7/25/2019 Panitikan Rehiyon I
1/19
Panitikan ng Rehiyon I
(Pangasinan, La Union, Ilocos Norte, Ilocos Sur)
1
Panitikan n
7/25/2019 Panitikan Rehiyon I
2/19
Panitikan ng Rehiyon I
(Pangasinan, La Union, Ilocos Norte, Ilocos Sur)
I. ANG REHIYON I
A. Maikling Kasaysayan 16th dantaon dumating ang mga Espanyol at itinatag ang mga misyong
Kristiyanismo at institusyong pampamahalaan upang kontrolin ang populasyon ng
mga katutubo at ituro ang Katolisismo
Marami ang lumaban sa pamahalaang Espanyol- (1764) Diego at abriela !ilang"
#ndres Malong at $alaris ng $angasinan at ang %asi &e'olt noong ika-1 dantaon
Mga naging pangulo ng bansa na galing sa &ehiyon Elpidio *uirino" +erdinand
Mar,os at +idel . &amos %ago nabuo ang /ordillera #dministrati'e &egion (panahon ni $angulong #0uino)
kabilang sa &eh. ang #bra" Mt. $ro'in,e at %enguet.
igan /ity- sa kasalukuyan ay bishopric seatng ue'a !ego'ia #ng ekonomiya ay nakasandal sa agro-industrial at industriyang pangserbisyo
$angasinan- negosyong agro-industrial" bangus ,ulti'ation at pro,essing" li'esto,k
raising" 2ish paste (bagoong) pro,essing" trading" 2inan,ial at edu,ational ser'i,es lo,os- pagtatanim ( palay" tabako" mais" tubo at mga prutas) at pagpapalaki ng mga
li'esto,k (baboy" manok" kambing at kalaba3) Dagupan /ity- mga lo,al na entrepreneurs na yumabong hanggang sa antas nasyonal
!an +ernando /ity- may international shipping port at planong magkaroon ng
paliparang-internasyonal
aoag /ity- may paliparang- internasyonal
Maganda ang likas na yaman ng rehiyon" may eco-tourism advantage (3ater sportsmarine 5 2orest resour,es)
Mayaman sa mga crafts-blanket-3ea'ing 5 pottery (burnay)
2
BALANGKAS NG PAKSA
. $animula #ng &ehiyon
A. Maikling Kasaysayan
B. Mga Lalawigang Bumubuo sa
Rehiyon
!. Mga "anitikan sa Rehiyon
. $anitikan ng mga $angasinense
A. Ang mga "angasinense
B. Ang "anitikan ng mga "angasinense
. $anitikan ng lokano
A. Ang mga loko
7/25/2019 Panitikan Rehiyon I
3/19
Panitikan ng Rehiyon I
(Pangasinan, La Union, Ilocos Norte, Ilocos Sur)
B. Mga Lalawigan na Bumubuo sa Rehiyon I
%inubuo ng apat na lala3igan" ang $angasinan" a nion" lo,os orte at lo,os !ur.
!an +ernando /ity (a nion) ang panrehiyong sentro.
%inubuo ng lokano- 668" $angasinense 978 at :agalog-;8
ala3igan /apital ungsod $opulasyon (9" =>7 9"=7.6 9==.;
;. a nion !an +ernando /ity !an
+ernando
741"69 =" ;6>.9 =17.>
C. Mga Panitikan ng Rehiyon I
1.PANITIKANGPANGASINENSE
2.PANITIKANGILOKANO
II. PANITIKAN NG PANGASINAN (KURITAN)
A. ANG PANGASINAN/ PANGASINENSE
$angasinense sinasalita ng higit sa 1.= milyon (indigenous speakers)" mga
$angasinense ,ommunities at mga migranteng $angasinense
$angasinan- galing sa salitang asin na nangangahulugang ?land o2 salt@ ?pla,e o2
salt-making@ o ?,ontainer o2 salt or salted- produ,ts@
Artograpiya- gumamit ng indigenous 3riting system- may kaugnayan sa :agalog%aybayin s,ript agpatuloy ang pag-usbong kahit sa pananakop ng mga Espanyol at #merikano
Mga halimba3a ng 3ikang $angasinense
Absolutive Independent Absolutive Enliti E!"#tive Obli$ue
%st pe!son sin"ul#! siBk ak -k(o) ed siak
%st pe!son du#l sikatB ita" ta -ta ed sikata
&nd pe!son sin"ul#! sikB ka -m(o) ed sika
'!d pe!son sin"ul#! sikatC -" -a to ed sikato
%st pe!son plu!#l inlusive sikatayC itayo" tayo -tayo ed sikatayo
%st pe!son plu!#l elusive sikam kam mi ed sikami
&nd pe!son plu!#l sikayC kayC yo ed sikayo
'!d pe!son plu!#l sikara ira" ra da ed sikara
3
7/25/2019 Panitikan Rehiyon I
4/19
Panitikan ng Rehiyon I
(Pangasinan, La Union, Ilocos Norte, Ilocos Sur)
English - Pangasinan
1. I - siak, ak
2. you (singular) - sika, ka
3. he - sikato (he/she), kato
4. we - sikami, kami, mi, sikatayo,tayo, sikata, ta
5. you (plural) - sikayo, kayo, yo
6. they - sikara (sika ira)
. this - aya
!. that - atan
". here - #ia
1$. there - #iman, #itan
11. who - siopa, sio, si
12. what - anto
13. where - iner
