PAMPHYLIA BÖLGESİ ŞEHİR SİKKELERİ ÜZERİNDEKİ HERMES TASVİRLERİ

Akademik Sosyal Araştırmalar Dergisi, Yıl: 2, Sayı: 8, Aralık 2014, s. 233-245

Nurgül DEMİRTAŞ1

PAMPHYLIA BÖLGESİ ŞEHİR SİKKELERİ ÜZERİNDEKİ

HERMES TASVİRLERİ2

Özet

Pamphylia Bölgesi’nde Aspendos, Attaleia, Lyrbe, Magydos, Perge ve Sillyon

olmak üzere toplam 6 kentin sikkeleri üzerinde Hermes tasviri bulunmaktadır. Bu

bölgedeki sikkeler üzerinde Hermes’in toplam 2 ana tipi saptanmıştır. Ayakta

Duran Hermes tipi ve Oturan Hermes Tipi. Üzerinde Hermes tasvirinin yer aldığı

en erken sikke M.Ö. II.- I. Yüzyılları arasına; en geç sikke ise Gallienus’a (M.S.

253-268) aittir. Bu bölgede Hermes, sikkeler üzerinde arka yüz tasviri olarak,

ayakta veya oturarak, çıplak ya da khlamys’ini sol koluna dolamış bir şekilde

tasvir edilmiştir. Hermes’in bu bölgede büst-baş şeklinde ve Koç/Keçi ile tasviri

yoktur. Bu bölgenin sikkeleri üzerinde Hermes’in daha çok haberci tanrı ve ticaret

tanrısı olması vurgulanmıştır.

Anahtar Kelimeler: Hermes, Pamphylia, Şehir, Sikke.

HERMES REPRESENTATION ON CIVIC COINS OF

PAMPHYLIA REGION

Abstract

Hermes representation are determined on the coins of 6 cities in Pamphylia such as

Aspendos, Attaleia, Lyrbe, Magydos, Perge and Sillyon and this representation on

all coins are classified in two main group. Standing Hermes and Sitting Hermes.

The earliest coin with Hermes figure in Pamphylia between 2nd

and 1th century BC

and the latest coins are from 253-268 AD which is Gallienus Era. In Pamphylia,

Hermes was represented standing or sitting, nude or enwrapping his khlamys into

his left arm as a reverse figure of coins. There is no representation of Hermes with

ram or goat and of bust of Hermes in the region. It is emphasized characterization

1 Arkeolog Dr., [email protected]

2 Bu makale 2013 yılında İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Klasik Arkeoloji Anabilim Dalı’nda

yapılmış, Sikkelerin Işığında Lykia, Pamphylia, Pisidia ve Kilikia’da Hermes isimli Doktora tezinin düzenlenmiş

ve düzeltilmiş bir bölümünü (Pamphylia) içermektedir.

The Journal of Academic Social Science, Yıl: 2, Sayı: 8, Aralık 2014, s. 233-245

234

Nurgül Demirtaş

of Hermes the messenger of gods and the god interested in trade on the coins of

this region.

Keywords: Hermes, Pamphylia, City, Coin.

Karmaşık bir mitolojik kişiliğe sahip olan Hermes3 (Res. 1)

4, farklı tarihsel dönemlerde

farklı bölgelerde birçok rol üstlenmiştir: Tanrıların habercisi, psykhopompos, ticaret tanrısı,

hırsız, hilebaz, zanaatçı ve sporcuların tanrısı, müzisyenlerin, çobanların, ezilmiş ve alt tabaka

insanlarının ve seyyahların koruyucusu, lyra’nın mucidi olarak ona biçilen rollerden dolayı da

araştırmacılar zaman zaman birden fazla Hermes’in söz konusu olduğundan kuşkulanırlar.5

Böylesine çeşitli sıfatları olan tanrının Yunan kültürünün etkisinin görüldüğü her yerde

yaygın bir kültü ve dolayısıyla da tasvirleri ortaya çıkmıştır.

Antik dönem coğrafyası içerisinde geniş bir alanda yayılım ve tapınım bulan Hermes’in

sikkeler üzerindeki tasvirlerinden yola çıkılmasının sebebi de, sikkelerin tanrı Hermes’e yaraşır

bir şekilde ticaretle elden ele dolaşarak onun şanını ve görüntüsünü/tasvirini geniş bir alana

yaymalarıdır. Latince “pazar” anlamına gelen mercatur terimi de Hermes’in Latin dengi

Mercurius’tan gelir.6 Pamphylia bölgesi’ndeki Perge kentinde tefecilerin, gayri meşru

işlemlerini “Hermes parası” denilen bir kuruşla aklamaları7 ise bu bölgede Hermes’in nitelikleri

(sahtekârlığın, hırsızların, kurnazlığın, refahın, yalancıların, serserilerin8 ve alışverişin koruyucu

tanrısı9) hakkında bize bilgi vermektedir.

