-
1
NSZ
Bu dev herhangi bir blgede bulunan birim zerine etkiyen veya
daha nce o blgeyi etkisi
altnda tutan gerilme trlerini ve bu gerilemelerin ynlerini
belirlemek amacyla kullanlan
metotlardan bahsetmektedir.
1-GERLME
Birim alana etkiyen kuvvete gerilme denir.Gerilmeler dik
(normal) ve paralel (teetsel) olarak 2 ye
ayrlrlar.Gerilmenin bykl yzeye etkiyen kuvvetin ve yzey alann
byklne baldr.
Birimi paskaldr (1Pa=1N/m2) Gerilmeler kendi arasnda 4 guruba
ayrlrlar.Bunlar ekme
gerilmesi,basn gerilmesi,kuvvet ifti ve burulmadr.
a)ekme gerilmesi
Bir cisme uygulanan,da ynelmi gerilmelere ekme gerilmesi ad
verilir.Bu trden bir gerilme
cismin boyunda bir uzama yada hacminde bir genileme meydana
getirecek niteliktedir. ekme
gerilmesine maruz kalan cismin deformasyonu (ekil 1-1) de
gsterildii gibidir.
ekil 1-1: ekme gerilmesine maruz kalan cismin deformasyonu
b)Basn gerilmesi
Bir cisme uygulanan ie ynelmi gerilmelere basn gerilmesi ad
verilir.Basn gerilmesi bir cismin
boyunda ksalma yada hacminde bir klme meydana getirir.Basn
gerilmesine maruz kalan cismin
deformasyonu (ekil 1-2) de gsterildii gibidir.
ekil 1-2: Basn gerilmesine maruz kalan cismin deformasyonu
-
2
c)Kuvvet ifti
Birbirine paralel ve zt ynl iki kuvvete kuvvet ifti ad
verilir.Bir kuvvet iftinin uygulanmas ile
cisimde sadece ekil deiiklii meydana gelir,cismin hacminde yada
iki boyutlu halde yzlmnde
bir deiiklik meydana gelmez.Kuvvet iftine maruz kalm bir cimin
deformasyonu (ekil 1-3) teki
gibidir.
ekil 1-3: Kuvvet iftine maruz kalm bir cismin deformasyonu
d)Burulma
Bir cismin farkl iki noktasna,cisme zt ynde dnmeler meydana
getirecek trden kuvvetin
uygulanmas halinde cismin kazand ekil deitirmeye burulma ad
verilir (rkil 1-4).
ekil 1-4: Burulma
d)Bir noktadaki gerilme ve gerilme bileenleri
Kat bir cisme etkiyen gerilmelerin analizinde gerilmeler 3
eksenli kartezyan kordinat sisteminde
bileenlerine ayrlarak incelenir. Teetsel olan gerilmenin 0 olduu
bir yzeye dik etki eden
gerilmelere asal gerilmeler denir.Asal gerilmeler 3 boyutta
dnldnde 1 en byk asal
gerilmeyi 3 ise en kk asal gerilmeyi gstermektedir. ekil 1-5 te
gerilmelerin kartezyan
kordinat sistemindeki durumlar gsterilmitir.
ekil 1-5:Gerilmelerin kartezyan kordinat sistemindeki
durumlar.
-
3
2-GNCEL GERLME LME METOTLARI
Gncel gerilmeleri lmekteki amacmz blgeler zerinde etkisini
srdren ve blgeyi ekillediren
kuvvetleri belirleyerek blgede meydana gelebilecek faylanmalar
deformasyonlar vb. yapsal unsurlar
hakknda bilgi sahibi olmaktr.Bu bilgilere erimek iin deprem odak
mekanizmas zm,hidrolik
krlma gibi metotlar yaygn olarak kullanlmaktadr.