14. when - kapigan, pigan
15. how - pano, panonto
16. not - ag, an#i, aleg, aliwa
1. all - amin
1!. many - amayamay, #akel
1". some - pigara (piga ira)
2$. %ew - #aiset
21. other - arom
22. one - isa, sakey
23. two - #ua, #uara (#ua ira)
24. three - talo, talora (talo ira)
25. %our - apat, apatira (apat ira)
26. %i&e - lima, limara (lima ira)
2. 'ig - 'aleg
2!. long - an#okey
2". wi#e - maawang, malapar
3$. thik - makapal
31. hea&y - am'elat
32. small - melag, melanting, tingot,#aiset
33. short - melag, melanting, tingot,antikey, kulang, a'e'a
34. narrow - mainget
35. thin - ma'eng, maimpis
36. woman - 'ii
3. man (a#ult male) - laki, 'olog
3!. man (human 'eing) - too
3". hil# - ogaw
4$. wi%e - asawa, kaamong(spouse)
41. hus'an# - asawa, kaamong
(spouse)
42. mother - ina
43. %ather - ama
44. animal - ayep
45. %ish - sira, ikan
46. 'ir# - manok, siwsiw (hik)
4. #og - aso
4!. louse - koto
4". snake - oleg
5$. worm - 'iges (germ),alum'ayar (earthworm)
51. tree - kiew, tanem (plant)
52. %orest - kakiewan, katakelan
53. stik - 'islak, sanga
54. %ruit - 'unga
55. see# - 'okel
56. lea% - 'olong
5. root - lamot
5!. 'ark - o'ak
5". %lower - 'ulaklak
6$. grass - #ika
61. rope - singer, lu'ir, taker
62. skin - 'aog, katat
63. meat - laman
64. 'loo# - #ala
65. 'one - pokel
66. %at (n.) - mata'a, ta'a
6. egg - iknol
6!. horn - saklor
6". tail - ikol
$. %eather - 'ago
1. hair - 'uek
2. hea# - olo
3. ear - layag
4. eye - mata
5. nose - eleng
6. mouth - sangi
. tooth - ngipen
!. tongue - #ila
". %ingernail - koko
!$. %oot - sali
4
7/25/2019 Panitikan Rehiyon I
5/19
Panitikan ng Rehiyon I
(Pangasinan, La Union, Ilocos Norte, Ilocos Sur)
!1. leg - 'ikking
!2. knee - pueg
!3. han# - lima
!4. wing - payak
!5. 'elly - eges
!6. guts - pait
!. nek - 'eklew
!!. 'ak - 'eneg
!". 'reast - pagew, suso
"$. heart - puso
"1. li&er - altey
"2. #rink - inom
"3. eat - mangan, akan, kamot
"4. 'ite - ketket
"5. suk - sepsep, suso
"6. spit - lut#a
". &omit - uta
"!. 'low - si'ok
"". 'reathe - engas, ingas, #ongap,linawa, anges
5
7/25/2019 Panitikan Rehiyon I
6/19
Panitikan ng Rehiyon I
(Pangasinan, La Union, Ilocos Norte, Ilocos Sur)
P#n"#sin#n En"lis)
isa" sakey" san- one
dua" duara (dua ira) t3o
talo" -tlo" talora (talo ira) three
apat" -pat" apatira (apat ira) 2our
lima" limara (lima ira) 2i'e
anem" -nem" anemira (anem ira) siF
pito" pitora (pito ira) se'en
3alo" 3alora (3alo ira) eight
siam" siamira (siam ira) nine
polo" samplo (isan polo)" samplora (isan polo ira) tens" ten
lasus" sanlasus (isan lasus) hundreds" one hundred
libo" sakey libo thousands" one thousand
laksa" sanlaksa (isan laksa)" sakey a laksa ten thousands" ten thousand
B. ANG PANITIKAN NG PANGASINAN
akaimbak at nanatiling buhay ang lala3igan ng $angasinan sa kabila ng paglaganap ng mga
3ikang Espanyol at ngles. amulaklak ang panitikan ng $angasinan (pasalita at pasulat) sa panahon ng mga Espanyol at
#merikano. agpatuloy sa pagsulat ang mga manunulat na sina Guan !aingan" +elipe *uintos" ar,iso
/orpus" #ntonio !olis" Guan illamil" Guan MeHa" at Mara /. Magsano sa 3ikang
$angasinense. sinulat naman ni +elipe *uintos" isang $angasinenseng opisyal ng Katipunan
ang #ipi Awaray$ %elew &iad "ilipinas 'Revoluci(n )ilipina*+ na naglalaman ng kasaysayan ng
pakikibaka ng mga Katipuneros sa $angasinan at ang mga kalapit-probinsya nito. sinulatnaman nina ar,iso /orpus and #ntonio !olis angmpanbilay na Manoc a ,ortola" isang
maikling k3ento ng pag-ibig.
sinalin ni Guan illamil ang Mi ltimo #dios sa $angasinan.
aging editor ng isang ne3s magaIine (:unong) noong 19
7/25/2019 Panitikan Rehiyon I
7/19
Panitikan ng Rehiyon I
(Pangasinan, La Union, Ilocos Norte, Ilocos Sur)
nang hati ng ika-9< dantaon- sinasabing ito ang inintuang $anahon ng Kuritan sa $angasinan
(olden #ge o2 $angasinan iterature). musbong ang mga umaanlong(poets) at maraming
mga nailathalang tula.