Pamphylia Bölgesi’nde Aspendos, Attaleia, Lyrbe, Magydos, Perge ve Sillyon kenti

olmak üzere toplam 6 kentin sikkeleri üzerinde Hermes tasvirine rastlanmıştır.

Bu bölgedeki kentlerin sikkeleri üzerinde 2 ana tip göze çarpmaktadır: Ayakta Duran

Hermes ve Oturan Hermes.

1-Ayakta Duran Hermes tipi: İlk olarak Ayakta Duran Hermes tipleri saptanarak alt

tipler oluşturulmuştur.

Bu alt tipler de iki kategoride incelenerek; birinci kategoride Hermes’in tek başına

betimlendiği sikkeler, ikinci kategoride ise başka figür/figürler ile betimlendiği sikkeler

anlatılmıştır.

Hermes’in ayakta duran tipinde, keramik ve serbest plastik eserlerle karşılaştırılabilecek

birkaç tipi vardır. Duruş açısından sikke, keramik, kabartma ve heykeldeki tasvirlerinin gelişimi

birbirine benzer ve birbirini taklit edecek şekildedir. Heykeltraşlık eserlerde ve sikkeler üzerinde

en yaygın tasvir olan Hermes Farnese10

(Res. 2) ve Hermes Belvedere (Res. 3)11

tipleri

3 Ayrıntılı bilgi için bkz. SIEBERT, Gerard (1990), “Hermes” LIMC V-1, Zürich, München, Düsseldorf, Artemis

& Winkler Verlag, s. 285-387; WISSOWA, G. - KROLL W., (1913), “Helicon-Hyagnis”, RE VIII, Stuttgart,

J.B., Metzlersche Buchhandlung, s.738-792; ERHAT, Azra (1993), Mitoloji Sözlüğü, , Remzi Kitabevi, İstanbul,

s.140-141. 4 BOARDMAN, John (2002), Kırmızı Figürlü Atina Vazoları, Arkaik Dönem, (Çev. Gürkan Ergin), Homer

Kitabevi, İstanbul, Res.61.2.

5 ÖZBUDUN, Sibel (2004), Hermes’ten İdris’e, Ütopya Yayınevi, Ankara, s.52. 6 SEDILLOT, Rene (1983), Değiştokuştan Süpermarkete, Tarih Boyunca Ticaretin Öyküsü, Cep Kitapları,

İstanbul, s.106. 7 KAHN-LYOTARD, Lawrence (1981),“ Hermes” Dictionnaire des Mythologies et des Religions des societes

traditionelles et du monde antique, I, (ed.Y. Bonnefoy), Paris, Flammarion, s.502. 8 LEACH, Maria (1949), “Hermes” Mythology and Religion I,(ed.J.Fried), New York, s.493; JOBES, Getrude

(1962), “Hermes (Hermeias)” Dictionary of Mythology,Folklore and Symbol, I, New York, s. 760. 9 SIEBERT (1990), s.289. 10 SIEBERT (1990), s.367, no: 950b.


235

Pamphylıa Bölgesi Şehir Sikkeleri Üzerindeki Hermes Tasvirleri

görülmektedir. Ayrıca duruş açısından olmasa da genel özellikleri bakımından, Pamphylia

Bölgesi’ndeki Perge kentinde yapılan kazılarda bulunmuş Hermes’i12

(Apollon Centocelle tipi)

(Res. 4) ve Side kentinde yapılan kazılarda bulunmuş Hermes’i13

(Apollon Centocelle tipi),

(Res. 5), (Side kentinin sikkelerinde Hermes tasviri olmamasına rağmen) sikkeler üzerindeki

Hermes tasvirleriyle karşılaştırabiliriz. Bu iki heykelde Hermes, ayakta ve çıplak

betimlenmiştir. Sağ elinde para kesesi, sol elinde ise kerykeion tuttuğu düşünülmektedir. Vücut

ekseni S biçimindedir. Sol bacak taşıyıcı, sağ bacak serbesttir. Serbest sağ bacak, dirsekten

bükülerek hafif yana ve öne atılmıştır. Sol omuz hafif geridedir. Omzundan rozet bezemeli bir

broşla tutturulmuş, göğsünün üst kısmı ile sırtının bir kısmını örten bir khlamysü vardır.

Khlamys, arkada sağdan sola doğru çekilerek sırtı diyagonal olarak kesmiş ve sol kolun

üzerinden aşağı sarkıtılmıştır.

