OZBEKISTON RESPULIKASI OLIY VA ORTA MAXSUS TALIM …el.tfi.uz/images/Ozbekiston_tarixi.pdf · 2019-12-15 · bqlganligini, ajdodlarimizning ajnabiy bosqinchilarga qarshi mustaqillik

O‘ZBEKISTON RESPULIKASI

OLIY VA O‘RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI

TOSHKENT MOLIYA INSTITUTI

“OʻZBEKISTON TARIXI” FANIDAN

OʻQUV-USLUBIY MAJMUA

TOSHKENT – 2018

O‘ZBEKISTON RESPULIKASI

OLIY VA O‘RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI


«IJTIMOIY FANLAR» KAFEDRASI

«OʻZBEKISTON TARIXI» FANIDAN

O‘QUV-USLUBIY MAJMUA

Bilim sohasi: 100000 - Gumanitar

200000 - Ijtimoiy soha, iqtisod va huquq

Ta’lim sohasi: 230000 – Iqtisod.

Ta’lim yoʻnalishlari: 5232100 -Korporativ moliya;

5230700 -Bank ishi;

5230600 –Moliya;

5230200 -Menejment (tarmoqlar va sohalar

bo‘yicha);

5230800 -Soliqlar va soliqqa tortish;

5230900 –Buxgalteriya hisobi va audit (tarmoqlar va

sohalar bo‘yicha);

5231500 -Baholash ishi;

5232000 -Davlat byudjetining gʻazna ijrosi;

5231200 -Sug‘urta ishi;

5232700-Investitsion loyahalarni moliyalashtirish;

5232400-Iqtisodiy xavfsizlik;

5232800-Elektron tijorat.

TOSHKENT – 2018

Shayakubov Sh. “O‘zbekiston tarixi” fanidan o‘quv-uslubiy majmua. –

T.: TMI, 2018.

Ushbu o‘quv-uslubiy majuma O‘zbekiston Respublikasi Oliy va o‘rta maxsus

ta’lim vazirligi tomonidan 201 yil «___»____________da № _____________-

raqami bilan tasdiqlangan “O‘zbekiston tarixi” fan dasturi asosida ishlab chiqilgan

Tuzuvchi:

Shayakubov Sh. - TMI, “Ijtimoiy fanlar” kafedrasi mudiri, t.f.n.

Taqrizchilar:

Matyaqubov X. –TDPU, “Tarix o’qitish metodikasi” kafedrasi dotsenti,

t.f.n.

Ziyayev F. –TMI, “Ijtimoiy fanlar” kafedrasi dotsenti, t.f.n.

O‘quv-uslubiy majmua 201 «__» ____________da “Ijtimoiy fanlar”

kafedrasining №_____- sonli yig‘ilishida muhokama qilingan va Moliya-iqtisod

fakultetining Kengashida ko‘rib chiqish uchun tavsiya qilingan.

Kafedra mudiri Sh.Shayakubov

O‘quv-uslubiy majmua 201 «__» ____________da Moliya-iqtisod fakulteti

Kengashida muhokama qilingan va o‘quv jarayonida foydalanish uchun tavsiya

qilingan (bayonnoma № «__», 201 yil «__» ____________).

Fakultet dekani D. Rustamov

Kelishildi:

O‘quv-uslubiy

boshqarma boshlig‘i T. Baymuratov

O‘quv ishlari

bo‘yicha prorektor I. Qo‘ziev

O‘quv-uslubiy majmua 201 «__» ____________da institut O‘quv-uslubiy

Kengashining №_____- sonli yig‘ilishida muhokama qilingan va tasdiqlash uchun

tavsiya qilingan.

O‘quv-uslubiy majmua 201 «__» ____________da institut Kengashining

№_____- sonli yig‘ilishida ma’qullangan.

MUNDARIJA

KIRISH........................................................................................................................

O‘QUV MATERIALLAR...........................................................................................

Ma’ruza matnlari

1-mavzu. “O‘zbekiston tarixi” fanining predmeti, uni o‘rganishning nazariy-

metodologik asoslari, manbalari va ahamiyati..............................................................

2-mavzu. Markaziy Osiyo - jahon sivilizatsiyasining ajralmas qismi…………………..

3-mavzu. O‘zbek davlatchiligining shakllanishi va dastlabki taraqqiyot bosqichlari.

4-mavzu. Ilk o‘rta asrlarda o‘zbek davlatchiligi: ijtimoiy-siyosiy, iqtisodiy, madaniy

hayot.............................................................................................................................

5-mavzu. IX-XII asrlarda oʻzbek davlatchiligi. Ijtimoiy-siyosiy va iqtisodiy hayot.

Ajdodlarimizning jahon sivilizasiyasi taqaqqiyotiga qo‘shgan ulkan hissasi.

6-mavzu. Mo‘g‘ullar istilosi va zulmiga qarshi kurash. Jaloliddin Manguberdi – mard va

jasur ajdodimiz…………………………………………………………………………….

7-mavzu. Amir Temur va Temuriylar davrida ijtimoiy-iqtisodiy, siyosiy va madaniy

hayot.............................................................................................................................

8-mavzu. O‘rta Osiyo hududlarining xonliklarga bo‘linib ketishi, unig sabablari va

oqibatlari................................................................................................................... ....

9-mavzu. O‘zbek xonliklarining Rossiya impiriyasi tomonidan bosib olinishi.

Mustamlakachilik zulmiga qarshi milliy-ozodlik harakati. Jadidchilik…………………

10-mavzu. Turkistonda mustabid sovet hokimiyatining o‘rnatilishi. Sovet

hokimiyatining O‘zbekistonda amalga oshirgan ijtimoiy-siyosiy, iqtisodiy

tadbirlarining mustamlakachilik mohiyati. (1917-1989yy.)…………………………….

11-mavzu. Oʻzbekiston mustaqillikka erishish yo‘lida (1989-1991yy.)……………….

12-mavzu. Oʻzbekistonda davlat mustaqilligining qo‘lga kiritilishi. Huquqiy demokratik

davlat qu‘rish va fuqarolik jamiyat asaslarini shakllantirish…………………………...

13-mavzu. Mustaqillik yillarida O‘zbekistondagi ijtimoiy-iqtisodiy, ma’naviy-madaniy

taraqqiyot. O‘zbekiston va jahon hamjamiyati………………………………………….

Seminar mashg‘ulotlari uchun materiallar.................................................................


metodologik asoslari, manbalari va ahamiyati..............................................................

2-mavzu. Markaziy Osiyo - jahon sivilizatsiyasining ajralmas qismi………………….

3-mavzu. O‘zbek davlatchiligining shakllanishi va dastlabki taraqqiyot bosqichlari…

4-mavzu. Ilk o‘rta asrlarda o‘zbek davlatchiligi: ijtimoiy-siyosiy, iqtisodiy, madaniy

hayot.............................................................................................................................


Ajdodlarimizning jahon sivilizasiyasi taqaqqiyotiga qo‘shgan ulkan hissasi………..


jasur ajdodimiz……………………………………………………………………………

7-mavzu. Amir Temur va Temuriylar davrida ijtimoiy-iqtisodiy, siyosiy va madaniy

hayot.............................................................................................................................


oqibatlari................................................................................................................... ....

9-mavzu. O‘zbek xonliklarining Rossiya impiriyasi tomonidan bosib olinishi.

Mustamlakachilik zulmiga qarshi milliy-ozodlik harakati. Jadidchilik………………..



tadbirlarining mustamlakachilik mohiyati. (1917-1989yy.)……………………………

11-mavzu. Oʻzbekiston mustaqillikka erishish yo‘lida (1989-1991yy.)……………….


davlat qu‘rish va fuqarolik jamiyat asaslarini shakllantirish…………………………..


taraqqiyot......................................................................................................................

14-mavzu. O‘zbekiston va jahon hamjamiyati…………………………………………

MUSTAQIL TA’LIM MASHG’ULOTLARI............................................................

Talaba portfoliosini yaratish bo‘yicha tavsiyalar

O‘quv portfoliosi..........................................................................................................

Talaba portfoliosining komponentlari...........................................................................

Talaba portfoliosining turlari........................................................................................

Talaba portfoliosini baholash mezonlari.......................................................................

Talabaning o‘quv portfoliosi (namuna)........................................................................

GLOSSARIY...............................................................................................................

ILOVALAR.................................................................................................................

Fan dasturi.....................................................................................................................

Fanning ishchi dasturi...................................................................................................

Tarqatma materiallar....................................................................................................

Testlar...........................................................................................................................

Ishchi fan dasturiga muvofiq baholash mezonlarini qo’llash bo’yicha uslubiy

ko’rsatmalar..................................................................................................................

O‘quv-uslubiy majmuaning elektron shakli (diskda)

O‘QUV MATERIALLAR

Ma’ruza matnlari

1-mavzu. “O‘zbekiston tarixi” fanining predmeti, uni o‘rganishning nazariy-metodologik

asoslari, manbalari va ahamiyati

REJA:

1. O‘zbekiston tarixi predmeti.

2. O‘zbekiston tarixini o‘rganishning metodologik asoslari va manbalari.

3. Barkamol avlodni shakllantirishda Vatan tarixining ahamiyati.

Tayanch so‘z va iboralar: Tarix fani predmeti. Metodologik tamoyillar. Dialektik metod.

Ilmiylik. Xolislik. Tarixiylik. Ijtimoiy yondashuv. Vorisiylik. Milliy Istiqlol g‘oyasi. Vatan

tarixini davrlashtirish. Moddiy manbalar. Yozma manbalar. Tarixiy xotira. Vatan tarixini

o‘rganishning ahamiyati.

1. O‘zbekiston tarixi predmeti

Har qaysi mamlakat, har bir xalq qzining uzoq va betakror tarixiga ega bqlganidek,

O‘zbekistonning, qzbek xalqining tarixi ham boy va sermazmundir. Qadim zamonlardayoq

Turon, Turkiston deb e’tirof etilgan ona vatanimiz turli tarixiy yozma va arxeologik manbalarga

kqra Xitoy, Hindiston, Eron, Misr, Rim kabi qadimiy va buyuk mamlakatlar qatori dunyoda

mashhurdir. Vatanimiz jahon tarixining turli xalqlar, tsivilizatsiyalar tutashgan eng qaynoq,

shiddatli chorrahalaridan biri bqlib, bu zaminda mahalliy aholining fors, hind, xitoy, yunon, arab,

rus xalqlari bilan ma’lum darajada aralashchuvi sodir bqlgan, ularning madaniyati, fani, san’ati

va umuman turmush tarzi bir-biridan bahra olgan, mushtaraklashgan.

Tariximiz ildizlari necha-necha ming yillarga borib taqaladi. O‘zbekiston xalqining boy va

qadimiy davlatchilik tajribasi bor. Hozirgi O‘zbekiston hududida dastlabki mustaqil davlat

tuzilmalari miloddan avvalgi birinchi ming yillik boshlaridayoq paydo bqlib, qariyb 3000 yil

davomida takomillashib borgani va dunyo davlatchiligi rivojida eng yuksak darajaga kqtarilgani

jahonga ma’lum.

Vatanimiz tarixi qzbek xalqining jahon tarixi va madaniyati xazinasiga ulkan hissa

qqshganligidan guvohlik beradi. Buyuk bobolarimiz - Al-Xorazmiy, Farobiy, Al-Farg‘oniy, Ibn

Sino, Beruniy, Al-Buxoriy, At-Termiziy, Bahouddin Naqshband, Ahmad Yassaviy, AmirTemur,

Mirzo Ulug‘bek, Alisher Navoiy, Bobur va boshqa yuzlab allomalarimiz bilan nafaqat qzbeklar,

butun turk dunyosi, qolaversa, butun er yuzi xalqlari faxrlanmoqdalar.

Ajdodlarimiz barpo etgan Samarqand, Buxoro, Xiva kabi kqhna shaharlar bugungi kunda

jahon miqyosidagi ziyoratgohiga aylangan. O‘zbekistonga tashrif buyurayotgan xorijiy davlat va

jamoat arboblari, ziyoratchilar bu shaharlarni, ulardagi ajoyib tarixiy, milliy me’morchilik

majmualari va yodgorliklarni kqrib, ularda mujassamlashgan xalq ustalarining iste’dodi va

yuksak badiiy mahoratiga qoyil qolib, ularga tahsinlar qqimoqdalar, tazim qilmoqdalar.

Muqaddas erimiz orqali qtgan Buyuk ipak yqli Osiyo va Evropadagi xalqlar va mamlakatlarni

bir-biriga bog‘lab turgan, xalqaro hamkorlikka xizmat qilgan.

Ana shunday qadimiy va buyuk mamlakat tarixini, tabarruk zaminimizda necha-necha ming

yillar davomida yashab, kurashib, ijod qilib kelayotgan xalqimiz qtmishini «O‘zbekiston tarixi»

fani qrgatadi.