#ng anlong 'poetry) - predominantly oral ang mga tumatagaumenat umaanlongay nagtangha
ng mga patula. Kadalasan" ito ay sinasamahan ng mga kutibeng (an,ient guitar)at tulali (a
kind o2 string instrument similar to kudyapior lyre.) sang magandang halimba3a ng pasalitang
anlong (oral poetry) ay ang "etek(a kind o2 poeti, Houst similar to the ,ulang "atnigano2 the
:agalogs.)
#ng panitikang patula sa kasalukuyan ay binubuhay ng mga pampanitikang palian(3orkshop)
at paliagan(,ontest)" mga limbag na publikasyon (print publi,ations)" mga sinasalita" at ang
digital o ,omputer poetry na kung saan ang mga salita" imahelara3an" gala3kilos at tunog ay
nakatutulong sa kasanayang pagsulat at pagbasa.
Malinac ya Labi(Isang awiting 'ayan tungkol sa pag-i'ig.)omposer- *ulian +elaso.
alina ya a'i
ras ya mareen
apalpalnay #agem
atekep to0y linaew
amit #ay koguip ko
inangonan kon tampol
a pilit na pusok ya sikay amamayoen(epeat)
e%rain
alo la no 'ilay
7o sikalay nanengneng
7apunas ya amiy
8rmen ya ak'i'iten
7o no#nonoten ko ray samit na ogalim
9gtaka nalingwanan
9ngga# kaayos na 'ilay
(epeat e%rain)
A night of calm
An hour of peace
A gentle breeze
Along with it is the dew
So sweet is my dream
Suddenly I awake
Because of your beautyYou are the only one I will love
Best of all, my life
When its you that I see
All are wiped away
!he sorrows that I bear
When I remember
"f your sweet kindness
I will not forget you
#ntil life is gone
Ama Namin sa Pangasinan9ma mi a wala ka# tawen 7agalang so ngaran o nsa'i# sikami panarian o norey linawam #ia# #alinonung e# tawen. ay kanen min inagew-agew Iter mo# sikami e# agew aya an paan#ian o ray utang minung na panamaan#i miy kasalanan #ay akapankasalanan e# sikami an ag o kami iter e# tukso Ila'ano kami e# mauges. 9ma mi.
Diksyunaryo at iba pang tao. Marami ring diksyunaryo ang nasa wikang Pangasinan gaya ng mga sumusunod.
oren:o ;ern
7/25/2019 Panitikan Rehiyon I
8/19
Panitikan ng Rehiyon I
(Pangasinan, La Union, Ilocos Norte, Ilocos Sur)
9nastaio 9ustria aaraeg. +oa'ulario astellano-pangasin
7/25/2019 Panitikan Rehiyon I
9/19
Panitikan ng Rehiyon I
(Pangasinan, La Union, Ilocos Norte, Ilocos Sur)
. $anitikan ng lokano#. #ng mga loko #ng Ilo*o(oluko"loco" pu3ede ringlokanoolocano) ay isa sa mga pangunahing
3ika ng $ilipinas. to ang 3ikang gamit (lingua 2ran,a) ng halos kabuaan ng
Lilagang uIonlalo na sa&ehiyon ng lo,os" sa ambak ng /agayanat sa maraming
bahagi ng#braat $angasinan. Marami ring mga nagsasalita ng loko saue'aE,iHa" :arla,"Mindoroat sa ilang lala3igan saMindanao.
:inatayang may mahigit > milyong gumagamit ng 3ikang loko sa $ilipinas.
Maraming bahagi ng mundo" kung saan nadako at namamalagi ang mga lokano" ang
katatagpuan din ng malaking bahagdan ng mga nagsasalita ng loko katulad sa mga
estado ng La3aiiat /ali2orniasa#meri,a.
%. #ng $anitikan ng mga lokano #ng $anitikan ng mga lokano ay isa sa mga pinakaaktibong panitikan sa $anitikan ng $ilipinas"
sunod sa :agalog at $anitikang $ilipino sa ngles.
+#l#,#n" siste-# n" p#niti*#n" Ilo*o :he !panish system and the :agalog system.
Lalimba3a ng akda sa sistemang ito sa ?#ma amin.@
Amami, ga addaca sadi lagit,Madaydayao coma ti Naganmo.Umay cuma ti pagariam.Maaramid cuma ti pagayatamCas sadi lagit casta met ditoy daga.Itedmo cadacam ita ti taraonmi itiinaldao.Quet pacaoanennacami cadaguiti ut-utangmi,
A cas met panamacaoanmiCadaguiti nacautang cadacami.Quet dinacam iyeg iti pannacasulisog,No di quet isalacannacami iti daques.
Amami, nga addaka sadi langit,Madaydayaw koma ti Naganmo.Umay koma ti pagariam.Maaramid koma ti pagayatamas sadi langit kasta met ditoy daga.Itedmo kadakam ita ti taraonmi itiinaldaw.et pakawanennakami kadagiti ut-utangmi,
A kas met panamakawanmiadagiti nakautang kadakami.et dinakam iyeg iti pannakasulisog,No di ket isalakannakami iti dakes.