1.a. Tek Başına: Bu tip’te kendi içinde alt tiplere ayrılmıştır. Sikkelerin arka yüz Hermes

tasvirlerinde en yaygın tip, Ayakta Duran Hermes tipidir. Bu tipte tanrı genellikle, çıplak ve

ağırlıklı olarak khlamys ile betimlenir. Khlamys iki omuzda, boynuna bağlamış olarak, bazen

sadece sol kol üzerine dökülmüş ve bazen de sol koluna dolamış bir şekilde verilir. Tanrının

atribülerinden olan petasos ise yaygın olarak, bazen başta bazen başın arkasında tasvir edilir.

Tanrı bu tasvirlerde genellikle en bilinen atribüsü kerykeion ile betimlenir. Kerykeion bazen sağ

elde iken bazen de sol kol ve gövde arasından omuza doğru tasvir edilir. Bunun dışında tanrı

genellikle sağ elinde para kesesi tutmaktadır. Tanrı ayakta duran tasvirlerinde duruş olarak

bazen cepheden, bazen ¾ cepheden, bazen de sağa veya sola profilden verilir.

1.a.a. Kerykeionlu ve Para Keseli: Ayakta Duran Hermes tiplerinde en yaygın görülen

tip, sol elinde kerykeion ve sağ elinde para kesesi tutan Hermes tasviridir.

Bu tip, Aspendos’un I. Maximinus Thrax14

(M.S. 235-238) dönemi sikkesinde (Res.6);

Attaleia’nın M.S. I.-III. yüzyılları arasına tarihlenen sikkesinde15

; Magydos’un M.Ö. II.-I.

yüzyılları arasına tarihlenen sikkesinde16

(Res. 7) ve II. Philippus (M.S. 244-249) dönemi

sikkesinde17

(Res. 8) ve son olarak Perge’nin Macrinus (M.S. 217-218) dönemine tarihlenen

sikkesinde18

(Res. 9) görülmektedir.

Ayakta Duran Hermes tipi Anadolu’da, Yunanistan’da, Adalar’da ve Thrakia’da da sıkça

kullanılan bir tasvirdir. Anadolu’daki bölgelerden; Pisidia’dan Seleukeia Sidera19

(Res. 10),

Kilikia’dan Syedra20

(Res.11), Phrygia’dan Siblia21

(Res.12), Lydia’dan Sala22

(Res. 13) ve

Bithynia ‘dan Nikomedia kentinin23

(Res. 14) sikkelerini örnek verebiliriz.

11 http://commons.wikimedia.org/wiki/File:Hermes_Pio-Clementino_Inv907.jpg.

12 İNAN, Jale (1981), “Perge Kazısı 1980 Çalışmaları”, III. KST, DSİ Basım ve Foto film İşletme Müdürlüğü

Matbaası, Ankara, s.45, 46; İNAN (1981a) “Perge Kazısı 1980 Çalışmaları”, Belleten, Cilt XLV/2, Ankara, s.

367; İNAN ( 2003), Perge’nin Roma Devri Heykeltraşlığı II, Arkeoloji ve Sanat Yayınları, İstanbul, s.31-42. 13 İNAN (1975), Roman Sculpture In Side, TTK, Ankara, s.65-72, Levha: XXIX-XXX. 14 TEKİN, Oğuz (1994), Grek ve Roma Sikkeleri, Yapı Kredi Koleksiyonu, İstanbul, no: 339. 15 IMHOOF-BLUMER, Fred (1902), Kleinasiatische Münzen, I-II, Wien, no: 323, 3. 16 SNGFrance 3, Pamphylie 294-296; WADDINGTON COLLECTION 3294-3296. 17 SNGFrance 3, Pamphylie 315; WADDINGTON COLLECTION 3310. 18 SNGvAulockPamphylien 4684. 19 AULOCK PISIDIENS II, 1988-1989. 20 SNGPfälzer, Kilikien 1211. 21 BMC Phrygia, 380, no:3, pl. XLIV.5. 22 SNGvAulock Lydien, no: 3117. 23 SNGÖsterreich Bithynien, Band I, no:224.


236

Nurgül Demirtaş

1.a.b. Kerykeionlu: Hermes’in vazgeçilmez atribüsü olan kerykeion, neredeyse tasvir

edildiği bütün sikkelerde Hermes’in yanındadır.

Bu tip, Perge’nin I. Maximinus Thrax (M.S. 235-238) dönemi sikkelerinde24

(Res. 15)

görülmektedir. Bu sikkede Hermes, ayakta, sola, çıplak, başında petasos, ayağında kanatlı

sandaletleri ve sol elinde kerykeionu ile tasvir edilmiştir. Sağ elini ise öne doğru uzatmış. Fakat

elinde bir şey olup olmadığı belli değil.

Ayrıca Anadolu’nun başka bölgelerinde de bu tasvir görülebilmektedir. Pisidia’da

Sagalassos’un25

(Res. 16), Kilikia’da Kibyra Minor’un26

(Res.17) ve Thrakia’da Hadrianopolis27

(Res.18) kentinin sikkelerini örnek verebiliriz.