Tarix - arabcha sqz bqlib, «tadqiq etish», «tekshirish», «voqealar haqida aniq hikoya qilish»

ma’nolarini anglatadi. Tarix insonlar haqidagi, ularning uzoq qtmishdan bizgacha etib kelgan

hayotiy tajribasi haqidagi fandir.

«O‘zbekiston tarixi» fanining predmeti xalqimizning eng qadimgi zamonlardan to hozirgi

kunlargacha bosib qtgan uzoq va murakkab tarixiy yqlini, ijtimoiy-siyosiy, iqtisodiy, madaniy va

ma’naviy hayotini holisona qrganishdan, tushuntirishdan iboratdir.

O‘zbekiston tarixi ajdodlarimizning yashash uchun kurash, uzluksiz mehnat tufayli

takomillashib borish va hozirgi odamlar darajasiga kqtarilish jarayonini, dini, yozuvi, ilm-fani,

adabiyot va san’atini yoritadi. Vatanimiz tarixi qzbeklarning xalq, millat bqlib shakllanish

jarayonini, ajdodlarimiz qoldirgan boy ma’naviy merosni, davlatlarning tashkil topishi va

ularning ichki va tashqi siyosatini qrgatadi. Vatanimiz tarixi xalqimizning ma’lum bir davrlarda

boshqa davlatlarga qaram bqlib qolganligini, qaramlik azobining naqadar ayanchli, mashaqqatli

bqlganligini, ajdodlarimizning ajnabiy bosqinchilarga qarshi mustaqillik va ozodlik uchun

kurashini va bunda mardlik, jasorat kqrsatgan xalq qahramonlari va davlat arboblari faoyatlarini

keng rejada qrgatadi.

«O‘zbekiston tarixi» fani xalqimizning mustaqil taraqqiyot yqliga kirishi, mustaqillik

yillarida milliy, huquqiy davlatchilik qurilishi, demokratik, fuqarolik jamiyat qurish, erkin bozor

iqtisodiyotini yaratish jabhalaridagi faoliyatini qrgatadi.

«O‘zbekiston tarixi» fani xalqimiz tarixini haqqoniy tasvirlovchi, aks ettiruvchi kqzgu,

ijtimoiy, siyosiy, tarbiyaviy, ma’naviy saboqlar majmuasidir.

2. Tarixni o‘rganishning metodologik asoslari va manbalari.

Tarixiy voqealarni qrganishda tqg‘ri ilmiy-nazariy, metodologik asoslarga tayanishning

ahamiyati juda katta. Sovetlar hukmronligi davrida tarixiy tadqiqotlar, uni qqitish va qrganish

ishlari markscha-lenincha metodologiyaga bqysundirildi. Har qanday voqeani yoritishga

sinfiylik, partiyaviylik naqtai nazarlaridan yondoshildi. Mamlakat, butun bir xalq tarixi ikkiga-

ekspluatator va ekspluatatsiya qilinuvchilar, quldorlar va qullar, feodallar va qaram dehqonlar,

burjuaziya va yollanma ishchilar, boylar va kambag‘allar, mulkdorlar va yqqsillar tarixiga

bqlindi. Boylar va mulkdorlar, ular orasidan chiqqan beklar, amirlar, xonlar, davlat arboblari

qoralandi, nomlari badnom qilindi. Tarixiy voqea va hodisalar kambag‘allarni va yqqsillarni

himoya qilgan tarzda, ularning manfaatiga bqysundirilgan holda yoritildi.

Din, diniy qadriyatlar qoralandi, insonlarning e’tiqodlari oyoq osti qilindi, ruhoniylar quvg‘in

qilindi. Buyuk olimlar, allomalar, ma’rifatparvar shoiru-ulamolar, yozuvchilar ikkiga -

materialistlar va idealistlarga bqlindi. Dinga e’tiqod qilganlar idealistlar deb ataldi, ularning

ijodiy faoliyatini qrganish chegaralandi, asarlari xalqdan yashirildi, yqqotib yuborildi. Oqibatda

kqpgina tarixiy voqealar soxtalashtirildi, ma’naviy merosimiz, milliy qadriyatlarimiz kamsitildi.

g‘sh avlodga ularni xurofat, eskilik sarqitlari deb qrgatildi. Tarix faqat jangu jadal urushlardan

iboratdek qilib kqrsatildi.

Xalqimiz tarixining bu qadar soxtalashtirilishiga faqat marksistik metodologiyaning

yaroqsizligi aybdor deyish kifoya qilmaydi, albatta. Bu borada mamlakatda hukmron bqlgan

totalitar tuzumning salbiy roli katta bqldi. Tarix fani totalitar tuzum xizmatkoriga,

tashviqotchisiga, himoyachisiga, kommunistik mafkura dumiga aylantirilgan edi.

Insoniyat tarixini, tarixiy voqea, hodisalarni tqg‘ri yoritish va qrganish uchun bir qator

muhim nazariy-metodologik printsiplarga tayanmoq zarur.

Dialektik metod ana shunday printsiplardan biridir. Insoniyat hayoti, jamiyat taraqqiyoti

dialektik jarayondir. Dialektika olam yagona va yaxlit, unda sodir bqladigan hodisalar, voqealar

umumiy va qzaro bog‘lanishda, uzluksiz harakatda, ziddiyatli taraqqiyotda bqladi deb ta’lim

beradi. Dialektika juda uzoq tarixga ega, uning bilish nazariyasi sifatida shakllanishi va

rivojlanishida Geraklit, Aristotel, Xorazmiy, Farobiy, Abu Rayhon Beruniy, Abu Ali ibn Sino,

Spinoza, Gegel, Gertsen va boshqa olim va ma’rifatparvarlarning xizmati kattadir. Ular moddiy

va ma’naviy dunyoni uzviy bog‘liq jarayon shaklida, ya’ni ularni uzluksiz harakat qilib, qzgarib,

taraqqiy qilib turadigan holda, taraqqiyotni ichki bog‘lanishda olib qrganish qoidalarini

yaratdilar.

Dialektik metodologiya har qanday mamlakat tarixini, shu jumladan, O‘zbekiston tarixini,

qzbek xalqi tarixini jahon xalqlari tarixi bilan bog‘liq holda qrganishni taqazo etadi. Negaki, har

bir xalq tarixida milliylik, qziga xos betakror xususiyatlari bilan birga jahon tarixi, butun

insoniyat taraqqiyoti bilan umumiy bog‘lanishdadir.

Darhaqiqat, O‘zbekiston tarixi avvalo Markaziy Osiyo mamlakatlari tarixi bilan, qolaversa,

butun jahon xalqlari tarixi bilan chambarchas bog‘langan. Qadim zamonlardan buyon Vatanimiz

Markaziy Osiyo mintaqasidagi kqpgina davlatlar bilan yagona iqtisodiy va madaniy makonda

bqlib kelgan. Bu katta hududda yashovchi urug‘, qabila, qavm, elatlar etnik jihatdan doimo qzaro

ta’sirda va aloqada bqlganlar, qqshilish jarayonini boshidan kechirganlar, ularni ijtimoiy, siyosiy,

iqtisodiy, ma’naviy hayoti bir-birlari bilan uzviy bog‘liq qtgan. Shu sababdan O‘zbekiston

tarixini qqshni mamlakatlar tarixi bilan bog‘liq holda, bir xalqni ikkinchi bir xalqqa qarama-

qarshi qqymagan holda qrganish taqazo etiladi. Qozoq, qirg‘iz, qoraqalpoq, turkman, tojik, fors,

afg‘on, hind, arab va boshqa xalqlar, mamlakatlar tarixini qanchalik yaxshi bilsak, O‘zbekiston

xalqlari tarixini shunchalik chuqur, har tomonlama qrganishga imkon yaratadi, kqmaklashadi.

Tarixiy voqea, hodisalarni qrganish, tahlil qilish va yoritishda ularga xolisona, haqqoniy,

ilmiy yondashuv muhim metodologik printsiplardir.

Xolislik qoidasi tarixiy voqea, hodisalarni qrganayotganda ular bilan bog‘liq bqlgan barcha

faktlarning hech bir istisnosiz butun majmuini birga olib tekshirishni, aniq, haqqoniy dalillarga

asoslanishni talab qiladi. Tarixiy hodisalarni bir butun holda, qzaro aloqada va munosabatda deb

qrganish darkor.

Mustaqillik tarixni xolisona yoritish imkoniyatini yaratdi. «Qzbek olimlarining kuch

g‘ayratlari bilan, - deb yozadi I.A.Karimov, - tariximizning kqpdan kqp g‘oyat muhim sahifalari,

eng avvalo, Temuriylar davri, 19-asr oxiri, 20-asr boshlari tarixi yangidan kashf etildi. Shuni

esda tutish muhimki, qtmishimizni «oqlash» vazifasi umuman olganda bajarib bqlindi, hozir esa

asosiy vazifa, tarixiy tahlilni ilmiy jihatdan holisona va halol amalga oshirishdan iboratdir»1 .

Tarixni qrganishda tarixiylik printsipi muhim ahamiyatga ega. Tarixiylik qoidasi voqea,

hodisalarni qz davrining aniq tarixiy sharoitidan, qsha davr muhitidan, tarixiy rivojlanish

jarayonidan kelib chiqqan holda qrganishni taqazo etadi. Har bir voqea, hodisani boshqa

voqealar, hodisalar bilan bog‘lab qrgangandagina mazkur voqea hodisaning umumiy tarixiy

jarayondagi qrnini tqg‘ri aniqlash, belgilash mumkin bqladi. Har bir voqea, hodisaga umumiy

tarixiy jarayonning bir qismi, bqlagi deb qaramoq zarur.

Har bir hodisa, jarayon qanday tarixiy muhitda, nima uchun aynan shu paytda, shu shaklda

sodir bqlganligini, bu hodisa qz taraqqiyotida qanday asosiy bosqichlarni bosib qtganligini,

keyinchalik u qanday bqlib qolganligini bilish tarixiylik qoidasining talabidir. Masalan, bironta

davlat faoliyatiga tarixiylik nuqtai nazaridan turib baho bermoqchi bqlsak, u, birinchidan,

qachon, qanday tarixiy sharoitda paydo bqldi, ikkinchidan, u qz taraqqiyotida qanday

bosqichlarni bosib qtdi, uchinchidan, uning tarixiy qrni, mavqei qanday, degan savollarga aniq

javob berish zarur bqladi.

Tarixiylik printsipi xalqning qtmishini yagona tabiiy- tarixiy jarayon deb, qtmish hozirgi

zamonni tayyorlaydi, hozirgi zamon kelajakni yaratadi deb qaraydi. Insoniyat ana shunday

umumiy yqldan borayotgan ekan, istiqbolda porloq hayot, farovon turmush qurmoqchi bqlgan

avlod tarix fani orqali qtmishni yaxshi bilmog‘i lozim. Qtmishni, ajdodlarimiz tarixini qanchalik

yaxshi bilsak, anglab etsak, hozirgi zamonni shunchalik mukammal tushunamiz, kelajakni tqg‘ri

tasavvur etamiz.

Insoniyat taraqqiyotining ma’lum bosqichida xususiy mulkchilik kelib chiqadi va urug‘chilik

tuzumi emirilib, urug‘ jamoalari turli ijtimoiy tabaqalarga bqlinadi, shu davrdan e’tiboran tarixiy

voqea va hodisalar ana shu tabaqalarning manfaati bilan bog‘liq holda kechadigan, har bir

ijtimoiy tabaqa qz manfaati nuqtai nazaridan harakat qiladigan, ayrim hollarda ularning siyosiy,

iqtisodiy manfaati bir-biri bilan tqqnashadigan, g‘alayonlar, qqzg‘olonlar kqtariladigan bqlib

qoldi. Bunday vaziyatda sodir bqlgan voqealarni, tarixiy jarayonni qrganishda ijtimoiy

yondashuv printsipiga rioya etish zarur bqladi. Ijtimoiy yondashuv printsipi tarixiy jarayonlarni

aholi barcha tabaqalarining manfaatlarini hisobga olgan holda qrganishni taqazo etadi.

Voqealarni alohida bir ijtimoiy tabaqa - kambag‘allar, yqqsillar yoki mulkdor boylar manfaati

1 Каримов И.А. Ўзбекистон XXI аср бўсағасида: хавфсизликка таҳдид, барқарорлик шартлари ва тараққиёт

кафолатлари. Т.: Ўзбекистон, 1997, 141-бет.

nuqtai nazaridan turib tahlil etish, yoritish bir tomonlama yondoshuv bqlib, bu tarixni

soxtalashtiradi, tqg‘ri xulosalarga olib kelmaydi.