#
http://tl.wikipedia.org/wiki/Pilipinashttp://tl.wikipedia.org/wiki/Pilipinashttp://tl.wikipedia.org/wiki/Luzonhttp://tl.wikipedia.org/wiki/Ilocoshttp://tl.wikipedia.org/wiki/Ilocoshttp://tl.wikipedia.org/wiki/Lambak_ng_Cagayanhttp://tl.wikipedia.org/wiki/Abrahttp://tl.wikipedia.org/wiki/Abrahttp://tl.wikipedia.org/wiki/Pangasinanhttp://tl.wikipedia.org/wiki/Nueva_Ecijahttp://tl.wikipedia.org/wiki/Nueva_Ecijahttp://tl.wikipedia.org/wiki/Tarlachttp://tl.wikipedia.org/wiki/Mindorohttp://tl.wikipedia.org/wiki/Mindorohttp://tl.wikipedia.org/wiki/Mindanaohttp://tl.wikipedia.org/wiki/Ilokanohttp://tl.wikipedia.org/wiki/Hawaiihttp://tl.wikipedia.org/wiki/Hawaiihttp://tl.wikipedia.org/wiki/Californiahttp://tl.wikipedia.org/wiki/Estados_Unidoshttp://tl.wikipedia.org/wiki/Estados_Unidoshttp://tl.wikipedia.org/wiki/Luzonhttp://tl.wikipedia.org/wiki/Ilocoshttp://tl.wikipedia.org/wiki/Lambak_ng_Cagayanhttp://tl.wikipedia.org/wiki/Abrahttp://tl.wikipedia.org/wiki/Pangasinanhttp://tl.wikipedia.org/wiki/Nueva_Ecijahttp://tl.wikipedia.org/wiki/Nueva_Ecijahttp://tl.wikipedia.org/wiki/Tarlachttp://tl.wikipedia.org/wiki/Mindorohttp://tl.wikipedia.org/wiki/Mindanaohttp://tl.wikipedia.org/wiki/Ilokanohttp://tl.wikipedia.org/wiki/Hawaiihttp://tl.wikipedia.org/wiki/Californiahttp://tl.wikipedia.org/wiki/Estados_Unidoshttp://tl.wikipedia.org/wiki/Pilipinas7/25/2019 Panitikan Rehiyon I
10/19
Panitikan ng Rehiyon I
(Pangasinan, La Union, Ilocos Norte, Ilocos Sur)
Maikling Kasaysayan ng Panitikang Iloko
#ng kata3agang lo,anolokano ay galing sa i-" 2rom o mula" at loo," ,o'e or bay" ibig
sabihin people o2 the bay o tao mula sa dagat. tinuturing din nila minsan na silaJy !#M:AN
ibig sabihin" our language here. %ago dumating ang mga mananakop ($re-,olonial) #ng panitikang loko ay binubuo ng mga
a3iting bayan" bugtong (burburtia)" ka3ikaan" paghihinagpis o lamentations o dung-aw" at epikona makikita sa anyong pasulat o pasalita.
#ng mga sinaunang makatang lokano aynagpahayag sa pamamagitan ng mga a3iting bayan ata3itin tungkol sa pakikidigma.
&allot" an impro'ised" 'ersi2ied and at times impromptu long poem deli'ered in a sing-song
manner. $anitikan sa $anahon ng Kastila (!panish regime) pangkalahatang nakaayon sa $anitikang
Kastila ang panitikang $ilipino sa panahong ito. #ng pinakamatandang tulang loko ay mga tula
ng pag-ibig na isinalin mula sa Espanyol nina +ran,is,o opeI"isang prayleng #ugustinian na
noong 1691 ay naglathala ng sariling salin sa loko ng &octrina !ristianani /ardina%ellarmine"ang unang aklat na inilimbag sa loko.
Makikita ang pag-aaral sa panitikang loko sa %ramatica lokanana inilathala noong 1>=" base
saArte de la Lengua loca" ni opeI na inilathala naman noong 1697.
$ED&A %/#E- ?#ma ng $anitikang at $anulaang loko.@ !i %u,aneg ay may kapansanansa mata mula pagkabata. !iya ang sumulat sa epikong Biag ni Lam-ang(i2e o2 am-ang)
noong ika-17 dantaon. oong ika-1> dantaon" kinakitaan ang $anitikang lokano ng pag-unlad sa pamamagitan ng mga
misyonaryo na gumamit ng panitikan sa pagpapalaganap ng Kristiyanismo.
+r. Ga,into &i'era ( #umario de las ndulgenciasin 171) at ang"asion" salin ng sermon ni !t
in,ent +errer sa loko ni +r. #ntonio MeHia noong 1>4=. ka-1 dantaon- EA# +A&E:A" ational $oetess o2 the $hilippines mother o2
$hilippine 3omens literature at bridge 2rom oral to literary tradition. +&. G!:A /#DA +AG#! (lokano se,ular priest)- sumulat ng mga nobena" prayerbooks
,ate,hism" metri,al roman,es" mga drama" mga talambuhay" isang diktionaryo ng loko-!panish
at gramatika ng Espanyol (!panish grammar). !#%EA DE A! &ENE!- anak ni eona +lorentino na sumulat ng mga tula" k3ento" 2olklore
mga pag-aaral" at mga artikulong pampulitika at panrelihiyon. pinakilala ang # /AMED#" kilala rin bilang moro-moro"at ang IarIuela. #ng moro-moro
ay itinatanghal na nagpapakita ng labiyano at Muslim. agmula sa skrip ang mga korido ang komedya gaya ng "rincipe &on uan"Ari /steban ken
Reyna 0ipolita"&oce "aris"Bernardo !arpioataime del "rado.
Malaki ang naitulong ni Mar,elino Mena /risologo sa pagpapalaganap ng IarIuela sa
igan"lo,os !ur. sinulat ni $as,ual #g,aoili y uerrero (1>>) ng lo,os orteang 1&aguiti
Agpaspasukmon Basi.1akilala rin si saias &. aIo (1>>71>;) ng !an i,ente" lo,os !ur sapagsulat ng ,omedia and IarIuela.