1.b. Başka Figür/Figürler ile Beraber: Bu bölüm, Hermes’in başka figür/figürler ile

birlikte tasvir edildiği sikkelerden oluşmaktadır.

1.b.a. Hermes ve Herakles: Fizik ve moral gücün simgesi olan Herakles, Yunanistan’da

hem tanrı hem de kahraman olarak saygı ve tapınım görmüştür. Herakles’in rol aldığı birçok

olay vardır. Bunlardan en ünlüsü suçlarının kefareti olarak yaptığı on iki işidir.28

Bu işlerinde de

Herakles en çok Hermes ve Athena’nın yardımını görmüştür.

Herakles ile Hermes’in birlikte tasviri, keramik eserler (Res. 19)29

, heykeltraşlık eserler

(Res. 20)30

ve sikkeler üzerinde görülmektedir.

Bu tasvir, Pamphylia’da Perge kentinin Gallienus31

(M.S. 253-268) (Res. 21) ve

Gallienus’un eşi Salonina’ya32

ait sikkeler (Res. 22) üzerinde yer almaktadır. Bu sikkelerde

Hermes solda, ayakta, çıplak, sağ elinde para kesesi, sol elinde kerykeion tutuyor. Sağda ise sola

dönük, sağ elinde sopasını tutan ve sol kolunda aslan postu olan Herakles. Her iki figür de sola

doğru gitmekte. Muhtemelen bu sikkeler de Hermes, Herakles’e kılavuzluk etmektedir.

Ayrıca Perge Kazılarında, Hermes33

ve Herakles34

ile ilgili birçok heykeltraşlık eser

bulunmuştur. Pamphylia Bölgesi’nde Perge’nin, Hermes ile Herakles’in sikkeler üzerinde

birlikte tasvir edildiği tek kent olduğu da düşünülürse, bu kentte Hermes ve Herakles’in önemli

bir rol oynadığı açıktır.

Anadolu’da başka bölgelerdeki kentlerin sikkeleri üzerinde de Hermes ile Herakles’in

birlikte tasvir edildiği sahneler görülmektedir. Lydia Bölgesi’ndeki Nysa kentinin III.

24(Çevrimiçi)http://www.wildwinds.com/coins/greece/pamphylia/perga,13 Aralık 2012. 25 SNGvAulock Pisidien 5169. 26 SNGSwitzerland I, Cilicia 384. 27(Çevrimiçi)http://www.ebay.com/itm/GORDIAN-III-238AD-Hadrianopolis-Nude-HERMES-Caduceus-

QualityAncient-Roman-Coin-/350572664847, 15 Kasım 2012. 28 ERHAT (1993), s.138-140. 29 LIMC V-2, Herakles, no: 2504. 30 SIEBERT (1990), no: 443.

31(Çevrimiçi)http://educators.mfa.org/objects/detail/152392?classification=Numismatics&page=83&pageSize=30,

13 Aralık 2012. 32 SNGvAulock Pamphylien 4743; SNGFrance 3, Pamphylie 590; SNGSchweiz II 1291; SNGvAulock, Nachtrage

IV, 8527; BMCPamphylia, 138, no:92.

33 Hermes Heykelleri için bkz. Sandalını bağlayan Hermes: İNAN (1979), “Lysippos’un Sandal Bağlayan Hermes

Heykeli”, Belleten 43, Ankara, s.397-413; Hermes Apollon Centocelle Tipi: İNAN (1981), s.45-46; İNAN

(1981a), s. 367; İNAN (2003), Perge’nin Roma Devri Heykeltraşlığı II, Arkeoloji ve Sanat Yayınları, İstanbul,

s. 31-42; Genç Erkek Heykeli (Hermes/Apollon) İNAN (1980), Perge Kazısı 1979 Çalışmaları”, II. KST,

Ankara, s. 6; MELLINK, M.J. (1980),‟Archaeology in Asia Minor”, AJA 84, s.509. 34 Herakles Heykeli için bkz., İNAN (1981), s. 44; İNAN (1992), “Heraklesstatue vom Typus des “Herakles

Farnese” aus Perge zur Hälfte im Museum Antalya, zur Hälfte im Museum of Fine Arts in Boston, Mousıkos,

Anhr. Festschrift für Max Wegner zum 90. Geburstag, (Ed.: O. Brehm, S. Klie) Bonn, s.227.