Shoxlar, amirlar, beklar faoliyatini yoritishga tsivilizatsion nuqtai nazaridan yondashmoq

kerak. Ularni boy tabaqalardan chiqqan, mulkdor bqlgani uchungina qoralash, badnom qilish

adolatdan bqlmaydi. Mamlakat yurtboshisiz, boshliqsiz, davlat idora organlarisiz,

boshqaruvchilarsiz, amaldorlarsiz bqlmasligini isbot etishning hojati bqlmasa kerak. Shunday

ekan, barcha davlat arboblarini yoppasiga qoralash ham tqg‘ri emas. Jonajon Vatanimiz kqhna

tarixi ham ular orasida xalqparvar, ma’rifatparvar, adolat bilan siyosat yuritgan mashhur

yurtboshilar, arboblar bqlganligidan guvohlik berib turibdi.

Ijtimoiy yondashuv printsipi davlat arboblarining, siyosiy kuchlar, partiyalar, turli

uyushmalar, ular yqlboshchilarining tarixiy taraqqiyot darajasiga kqrsatgan ijobiy yoki salbiy

ta’sirini, jamiyatning u yoki bu yqldan rivojlanishidagi rolini bilib olishda muhim ahamiyatga

egadir.

Jahon xalqlari tarixi, jumladan, mamlakatimiz tarixi guvohlik beradiki, davlatlar qrtasida,

hukmdorlar qrtasida siyosiy, iqtisodiy manfaatlar, strategik maqsadlar yqlida tez-tez qirg‘inbarot

urushlar bqlib turgan, biri ikkinchisini bosib olgan, mag‘lub mamlakatni talon-taroj qilgan,

iqtisodiy imkoniyatlarini zqrovonlik bilan qzlashtirgan. Bunday jarayonlarni siyosiy mezonlar

nuqtai nazaridan turib ham baholash zarur bqladi.

Mamlakatimiz tarixini qrganishda Vatan manfaati, milliy qadriyatlar, xalq an’analari va urf-

odatlari, din, islom dini tarixi, odamlarning diniy e’tiqodlari, diniy ta’limotlar va ularning

asoschilari faoliyatini tahlil qilishga, yoritishga tsivilizatsion munosabatda bqlib, ularni

hurmatlash, e’zozlash nuqtai nazaridan yondashmoq kerak. Hayot xalqning necha ming yillar

davomida yaratgan milliy madaniyatini, axloq mezonlarini ikkiga - ekspluatatorlar madaniyati va

axloqi hamda ekspluatatsiya qilinuvchilar madaniyati va axloqiga bqlish, birinchisini

qoralashdan iborat lenincha yqriqnomaning naqadar zararli ekanligini kqrsatdi. Milliy

madaniyatga, ma’naviy merosga bunday yondashuv ma’naviy qashshoqlanishga, milliy

qadriyatlarning, urf-odatlarning oyoq osti qilinishiga, kqpgina olimlar, ma’rifatparvarlar,

ruhoniylarning badnom qilinishiga olib kelganligini hech qachon unutmaslik kerak.

Tarixni qrganishda yuqorida qayd etilgan metodologik printsiplar bilan bir qatorda faktlarni

taqqoslash, mantiqiy-qiyosiy xulosalar chiqarish, falsafiy tafakkur, davrlashtirish, sotsiologik

tadqiqotlarni qtkazish, statistik, matematik va boshqa usullardan ham foydalanish zarur.

Vatanimiz tarixini tadqiq etish, qrganishda uni tqg‘ri davrlashtirishning ahamiyati kattadir.

Sovetlar xukmronligi davrida sobiq SSSR tarkibidagi yuzdan ortiq xalqlar tarixi, jumladan,

bizning Vatanimiz tarixi sinfiy kurash, inqilobiy harakatlarga asoslangan marksistik formatsion

g‘oyaga bqysundirilgan holda davrlashtirildi. Barcha xalqlar tarixi besh davrga: ibtidoiy jamoa

tuzimi, quldorlik tuzimi, feodalizm, kapitalizm, sotsializmga va kommunizmga bqlindi. Bunday

davrlashtirishning maqsadi jamiyat taraqqiyoti insoniyatni albatta kommunizmga olib boradi,

degan «g‘oyani» ilgari surish va oqlashdan iborat edi. Bu g‘oyaning qanchalik tqg‘riligini XX

asrda kqpgina xalqlar taqdirida sinab kqrildi, pirovard natijada fojiali oqibatlarga olib keldi.

Hammani tenglashtirish g‘oyasi amalda mulkdorlar, badavlat tabaqalarni kambag‘allar, yqqsillar

darajasiga tushirdi, jamiyatda ommaviy loqaydlik, dangasalik, boqimandalik kayfiyatini keltirib

chiqardi. Shu bois insoniyat XX asr oxirlariga kelib bu g‘oyani qz elkasidan uloqtirib tashladi,

butun dunyoda «sinfiy qadriyatlar»dan milliy va umuminsoniy qadriyatlarning ustunligi e’tirof

etildi.

O‘zbekistonning, qzbek xalqining boy, betakror tarixi bqlib, uning qziga xos tarixiy

taraqqiyot davrlari bor. Uni quyidagi yirik davrlarga bqlish mumkin:

1. Ibtidoiy jamiyat. Qadimgi davr.

2. Qrta asrlar davri.

3. Chor Rossiyasi mustamlakachiligi davri.

4. Sovetlar istibdodi davri.

5. Milliy istiqlol davri.

Bu davrlarning har biri yana o`ziga xos, kichik davrlarga bo`linadiki, uni mazkur

qo`llanmaning mazmuni va mundarijasidan yaqqol ko`rish mumkin.

Haqqoniy, xolis tarixiy bilimga ega bo`lish oson emas. Negaki, biz o`rganayotgan tarixiy

voqealarni, jarayonlarni bevosita kuzata olmaymiz, ular bizdan ancha ilgari bo`lib o`tgan, ularni

qaytarib bo`lmaydi. Bundan ilgari bo`lib o`tgan tarixiy voqealarni bilib bo`lmaydi, degan xulosa

chiqmaydi, albatta.

Tarixiy voqealar, xalqlar hayoti nom-nishonsiz yo`q bqlib ketmaydi, ulardan tarixiy

manbalar guvoh bo`lib qoladi. Tarixiy manbalar ikkiga - moddiy va yozma manbalarga

bo`linadi.

Qadimgi odamlardan bizgacha etib kelgan mehnat qurollari, idish-tovoqlar, tanga pullar,

harbiy qurol-yaroqlar, uy-joylar, qal’alar, shaharlar, qabrlar, rasmlar va boshqa narsalar moddiy

tarixiy manbalar deb ataladi. Vatanimiz hududida olib borilgan arxeologik izlanishlar natijasida

topilgan moddiy topilmalar, ularning tahliliy xulosalari1 odamlar hayotini bilishga imkoniyat

yaratadi.

Qadimgi davrlardayoq odamlar qz fikrlarini yozma bayon etish uchun yozuv belgilari ixtiro

qilganlar. Savodxon kishilar qzlari yashab turgan yoki borib kqrgan mamlakatlari haqida,

1 Ғуломов Я. Хоразмнинг суғориш тарихи. Т., 1957; Толстов С.Р. Қадимги Хоразм маданиятини излаб. Т.,

1964; Вайнберг Б.И. Монеты древнего Хорезма. М., 1977; Массон В.М. К вопросу об общественном строе

Средней Азии//История, археология и этнография Средней Азии. М., 1968; Ртвеладзе Э.В. Новые

древнебактрийские памятники на юге Узбекистана. Л. 1976 ва бошқалар.

kqrgan-kechirganlarini daraxtlarning pqstlog‘iga, toshga, teriga, keyinchalik qog‘ozga yozib

qoldirganlar. Xalqlarning hayoti, yuz bergan voqea va hodisalar haqida yozilgan kitoblar

mavjud. Er va qimmatbaho narsalarni in’om qilish, meros qoldirish, sotib olish hujjatlar bilan

rasmiylashtirilgan. Podshoh va hokimlarning yozma shakldagi qonunlari va farmonlari saqlanib

qolgan. Bular yozma manbaalar deyiladi.

Ajdodlarimizning miloddan avvalgi VIII-VII asrlardagi hayotini qrganishda «Avesto» kitobi

qimmatli yozma manba hisoblanadi. Mazkur nodir kitobda ijtimoiy-iqtisodiy munosabatlar,

dastlabki davlat tuzilmalarining shakllanish jarayonlari qz ifodasini topgan.

Vatanimiz tarixiga doir ma’lumotlar yunon va rim manbalarida, chunonchi Gerodotning

«Istoriya» (M.1972), Ksenofontning «Grecheskaya istoriya» (M.1935), Polibiyning

«Vseobshchaya istoriya» (M.1980-1989), Arrianning «Poxod Aleksandra» (M.L. 1962),

Strabonning «Geografiya v 17 knigax» (M. 1964); Kurtsiy Rufning «Istoriya Aleksandra

Makedonskogo» (M.1963) va boshqalarning asarlarida ham uchraydi. Antik mualliflar

tomonidan yozib qoldirilgan ma’lumotlarni tqplovchi I.V.Pyankovning «Srednyaya Aziya v

izvestiyax antichnogo istorika Ktesiya» (Dushanbe, 1975), N.G.Gorbunovaning «Fergana po

svedeniyam antichnix avtorov. Istoriya i kultura narodov Sredney Azii» (L.1976) kabi kitoblar

ham Vatanimiz tarixini qrganishda yordam beradi.

Xitoy yozma manbalaridan «Tarixiy guvohliklar» (mil.av.I asr), «Ulug‘ Xan xonadoni tarixi»

(milodiy I asr), «Kichik Xan xonadoni tarixi» (milodiy V asr), «Vey xonadoni tarixi» (milodiy

VI asr), «Shimoliy podshoxliklar (Beyshi) tarixi» (milodiy VII asr) va boshqalarda Turkiston

tarixi haqida ma’lumotlar bor. Shuningdek, arman, Vizantiyalik mualliflarning asarlarida ham

Vatanimiz tarixi haqida ma’lumotlar uchraydi.

Vatanimiz tarixini qrganishda turkiy, fors, araf manbalarining ahamiyati katta. Qadimgi turk

yozuvi tqg‘risida S.E.Malovning «Pamyatniki drevne-tyurskiy pismennosti» (M.1951) va

«Eniseyskaya pismennost tyurkov. Tekst i perevodi» (M-L.1951),A.Sadullaevning «Qadimgi

O‘zbekiston ilk yozma manbalarda» (T.1996) asarlarida, Nasimxon Rahmonning «Turk

hoqonligi» (T.1993) kitobida qimmatli ma’lumotlar bor. Turkiy xalqlar, jumladan qzbek

xalqining etnik tarixini qrganishda Abulg‘oziyning «Shajarayi turk» (T.1992), L.N.Gumilevning

«Drevnie tyurki» (M.1960), A.Yu.Yakubovskiyning «K voprosu ob etnogenezi uzbekskogo

naroda» (T. 1941), I.Jabborovning «Qzbek xalqi etnografiyasi» (T. 1994) asarlaridan foydalanish

mumkin.

Qzbek xalqining qrta asrlardagi ijtimoiy-siyosiy, iqtisodiy, ma’naviy-madaniy hayotini

qrganishda Abu Nasr Forobiyning «Fozil odamlar shahri» (T.1993), Abu Rayhon Beruniyning

«Qadimgi xalqlardan qolgan yodgorliklar» (T.1968), Yusuf Xos Hojibning «Qutadg‘u bilig»

(T.1960), M.Qashg‘ariyning «Devonu lug‘otit-turk. Uch jildlik» (T.1960-1963), Abu

Tohirxojaning «Samariya» (T.1991), Narshaxiyning «Buxoro tarixi» (T.1991),

Nizomulmulkning «Siyosatnoma yoki siyar ul-muluk» (T.1997), Amir Temurning «Temur

tuzuklari» (T.1991), Mirzo Ulug‘bekning «Tqrt ulus tarixi» (T.1994) va boshqa nodir kitoblar

muhim tarixiy manba bqlib xizmat qiladi.

Vatanimiz tarixini qrganishda qz davrida hokimiyat tepasida turgan sulolar tarixini yoritishga

bag‘ishlangan bir qator kitoblar - Shaxobiddin an-Nasaviyning «Jizneopisanie Sultana Djelal ad-

Dina Mankburni» (Baku, 1973), Nizomiddin Shomiyning «Zafarnoma» (T.1996), Sharafiddin

Ali Yazdiyning «Zafarnoma» (T.1994), Ibn Arabshohning «Amir Temur tarixi. Ikki jildlik»

(T.1992), Hofiz Tanish al-Buxoriyning «Abdullanoma» (T.1999), Mulla Muhammad Solihning

«Shayboniynoma» (T.1989), Bayoniyning «Shajarayi Xorazmshohiy» (T.1991) va boshqalar

qimmatli manba sifatida diqqatga sazovordir.