:aong 1>9- naiprinta ang nang obelang loko na isinulat ni +r. &u2ino &edondo" isang
prayleng #ugustinian 2riar na pinamagatang 1Matilde de #inapangan.1 sinulat naman ni Don *uintin #l,id ang nobelang 1Ayat+ Kaanonto 2gata31(o'e" Ohen !hall
it %eP).
1$
http://en.wikipedia.org/wiki/Pre-colonialhttp://en.wikipedia.org/wiki/Francisco_Lopezhttp://en.wikipedia.org/wiki/Francisco_Lopezhttp://en.wikipedia.org/wiki/Francisco_Lopezhttp://en.wikipedia.org/wiki/Doctrina_Cristianahttp://en.wikipedia.org/wiki/Cardinal_Bellarminehttp://en.wikipedia.org/wiki/Cardinal_Bellarminehttp://en.wikipedia.org/wiki/Cardinal_Bellarminehttp://en.wikipedia.org/wiki/Biag_ni_Lam-anghttp://en.wikipedia.org/wiki/Leona_Florentinohttp://en.wikipedia.org/wiki/Leona_Florentinohttp://en.wikipedia.org/wiki/Isabelo_de_los_Reyeshttp://en.wikipedia.org/wiki/Moro-morohttp://en.wikipedia.org/wiki/Moro-morohttp://en.wikipedia.org/wiki/Zarzuelahttp://en.wikipedia.org/wiki/Marcelino_Crisologohttp://en.wikipedia.org/wiki/Viganhttp://en.wikipedia.org/wiki/Ilocos_Surhttp://en.wikipedia.org/wiki/Ilocos_Surhttp://en.wikipedia.org/wiki/Ilocos_Nortehttp://en.wikipedia.org/wiki/Pre-colonialhttp://en.wikipedia.org/wiki/Francisco_Lopezhttp://en.wikipedia.org/wiki/Doctrina_Cristianahttp://en.wikipedia.org/wiki/Cardinal_Bellarminehttp://en.wikipedia.org/wiki/Cardinal_Bellarminehttp://en.wikipedia.org/wiki/Biag_ni_Lam-anghttp://en.wikipedia.org/wiki/Leona_Florentinohttp://en.wikipedia.org/wiki/Isabelo_de_los_Reyeshttp://en.wikipedia.org/wiki/Moro-morohttp://en.wikipedia.org/wiki/Zarzuelahttp://en.wikipedia.org/wiki/Marcelino_Crisologohttp://en.wikipedia.org/wiki/Viganhttp://en.wikipedia.org/wiki/Ilocos_Surhttp://en.wikipedia.org/wiki/Ilocos_Norte7/25/2019 Panitikan Rehiyon I
11/19
Panitikan ng Rehiyon I
(Pangasinan, La Union, Ilocos Norte, Ilocos Sur)
$ideo compact discs of some popular Ilocano folk songs% After, the!agalogs, the Ilocanos has the best preserved repertoire of folk songs in
the &hilippines%
#rturo /enteno ng igan" lo,os !ur sumulat ng ;
nobela 1Apay a &i Mangasawa31(Ohy Doesnt Le
et MarriedP)" 1&ispensara1and 1"adi a "uraw
4enno 2aamo a Kibin1(# Ohite $riest or a ood
uide).
Panitikang Iloko ng ika-20 dantaon
#ng ilan sa mga panitikan ng dantaon ay 1Biag ti
Maysa a Lakay+ 4enno 2akaam-ames a Bales1(i2e o2 an Ald Man" or a Dread2ul &e'enge)
by Mariano aerlan (1
7/25/2019 Panitikan Rehiyon I
12/19
Panitikan ng Rehiyon I
(Pangasinan, La Union, Ilocos Norte, Ilocos Sur)
/nglish$ ,he love of an old man is like a snail that crawls.
lo,ano &ag-o isu agnanayan iti guardia asideg iti ladingit.
/nglish$ oy is always guarded by sorrow.
lo,ano #ramiden iti a3an ti ikabel iti ruar nga maipang-gep inton bigat ania dakayo mabalin.
/nglish$ &o not put off for tomorrow what you can do today.
lo,ano #nia ti kinapudno nga maipanggep iti maysa nga tao" kaano nu isu na ket dakes a panangal-lukoy
met amin tayo.
/nglish$ 4hat is truth about a man+ when he is a bad influence to all of us.
lo,ano mnas ti kunan isu nga pagrukbaben iti pangnga-eddeng.
/nglish$ Beauty they say is a sub>ective >udgement.lo,ano !umagmamano iti libro ag tilmonen" ket man-mano tapno agngal-ngal ken natakneng./nglish$ #ome books are to be tasted+ others to be swallowed+ and few are to be chewed and
digested.
lo,ano #gbasa iti aramid iti napunno nga tao makisango ket sagana dyay tao nga agsurat ken
a3an kurang na nga tao.
/nglish$ Reading makes a full man+ confering a ready man and writing an e?act man.
GA B0GTONG 1B0RB0RTIA2
No sibibiag may-ayat
No matay maibibitin--Tabako
Adda imbitin ko nga uging
Tangtangaden ti ubbing
--Lumbay
No bigat lussok
No rabii takop
--bintana
12
7/25/2019 Panitikan Rehiyon I
13/19
GA A3ITING BAYAN/ A3IT NG PAG4IBIG
+0NG+0NG0EN KANTO
Dungdunguen kanto unay unay"ndayonen kanto iti sinamay
:ultuloden kanto nalumanay
$agamuanen inka mailibay
#paman nga inkanto makaturog
yabbongkonto ta rupam daytoy paniok.