2-1 DEPREM ODAK MEKANZMASI ZM
Bu yntemde deprem dalgalar kulanlarak blgede bulunan
gerilmelerin ynleri saptanmakta ve
bu sayade blgenin dinamik karakteri belirlenmektedir.Depremler
kayalarn kaymasyla yada
krlmasyla olumaktadr,tektonik depremlerin enerji kayna
yerkabuunda zamanla depolanan
potansiyel enerjidir.San Franciscoda meydana gelen depremden
sonra Reid (1911) yerkabuunda
gzlenen deformasyonlar inceleyerek depremlerin oluunu aklayan
Elastik Yenilme Kuramn
ortaya atmtr.Elastik yenilme kuramna gre yerkabuunda bulunan
bloklarn tektonik kuvvetlerin
etkisiyle birbirlerine gre yava yava kaymalar sonucu yerkabuunda
elastik deformasyon enerjisi
toplanmaktadr.Deformasyon enerjisinin bulunduu blgede nceden
olumu bir fay bulunmuyorsa
deformasyonla ilgili gerilmeler evredeki kayalarn dayanma gcn at
zaman kayalar krlarak
faylanr.Eer blgede nceden bulunan bir faylanma varsa elastik
deformasyon bu fay boyunca
depolanr ve srtnme kuvveti fay boyunca kaymay engeller ancak
depolanan enerjinin srtnme
direncini amas sonucu yerel bir kayma oluur ve bu yerel kayma
fayn her iki ucundaki gerilmeleri
arttrr.Bunun sonucu olarak kayma bir ynde veya iki ynde
ilerler.Bylece deformasyon enerjisinin
bir ksm aa kar bu ekilde aa kan enerjinin bir ksm elastik
dalgalar halinde yer iinde
yaylrken bir ksm da s ve mekanik enerji halinde kaynak civarnda
harcanr.Elastik Yenilme
Kuramnn ematik gsterimi (ekil 2-1)deki gibidir.
Deformasyondan nce Deformasyon durumu Yerel kayma Yerel kaymada
ilerleme
ekil 2-1: Elastik yenilme kuramnn ematik gsterimi.
-
4
Depremin odak merkezindeki gerilme trlerine gre odakta
birbirinden farkl yer deitirmeler
meydana gelebilir.Bu gerilme bileenleri 3 ekilde incelenebilir
ve bu bileenlere gre ana fay trleri
aada belirtildii gibidir.
P ; maksimum basn ekseni veya maksimum asal gerilme T ; maksimum
tansiyon ekseni veya minimum asal gerilme B ; orta gerilme ekseni
veya sfr vektr
P ekseni dey B ve T ekseni yatay
olmas durumunda normal faylanma
meydana gelir.
P ve B ekseni yatay T ekseninin dey
olmas durumunda ters faylanma meydana
gelir.Burada kayma dzleminde blok
dierinin zerine hareket eder.Dzlem
asnn dk olmas durumunda bindirme
meydana gelir.
P veT eksenlerinin yatay, B ekseninin dey olmas halinde dorultu
atml faylanma meydana gelir.
-
5
Deprem odak mekanizmasnn bilinmesi iin, deprem odanda etken
kuvvet sisteminin, deprem
srasnda oluan fay dzleminin dorultu ve eiminin, hareket (kayma)
vektrnn geometrisinin
(azimutu ve dalm) ve odan dinamik parametrelerinin (asal gerilme
eksenlerinin durumu)
saptanmas gerekir.Bir deprem sonucu yzey ve cisim dalgas olmak
zere iki tr dalga meydana
gelir.Cisim dalgalar boyuna dalgalar (P) ve enine dalgalar (S)
olmak zere 2 ye ayrlr.P dalglar dier
dalgalardan daha hzl yayldklar iin bu dalgalar sismograflar
tarafndan ilk alglanan dalgalar olup
sismograflar zerinde en rahat okunan dalgalar olmas sebebiyle
deprem odak mekanizmas
zmnde yaygn olarak kullanlrlar.
Oda evreleyen kreyi 4 kadarana ayran dzlemlerde P deeri 0 dr ve
bunlara dm
dzlemleri denir.P maksimum deerine ise 45 derecede ular.P
dalgasnn ilk hareketinden
yararlanarak odaktaki faylanmann tr ve geometrisi saptanmaya
allr.
ekil 2-2:Bir nokta kaynaktan yaylan P dalgas genliklerinin
azimutal dalm
Pratikte sismometrelerin polarizasyonu sismogram zerindeki
yukardoru bir ilk hareket odaktaki bir skmaya, aadoru bir ilk
hareket ise genilemeye karlk gelecek ekilde ayarlanmtr.
-
6
Kompresyon wulf anda ii dolu olarak dilatasyon ise ii bo bir
daire olarak iaretlenir ve bu
noktalarn younluguna gre biri fay dzlemi ve dieri yardmc fay
dzlemi olmak zere iki dzlem
izilir.Bu dzlemler maksimum basn ve maksimum tansiyon blgelerini
birbirinden ayrr ve
blgedeki gerilem yn ve trlerini belirlememizi salar.Kompresyonu
simgeleyen blgeler koyu
renkli olup d merkezden darya olan basmay gsterirken dilatasyonu
simgeleyen blgeler ak
renkli olup d merkeze doru olan ekmeyi simgeler.Buna gre ana
faylanma trleri ekil 2-3 deki
gibi gsterilir.