Bizgacha etib kelgan bunday moddiy va yozma manbalar O‘zbekiston tarixini qrganishda

muhim ahamiyatga ega. O‘zbekiston Fanlar Akademiyasining Sharqshunoslik instituti, Sharq

qqlyozmalar fondi dunyodagi eng yirik qqlyozmalar xazinalaridan biri hisoblanadi. Bu erda 40

mingdan ziyod qqlyozma nusxalari, 30 mingdan ortiq toshbosma kitoblar va 10 mingdan ortiq

Sharq tillarida yozilgan hujjatlar mavjud. Shuningdek, Vatanimiz tarixiga oid muhim qqlyozma

hujjatlar, nodir kitoblar, qimmatli ma’lumotlar horijiy mamlakatlardagi ilm maskanlari,

kutubxonalarda saqlanmoqda. Ana shu qqlyozma hujjatlar va kitoblarning hozirgi qzbek tiliga

tarjima qilinishi va nashr etilishi Vatanimiz tarixini yanada tqlaroq, xolisona yoritilishiga,

tariximiz sahifalaridagi «oq» va «qora» dog‘larning barham topishiga kqmaklashadi.

O‘zbekiston tarixiga doir tarixiy manbalar haqida ma’lumotlar B.Ahmedovning

«O‘zbekiston xalqlari tarixi manbalari» (T.1991), T.Saidqulovning «Qrta Osiyo xalqlari

tarixining tarixshunosligidan lavhalar» (T.1993) nomli kitoblarda tqlaroq berilgan, qquv

jarayonida ulardan foydalanish zarur.

O‘zbekiston tarixini qrganishda etakchi zamonaviy tarixchi olimlarimiz tomonidan yaratilgan

tarixiy asarlar, darslik va qquv qqllanmalar muhim qringa ega. Ulardan eng muhimlarining

nomlari, mualliflari haqidagi ma’lumotlar mazkur qquv qqllanmasining oxirida, foydalanilgan

adabiyotlar rqyxati bqlimida berilgan bqlib, ularni qqish, qrganish talabalarga tavsiya etiladi.

Vatanimiz tarixini qrganishda O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Islom Karimovning

asarlari, ma’ruza va nutqlari, farmon va farmoyishlari, mustaqillik davrida qabul qilingan

qonunlar va boshqa me’yoriy hujjatlar muhim nazariy metodologik asos bqlib xizmat qiladi.

Ajdodlarimiz hayotini, turmush tarzini qrganishda arxeologiya (qadimshunoslik), etnografiya

(xalqlarni tasvirlash), antropologiya (odamning kelib chiqishi va evolyutsiyasi) va boshqa fanlar

kqmaklashadi.

Tariximiz tqg‘risida tqla tasavvur hosil qilish uchun O‘zbekiston xalqlari tarixi muzeyi,

Temuriylar tarixi davlat muzeyi, Qlkani qrganish va boshqa muzeylar, Samarqand, Buxoro,

Xiva, Shahrisabz, Qarshi, Urganch, Toshkent va boshqa shaharlar, ulardagi tarixiy yodgorliklar

bilan yaqindan tanishish zarur.

Ajdodlarimiz qoldirgan moddiy va ma’naviy yodgorliklar bilan tanishar ekanmiz, ularda

xalqning mehnati, fikr-qylari, orzu-umidlari, his-tuyg‘ulari mujassamlashganini qalban his

etamiz, anglab etamiz. Ana shunda bu tarixiy yodgorliklarning chiroyli kqrinishidan

huzurlanibgina qolmasdan, ajdodlarimizga, xalqimizga, millatimizga nisbatan mehr-

muhabbatimiz ortadi, Vatanimiz bilan faxrlanamiz.

3. Barkamol avlodni shakllantirishda Vatan tarixining ahamiyati.

O‘zbekiston tarixi yoshlarga xalqimizning qtmishi, tarixi haqida bilim berish bilan bilan

chegaralanib qolmaydi, u yoshlarni vatanparvar, ma’naviy jihatdan komil fuqaro etib

shakllantiradi. Prezident Islom Karimov ta’kidlaganlaridek, yurtimiz tarixi «Har bir fuqaroni,

jumladan, yoshlarimizni boy madaniy merosimizni qadrlashga, uni kqz qorachig‘iday avaylab-

asrashga, yurak-yurakdan iftixor qilishga qrgatadi. Qzimizning boy qtmish merosimizdan madad

va ibrat olishga imkon beradi. Odamlar qalbida ezgulik tuyg‘ularini uyg‘otib, bugungi avlod

kimlarning avlodi, kimlarning zoti va vorislari ekanini anglashga undaydi».1

Davlat mustaqilligini qz qqliga olgan ozod, hur O‘zbekistonda Vatan, istiqlol taqdiri bugungi

baxtli avlodlar qqlida. Mustaqillikni asrab-avaylash, mustahkamlash, mamlakatimizni keyingi

avlodlarga yanada qudratli, obod, ijtimoiy-iqtisodiy jihatdan rivojlangan holda etkazish

zamonamizning dolzarb vazifasiga, talabiga aylandi. Bu mas’uliyatli, ayni paytda sharafli

vazifaning qay darajada ado etilishi bugungi avlodlarga, xususan yoshlarga, ularning ma’naviy

barkamolligiga bog‘liq. «Biron bir jamiyat, - deb ta’kidlaydi yurtboshimiz Islom Karimov, -

ma’naviy imkoniyatlarini, odamlar ongida ma’naviy va axloqiy qadriyatlarni rivojlantirmay

hamda mustahkamlamay turib qz istiqbolini tasavvur eta olmaydi».1

Har qanday jamiyat taraqqiyotining asosiy kuchi ma’naviyat va ma’rifatdadir. Ma’naviy

barkamollikni tarbiyalashda Vatan tarixi muhim omildir. «Ma’naviyat, - deb yozadi Islom

Karimov, - qz xalqining tarixini, uning madaniyati va vazifalarini chuqur bilish va tushunib

etishga suyangandagina qudratli kuchga aylanadi»2, «...tug‘ilib qsgan yurtida qzini

1 Каримов И.А. Хавфсизлик ва барқарор тараққиёт йўлида. Т.6. Т.: Ўзбекистон, 1998, 371-бет


кафолатлари. Т.: Ўзбекистон, 1997, 137-бет. 2 Каримов И.А. Ўзбекистоннинг ўз истиқлол ва тараққиёт йўли. Т.: Ўзбекистон, 1992, 71-бет.

boshqalardan kam sezmay, boshini baland kqtarib yurishi uchun insonga, albatta, tarixiy xotira

kerak... Tarixiy xotirasi bor inson - irodali inson»3 .

Insonda tarixiy xotira o‘z Vatani tarixini, o‘z xalqi, ajdodlari tarixini bilish orqali

shakllanadi. Yaqin o‘tmishda mustamlakachilar, totalitar tuzum mutasaddilari ko‘pgina

xalqlarni, jumladan, o‘zbek xalqini o‘z tarixidan judo qilish, ularni qz qtmishiga loqaydlik bilan

qaraydigan, nasl-nasabini eslolmaydigan manqurtlarga aylantirish siyosatini yuritdi, amaliyotda

esa xalqimiz tashqi dunyodan butunlay uzib qqyildi, uning bir necha ming yillik boy tarixi

soxtalashtirildi, uni yoshlarga qqitish va qrgatishga izn berilmadi.

Mustaqillik sharofati bilan Vatanimiz tarixi qz qrnini topdi, barcha qquv maskanlarida

talaba-qquvchilarga Vatan tarixini qqitish davlat siyosati darajasiga kqtarildi, Vatan tarixini

qqitish yqlga qqyildi. Vatanimiz tarixi millatning, yoshlarning haqiqiy tarbiyachisiga

aylanmoqda. Bu borada Prezident Islom Karimovning «Tarixiy xotirasiz barkamol kishi

bqlmaganidek, qz tarixini bilmagan xalqning kelajagi ham bqlmaydi», «Tarix - xalq

ma’naviyatining asosidir», «Tarixiy xotirasiz kelajak yqq», «Qzlikni anglash tarixni bilishdan

boshlanadi», «Inson uchun tarixdan judo bqlish - hayotdan judo bqlish demakdir»4 degan ifodali

sqzlari va kqrsatmalari dasturilamal bqlib xizmat qilmoqda.

Tarix talaba-qquvchilarda olam yagona va yaxlit, O‘zbekiston uning ajralmas bir qismi,

olamda sodir bqladigan voqea, hodisalar umumiy va qzaro bog‘lanishda, uzluksiz harakatda

ekanligi tqg‘risida tqg‘ri tasavvur, tushunchalarni shakllantiradi.

Qz qtmishini, ajdodlari tarixini yaxshi bilgan insonning irodasi kuchli bqladi, uni har xil

aqidalar girdobiga tushishdan saqlaydi. Qtmishni bilgan, tarix saboqlarini anglab etgan inson

hozirgi zamonni yaxshi tushunadi, kelajakni tqg‘ri tasavvur etadi. Muxtasar aytganda, Vatan

tarixi talaba-qquvchilarda xalqning qtmishi, hozirgi zamoni va kelajagi yagona tarixiy jarayon

degan tushunchani shakllantiradi. Bu qz navbatida yoshlarni tarixiy jarayonlarning oddiy

kuzatuvchisi bqlib qolishdan saqlaydi, ularni olg‘a intilishga, taraqqiyotga kqmaklashishga

undaydi.

O‘zbekiston tarixi talaba-qquvchilarga bugungi kunda mamlakatimizda amalga

oshiralayotgan demokratik islohotlarning mohiyati va natijalarini, milliy, huquqiy davlatchilikni

barpo etish, demokratik, fuqarolik jamiyat qurish, ijtimoiy yqnaltirilgan bozor iqtisodiyotini

shakllantirish jarayonlarini qrgatadi. Bu qz navbatida yoshlarda ilmiy dunyoqarashni, siyosiy

madaniyatni tarbiyalaydi, jamiyatda qz qrnini tqg‘ri belgilashga kqmaklashadi.

Xalqimizning buyukligi, kuchi, uning boy ma’naviy merosga ega ekanligi bilan belgilanadi.

Xalqimizning ma’naviy poydevori juda qadimiy va mustahkam. Ajdodlarimiz etishtirib bergan

3 Каримов И.А. Тарихий хотирасиз келажак йўқ. Т., Шарқ, 1998, 8-9-бетлар.

4 Қаранг: Каримов И.А. Ўзбекистоннинг ўз истиқлол ва тараққиёт йўли. Т., Ўзбекистон, 1992, 71-бет;

Тарихий хотирасиз келажак йўқ. Т., Шарқ, 1998, 10,21-бетлар.

qnlab, yuzlab jahonga mashhur olimu-ulamolar, me’moru-binokorlar, naqqoshlar, zargarlar,

hunarmandlar, davlat arboblari, xalq qahramonlari hayoti, dunyoda birinchilar qatorida bunyod

etilgan ilm va ta’lim maskanlari faoliyati talaba-qquvchilar uchun katta ibrat maktabi, tarix

sabog‘idir. Kelajak uchun intilayotgan yoshlar uchun bu boy ma’naviy meros mustahkam

tayanchdir. Uning zaminida tinimsiz va mashaqqatli mehnat, har qanday tqsiqlarni engish, ilmga

va ziyoga intilish kabi xislatlar yotadi. Bunday xislatlar Vatan tarixini qqitish orqali yoshlarga

singdiriladi.

Vatan tarixi xalqimizning asrlar davomida kqpgina xalq, elatlar bilan ahl, hamjihat bqlib

yashaganligidan, yurtimizda turli diniy e’tiqodlar erkinligi va inoqligi bqlganligidan guvohlik

beradi. Bu mustaqil O‘zbekistonda yashovchi turli dinlarga e’tiqod qiluvchi 120 dan ortiq millat

va elatlar qrtasida tinchlik, milliy totuvlik, birodarlikni yanada mustahkamlashga xizmat qiluvchi

tarixiy saboqdir.

Kelajagi buyuk davlat qurayotgan bugungi avlodlar uchun qzbek davlatchiligi tarixi, ming

yillar davomida shakllanib, takomillashib kelgan siyosiy-huquqiy institutlar, qonun-qoidalar

tajribasi O‘zbekistonning mustaqilligini yanada mustahkamlash, huquqiy davlat, demokratik

jamiyat qurishda mustahkam tayanch va madadkordir.

Tarixiy xotira, ajdodlarimiz qoldirgan boy ma’naviy merosni egallash talaba-qquvchilarda

halollik, odillik, rostgqylik, mehr-oqibat, mehnatsevarlik, ilmga intilish kabi insoniy fazilatlarni

shakllantirishga kqmaklashadi.