:apnon dinakanto kagaten ti lamok
Ken maimasmontot maturog.
S#nnay" pusok" annay" annay"
asaem" naut-ut la unay.
tdem kaniak ta pannaranay:a kaasiak a maidasay.
PA0LINA3EN
$amulina3en
$usok indengam man
:oy umas-asug#grayodta sadiam.
$anunotem man
nka $agintutulngan
:oy agayat" agukkoy dita sadiam.
Essem nga diak malipatan:a nasudi unay a nagan"
ray sadin ti ayan"
ugar sadino man"
#3-a3agan di agsarday:a naganmo kasam-itan.
o malagipka" pusok ti mabang-aran.
#du a sabsabong" nar3ay a rosrosas:i addat ditoy a di nga mabuybuya"
gem a3an man laeng ti pakali3li3aan
o di dayta sudim ken kapintas.
#y3en" biagko" indengam man.yasasokko nga inalda3
:a diak to a kayat
:i sabali nga imnas
!ika laeng" o" biagkota ken uray tanemman
o malagipka" pusok ti mabang-aran.
Dakay nga ububbing"
Didakam tultuladen:a dakkel kamin nga agiinnarem
:a ituloyyo ta panagadalyo
:apno inkay magun-odKakaligumanyo
Essem nga diak malipatan
:a nasudi unay a nagan"ray sadin ti ayan"
ugar sadino man"
#3-a3agan di agsarday
:a naganmo kasam-itan.o malagipka" pusok ti mabang-aran.
ANANG BI+AY
Manang %iday" ilukat mo manJ:a bintana ikalumbabam
:a kitaem Jtoy kinaya3an
#y" matayakon no dinak kaasian
!iasinnoka nga aglabaslabas
Ditoy hardinko pagay-ayamak
#mmom ngarud a balasangak
!abong ni lirio" di pay nagukrad
Denggem" ading" ta bilinenka:a inkanto Jdiay sadi daya
#galakantoJt bungaJt mangga
Ken lansones pay" adu a kita
o nababa" imo ga3-aten
o nangato" dika sukdalen
o naregreg" dika piduten
gem labaslabasamto met laeng
Daytoy paniok no maregregko:i makapidut isublinanto
:a nagmarka iti naganko
abordaan pay ti sinanpuso
#laem dayta kutsilio
:a abriem Jtoy barukongko
:apno maipapasmo ti guram
Kaniak ken sentimiento
7/25/2019 Panitikan Rehiyon I
14/19
o malagipka" pusok ti mabang-aran.
5. PANITIKANG ILOKO SA KONTEPORARYONG PANAHON
Ang wikang Iloco ngayon, buko sa gamit nito bilang lingua !ranca ng "ilagang #u$onay kinikilala rin bilang "eritage #anguage ng %stao ng "awaii. Ito ay sa kaa&ilanangnakararami sa mga 'ilipinoAmericans ay may ugong Ilocano at sa kaa&ilanan ingmarami sa mga nauna nang sakaa(mga Pilipinong nagpunta sa Amerika noongpana&on ng pananakop) ay ugong Ilocano at &ini nakapagsasalita ng *agalog+amakatuwi, mas nakararaming 'ilipinoAmericans ang may la&ing Ilocano anakapagsasalita ng Ilocano, bagamat ang mga bagong &enerasyon ngayon ay marunongka&it papano sa *agalog.
Iagagpa iyan na sa loob ng libulibong taon ay napayaman pa ang bokabularyo ngwikang ito. +a katoto&anan, tinatayang ang Iloco ang pinakamatanang wika sa
7/25/2019 Panitikan Rehiyon I
15/19
Pilipinas at isa sa mga may pinakamayamang bokabularyo. +a katoto&anan, sinasabi ngmga eksperto na ang wikang Iloco ay may kompletong bokabularyo bago pa umatingang mga Kastila ngunit itoy nawala a&il sa ga&um ng wikang banyaga.
*unay na mayaman ang wikang Iloco a&il may mga salita itong panumbas sa ibangayu&ang salita na &ini naman natutumbasan ng *agalog, ang kinikilalang lingua!ranca raw ng Pilipinas. Isa na iyan ay ang region, na tinatawag na re&iyon ng mga*agalog, ngunit sa mga Ilocano ay eppaar.
+a "onululo ngayon ay may sinimulang layunin ang mga anak at kaapuapu&an ng mga
naunang sagaa. Ito ay ang pagpapalawak ng salitang Ilocano at ang pag&i&ikayat samga Ilocano sa Pilipinas na ito ay gamitin at ituro sa mga anak. Iagag pa na ang wikaay itinuturo sa -nibersia ng "awaii bilang isang kurso. ala silang kurso para sa*agalog. Ang Ilocano ang tanging ika sa Pilipinas na kinikilala bilang "eritage#anguage sa "awaii.
*inataya ring may &umigitkumulang na /0 milyon nati1e speakers ang Ilocano sa
buong muno. Maraming mga manunulat na loko ang nakapaglathala ng kanilang mga aklat sa ibayong bansa
sa sa mga pinakapopular sa kanila ay si /arlos %ulosan" isang migranteng loko na galing ng
$angasinan. sa rin si +. !ionel Gose" isang internasyonal na manunulat na kinilala sa kanyang
&osales saga" limang nobela tungkol sa angkang lokano. sinalin ang nobelang ito sa 99 3ika.