2-2 HDROLK ATLATMA YNTEM (HYDRAULIC FRACTURING)
Bu metot ile kaya ierisindeki blgelere su karm pompalanarak
kayalardaki atlaklar almaya
zorlanr bu esnada ortaya kan basn deiimleriyle 1 ve 3 hesaplanr.
Deneyde kullanlmas
gereken tehizat ekilde gsterilmitir.(ekil 2-4)
Ters fay Normal Fay Dorultu atml fay
ekil 2-3: Deprem odak mekanizmasnn zmne gre ana faylanma
trleri.
ekil 2-4: Hidrolik atlatma deneyinde kullanlan techizat.
-
7
Deney srasnda packerlerin yerletirildii yerler karotlar yardmyla
kontrol edilir packerler
yertirildikten sonra deneye balanr deney 5 kadame olarak yaplr
her kademede 5 ayr basn
uygulanr ve her basn kademesi en az 2 dakikasrer.Packeler kuyu
cidarndan su szdrmamas iin
test basncndan en az 10-15 bar daha fazla basn altnda
tutulur.Daha sonra basn arttrlarak kaya
atlamaya zorlanr ve atlamann olduu anla atlak balama basnc
belirlenir ve pompalama ilemi
durdurulur daha sonra tekrar basn arttrlarak atlak tekrar alma
basnc belirlenir ve basn tekrar
drlr bu ilem 4-5 kere tekrarlanarak grafik zerinde iaretlemeler
yaplr (ekil 2-5).Bu ilemler
sonucunda elde edilen verilerle yatay yndeki max ve min gerilme
deerleri bulunur.
2-3 BELRL BR DERNLKTE BULUNAN KAYACA ETKYEN GERLME KUVVET
Zeminin srekli bir ortam olduunu dnrsek zeminden Z kadar
derinlikte bulunan cisim zerine
etkiyen gerilme (ekil 2-6) da gsterildii gibidir.
h=PS
H=3h-Pc-P0+t
t=Pc-Pr
H=3h-Pr-P0
h=Shmin
H=Shmax
ekil 2-5: Hidrolik atlatma deneyi deerlendirme grafii.
ekil 2-6: Z derinliindeki birime etkiyen gerilme.
d=d.Z
d:Z derinliindeki cisme etkiyen gerilme
d:d zemininin birim hacim arl
Z:Cismin derinlii
-
8
Eer st yzeyde bir yeralt su tablas bulunmu olsa idi Z
derinliindeki cisme etkiyen gerilme
kuvveti (ekil 2-7) deki gibi olucakt.
ekil 2-7:zerinde su tablas bulunan Z derinliindeki cisme etkiyen
gerilme
Toplam dey gerilme bu elamann zerinde bulunan malzemenin arlnn
yol at basnca eit
olmaktadr.
3-PALEO GERLME
Gemite bir blgeyi etkisi altnda bulundurup o blgeyi deformasyona
uratm olan ama gncel
olarak etkisini yitirmi gerilmelere paleo gerilme denir.Paleo
gerilmeleri belirlemek iin kullanlan
yntemler gemi dnemlerde oluan yapsal verilerin incelenmesi
ilkesine dayanr.
3-1 FAYLARDA PALEO GERLME HESABI (SA DHEDRAL METODU)
Faylar bize bir blgeye etki eden gerilmeleri gsteren nemli veri
kaynaklarndan biridir.Bu
nedenle gerilme konumlarn belirlerken faylarn konumlar eitli
metotlar ile yorumlanr.Sa
dihedral metoduda bunlardan biridir.Blgede gelien fay sistemi 4
kadrana ayrlr ayrlan bu
kadaranlardan 2 si bize skma (+) ynn verirken kalan 2 si
genileme (-)ynn gstericektir doal
olarak 1(+) skma blmnde bulunurken, 3(-) genileme alannda
bulunmak zorundadr. Bu ayrmn ematik gsterimi (ekil 3-1) teki
gibidir.
ekil 3-1:Sa dihedral metodunda 1(+) ve 3(-) ynlerinin
gsterimi
d=Zw. k +(Z-Zw. d)
d:Z derinliindeki cisme etkiyen gerilme.
d:d zemininin birim hacim arl.
Zw:Yeralt suyuna kadar olan derinlik.
Z:Cismin derinlii
-
9
1 ve 3 bulunduktan sonra 2 nin ynnn belirlenecektir.2 nin yn 1
ve 3 e dik olucaktr.Bunuda aadaki deformasyon elipsoidinden
anlyabiliriz.(ekil 3-2)
ekil 3-2:Deformasyon elipsoidinde 1, 2 ve 3 konumlar.