Vatan tarixi yoshlarda jamiyatda ertaroq mustaqil faoliyat yuritish, qz qobiliyatini tqlaroq

ochish va hayotga tatbiq etish sifatlarini shakllantiradi, Vatan, xalq taqdiri uchun mas’uliyatni qz

zimmasiga olish kabi yuksak ma’naviy burchni tarbiyalaydi, milliy g‘oya bilan qurollantiradi.

Shu boisdan Vatan tarixini har tomonlama, chuqur qrganish muhim ahamiyatga molik

vazifadir. Mamlakatimizda mustaqillik sharofati tufayli bog‘chalardan tortib Oliy qquv

yurtlarigacha bqlgan ta’lim-tarbiya tizimlarida O‘zbekiston tarixi fanini qqitishga davlat

darajasiga kqtarilgan vazifa sifatida katta e’tibor berilmoqda, g‘amxqrlik qilinmoqda. «Tarix

millatning haqiqiy tarbiyachisiga aylanib bormoqda. Buyuk ajdodlarimizning ishlari va

jasoratlari tarixiy xotiramizni jonlantirib, yangi fuqarolik ongini shakllantirmoqda. Axloqiy

tarbiya va ibrat manbaiga aylanmoqda»1.

Nazorat savollari

1. Tarix so‘zi qanday ma’noni bildiradi?

2. O‘zbekiston tarixi fani nimani o‘rgatadi?


кафолатлари. Т.: Ўзбекистон, 1997, 140-бет.

3. Tarixni o‘rganishda qanday metodologik tamoyillarga tayanish lozim?

4. Tarixiylik tamoyilini qanday tushunasiz?

5. Tarixni o‘rganishda xolislik, ilmiylik tamoyillarining talablari nimalardan iborat?

6. O‘zbekiston tarixini qanday yirik davrlarga bo‘lish mumkin?

7. Tarixni o‘rganishda moddiy manbalar qanday ahamiyatga ega?

8. Vatanimiz tarixiga doir qadimgi yozma manbalardan qaysilarini bilasiz?

9. Milliy g‘oya va mafkurani odamlarga singdirishda Vatan tarixining o‘rni va ahamiyati

qanday?

10. Prezident Islom Karimovning qaysi asarlarida Vatan tarixini xolisona yoritishning

ahamiyati yoritilgan?

2-mavzu. Markaziy Osiyo - jahon sivilizatsiyasining ajralmas qismi

Reja:

1. Sivilizatsiya tushunchasi, uning asosiy belgilari.

2. Ibtidoiy jamiyat, uning davrlari va O‘rta Osiyodagi manzilgohlari. Dehqonchilik,

chorvachilik va hunarmandchilikning paydo bo‘lishi. Metallning kashf etilishi.

3. Dastlabki tsivilizatsiyaning ma’naviy asoslari. Zardushtiylik. Madaniyat, san’at, yozuv.

Tayanch so‘z va iboralar: Sivilizatsiya. Ibtidoiy to‘da. Urug‘chilik jamiyati.

O‘zlashtiruvchi xojalik. Paleolit davri manzilgohlari. Mezolit davri manzilgohlari. Neolit davri

manzilgohlari. Eneolit davri manzilgohlari. Bronza davri manzilgohlari. Mehnat qurollaridagi

o‘zgarishlar. Matriarxat. Patriarxat. Dehqonchilik. Chorvachilik. Hunarmand- chilik. Ishlab

chiqarish xojaligi.

O‘zbekiston hududi eng qadimgi davrlardan boshlab jahon tsivilizatsiyasining

o‘choqlaridan biri bo‘lib kelgan. Markaziy Osiyo, shu jumladan O‘zbekiston hududlarida olib

borilayotgan tadqiqot ishlarining ko‘lami va natijalari bunga yaqqol dalil bo‘la oladi.

Qadimda Turon, o‘rta asrlarda Movarounnahr, keyinchalik Turkiston, O‘rta Osiyo,

Markaziy Osiyo deb atalgan hudud insoniyat tsivilizatsiyasi ilk o‘choqlaridan biri bo‘lgan.

Arxeologlar va boshqa olimlar o‘lkamiz o‘tmishini taqiq etib, bu makon jahon

tsivilizatsiyasining o‘choqlaridan biri ekanligini ta’kidlamoqdalar. O‘zbekiston Prezidenti

I.Karimov “Tarixiy xotirasiz kelajak yo‘q” asarida “Hozir O‘zbekiston deb ataluvchi hudud,

ya’ni bizning Vatanimiz nafaqat SHarq, balki umumjahon tsivilizatsiyasi beshiklaridan biri

bo‘lganganligini jahon tan olmoqda”,– deydi. “Tsivilizatsiya” so‘zi lotinchadan olingan bo‘lib, u

hozirgi zamonda insoniyatning komillikka, yetuklikka intilish mazmunida talqin etiladi,

shuningdek u inson hayoti uchun qulayliklar yaratish jarayonini ifodalovchi tushuncha hamdir.

Adabiyotda bu so‘z “tamaddun” deb ham ataladi va madaniy hayotga, taraqqiyotga erishuv

jarayoni ma’nosida ishlatiladi. qomusiy kitoblarda tsivilizatsiya–jamiyat taraqqiyoti jarayonida

yaratilgan moddiy va ma’naviy boyliklar, shuningdek ularni yanada ko‘paytirib va

takomillashtirib borish usullarining majmui, deyiladi. Demak, tsivilizatsiya insoniyat

taraqqiyotining mahsuli va ayni paytda zaminidir.

Tsivilizatsiya qadimda yer kurrasining turli hududlarida mustaqil ravishda paydo

bo‘lgangan va shu sababdan uning o‘ziga xos ko‘rinishlari mavjud. Zamonlar o‘tib bu mahalliy

tsivilizatsiyalarning bir qator xususiyatlari boshqa hududlardagi taraqqiyot belgilari bilan

qorishib, umuminsoniy tsivilizatsiya vujudga kelgan. Asrlar osha bu madaniyat darajasi oshib

borgan, takomillashgan, yangi cho‘qqilarga erishgan.

Olimlarimiz xulosalari, ko‘plab ashyoviy dalillardan bilamizki, geografik joylashuvi,

iqlimi va boshqa qulayliklari tufayli O‘zbekiston insoniyatning qadimgi makonlaridan biri

bo‘lgan.

Er yuzida insoniyat paydo bo‘lishi haqida turlicha qarashlar, fikrlar, taxminlar mavjud.

Masalan, bir guruh olimlar (Ch.Darvin, F.Engels) odam maymundan tarqalgan va bunda asosiy

rolni mehnat o‘ynagan deyishsa, boshqa bir guruh olimlar, shuningdek, din odamni xudo

yaratgan deb ta’lim beradi. Xatto insoniyat yerga bir vaqtlar o‘zga sayyoradan kelgan degan

g‘oyalar ham yo‘q emas. Shu bilan birga haligacha odamning paydo bo‘lishi to‘g‘risida aniq

ilmiy asoslangan dalil isbot yo‘q. SHunday ekan, biz bugungi mavzuimizda tarixiy voqea va

xodisalarni yoritishda tarixiylik, haqqoniylik va ilmiylik tamoyillariga amal qilib, mavzuni

tushuntirishga harakat qilamiz.

Uzoq asrlar davomida qadimgi ajdodlarimiz asta–sekin atrof dunyo haqida tasavvur hosil

qilganlar, tabiiy muhitga moslasha borganlar. Hayot uchun ko‘rash jarayonida qadimgi odamlar

turli mehnat qurollarini yaratganlar, ularni takomillashtirganlar, tabiat ne’matlaridan to‘larok

foydalanishga intilganlar. Tosh asridan tortib to bugunga qadar bo‘lgan o‘ta noyob va ahamiyatli

ashyolar mamlakatimiz hududlarida madaniy–ma’naviy va ijtimoiy–iqtisodiy taraqqiyot qadimda

paydo bo‘lganligi va uning rivojlanishi uzluksiz davom etganligini tasdiqlaydi..

Insoniyatning paydo bo‘lishi va rivojlanishi (antropogenez) uzoq davom etgan tarixiy

jarayondir. Uning bosib o‘tgan davrlari, ya’ni shakllanishi, irqlarga ajralishi, ma’naviyati,

madaniyati, san’ati, turmush tarzi, umuman tarixiy taraqqiyotda erishgan yutuqlari

beqiyosdir.Shu ma’noda insoniyatning eng qadimgi davrlardan to hozirgi kunlargacha bosib

o‘tgan tarixiy taraqqiyot yo‘li, qisqa qilib aytganda “tsivilizatsiya” deyiladi.

Insoniyat tsivilizatsiyasi uzoq davom etgan jarayon bulib, ayrim tadqiqotlarda u bundan

3-3,5 mln yil boshlangan (ingliz ota-bola Liki) deyilsa, boshqalarda 1 mln. yil 700-600 ming yil

(E.Dyubua), D.Blekda 600-500 ming yil deyiladi. Bunday odamlar fanda “Zinjantrop”-

ishbilarmon odamlar va Avstralopitek (Janub odami), “pitekantrop” (maymun odam),

“sinantrop” (Xitoy odami) kabi nomlar bilan tadqiq qilingan, o‘rganilgan.

Hozirgi paytda Markaziy Osiyo hududida ibtidoiy jamiyatning rivojlanish bosqichlari

quyidagi davrlarga bo‘linadi:

1.Paleolit (“palayos”-qadimgi, “litos”-tosh) davri; bundan taxminan 1 million yil ilgari

boshlanib, 15-12 ming yil ilgari tugaydi; o‘z navbatida bu davr uchga bo‘linadi;

a) ilk paleolit-(Ashel’) davri, 1 million - 100 - ming yillikni o‘z ichiga oladi;

b) o‘rta paleolit-(Mustьe) davri, mil. avv. 100-40 - ming yilliklar;

v) so‘nggi paleolit-mil. avv. 40-12 - ming yilliklar;

2. Mezolit (“mezos”-o‘rta, “litos”-tosh) miloddan avvalgi 12-7 - ming yilliklar.

3. Neolit (“neos”-yangi, “litos” tosh) miloddan avvalgi 6-4 - ming yilliklar.

4. Eneolit (mis-tosh davri)-miloddan avvalgi 4 - ming yillikning oxiri 3 - ming yillikning

boshi.

5. Bronza davri-miloddan avvalgi 3-2 - ming yilliklar.

6. Temir davri-miloddan avvalgi 1-ming yillikning boshlaridan.

O‘zbekiston hududlaridagi eng qadimgi odamlarning manzilgohlari Farg‘ona vodiysidagi

Selung‘ur, Toshkent viloyatidagi Ko‘lbuloq, Buxorodagi Uchtut makonlaridan topilgan. Bu davr

odamlari toshlardan qo‘pol qurollar (chopperlar) yasab, termachilik va jamoa bo‘lib ov qilish

balan shug‘ullangan. Ilk paleolit davri odamlari jismoniy jihatdan ham, aqliy jihatdan ham

hozirgi odamlardan tubdan farq qilgan. Ular tabiat oldida ojiz bo‘lib, faqat tayyor mahsulotlarni

o‘zlashtirganlar. Ular na diniy tushunchani, na dehqonchilikni va na chorvachilikni bilganlar.

Yaqin yillargacha O‘zbekiston hududida odamlar bundan 100 ming yillar ilgari yashay

boshlagan deb hisoblanardi.Biroq o‘tgan asrning 80-yillarida arxeolog olim U.Islomov

boshchiligidagi tadqiqotchilar Farg‘ona vodiysidagi Selengur (So‘x tumani) g‘oridan poleolit

davriga oid ajdodlarimiz yashagan joyni topgach, fikrlar o‘zgardi.

Ilk paleolit davriga oid Selungurda 13 ta madaniy qatlam aniqlandi. Bu yerdagi

topilmalarning yoshi 1 mln. yildan ziyodroq. Bu yerdan topilgan odam jag‘ va yelka suyaklari,

tishlari xududimizda “fergantrop” deb nomlangan odamlar yashaganligi va O‘zbekiston

haqiqiqatdan ham insoniyat tsivilizatsiyasi o‘choqlaridan biri ekanligini isbotladi. Toshkent

viloyatidagi Obirahmat, Samarqand viloyatidagi qo‘tirbuloq makonlari ham paleolit davriga oid

bo‘lib, ularning birinchisidan 21 ta, ikkinchisidan 5 ta madaniy qatlam topib o‘rganilgan. Bu

joylarda ko‘plab tosh qurollardan tashqari fil, bug‘u, yovvoyi ot, quyon, echki, to‘ng‘iz, jayron,

arxar kabi xayvon suyaklari, gulxan, kul, ko‘mir qoldiqlari ham topilgan. Bu inson uzoq vaqtlar

davomida mazkur makonlarda yashaganligidan dalolat beradi.