http://www.wildwinds.com/coins/greece/pamphylia/perga,13

http://www.ebay.com/itm/GORDIAN-III-%09%09%09%09%20%20%20238AD-

http://educators.mfa.org/objects/detail/152392?classification


237


Gordianus35

(M.S. 238-244) dönemi sikkeleri üzerinde de Hermes ve Herakles birlikte tasvir

edilmiştir. (Res. 23) Hermes ve Herakles ayakta, çıplak, solda Herakles sopasına yaslanmış,

sağda ise Hermes elinde para kesesi ve kerykeion tutmaktadır. Phrygia’daki Themisonion

kentinin I. Maximinus Thrax (M.S. 235-238) dönemi sikkelerinde36

ise Hermes’i, Herakles ve

Lykabas Sozon? ile birlikte görmekteyiz. (Res. 24) Bu sikkede Hermes sağda, ayakta, çıplak,

sağ elinde para kesesi, sol elinde kerykeion tutmakta, ayağında kanatlı sandaletleri ile sağa

doğru gitmekte fakat baş sola, Herakles’e bakmaktadır. Herakles ise çıplak, ayakta, sakallı, sağ

elinde sopası, sol kolunun üzerinde ise aslan postu ile Hermes’in arkasında onu takip

etmektedir. Solda ise Herakles’in arkasında ayakta, çıplak, başında ışın tacı olan ve atın

yularından tutan, Lykabas Sozon? yer almaktadır.

2-Oturan Hermes Tipi: Oturan Hermes tipli sikkelerin kökeninde, Parthenon tapınağının

doğu frizinde37

(Res. 25) yer alan Tanrılar Toplantısı’ndaki oturan Hermes kabartmasının

olması muhtemeldir. Bu tip, sikkelerde ilk kez M.Ö. 5. Yüzyıl sonları ile 4. yüzyıl başlarında

görülmektedir. Girit adasındaki Phaistos38

(Res. 26) kentinin M.Ö. 431-300 yılları arasına

tarihlenen sikkesi ve Yunanistan’daki Arkadia Bölgesi’ndeki Pheneos39

(Res. 27) kentinin M.Ö

370-300 yılları arasına tarihlenen sikkesi Oturan Hermes tasvirinin erken örnekleri arasındadır.

Oturan Hermes tasviri, keramik eserlerde40

(Res. 28) ve heykeltraşlık eserlerde de

görülmektedir. Heykeltraşlık eserlerinin en güzel örneği de Herculaneum’da bulunmuş, şimdi

Napoli Milli Müzesi’nde olan, orijinali M.Ö.4. yüzyıl ikinci yarısına tarihlenen bronz

heykeldir.41

(Res. 29)

Oturan Hermes tasviri Ayakta Duran Hermes tasvirine göre sikkelerde, keramik ve

heykeltraşlık eserlerde daha azdır. Çünkü Hermes, daima hareket halinde olan bir tanrıdır. O

yüzden de Hermes’in oturacak vakti yoktur.

2.a. Tek Başına: Bu tipte Hermes, genelde kayaya oturmuş, çıplak, başında petasos,

ayağında kanatlı sandaletleri, sola dönük, sağ elinde para kesesi ve sol elinde kerykeion tutarken

tasvir edilmiştir.

Bu tasvir, Aspendos’un Commodus42

(M.S. 177-192) (Res. 30) ve Julia Paula43

(M.S.

219-221)’ya ait sikkelerinde (Res. 31); Attaleia’nın M.Ö. II.-I. yüzyılları arasına tarihlenen bir

sikkesinde44

(Res. 32); Lyrbe’nin Traianus Decius45

(M.S. 249-251) ve Gallienus46

(M.S. 253-

268) dönemi sikkelerinde ve Sillyon’un Macrinus47

(M.S. 217-218) (Res. 33), Elagabalus48

35 BMCLydia, 182, no: 59; SNGCop Lydia 326.

36 BMCPhrygia, 420, no: 10, PL. XLIX. 5.

37 SIEBERT (1990), 351, no: 779.

38 BMCCrete, 61, no: 2, PL. XIV-16.

39 BMCPeloponnesus, 194, no: 14, Pl. XXXVI. 8.

40 SIEBERT (1990), 336, no: 598.

41 SIEBERT (1990), no: 961. 42 SNGvAulock Pamphylien 4588. 43 (Çevrimiçi)http://www.asiaminorcoins.com/displayimage.php?album=264&pid=5418#top_display_media,13

Aralık 2012. 44 SNGFrance 3, Pamphylie 229; BAYDUR Nezahat (1975) “Die Münzen von Attaleia in Pamphlien I ”, Jahrbuch

für Numismatik und Geldgeschichte, vol. 25, 143. 45 MIONNET, Théodore Edme (1835), Descriptions de Medailles Antiques, Supp. 7. Cilt, 149. 46 MIONNET (1835), 150. 47 SNGFrance 3, Pamphylie 991. 48 SNGvAulock Pamphylien 4882; SNGSchweiz II 1316.

http://www.asiaminorcoins.com/displayimage.php?al%20%20%20%20%20%20%20%20%20%20%20%20%20%20%20%20%20%20%20%20%20%20%20%20%20%20%20%20%20%20%20%20%20%20%20%20%20%20%20%20%20%20%20%20%20%20%20bum=264&pid=541,%20


238

Nurgül Demirtaş

(M.S. 218-222) (Res. 34) ve annesi Iulia Soaemias’a49

(Res. 35) ait sikkeleri üzerinde

görülmektedir.