Arazide elde ettiimiz yeterli saydaki fay verilerini projeksiyon
ana ilediimiz zaman skma ve
genileme ynlerini belirleriz projeksiyon andaki aamalar aada
ekil 3-3 de gsterildii
gibidir.Fay verimiz ne kadar ok olursa belirlediimiz 1 ve 3
gerilmelerinin konumlar o drece doru olur.
Yandaki ekilde grld gibi en bata
1 fay ilenen projeksiyonda bu say
gittike artmakta ve en son 5 fay
ilendii durumda 1 ve 3 konumlar bulunmaktadr.
ekil 3-3:Projeksiyon ana ilenen faylar ilk ekilde 1 fay
ilenmiken son ekilde 5 fay ilenmitir.
-
10
3-2 PALEO GERLME HESABINDA KULLANILAN YAPISAL VERLER
Arazide karlatmz ekme yarlmlar,stilolitler,atlaklar,kink bantlar
ve bunun gibi bir ok yap
bize blgedeki gerilmelerin ynleri hakknda nemli ipular
sunarlar.Yapsal unsurlar elde etmek
iin blge dikkatlice incelenmeli ve yapsal unsurlarn konumlar
belirlenerek not edilmelidir.
3-2-1 ATLAKLAR VE ANALZ METOTLARI
Krlma ile kayacn taneleri arasndaki balar kopar iki krlma yzeyi
arasndaki aklk 1 mm veya
daha kk ise buna atlak ad verilir.Ayrmam kayalarda atlak izleri
ok incedir fakat kaya az
ok ayrtktan sonra izleri ak bir hal alr.Bir mostrada mevcut olan
atlak topluluunun tmne
atlak sistemi denir.atlak sisteminin dzenli oluu onun asal
gerilmenin bykl ve konumlarna
bal gerilme durumlarnda gelitiini gsterir.atlak dzlemlerinin
boyutu kayacn litolojik zellikleri
ve byklne bal olarak mikroskopik leklerden yzlerce metre uzunlua
kadar deiebilir
mikroskopik olarak gzlenenlere mikro atlak ayn takm iinde
bulunana byk atlaa ise ana atlak
ad verilir.Bir atlak takmnn genel gidiine dik dorultu zerinde
birim boy uzunluuna karlk gelen
her tr atlak saysna bileik atlak skl denilirken blgede en fazla
bulunan atlak ynelimine ise
primer atlak ad verilir.
Krk sistemlerinin blgedeki asal gerilme ynleri ile veya gerilme
deformasyon elipsoidleri ile
olan karlkl ilikilerinin tespit edilmeside nemlidir.Bu suretle
arazide veya aratrma sahasnda
dikkatli ve ok sayda krlma ve kayma yzeylerinin llmesi ile
blgedeki gerilme ynleri ve bylece
blgedeki deformasyon mekanii hakknda faydal sonular elde etmek
mmkndr.
Skmal rejime bal olarak gelien atlaklar esasen rejimin elastik
deformasyon aamasnda ilk
rn olan kvrmlarda gzlenen atlaklardr.Burada esas parametre
atlaklarn kvrm eksenine gre
olan konumudur.Kvrm eksenine paralel olan atlaklar boyuna
atlaklar,kvrm eksenine dik olan
atlaklara enine atlaklar ve kvrm eksenini belirli bir a ile
kesen atlaklara ise oblik diyagonal veya
verev atlak ad verilir.(ekil 3-4)
ekil 3-4: Kvrm eksenine gre atlak trleri.
-
11
atlaklarn incelenmesinde nemli parametreler:atlan konumu,atlak
aral ,atlak skl,atlak
uzunluu,atlan sreklilii,atlan grnm,dolgu malzemesi ve farkl
atlak takmlar arasndaki
ilikidir.Arazide bu parametreler dikkatle incelenip not
alnmaldr.
atlaklarn analizinde projeksiyon teknii,dorultu histogramlar ve
gl diyagram gibi metotlar
kullanlr.
A) DORULTU HSTOGRAMLARI
Bu metot da atlaklarn dorultular uygun aralklarla gruplandrlarak
histogramlar hazrlanr.(ekil
3-5)
B) PROJEKSYON TEKN
Bu metot da atlaklarn kutup noktalar projeksiyon alarna
iaretlenir ve atlak gruplar
belirlenerek aralarndaki a ilikileri ortaya konabilir.ekildeki
rnekte atlaklarn kutup noktalar d
daire evresinde toplanmtr atlak dzlemleri arasnda byle dik bir
ilki mmkn olup en byk ve
en kk asal gerilme iin referans yapy tekil edebilir.(ekil
3-6)
ekil 3-6: Projeksiyon teknii rnei.
ekil 3-5: Dorultu histogram rnei.