O‘rta paleolit davri makonlari Toshkent vohasidagi Obirahmat, Xo‘jakent, Samarqanddagi

Omonqo‘ton, Boysun tog‘laridagi Teshiktosh kabi bir qator makonlarda aniqlangan bo‘lib,

ulardan shu davrga oid ko‘pgina turli toshlardan yasalgan mehnat qurollari topilgan. SHuningdek

bu davrga oid manzilgohlar Farg‘ona, Buxoro, Navoiy viloyatlarining 50 ga yaqin joylarida

topilgan. Obirahmat makoni yoysimon shaklda bo‘lib, bu yerda 10 m qalinlikdagi 21 ta madaniy

qatlam aniqlangan. Topilmalar orasida nukleuslar, parrakchalar, o‘tkir uchli sixchalar, qIrg‘ichlar

uchraydi, shuningdek, turli hayvonlarning suyaklari ham ko‘pchilikni tashkil etadi.

O‘rta paleolit (mustьe) davriga oid eng katta yodgorlik 1938 yilda A.Okladnikov

tomonidan ochilgan Surxandaryoning Boysun tog‘idagi Teshiktosh g‘oridir. Bu g‘or –

makonning kengligi 20 metr, balandligi 9 metr, chuqurligi 21 metr bo‘lib 5 ta madaniy

qatlamdan iborat. Bu yerda 3 mingga yaqin tosh qurollar turli xayvonlar suyaklari topildi. Eng

muhimi bu g‘ordan 9-11 yoshli bolaning skeleti topilganligi bo‘ldi. U neandertalь tipidagi odam

vakili edi.

O‘rta paleolit davriga kelib ibtidoiy jamiyat odamlarining mehnat qurollari takomillashib,

turmushida yangi unsurlar paydo bo‘la boshlaydi. Eng muhimi, ibtidoiy to‘dadan Urug‘chilik

jamoasiga o‘tish boshlanadi. SHimoldan ulkan muzlik siljib kelishi va hamma yoqda sovuq

kuchayishi sababli olov kashf etiladi. Odamlar o‘choqlar atroflarida to‘planib, ibtidoiy turar-

joylarga asos soldilar. Jamoa bo‘lib ov qilish paydo bo‘ladi. SHunday qilib, o‘rta paleolit davriga

kelib qadimgi odamlar O‘rta Osiyoning keng hududlariga tarqala bordi. Bunga mintaqa tabiiy

iqlimining o‘ziga xosligi ham ta’sir ko‘rsatgan

So‘nggi paleolit qadimgi tosh davrining so‘nggi bosqichidir. Bu davrga oid makonlar

Ohangarondagi qo‘lbuloq, Toshkentning g‘arbidagi Bo‘zsuv 1 hamda Samarqand atroflaridan

topilgan. Ulardan topilgan topilmalar orasida qirg‘ichlar, kesgichlar, sixchalar, pichoqlar,

boltalar kabi qurollar bor. Bu davrga kelib odamlar faqat tog‘li hududlarda emas, tekisliklarda

ham yashay boshlaydilar. Bu davrning eng katta yutug‘i urug‘chilik tuzumi (matriarxat)ga

o‘tilishidir.

Shunday qilib, paleolit davrida ibtidoiy odamlar xo‘jalik yuritishning eng oddiy

yo‘llaridan (termachilikdan) murakkabroq ko‘rinishlariga (ovchilik, baliqchilik) ga o‘tdilar. Olov

kashf etildi. Ibtidoiy turar-joylar o‘zlashtirildi. Insoniyat ibtidoiy to‘da davridan urug‘chilik

tuzumiga o‘tdi. Mehnat qurollari takomillashib, turlari ko‘paya bordi, dastlabki diniy qarashlar

paydo bo‘ldi. Demak, inson tarixining eng uzoq davom etgan bosqichi bo‘lmish qadimgi tosh

davrida odamning shakllanish jarayoni asosan yakun topadi. Keyingi tosh davrlarida turli irqlar

shakllanligi ma’lum. Olimlar, xususan uch irq–evropid, negroid va mongoloid irqlari

shakllanligini ta’kidlaydilar

O‘zbekiston hududida mezolit davriga oid Machay (Surxondaryo), Obishir (Farg‘ona

vadiysi), Bo‘zsuv, qo‘shilish (Toshkent) kabi manzilgohlar topib o‘rganildi.Bu davrda qurollar

turi ko‘paydi. Suyak va yog‘ochdan dastachalar paydo bo‘ldi. Masalan: Machay g‘oridan bigiz,

igna pichoq, keskich, ushatgich, nayza, o‘q uchlari, shuningdek, 20 turdan ziyod hayvon

suyaklari topildi.. Bu davrga kelib muzlik yana shimolga qaytadi. Hayvonot va o‘simlik

dunyosida katta o‘zgarishlar sodir bo‘ladi. Insoniyat o‘z tarixidagi dastlabki murakkab

moslamani - o‘q-yoyni kashf etdi. Bu davrning oxirlarida ibtidoiy to‘da o‘rnida ibtidoiy jamoa–

urug‘chilik tuzumi vujudga kela boshlaydi. Dastlab urug‘chilik jamoalaridagi qarindoshlik ona

tomonidan bo‘lgan. Shuning uchun insoniyat taraqqiyotning bu bosqichini olimlar matriarxat

deb atadi. Ona urug‘i keyingi tosh davrlarida ham hukmronlik qilgan. Farg‘onaning Obishir

soyidan, Toshkentning Bo‘zsuv yoqasidan, Surxondaryoning Machay qishlog‘idan va boshqa

joylardan mezolit davriga oid manzilgohlar topilgan. Bu davrda bir qancha jonivorlar (it, sigir,

qo‘y, echki) xonakilashtiriladi, diniy e’tiqodlar vujudga keladi, tasviriy san’at paydo bo‘la

boshlaydi. Xususan, Surxondaryoning Zaraut soyida bundan taxminan 14–15 ming yil avval

yaratilgan qoyatosh suratlar buning isbotidir.

Mezolit davri qurollari paleolitga nisbatan ixchamligi va sifatliligi bilan farq qiladi.

Mezolit davri qabilalari asosan ovchilik va termachilik bilan band bo‘lgan.

Neolit davrida qadimgi qabilalar hayotida katta-katta o‘zgarishlar sodir bo‘ladi. Bu davr

odamlari aksariyat hollarda daryo va daryo irmoqlari yoqasida, ko‘llar bo‘ylarida yashab, tabiiy

imkoniyatlarga qarab, baliqchilik va ovchilik yoki dehqonchilik hamda qisman hunarmandchilik

bilan shug‘ullanganlar. Neolit davrida qadimgi ajdodlarimiz loydan idishlar yasab ularni olovda

pishirishni, ya’ni kulolchilikni, shuningdek ip yigiruv asosida to‘qimachilikni kashf etdilar. Xatto

yog‘och yoki qamishdan qayiq yasab suvda suzishni o‘zlashtirdilar. Demak, bu davr paleolit,

mezolit davrlariga nisbatan yuksak taraqqiyot davri edi.

Neolit davri qabilalari orasida qay tariqa xo‘jalik yuritilishiga qarab quyidagi

madaniyatlar tarkib topgan: Joytun madaniyati, Kaltaminor madaniyati, Hisor madaniyati.

Joytun madaniyati. Janubiy Turkmaniston hududidagi mil.avv. VI-V ming yilliklarga oid

madaniyat. Bu yerdan Markaziy Osiyodagi birinchi paxsa uylar qoldiqlari, sopol idishlar

namunalari aniqlangan. Aholisi asosan dehqonchilik, chorvachilik va qisman ovchilik bilan

shug‘ullangan.

Kaltaminor madaniyati. Bu madaniyat yodgorliklari qadimgi Xorazm hududidan

topilgan bo‘lib, mil.avv. V-IV ming yilliklarga oiddir. Topilmalar Kaltaminor, qabilalarining

baliqchilik, ovchilik va qisman hunarmandchilik bilan shug‘ullanganidan dalolat beradi.

Hisor madaniyati. Asosan, Hisor-Pomir tog‘laridan topilgan. Miloddan avvalgi V-IV

ming yilliklarga oid. Hisorliklar sopol idishlar yasab, asosan chorvachilik, ovchilik, qisman

termachilik bilan shug‘ullanganlar.

Navoiy viloyati hududida qariyb 7 ming yil muqaddam ajdodlarimiz qo‘li bilan loydan

yasalgan xumcha topildi. Neolit davrida odamzod tarixida tsivilizatsiyaning eng muhim

ko‘rinishi yuz bergan edi. Bu davr odamlari o‘zlarining betinim mehnati natijasida

kuzatuvchanlik qobiliyatlarini oshirdilar. Ular ibtidoiy bilimlarga ega bo‘lib, bu tushunchalarni

hayotga tadbiq qildilar. Bu taraqqiyot inson hayotida termachilikdan ishlab chiqarish yo‘siniga

o‘tishda namoyon bo‘ldi. Ya’ni ovchilikdan, termachilikdan, baliq ovlashdan chorvachilikka,

dehqonchilikka, ziroatchilikka, metalldan foydalanishga, sopol ishlatishga o‘tdilar. Xullas, bu

davr insoniyat taraqqiyotining dastlabki eng yirik odimlaridan biri bo‘lgan.

Eneolit (mis-tosh) davrida Markaziy Osiyoda kuyidagi tarixiy-madaniy jarayonlar yuz

beradi:

- xo‘jalik yuritishda haydama dehqonchilik ustunlik qiladi;

- misdan ishlangan qurollar paydo bo‘ldi;

- paxsadan va xom o‘ishtdan katta-katta uylar qurildi;

- kulolchilikda muhim texnika yutug‘i-xumdonlardan foydalanila boshlandi;

- odamlar o‘troq hayotga o‘ta boshladilar, turli hayvonlarning loydan yasalgan va ona

Urug‘i (matriarxat) ga xos haykalchalar paydo bo‘ldi;

- rangdor, turli tasvirlar bilan bezatilgan sopol buyumlar paydo bo‘ldi;

Eneolit-(mis-tosh) davrida odamlar dastlabki metall bilan tanishadilar. Bu davrga kelib

mis qurollar ancha takomillashgan bo‘lsa-da, undan og‘ir mehnat qurollari yasashning imkoni

yo‘q edi. Misdan asosan uy-ro‘zg‘or buyumlari, taqinchoqlar va harbiy qurollar yasalgan.

Eneolit davri yodgorliklari Buxoro viloyatining Lavlakon, Beshbuloq, Uchtut (mis koni)

mavzelaridan, Panjakent atroflaridan (Sarazm madaniyati) topib urganilgan. Bu davrga kelib,

dehqonchilik Markaziy Osiyoning shimoli-sharqiy hududlariga ham yoyiladi.

Mil. avv. III - ming yillikka kelib, O‘rta Osiyo hududlarida bronza qurollar keng

tarqaladi. O‘zbekiston hududlarida bronza davri yodgorliklari ko‘plab uchraydi. Bu davrga

mansub madaniyat izlari dastlab Xorazm, keyinroq esa Zarafshon va qashqadaryo hamda

Farg‘ona vodiylaridan topilgan.

Ulardan eng yiriklari Sopollitepa, Jarqo‘ton, Tozabog‘yob, Zamonbobo, CHust,

Amirobod yodgorliklaridir. Bu yodgorliklarda olib borilgan tadqiqotlar shundan dalolat beradiki,

bronza davrida kishilik jamiyati madaniy taraqqiyotida katta-katta o‘zgarishlar sodir bo‘ladi.

Aholi xo‘jalik yuritishning muayyan ko‘rinishlariga, ya’ni vohalarda, ko‘llar, daryolar va soylar

bo‘ylarida dehqonchilikka, dasht va tog‘oldi hududlarida chorvachilikka (mehnatning dastlabki

yirik taqsimoti) o‘tib oldi.

Bu davrga kelib, O‘rta Osiyoning ijtimoiy tuzumida ham o‘zgarish jarayonlari bo‘lib

o‘tdi. Urug‘chilik tuzumi bronza davrida ham davom etgan bo‘lsa-da, ona urug‘ining mavqei

yo‘qolib bordi. Metall eritish va xo‘jalikning rivojlanishi natijasida jamiyatda erkaklar mehnati

va mavqei birinchi darajali ahamiyatga ega bo‘lib bordi. Bundan shunday xulosa chiqarish

mumkinki, bronza davri jamiyat taraqqiyotida, dehqonchilik, chorvachilik, ovchilik va

hunarmandchilikning rivojlanishida erkaklar yetakchilik qilganlar. Ayollar erkaklar ishlab

chiqargan narsalarni iste’mol qilishda ishtirok etsalar ham, unga egalik qilishdan mahrum

bo‘ladilar. Ishlab chiqarishda hukmronlik qilish shu tariqa erkaklar ko‘liga o‘tadi va ona urug‘i

tuzumi o‘rnini ota urug‘i (patriarxat) tuzumi egallaydi.