Anadolu’da başka bölgelerdeki kentlerin sikkeleri üzerinde de bu tip yer almaktadır.

Lykia’da Kadyanda’nın Dynastik Dönem’de basılmış, M.Ö. 410-400 yılları arasına tarihlenen

sikkesi50

(Res. 36), Oturan Hermes tasvirli sikkelerin erken örneklerinden biridir. Ayrıca Oturan

Hermes tasvirli sikkelere Pisidia’da Baris51

(Res. 37), Kilikia’da Korakesion52

(Res. 38) ve

Mysia’da Miletopolis53

(Res. 39) kentinin sikkelerini örnek verebiliriz.

Ayrıca Antalya ilinin Manavgat ilçesine bağlı Selimiye köyü, Melas (Manavgat)

ırmağının batısında deniz kıyısında kurulmuş olan Side54

kentindeki kazılarda Hermes ile ilgili

birçok heykel ve kabartma bulunmuş olmasına rağmen, Hermes ile ilgili nümizmatik ve

epigrafik verilere rastlanmamış olması şaşırtıcıdır.55

Pamphylia’nın bu önemli liman ve ticaret

kentinde Tanrı Hermes için özel bir alanın olması gerekir. Gelecekteki araştırmalar ve

buluntular bu konuda daha ayrıntılı bir bilgiye sahip olmamızı sağlayacaktır.56

Sonuç olarak, Pamphylia Bölgesi’nde Hermes tasviri, Aspendos, Attaleia, Lyrbe,

Magydos, Perge ve Sillyon kenti olmak üzere toplam 6 kentin sikkeleri üzerinde saptanmıştır.

Sikkeler üzerinde iki ana tip tespit edilmiştir. Ayakta Duran Hermes ve Oturan Hermes.

Bu iki tip de Hermes’in üstlendiği görevler ile ilgilidir. Hermes’in kerykeionlu ve petasoslu

tasvirleri, haberci tanrı olması nedeniyle her zaman yollarda bulunması, gezginlere ve yolunu

şaşıran yolculara yol göstermesi ve yolların güvenliğini sağlaması ile; para keseli tasvirleri ise

tüccarları ve ticareti koruyan bir tanrı olması ile ilgilidir. Ayrıca Perge kentinin sikkeleri

üzerinde Hermes, Herakles ile birlikte tasvir edilmiştir. Muhtemelen mitolojik bir olayın

anlatıldığı bu sikkelerde Hermes, Herakles’e kılavuzluk etmektedir.

Genel olarak bakıldığında Hermes tasviri, neredeyse Pamphylia’daki bütün kentlerin

sikkeleri üzerinde görülmektedir. Hermes, sikkeler üzerinde arka yüz tasviri olarak, ayakta veya

oturarak, çıplak ya da khlamysini sol koluna dolamış bir şekilde tasvir edilmiştir. Perge kenti

hariç sikkeler üzerinde Hermes’in birlikte tasvir edildiği bir figür yoktur. Hermes, sadece Perge

kentinin Gallienus ve eşi Salonina’ya ait sikkelerinde Herakles ile birlikte tasvir edilmiştir.

Pamphylia’da Hermes ön yüz tasviri olarak kullanılmamıştır. Çünkü bu bölgede

Hermes’ten daha ön planda olan Tanrılar (Artemis, Athena, Apollon, Posedion gibi) bu

49 SNGvAulock Pamphylien 4883; SNGFrance 3, Pamphylie 993; WADDINGTON COLLECTION 3534. 50 (Çevrimiçi)http://www.sixbid.com/browse.html?auction=497&category=11089& lot=514395, Ex Auktion Leu

77, 2000, 354. 1 Aralık 2012. 51 SNGFrance 3, Pisidie 1414; WADDINGTON COLLECTION 3657; AULOCK PISIDIENS II, 397. 52 SNGSwitzerland I, Cilicia 399; IMHOOF-BLUMER (1902), s. 461,6.