-
12
C) GL DYAGRAMI
atlaklar deiik ynlerde ve ok sayda meydana geldikleri iin
deformasyona uram belli bir
blgedeki atlaklarn dorultu ve eimlerinin en ok hangi ynde olumu
olduklarn aklamak ve bu
ynlerin dier tektonik unsurlarla olan geometrik mekanik
ilikilerinin ne durumda bulunduklarn
incelemek amacyla gl diyagram hazrlanr.Diyagramlar onar dereceye
blnm daireler veya yar
daireler zerinde yaplr ayrca dairenin yarapda 5 ila 10 parcaya
blnerek bunlara istenilen
deerler verilir.Daha sonra araziden toplanan atlak deerleri
diyagrama iaretlenerek blgeye
egemen olan atlak sistemi belirlenir.(ekil 3-7)
3-2-2.EKSTENSYONEL DAMARLAR
Maksimum uzama ynne dik oalrak kayalarn mekanik krlmas esnasnda
oluurlar.
Deformasyonun ilerlemesine bal olarakta almaya devam
ederler.Boluklar dk basn zonlar
olduklarndan buralarda mineraller birikir ve damar oluturur.lk
oluan krk maksimum uzama
ynne dik olmaktadr.Alma yn krk duvarna diktir.Artan deformasyon
sonucu krk genilemeye
balar yeni alma yn de artan deformasyon ynne baldr.
ekil 3-8:Ekstensiyonel damarlarn geometrisi
ekil 3-7: Gl diyagram rnei.
-
13
3-2-3.BUDNAJ VEYA SUCUK YAPISI
Budinaj yaps iki inkompetent yap arasnda bulunan kompetent
malzemenin deformasyon sonucu
krlmas ve kompetent malzemenin altnda ve stnde bulunan
inkompetent malzemenin ak
yoluyla boum aralklarn doldurmas sonucu meydana gelen
yapdr.(ekil 3-9)Budinaj deformasyon
srasndaki uzama,genileme ynlerinin ve izafi hareketlerin
tayinine yaramaktadr.Birok durumda
hareketin ve yerdeitirmenin miktar hakknda kesin deerler
verebilir.Ayrca sucuklarn rotasyonu
ve ekil deiiklii kayacn kompetent ve inkompetentlik derecesi
hakknda bir fikir verir boum
yerlerindeki mineralizasyon,deformasyon esnasndaki kristallenme
artlarn aklar.zel olarak
budinaj olay kaya deformasyonlarnn analizine nemli katklarda
bulunur.Budinaj oluumu
srasnda en kk asal gerilme sucuklarn uzun eksenine diktir.Ayrca
sucuklarn uzun boylar
ounlukla kvrm eksenine paralel olarak geliir.
ekil 3-9: rnek Budinaj yaplar.
-
14
3-2-4.SIKIMADAN KAYNAKLI STLOLT YAPILAR
Maksimum ksalma ynne dik ve yar dik dzlemler boyunca gelien
kuvarsit ile kiretalarnda
yaygn olarak gzlenen yaplardr.Genellikle koyu renklidir koyu
renkli olmasnn nedeni
demir,kil,filloslikat,karbon gibi zor eriyen maddelerin bu
zonlarda birikmesidir.Karbonatl kayalarda
stilolitler genelde testere eklinde geliir.Stilolitler hem
tektonik yolla hemde diyajenez srasnda
oluabilir diyajenez srasnda oluanlar tabakalanmaya paralel
geliirken tektonik olan stilolitler
tabakalanmay kesebilirler.
ekil 3-10:rnek stilolit yaplar
3-2-5.PTGMATK YAPI
nkompetent bir matriks ierisinde bulunan kompetent bir tabaka
skmaya uradnda oluan
gerilmeler kompetent tabakay durayszlatrr ve skma ynnde tabakann
bklmesini salayarak
kvrm oluturur.Oluan bu kvrma pitigmatik yap veya damar
denir.Balangtaki boy uzunluu
belirlenerek deformasyon sonras boy deiimi hesaplanabilir.ekil
3-11 pitigmatik yapnn ematik
gsterimi
ekil 3-11 :Pitigmatik yapnn ematik gsterimi
Bitiik kvrm eksenleri arasndaki
tabaka uzunluu (l)
Kvrm dalga genilii (w)
Kvrm boyunca sabit kalan tabaka
(t)
-
15