Bronza davriga kelib, ishlab chiqaruvchi kuchlarning o‘sishi, mehnat unumdorligining

oshishi natijasida kishilik jamiyati tarixiy-madaniy taraqqiyotida katta-katta o‘zgarishlar sodir

bo‘ldi. Bu jarayonlarda bronzaning ahamiyati katta bo‘ldi.Bronzadan (jezdan), nayza va kamon

o‘qlari uchi, pichoqlar, teshkichlar, parmalar, qirg‘ichlar, o‘roq va boshqa qurollar, zebu ziynat

buyumlari, idishlar paydo bo‘ldi.

Bu davrda jamiyat hayotidagi sodir bo‘lgan turli taraqqiyot jarayonlari-kishilik tarixida

muhim bosqich bo‘lgan davlatchilikning paydo bo‘lishi va rivojlanishi uchun ulkan ahamiyat

kasb etdi.

Insoniyat tsivilizatsiyasida, xususan O‘rta Osiyo xalqlari taraqqiyotida miloddan oldingi I

ming yillikda metall-Temurning kashf etilishi katta bir inqilobiy hodisa bo‘ldi. Temurdan

yasalgan mehnat qurollari dehqonchilik va hunarmandchilikda texnika taraqqiyotini boshlab

berdi. Xususan, dehqonchilikda yerni ishlash uchun keng imkoniyatlar ochildi. Zero, Temur

mustahkam, kattiq va o‘tkir edi.

Temurning paydo bo‘lishi bilan odamlar tabiatga ta’sir o‘tkaza boshladi. Sun’iy sug‘orish

tarmoqlari, kanallar qurildi. Dehqonchilikda Temurdan yasalgan ketmon,kurak, o‘roq, omoch

kabi mehnat qurollaridan foydalanish, yerni ishlashda tortuvchi kuch sifatida ot, xo‘kizlarni

qo‘llash katta-katta maydonlarda qo‘shimcha oziq-ovqat mahsulotlari yetishtirish, ularning

zahirasini yaratish imkoniyatini vujudga keltirdi.

Natijada o‘troq dehqonlar va ko‘chmanchi chorvadorlar o‘z mulklarini himoya qilish

uchun harbiy ittifoqlar tashkil qila boshladilar. Ular o‘rtasida tez-tez to‘qnashuvlar bo‘lib turdi.

SHuningdek, tabiiyki, tinch davrlarda o‘zaro tovar ayriboshlashlar ham keng rivojlandi. Bu hol

hududimizda dastlabki sinfiy-quldorlik jamiyati paydo bo‘lishi uchun shart-sharoit yaratdi.

Dastlabki tsivilizatsiyaning ilk madaniy va ma’naviy asoslari Misr, Falastin, Xitoy, Eron,

Turon kabi hududlarda paydo bo‘lgan. Tabiiyki, bu davlatlar va xalqlarning tili, dini, madaniyati

bir-biriga ta’sir ko‘rsatgan. Masalan, O‘rta Osiyo xalqlari tomonidan yaratilgan Zardo‘shtiylik

ta’limoti va uning muqaddas kitobi “Avesto” Eron, Ozarbayjon va Shimoliy Hindistonda keng

yoyildi.

Dastlabki tsivilizatsiyaning ma’naviy asoschilaridan biri bo‘lgan Zardusht kim?

Zardushtiylik nima? “Avesto”chi? qadimda o‘lkamizda yashagan aholining ma’naviy va

madaniy qiyofasi mashhur “Avesto” mazmunida o‘z ifodasini topgan. Ma’lumki, bu muqaddas

kitob Markaziy Osiyo xalqlari to‘g‘risidagi dastlabki noyob manbadir. “Avesto” avval xalq

og‘zaki ijodi shaklida tarqalgangan va bir necha asrlar davomida og‘izdan og‘izga o‘tib, qadimgi

Turon, Xuroson, Eron, Ozarbayjon elatlarining ijtimoiy iqtisodiy hayotini, olam haqidagi

tasavvurlarini va diniy qarashlarini o‘zida aks etdirgan. Bu asar ko‘p yillar davomida

zardushtiylik, otashparastlik dinining kohinlari tomonidan to‘ldirilib, takomillashtirilgan. Abu

Rayhon Beruniyning “O‘tmish xalqlardan qolgan yodgorliklar” kitobida ta’kidlanishicha,

“Avesto” ilk bor mil. av. I asr boshlarida to‘liq holda 12 ming qoramol (hukiz) terisiga zarhal

harflar bilan bitilgan. Iskandar Zulqarnayn (Aleksandr Makedonskiy) sharqni zabt etganda

“Avesto” ning nodir nusxasidan o‘ziga ma’qul bo‘lgan joylarini tarjima qildirib olib qolgan,

boshqa qismini esa yoqtirib yuborgan. SHu sabab, bu qomusiy asarning 5 dan 3 qismi kuydirib

yuborilgan. Keyinchalik milodiy I- IV asrlarda “Avesto”ning qolgan qismlari jamlanib, ayrim

joylari qayta tiklanib, yangidan kitob holiga keltirilgan. Bizga qadar “Avesto”ning ayrim

qismlarigina yetib kelgan. Bular: “Yasna” ibodat paytida ijro etiladigan matnlar; “Yasht”

otashparastlarning tangrini ta’riflash madhiyalari; “Videvdat” zulm timsoli devlarga qarshi

qonunlar va afsonalar; “Visparat” ibodat yo‘sinlari va mazmuni haqida ma’lumotlardir. “Avesto”

katta hajmda bo‘lganligi sababli, dindorlarning kundalik faoliyatida foydalanish uchun kichik

“Avesto” ham yaratilgan. Unga katta “Avesto”dan tanlab olingan duolar kiritilgan. Demak,

“Avesto”da zardushtiylik dinining qonun qoidalari, ibodat vaqtida ijro etiladigan qo‘shiqlari

bitilgan. “Avesto” ta’limotining asoschisi tarixda payg‘ambar nomi bilan tanilgan Zardusht

(Zardust) ismli shaxs bo‘lgan. Zardusht oltin tuyali yoki oltin tuya yetaklovchisi degangan

ma’noda ishlatilgan. Zardusht otashparastlik g‘oyalarini o‘z ham fikrlari bilan birgalikda Katta

Xorazm, Baqtriya, Sug‘d iyona, Eron, Ozarbayjon qisman Hindiston aholisi o‘rtasida targ‘ib

etgan. Beruniy keltirgan rivoyatga ko‘ra, Baqtriya podshosi Vishtasp va malika Xutaosa

birinchilardan bo‘lib zardushtiylik e’tiqodini qabul etganlar, so‘ng bu din keng yoyilgan.

“Avesto”da dunyo ezgulik va yovuzlikning doimiy kurashidan iborat, ezgulik xudosi

Axuramazda (Xurmuzd) yovuzlik tangrisi Axriman ustidan g‘alaba qozonishi bayon etilgan.

Zardushtiylik dinida olov muqaddaslashtirilib, u insonning baxtu saodati ramzi sifatida

ulug‘langan.

Zardushtiylik jamiyatda barcha odamlar tanasining rangidan, tili, urf odatlari va yashagan

joylaridan qat’i nazar, osoyishtalik bilan yorqin hayot kechirishga xaqlidir, deb hisoblaydi. Bu

din odamlarni jur’atli, dovyurak, yetuk insonlar bo‘lishga da’vat etadi. Otashparastlikda zamin

(er), suv, quyosh va havo ilohiyat darajasiga ko‘tariladi va ularni ifloslash og‘ir gunoh

hisoblanadi. Kitobda aytilishicha, Zardusht odamlarga murojaat qilib, yerga, tuproqqa sifatli

urug‘lar sepinglar, pirovard natijada o‘zlaringiz har xil illatlardan va balolardan xoli bo‘lasizlar.

Bilib qo‘yinglar, ishlov berilmagan tashlandiq yerlarda turli kasalliklar, iflos narsalar va balo

qazolar paydo bo‘ladi. Demak, sizlar yerga ishlov berib, unga yaxshi urug‘ sepib, tuproqni

e’zozlasangiz har xil balolardan qutulasiz, hayotga, insonga ishonchingiz kuchayadi, yashagan

joyingizga, vataningizga mehringiz oshadi, degandi.

Ko‘rib turibmizki, zardushtiylikda tabiatga ehtirom asosiy yo‘nalish bo‘lgan.

Zardushtiylik diniga oid turli buyumlar, rasmlar, urf–odat asoratlari qadimgi Xorazm, Sug‘d va

boshqa o‘lkalarda ko‘plab topilgan. Ko‘pchilik taqiqotchilarning fikricha, “Avesto”ning vatani

Amudaryo sohili, aniqrog‘i qadimgi Xorazmdir. Bu asarda tilga olingan 16 yirik hududiy

geografik nomlarning ko‘pchiligi O‘rta Osiyoga taalluqlidir. Bular Xorazm, Sug‘d, Baqtriya

yurtlari, Hisor, Pomir, Tyanshan og‘lari, Kaspiy, Orol, Issiqko‘l suv havzalari, Amudaryo va

Sirdaryolardir. Demak , bu muqaddas asarda geografiyaga oid mulohazalar ham bisyor.

“Avesto” jahon olimlari tan olgan boqiy yodgorlik, noyob tarixiy manba. U dunyoning ko‘p

tillariga tarjima qilingan. Kitob frantsuz, ingliz, rus, nemis, fors va boshqa tillarda chop etilgan.

Asarning jahon madaniyati va dinlar tarixida tutgan o‘rni beqiyosdir. SHuning uchun ham 1999

yil noyabrda YUNESKO bosh konferentsiyasi “Avesto” yaratilganligining 2700 yilligini dunyo

miqyosida keng nishonlashga qaror qildi. 2001 yil oktyabrida Xorazm zaminida “Avesto” va

uning insoniyat taraqqiyotidagi o‘rni mavzusida xalqaro ilmiy konferentsiya o‘tkazildi.

Ma’lumki qadimgi zamon moddiy va ma’naviy taraqqiyoti fanda antik, ya’ni qadimgi

tsivilizatsiya deb atalgan. Jahonning turli mintaqalarida vujudga kelgan bunday taraqqiyot bora

bora umuminsoniy qadriyatlarga, madaniyatga, tsivilizatsiyaga aylangan. O‘zbekiston esa

insoniyat tsivilizatsiyasining qadimgi o‘choqlaridan biri bo‘lgan. Demak , o‘lkamizda yashab

o‘tgan qadimgi ajdodjlar jahon ravnaqiga, uning bugungi rivojiga o‘zining munosib hissalarini

qo‘shganlar. SHu bois bugungi mustaqil O‘zbekiston xalqlarida milliy g‘urur bilan birga

taraqqiyotga, tsivilizatsiyaga intilish hissi kattadir.

Zardushtiylikning qachon, qaerda paydo bo‘lganligi to‘g‘risida olimlar o‘rtasida turli

fikrlar bor. Masalan, E.Berzin uning vatani Eron desa, V.V.Struve, S.P.Tolstov, N.Proxorov va

boshqalar zardushtiylikning vatani O‘rta Osiyo deb hisoblaydilar. Bu dinning muqaddas kitobi

“Avesto”da yagona xudo Axuramazda yaratgan 16 mamlakatning 9 tasi O‘rta Osiyoga tegishli

– So‘g‘diyona (Gava), Marg‘iyona (Marv), Balx (Baxdi), Nisoya (Ashxobod atrofi), Hirot,

qobul, Tus (Xuroson), Gurgan (Urganch), Varana (Turkmaniston va Eron chegarasida) ekanligi

ham buni isbotlaydi.

Zardushtiylikning vatani O‘rta Osiyo, aniqrog‘i Xorazm deyishga yana bir asos shuki,

zardushtiylik tamoyiliga ko‘ra oldingi odat-murdalarni olovda kuydirib kulini dafn etish o‘rniga

marhum suyaklarini maxsus idish (ostadonlar)ga solib ko‘mish joriy etilgan. Bunday ostadonlar

tadqiqotchi Yu.A.Rapponortning ta’kidlashicha asosan O‘rta Osiyo hududlaridan topilmoqda.

Manbalarning guvohlik berishicha Zardusht mil.avv. VI asrda yashab ijod etgan. 40

yoshida ko‘p xudolikka qarshi chiqib yakkaxudolikni targ‘ib qilgan. O‘z ta’limoti bilan

zardushtiylik dini payg‘ambari sifatida tanilgan.