53 SNGÖsterreich Mysien, Band I, no:376

54 RUGE, W. ( 1923), “Side”, RE II/A, Stuttgart, s. 2208-9.

55 MANSEL, Arif Müfid (1965), “Side” RE Supp. X, s. 893; NOLLÈ, Johannes (1993), Side im Altertum,

Geschichte und Zeugnisse, 121 dn.405.121 dn.405. 56 ALANYALI, Hüseyin Sabri (2011) ,“Side’nin Roma Dönemi Panteonu”, Anatolia 37, s. 82.

http://www.sixbid.com/browse.html?auction=497&category


239


kentlerin sikkelerinde yer almaktadır. Ayrıca bu bölgede Hermes, Magydos kentinin M.Ö. II.-I.

yüzyılları arasına tarihlenen sikkesi hariç, hep Roma İmparatorluk Dönemine ait sikkeler

üzerinde görülmektedir.

Üzerinde Hermes tasvirinin yer aldığı en erken sikke M.Ö. II.-I. Yüzyıllar arasına; en geç

sikke ise Gallienus dönemine (M.S. 253-268) aittir.

KISALTMALAR VE KAYNAKÇA

ALANYALI, Hüseyin Sabri (2011), “Side’nin Roma Dönemi Panteonu”, Anatolia 37,

Ankara.

AULOCK PISIDIENS II, Hans von Aulock, "Münzen und Stadte Pisidiens, Teil I,

"İstanbuler Mitteilungen, Beiheft, 22, Tübingen, Verlag Ernst Wasmuth, 1979.

BAYDUR, Nezahat (1975) “Die Münzen von Attaleia in Pamphlien I ”, Jahrbuch für

Numismatik und Geldgeschichte, vol. 25.

BOARDMAN, John (2002), Kırmızı Figürlü Atina Vazoları, Arkaik Dönem, (Çev.

Gürkan Ergin), Homer Kitabevi, İstanbul.

BMCCrete, A Catalogue of the Coins in the British Museum. Catalogue of the Greek

Coins of Crete and Aegean Islands, (W. Wroth), London, 1886.

BMCLydia, A Catalogue of the Coins in the British Museum. Catalogue of the Greek

Coins of Lydia (B. V. Head), London, 1901.

BMCPamphylia, A Catalogue of the Coins in the British Museum. Catalogue of the

Greek Coins of Lycia, Pamphylia and Pisidia. (G. F. Hill), London, 1897.

BMCPeloponnesus, A Catalogue of the Coins in the British Museum. Catalogue of the

Greek Coins of Peloponnesus, (P. Gardner), London, 1887.

BMCPhrygia A Catalogue of the Coins in the British Museum. Catalogue of the Greek

Coins of Phrygia, (B. V. Head), London, 1906.

ERHAT, Azra (1993), Mitoloji Sözlüğü, Remzi Kitabevi, İstanbul.

JOBES, Getrude (1962), “Hermes (Hermeias)” Dictionary of Mythology, Folklore and

Symbol, I, New York.

IMHOOF-BLUMER, Fred (1902), Kleinasiatische Münzen, I-II, Wien.

İNAN, Jale (1975), Roman Sculpture In Side, Türk Tarih Kurumu, Ankara.

İNAN, Jale (1979), “Lysippos’un Sandal Bağlayan Hermes Heykeli”, Belleten 43,

Ankara.

İNAN, Jale (1980), Perge Kazısı 1979 Çalışmaları”, II. Kazı Sonuçları Toplantısı,

Ankara.

İNAN, Jale (1981), “Perge Kazısı1980 Çalışmaları”, III. Kazı Sonuçları Toplantısı, DSİ

Basım ve Foto film İşletme Müdürlüğü Matbaası, Ankara.

İNAN, Jale (1981a) “Perge Kazısı 1980 Çalışmaları”, Belleten, Cilt XLV/2, Sayı179,

Ankara.


240

Nurgül Demirtaş

İNAN, Jale (1992), “Heraklesstatue vom Typus des “Herakles Farnese” aus Perge zur

Hälfte im Museum Antalya, zur Hälfte im Museum of Fine Arts in Boston”,

MOUSIKOS ANHR. Festschrift für Max Wegner zum 90. Geburstag,(Ed.:O.

Brehm, S. Klie) Bonn.

İNAN, Jale (2003), Perge’nin Roma Devri Heykeltraşlığı II, Arkeoloji ve Sanat

Yayınları, İstanbul.

KAHN-LYOTARD, Lawrence (1981),“ Hermes” Dictionnaire des Mythologies et des

Religions des societes traditionelles et du monde antique, I, (ed.Y. Bonnefoy),

Flammarion, Paris.

LEACH, Maria (1949), ,“Hermes” Mythology and Religion I,(ed.J.Fried), New York.

LIMC, Lexıcon Iconographıcum Mythologue Classicae V-2, Herakles- Kechhrias, Zürih

and München, 1990.

MANSEL, Arif Müfid (1965), “Side” RE Supp. X.

MELLINK, M.J. (1980),‟Archaeology in Asia Minor”, AJA (American Journal Of

Archaeology) 84.