Marami ring manunulat na loko ang nanalo sa a3ad $alan,a. Kabilang dito sina &eynaldo #Du0ue" &i,arte #gnes" #urelio !. #g,aoili" orenIo . :abin" Gaime M. #gpalo Gr." $res,illano
. %ermudeI" Oilliam . #l'arado" Maria +res-+eliF" /larito . de +ran,ia" #rnold $as,ualGose" Eden #0uino #l'iar" !e'erino $ablo" #riel !. :abag" Daniel . esperos" &oy . #ragon
Danilo #ntalan" Goel %. Manuel" %ernardo D. :abbada" oli !. Dumlao at iba pa.
Mga Aklat Pambata
,i Bantay A 2agayat ti Maysa A Billitmula sa orihinal na k3entong ,he Mountain ,hat Loved
A Birdni #li,e M,erran. #kda ni Eri, /arle" isinalin sa loko ni Lerminio !. %eltran" Gr.at
inilara3an ni %eaulah $edregosa :agui3alosa pamamagitan ng pagguhit ng mga lugar sa bansa.
*&e 2-MI# 2unglo agiti Mannurat nga Ilokano
An A,tober 1" 16> %inuo ang G0IL 6ilipin#s(lokano Oriters #sso,iation o2 the
$hilippines) sa %aguio /ity. !i #rturo M. $adua" dating mayor ng !ison" $angasinanang nahala
na presidente. anumpa ang mga opisyal kay dating $angulong+erdinand E. Mar,os.
%. "# N#"p#p#7#-#n n" P#niti*#n" Ilo*oa. ndigenous lokano /ommunity
to ang 3ikang gamit (lingua 2ran,a) ng halos kabuaan ng
Lilagang uIonlalo na sa &ehiyon ng Iloos" sa L#-b#* n" 5#"#7#nat samaraming bahagi ng #braat $angasinan. Marami ring mga nagsasalita ng loko
sa Nuev# Ei8#"T#!l#"indo!oat sa ilang lala3igan saMindanao.
b. lokano ng /ordillera #dministrati'e &egion (/#&)
#ng 3ikang loko ay nagsisilbing bridge language ng /#&. Dahil sa dami
ng mga dayalek sa rehiyong ito" malaking tulong ang ginagampanan ng loko. !akatunayan" malaking tungkulin ang kanilang ginagampanan sa pagyabong ng
http://en.wikipedia.org/wiki/Reynaldo_A._Duquehttp://en.wikipedia.org/wiki/Reynaldo_A._Duquehttp://en.wikipedia.org/wiki/Reynaldo_A._Duquehttp://en.wikipedia.org/wiki/Roy_V._Aragonhttp://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Alice_McLerran&action=edit&redlink=1http://en.wikipedia.org/wiki/Eric_Carlehttp://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Herminio_S._Beltran,_Jr.&action=edit&redlink=1http://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Herminio_S._Beltran,_Jr.&action=edit&redlink=1http://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Beaulah_Pedregosa_Taguiwalo&action=edit&redlink=1http://en.wikipedia.org/wiki/Baguio_Cityhttp://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Arturo_M._Padua&action=edit&redlink=1http://en.wikipedia.org/wiki/Sison,_Pangasinanhttp://en.wikipedia.org/wiki/Ferdinand_E._Marcoshttp://en.wikipedia.org/wiki/Ferdinand_E._Marcoshttp://tl.wikipedia.org/wiki/Luzonhttp://tl.wikipedia.org/wiki/Ilocoshttp://tl.wikipedia.org/wiki/Ilocoshttp://tl.wikipedia.org/wiki/Ilocoshttp://tl.wikipedia.org/wiki/Lambak_ng_Cagayanhttp://tl.wikipedia.org/wiki/Abrahttp://tl.wikipedia.org/wiki/Pangasinanhttp://tl.wikipedia.org/wiki/Nueva_Ecijahttp://tl.wikipedia.org/wiki/Tarlachttp://tl.wikipedia.org/wiki/Tarlachttp://tl.wikipedia.org/wiki/Tarlachttp://tl.wikipedia.org/wiki/Mindorohttp://tl.wikipedia.org/wiki/Mindanaohttp://tl.wikipedia.org/wiki/Mindanaohttp://en.wikipedia.org/wiki/Reynaldo_A._Duquehttp://en.wikipedia.org/wiki/Reynaldo_A._Duquehttp://en.wikipedia.org/wiki/Roy_V._Aragonhttp://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Alice_McLerran&action=edit&redlink=1http://en.wikipedia.org/wiki/Eric_Carlehttp://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Herminio_S._Beltran,_Jr.&action=edit&redlink=1http://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Beaulah_Pedregosa_Taguiwalo&action=edit&redlink=1http://en.wikipedia.org/wiki/Baguio_Cityhttp://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Arturo_M._Padua&action=edit&redlink=1http://en.wikipedia.org/wiki/Sison,_Pangasinanhttp://en.wikipedia.org/wiki/Ferdinand_E._Marcoshttp://tl.wikipedia.org/wiki/Luzonhttp://tl.wikipedia.org/wiki/Ilocoshttp://tl.wikipedia.org/wiki/Lambak_ng_Cagayanhttp://tl.wikipedia.org/wiki/Abrahttp://tl.wikipedia.org/wiki/Pangasinanhttp://tl.wikipedia.org/wiki/Nueva_Ecijahttp://tl.wikipedia.org/wiki/Tarlachttp://tl.wikipedia.org/wiki/Mindorohttp://tl.wikipedia.org/wiki/Mindanao7/25/2019 Panitikan Rehiyon I
16/19
3ikang ito- mula sa larangan ng pagtangkilig hanggang sa paglikha ng mga
panitikan sa 3ikang loko.
