1935’de Milli Eğitim Bakanlığı, İlköğretim Genel Müdürü olmuş ve 1946 yılına kadar bu görevde kalmıştır. 1960’da vefat eden Tonguç, köy enstitülerinin hayata geçmesindeki çalışmaları ve bu
konudaki eserleriyle tanınmaktadır.
Seda Çalışır Hovardaoğlu
[584]
Şekil 1: Türkiye genelinde Köy Enstitüleri’nin yerleri ve kuruluş tarihleri.
Tonguç (1998) bu kuruluşta göz önünde tutulan esasları şu şekilde
sıralamaktadır:
-Enstitünün yerini seçmek ve bölgesini tayin etmek,
-Gelecekte göreceği işlere ve alacağı öğrencilerin sayısına göre vaziyet planı ile
binaları için açılacak müsabakanın ana şartnamesinin esaslarını tespit etmek,
-Ülke mimarları arasında yarışmalar açarak birinciliği kazanan projeyi Köy Enstitüsü
öğrencilerine inşaat ve sanat derslerinde uygulatmak (s. 530).
1937-1938 ders yılı içinde arazi, sulama, iklim, ulaşım ve haberleşme
özellikleri bakımından Orta Anadolu’da önemli bir yeri olan Pazarören
yerleşmesinde bir eğitmen kursu açılmasına karar verildi. Bu kursun 1940’da
kabul edilen Köy Enstitüleri Kanunu’yla birlikte Kayseri, Sivas, Yozgat,
Kırşehir ve Niğde köylerinden öğrenci alan bir Köy Enstitüsü haline
dönüştürülmesi uygun görüldü. Köy eğitimi sorunlarının çözümü için gündüzlü
ve yatılı “Bölge Okulları” düşüncesinin gerçekleştirildiği 1930’larda
Pazarören’de Pazarören Yatılı Bölge Okulu inşa edilmişti. Enstitü, bu binada
(Ana bina) eğitime başlamış ve bu yapının yakın çevresini içine alacak biçimde
yerleşke sınırı belirlenmiştir. 27 Ocak 1954 tarihinde çıkan 6234 sayılı yasa ile
Köy Enstitülerinin, İlköğretmen Okulu’na dönüştürülmesi kararına dek
Pazarören Köy Enstitüsü bu yerleşke alanı içinde faaliyet göstermiş, bu tarihten
Kayseri
Pazarören
(1940)
Kırklareli
Kepirtepe
(1938)
Balıkesir
Savaştepe
(1940)
İzmir
Kızılçullu
(1937)
Aydın
Ortaklar
(1944)
Sakarya
Arifiye
(1940)
Eskişehir
Çifteler
(1937)
Isparta
Gönen
(1940)
Antalya
Aksu
(1940)
Konya
İvriz
(1941)
Ankara
Hasanoğlan
(1940)
Samsun
Akpınar
(1940)
Adana
Düziçi
(1940)
Trabzon
Beşikdüzü (1940) Kars
Cılavuz (1940)
Sivas
Yıldızeli
(1942)
Erzurum
Pulur
(1942)
Malatya
Akçadağ
(1940) Diyarbakır
Dicle
(1944)
Van
Erciş
(1948)
Kastamonu
Gölköy
(1939)
Pazarören Köy Enstitüsü’nün Sosyo-Mekânsal Etkilerinin Değerlendirilmesi Üzerine
Bir Kırsal Tarih Araştırması (1938-1954)
[585]
sonra ise, Mimar Sinan Anadolu Öğretmen Lisesi olarak aynı yerleşke sınırları
içinde eğitime devam edilmiştir.
I. Enstitünün kuruluşu ve enstitüde eğitim
I.1. Ulusal Mimarlık Yarışması
3803 sayılı yasayla, Köy Enstitüsü yapılarının inşasında, Ulusal Mimarlık
Yarışması ile mimari projelerinin ve vaziyet planlarının gerçekleştirilmesi
zorunluluğu getirilmiştir. Pazarören Köy Enstitüsü de 8 projenin katıldığı bir
yarışmayla projelendirilmiştir. Maarif Vekilliği’nce yapılan yarışmanın
şartnamesinde proje içeriği, müelliflerin uyması gerekli koşullar ve
projelendirilecek yapılar hakkında bilgiler yer almaktadır. Pazarören Köy
Enstitüsü yarışma şartnamesinde 58 adet bina inşa edilmesi gerekli görülmüştür.