MIONNET, Théodore Edme (1835), Descriptions de Medailles Antiques, Supp. 7. Cilt,

Paris.

NOLLÈ, Johannes (1993), Side im Altertum, Geschichte und Zeugnisse, Bonn.

ÖZBUDUN, Sibel (2004), Hermes’ten İdris’e, Ütopya Yayınevi, Ankara.

RUGE, W. ( 1923), “Side”, RE II/A, Stuttgart.

SEDILLOT, Rene (1983), Değiştokuştan Süpermarkete, Tarih Boyunca Ticaretin

Öyküsü, Cep Kitapları, İstanbul.

SIEBERT, Gérard (1990), “Hermes” LIMC (Lexıcon Iconographıcum Mythologue

Classicae) V-1, Zürih-Münih, Artemis-Verlag.

SNGFrance 3, Sylloge Nummorum Graecorum. France 3, Cabinet des Medailles

Pamphylie, Pisidie, Lycaonie, Galatie, (E. Levante), Switzerland, 1994.

SNGCopPamphylia, Sylloge Nummorum Graecorum. The RoyalCollection of Coins and

Medals, Danish National Museum, Band 31. Lycia- Pamphylia, Copenhagen,

1955.

SNGÖsterreich Mysien, SNG Österreich Samml. Leypold. Kleinasiat. Münzen der

Keizerz. Band II. Wien 2004

SNGPfälzer I, Sylloge Nummorum Graecorum. Pfalzer Privatsammlungen, Band 6,

Isaurien und Kilikien, Nr.1-586, München, 2001.

SNGSchweiz II, Münzen der Antike. Katalog der Sammlung Jean-Pierre Righetti im

Bernischen Historichen Museum. Stuttgart, 1993.

SNGSwitzerland, I Sylloge Nummorum Graecorum. Switzerland I. Levante- Cilicia. (E.

Levante), Berne, 1986.

SNGvAulNach IV, Sylloge Nummorum Graecorum. Deutschland. Sammlung H. Von


241


Aulock, Nachtrage, Heft 18, Phrygien- Lykien- Pamphylien-Pisidien-Lykaonien-

Isaruıen-Kilikien-Galatien-Kappadokien.Kaiserzeitliche kistophoren, Berlin,

1968.

SNGvAulPamphylien Sylloge Nummorum Graecorum. Deutschland. Sammlung H. Von

Aulock, Heft 11, Pamphylien, Berlin 1965.

SNGvAulPisidien, Sylloge Nummorum Graecorum.Deutschland. Sammlung H. von

Aulock, Heft 12, Pisidien-Lykaonien-Isaurien, Berlin, 1964.

TEKİN, Oğuz (1994), Grek ve Roma Sikkeleri, Yapı Kredi Koleksiyonu, İstanbul.

WADDINGTON COLLECTION, İnventaire Sommaıre de la Collectıon Waddington,

(Ed. M. E. Babelon), Paris, 1898.

WİSSOWA, Georg - KROLL, Wilhelm “Helicon-Hyagnis”, RE VIII, Stuttgart, J.B.

Metzlersche Buchhandlung, 1913, s.738-792

http://www.asiaminorcoins.com/displayimage.php?album=264&pid=5418#top_display_

media

http://www.wildwinds.com/coins/greece/pamphylia/perga

http://educators.mfa.org/objects/detail/152392?classification=Numismatics&page=83&pa

geSize=30

http://www.ebay.com/itm/GORDIAN-III-238AD-Hadrianopolis-Nude-HERMES

Caduceus-QualityAncient-Roman-Coin-/350572664847

http://www.sixbid.com/browse.html?auction=497&category=11089& lot=514395, Ex

Auktion Leu 77, 2000, 354

http://commons.wikimedia.org/wiki/File:Hermes_PioClementino_Inv907.jpg




http://www.wildwinds.com/coins/greece/pamphylia/perga,13

http://educators.mfa.org/objects/detail/152392?classification

http://www.ebay.com/itm/GORDIAN-III-%09%09%09%09%20%20%20238AD-

http://www.sixbid.com/browse.html?auction=497&category


242

Nurgül Demirtaş

RESİMLER

Res. 1 Res. 2 Res. 3

Res. 4 Res. 5 Res. 6


243


Res. 7 Res.8 Res. 9

Res. 10 Res. 11 Res. 12

Res. 13 Res. 14 Res. 15

Res. 16 Res. 17 Res. 18


244

Nurgül Demirtaş

Res. 19 Res. 20

Res. 21 Res. 22 Res. 23

Res.24 Res.25

Res.26 Res.27 Res.28


245





Res.38 Res.39

PAMPHYLIA BÖLGESİ ŞEHİR SİKKELERİ ÜZERİNDEKİ HERMES TASVİRLERİ

Documents