,. Mga loko sa bang %ansa$atuloy sa pagpapayaman ng panitikang loko ang mga lokano eFpats.
!inasabayan nila ang paglaganap ng internet at mga so,ial net3orking sites upang
patuloy na gamitin at tangkilikin ang panitikang loko" at higit sa lahat" lumikhang mga inobasyon upang patuloy na umunlad ang panitikan.
9. Mga $atunay ng $agyabong ng $anitikang loko
a. Komedyang loko
b. :ulang iriko
$atuloy ang paglaganap ng mga a3iting loko. #ng ilan sa mga tulang
liriko na ito ay ang mga sumusunod.
Ni
K
0
A
R
O
G
*en
t#
t#
b#
do
n"
L
A
P
I
T
O
K
7/25/2019 Panitikan Rehiyon I
17/19
. "# Li-b#" n# P#)#7#"#n #t #"#sin s# 3i*#n" Ilo*#no
Malaki ang gampanin ng magasing Bannawag sa pag-unlad ng
panitikang loko. Maliban sa magasing ito+ nakatulong din ang mga drama sa
radyo na patuloy na gumagamit ng wikang loko na sumasahimpapawid sa mgaistastyong lokal gaya ng Bombo Radyo na may mga sangay sa iba@t ibang
sentrong panrehiyon+ at ang mga iba pang pribadong istasyon gaya ng &4, at
&4R ng Baguio !ity+ &A% ng Agoo+ La 5nion at iba pa. Ang mga ito aynaglalathala at nagsasahimpapawid ng mga poems 'daniw*+ short stories
'sarita*+ novels 'nobela*+ essays 'salaysay*+ comics+ biographies+ folktales at
marami pang iba.
d. 3i*#n" Ilo*o s# Sen#!7on" Inte!n#s7on#l
Maraming mga 3ebsites ang aktibo sa pagpapaunlad ng panitikang loko. arito
ang mga halimba3a.
,.1 (httpmanoa.ha3aii.eduilokanoa22iliationsnakem.html)akem nternational /on2eren,e
http://manoa.hawaii.edu/ilokano/affiliations/nakem.htmlhttp://manoa.hawaii.edu/ilokano/affiliations/nakem.html7/25/2019 Panitikan Rehiyon I
18/19
,.9 httpilo,anoyork.,ompostHournalpoems
Lalimba3a ng mga artikulo sa 3ebsite na ito
AG-ABROADAK KUMA, ASAWAK
%ur Ilocana contri&utor is a serious &logger, e'ucator, an' a gra'uate o the UP*ili+ans *e-art+ent o
.nglish an' /o+-arati0e Literature (*./L), a /enter o .cellence in Literature an' in the .nglish Language in the
Phili--ines She rites in agalog, Ilocano an' .nglishhe -oe+ is a 'ialogue &eteen a hus&an' an' ie that as +ainly carrie' &y tet +essenging It shos conicting 0ies
ith the ie o6ering a +ore conser0ati0e stance hile the hus&an', ins-ire' &y a 7&alik&ayan rien', conte+-lates
orking a&roa' or &etter o--ortunities
Agur-urayak kengka, simmangpet
Iti text mo kenyak,
Maka-abroad ak tu man met kuma asawak
Dattuyak gayyem ko, naggapu idiay Dallas.
Mayat ngatan ti bumaknangAgay-ayab pay isuna idiay bistruan
Naganas ngatan a maygatangak
Kanayon a litson ti pamilyak nga awidan.
In-reply ko met:Mayat dayta a arapaap
Ngem ana ngatan ti lid-liday na
nu haan agkakadwa?
Mayaten a makaawid ka, nasalun-at,
Naragsak tayo nga ag-iinnisturya.
Idi kuwan, nagsipngetenKinnit ti lamok ti kadwa mi dagiti annak mo idiay ruaren
Gasyan kami maturugen
Idi simmangpet ka- napnek ka ti araken.
Ti abroad ket mayat, aglalo nu maysa a bakkat
Ngem ti simple a biag, haan ko pay la isukat
Nu laeng ti papanan na ti ado nga kuwarta ket kasta
Ay haanen- nu agur-uray met latta ti pamilya.
Dimo ammo iti daras
ko nga nangipalpas,
sangwanan ti pag-pagay, arakup ti angin nga pariir
a palamuyuten napnu ti init ken ayat
ayti pagbadum kuma inton bigat
nu rubwatak ti nagaget a rumaep nga asawak.
September 2011
GA SANGG0NIAN
httpsph.ne3s.yahoo.,omblogsthe-inboFkeeping-ali'e-pangasinan-language-1.html
http://ilocanoyork.com/post/journal/poems/http://ilocanoyork.com/ag-abroad-ak-kuma-asawak/https://ph.news.yahoo.com/blogs/the-inbox/keeping-alive-pangasinan-language-190936538.htmlhttp://ilocanoyork.com/post/journal/poems/http://ilocanoyork.com/ag-abroad-ak-kuma-asawak/https://ph.news.yahoo.com/blogs/the-inbox/keeping-alive-pangasinan-language-190936538.html7/25/2019 Panitikan Rehiyon I
19/19
http333.skys,raper,ity.,omsho3thread.phpPtT1;1>=>15pageT9
http333.pangasinan.go'.ph9