Bu yapılar, okul binası (16 adet), toplantı binası (1 adet), atölye binası (4 adet),
mutfak, çamaşırhane ve banyo (1 adet), idare binası (1 adet), tavla, ahır ve
kümesler (9 adet), depolar (11 adet), revir (1 adet), umumi helalar ve yüz
yıkama yerleri (2 adet) ve öğretmen evleri (12 adet) olarak belirlenmiştir.
Yarışma sonucunda, şartname ile belirlenen amaç ve isteklere uygunluk
açısından Y. Mimar Ahsen Yapaner ve Mualla Eyüpoğlu Anhegger tarafından
gerçekleştirilen Pazarören Köy Enstitüsü Projesi birinci seçilmiştir. Birincilik
kazanan projenin Açıklama Raporu’na göre enstitü yerleşim planı ve yer seçim
kararları şöyledir (Pazarören Proje Açıklama Raporu, 1938):
Pazarören’de kurulacak enstitü köye hakim güneye bakan yamaçlar üzerinde
kurulacaktır. Güneyden kuzeye doğru çıkan yol üzerine uzun cephelerini güneye arz
eden binalar bu yol istikametinde sıralanmaktadır. Toplantı binası, spor meydanı,
parklar mutfak ve atölyeler merkezi olarak tertip edilmiştir. Revir en sakin yere köyden
ve merkezden en uzak şekilde konulmuştur. Zirai binalarla ahırların halen mevcut
bulunan ahırlar ve hayvan reviri yakınına yapılması doğru görülmüştür. Esasen
enstitünün asıl ziraat alanı da 7 km. mesafededir. Enstitü binalarının esas ve servis
yolları mükemmel ve iktisadi şekilde birbirine bağlanmaktadır. Kuzeydeki membadan
getirtilecek su en yüksek kısma taş duvarla ucuz olarak yapılacak bir nazım depo ile
bütün binalara tazyikli olarak verilecektir. Kanalizasyon güneyde sebze bahçelerinin
başlangıcına yapılacak bir fosseptikle raptedilecektir.
Köy Enstitüleri’nin gerçekleşme fikrinin özünde, kendine yeterli bir
ulusal ekonomi yaratma çabası olduğunu belirtmek mümkündür. Yarışma
projelerinin uygulanma süreci de bu fikirle uyumlu bir şekilde gerçekleşmiştir.
Yarışma sonrasında dereceye giren projeler, maketleriyle birlikte enstitülerine
gönderilmiş (Türkoğlu, 2009: 203) ve yapıların inşa sürecine başlanmıştır.
Seda Çalışır Hovardaoğlu
[586]
Projenin uygulanması öğretmen, öğrenci ve ustaöğreticiler tarafından yapı ve
sanat dersleri kapsamında gerçekleştirilmiş ve enstitü yapıları birkaç yıl içinde
tamamlanmıştır.
I.2. Enstitüde eğitim ve eğitim yapıları
1943 yılında yürürlüğe giren Köy Enstitüleri Öğrenim Programı’na göre,
kuramsal ve uygulamalı olarak toplam beş yıllık (260 hafta) eğitim verilmesi
planlanmıştır. Bu sürenin 114 haftası kültür dersleri, 58 haftası ziraat dersleri ve
uygulamaları, 58 haftası teknik dersler ve uygulamaları, 30 haftası ise tatilden
oluşmaktadır. Köylünün modern esaslara uygun tarımsal faaliyette bulunması
için ziraat dersleri ve teknik dersler okutulurken, aynı zamanda zirai işletmeler
ekonomisi ve kooperatifçilik gibi derslerle de köylünün üretim dallarında
örgütlenmesi ve çağdaş bir kalkınma anlayışının kazandırılması hedeflenmiştir.
Eğitim ve uygulamanın bir arada gerçekleştirilmesi, enstitülerin mekânsal
organizasyonunun da birincil belirleyicilerindendir. Bu amaca uygun olarak
Pazarören Köy Enstitüsü de iki kısımdan oluşturulmuştur: bunlar idari, eğitim
ve uygulama alanları, barınma, sosyo-kültürel ve sportif aktivitelerin yer aldığı
kısım ile enstitü uygulama alanının bulunduğu bölümdür. Birinci kısım,