Zardusht yaratgan ilohiy kitob bo‘yiga 1 m 20 sm. eniga 70 sm. bo‘lib bizgacha to‘liq yetib

kelmagan.U maxsus ishlov berilgan 12 ming mol terisiga oltin suvi yugurtirilib yozilgan. Avesto

mil.avv. III asrda kitob xoliga keltirilgan. Bu kitob haqiqiy ma’naviy asos edi. Zero, unda

yaxshilik va yomonlik, poklik va nopoklik, syorug‘lik va qorong‘ulik o‘rtasidagi doimiy kurash

oxir- oqibatda yaxshilik g‘alabasi sifatida tasviflanadi.

Kitobda poklanish, gunohdan forig‘ bo‘lish, kechirim so‘rash kabi duolar mavjud bo‘lib,

shaxsning axloqiy xislatlari haqgo‘ylik, adolatlilik ulug‘lanadi.Avestoda yer, suv, havoni

bo‘lg‘ash, iflos qilish eng og‘ir gunoh deyiladi. Jumladan, Axuramazda “erga yaxshi sog‘lom

urug‘lar sepishdan ortiq savob ish yo‘q” deydi.

Zardushtiylik ta’limotida ona zaminga, dehqonchilik, xunarmandchilik, chorvachilik,

Vatan va xalqqa ulug‘ muhabbat ruhi markaziy o‘rinni egallaydi. Umuman, “Avesto”da

dunyoning yaratilishi, insonning xalq bo‘lib kamol topishi, ezgulik uchun yovuz kuchlar bilan

kurashish, erkinlik, ijodkorlik, bunyodkorlik yo‘lidagi orzulari o‘z ifodasini topgan.

“Avesto”, uning xalqimiz va davlatchiligimiz tarixidagi ahamiyati haqida to‘xtalib

Prezidentimiz I.A.Karimov shunday degan edi: “Eng mo‘tabar qo‘lyozmamiz “Avesto”ning

yaratilganligiga 3000 yil bo‘layapti. Bu nodir kitob bundan XXX asr muqaddam ikki daryo

oralig‘ida, mana shu zaminda umrguzaronlik qilgan ajdodlarimizning biz avlodlarga qoldirgan

ma’naviy tarixiy merosidir. “Avesto” ayni zamonda bu qadim o‘lkada buyuk davlat, buyuk

ma’naviyat, buyuk madaniyat bo‘lganidan guvohlik beruvchi tarixiy xujjatdirki, uni hech kim

inkor etolmaydi.”

Mustaqillik tufayli biz “Avesto”ni o‘z ona tilimizda o‘qishga muvffaq bo‘ldik. U nainki

o‘zbek tiliga, balki boshqa barcha tillarga ham to‘liq tarjima qilinishi zarur bo‘lgan ma’naviy

qadriyatdir.

YUNESKO homiyligida 2001 yilda yurtimizda va jahonda “Avesto”ning 2700 yillik

yubileyini keng nishonlanishi, Urganchda maxsus “Avesto” bog‘ining barpo etilishi bu yo‘ldagi

dastlabki harakatlardir.

Vatanimiz hududida zardushtiylik bilan bir qatorda milodiy III asrdan moniylik dini

ham tarqala boshlagan. Uning asoschisi Moniy ibn Fatak (216-277) bo‘lib zardushtiylik,

buddiylik, braxmanlik, xristianlik dinlarini yaxshi o‘rgangan va shular asosida o‘z ta’limotini

yaratgan kishi edi.

Moniylik ta’limotida borliqning ikki asosi - yorug‘lik, yaxshilik, ruh bilan zulmat, yovuzlik

o‘rtasida o‘zaro kurash e’tirof etilib, birinchi olamda xudo, ikkinchi olamda shayton, iblis hukm

suradi. Moniy ta’limotiga ko‘ra bu dunyo yovuzlik dunyosidir.U hayotda zohirona yashashni

tarqib etib “Kimki boy bo‘lsa, keyin qashshoq bo‘lib sadaqa so‘raydi va abadiy azob chekadi”

deydi.

Ammo bu ta’limot o‘z davrida ko‘pgina xalqlar va davlatlarda qiziqish uyg‘otsada,

zardushtiylik va boshqa dinlar ta’sirida uzoq vaqt yashay olmadi, o‘zga ta’limotlar (mazdakiylik,

pavlikianchilik)ga asos bo‘lib ular bilan qo‘shilib ketdi.

Qadimgi ajdodlarimiz madaniyat, san’at, yozuv va xalq og‘zaki ijodi namunalarini

rivojlantirishda ham o‘ziga xos iz qoldirganlar. Xususan g‘orlarning devorlariga tushirilgan

tasvirlar, qoyatoshlarga ishlangan rasmlar.Hududimizda ibtidoiy san’atning bunday turi ikki xil

usulda uchraydi. Birinchisi bo‘yoq bilan, ikkinchisi urib-o‘yib, ishqalash, chizish usuli.

Zarautsoy, Sarmishsoy, Bironsoy, Ko‘ksaroy, Takasoy kabi yuzdan ziyod joylardagi

qoyatoshlarda buqalar, sherlar, yo‘lbars, qoplon, tulki, bo‘ri, bug‘u, jayron, shuningdek, qopqon,

o‘q-yoy kabi rasmlar ham ko‘p uchraydi.

O‘lkamiz hududlaridagi eng qadimgi rasmlar Zarautsoy (Surxandaryo. Mil.avv. VIII-IV

ming yillik), Tozabog‘yob, Amirobod, Zamonbobo, Sopolli, Gujayli (bronza davri)

madaniyatlariga oid. Ularda sopol idishlar, tosh, mis, bronzadan yasalgan qurollar, zeb-ziynatlar,

yarim yerto‘la shaklidagi uy-joylar va boshqalar topilgan. Bular orasida Zamonbobo ko‘li

yoqasida topilgan qabriston diqqatga sazovordir. Bu yerdagi erkaklar qabridan o‘q-yoy

paykonlari, pichoqlar, pichoqsimon tosh qurollar va turli shakldagi sopol idishlar, bronza ko‘zgu,

upadon, surmadon kabi pardoz buyumlari, yarim qimmatbaho toshlardan ishlangan munchoq va

marjonlar topilgan.

Bularning barchasi ajdodlarimiz madaniyati va san’ati yuksak bo‘lganligidan dalolat

beribgina qolmay, ular o‘troq hayot kechirib dehqonchilik, chorvachilikk va xunarmandchilik

bilan shug‘ullanganligidan ham dalolat beradi.

Insoniyat tsivilizatsiyasida yana bir muhim ahamiyatga molik narsa bu yozuvdir. Yozuv

davlatchilikning muhim belgisi bo‘lib, xalqlarning o‘ziga xos rivojlanishi va taraqqiyotini

bildiradi.

Manbalarning guvohlik berishicha, qadimgi ajdodlarimiz – Xorazmiylar, baqtriyaliklar,

so‘g‘diylar, parfiyonlar, dovonlik–lar, qang‘lilar, kushonlar va boshqalar bundan 2300-2500 yil

burun o‘z yozuvlarini yaratganlar.

Mil.avv. birinchi ming yillik o‘rtalarida hududimizda oromiy yozuvi keng tarqalgan.

Uning zaminida So‘g‘d, Boxtar, Xorazm yozuvlari paydo bo‘lgan. Bu yozuvlar qadimiy

tangalar, muxrlar, hujjatlar, san’at asarlari, uy-ro‘zg‘or buyumlarida aks etgan bo‘lib, ularning

namunalari S.P.Tolstov tomonidan qo‘yqirilgan qal’a qazishmalari vaqtida ko‘plab topilgan va

isbotlangan.

Shunday qilib O‘rta Osiyo, xususan O‘zbekiston insoniyat tarixiy taraqqiyotida o‘ziga

xos xudud bo‘lib, bu yerda yashagan xalqlar o‘z madaniyati, ma’naviyati, san’ati va dini bilan

yer yuzidagi boshqa xalqlar tsivilizatsiyasiga munosib ulush qo‘shgan. O‘z navbatida fors,

yunon, xitoy kabi xalqlar madaniyatidan bahramand bo‘lib xalqlar va davlatlararo savdo-

iqtisodiy va madaniy- ma’naviy aloqalarda ijobiy rol o‘ynagan.

Nazorat savollari

1. Vatanimiz hududida ibtidoiy odamlar manzilgohlarini topib o‘rgangan olimlardan kimlarni bilasiz?

2. Ibtidoiy odamlar hayotiga oid qanday asarlarni bilasiz?

3. Ibtidoiy jamiyat qanday davrlarga bo‘linadi va nima uchun?

4. Paleolit davriga doir odamlar manzilgohlari qayerlarda va kimlar tomonidan topib o‘rganilgan?

5. Paleolit davrida odamlar nimalarni kashf etishgan?

6. Urug‘chilik jamoasi qaysi davrda shakllandi, uning bosqichlarini bilasizmi?

7. O‘q-yoy qachon kashf etildi, uning inson hayotidagi ahamiyati nimada?

8. Mezolit davriga oid odamlar manzilgohlari qayerlarda, kimlar tomonidan topib o‘rganilgan?

9. Neolit davri manzilgohlarini sanang, ularni topib o‘rgangan olimlar kimlar?

10. Neolit davrida odamlar nimalarni kashf etishgan?

11. Ishlab chiqarish xo‘jaligi nima, u qachon shakllandi?

12. Dehqonchilik, chorvachilik, hunarmandchilik qachon vujudga keldi?

13. Bronza davrida odamlar hayotida qanday yangiliklar sodir bo‘ldi?

14. O‘troq dehqonchilik, sug‘orma dehqonchilikning shakllanishi haqida nimalarni bilasiz?

15. Bronza davriga oid manzilgohlarni, ularni topib o‘rgangan olimlarni bilasizmi?

3-mavzu. O‘zbek davlatchiligining shakllanishi va dastlabki taraqqiyot bosqichlari

Reja:

1.Davlatchilik tushunchasi. O‘lkamiz hududlarida dastlabki shaharsozlik madaniyati.

2. Vatanimiz hududidagi eng qadimgi davlatlar.( Katta Xorazm, Baqtriya podsholigi,

So‘g‘diyona).

3.Yunon-Baqtriya, Parfiya, qang‘ va Davon davlatlari. Ulardagi ijtimoiy-iqtisodiy va

madaniy hayot.

4.Kushonlar saltanati va uning vatanimiz xalqlari tarixidagi tutgan o‘rni.

Tayanch so‘z va iboralar: O‘zbek davlatchiligi: shakllanishi, rivojlanishi. Qadimgi

Xorazm. Baqtriya. Sug‘diyona. «Avesto». To‘maris. Shiroq. Spitamen. Ellinizm. Yunon-

Baqtriya. Qang‘a. Davan. Kushon- lar. Xioniylar. Buyuk Ipak yo‘li.

Nafaqat O‘zbekiston, balki dunyo tarixida ilk davlatchilikning paydo bo‘lishi masalalari

hozirgi kunda tadqiqotchilar orasida eng dolzarb bo‘lib turgan muammolardan biri hisoblanadi.

Davlatchilikning ildizlari va paydo bo‘lish shart-sharoitlarini aniq bilish kata ahamiyatga ega.

Davlat bu siyosiy tashkilot, muayyan hududda joylashgan va yagona hokimiyatga

uyushgan xalq hokimiyatidir. Davlat insoniyat taraqqiyotining ma’lum bir bosqichida ishlab

chiqarish qurollari va vositalariga egaligi, xususiy mulkchilikning paydo bo‘lishi va jamiyat

tabaqalasha boshlashi bilan ro‘y bergan mehnat taqsimoti natijasida vujudga kelgan tashkilot.

Davlat, uning mohiyati, mazmuni har bir tarixiy davrda jamiyat mafaatlari va ehtiyojlari

bilan bog‘liq xolda o‘zgarib boradi.

Davlatning kelib chiqishi xaqida turli nazariyalar - teologik nazariya, patiriarxal nazariya,

shartnomaviy nazariya, zo‘rovonlik nazariyasi, psixologik nazariya, marksistik nazariya,

irrigatsiya nazariyasi mavjud. Davlatning belgilari: yozuv, xududiy birlik va rasmiy davlat

(boshqaruv) hokimiyati. Davlatning mohiyati uning funktsiyalarida, ya’ni davlat faoliyatining

asosiy yo‘nalishida, uning ichki va tashqi siyosatining mazmuni va xarakteri bilan belgilanadi:

masalan, quldorlik davlati, feodal davlat va hokazo.

Yangi tosh davriga (neolit) kelib O‘rta Osiyo hududlarida dehqonchilikning paydo

bo‘lishi jamiyat hayotida ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish jarayonlarini yanada tezlashtirdi. Bronza

davriga kelib dehqonchilikdan chorvachilikning ajralib chiqishi, ixtisoslashgan hunarmandchilik,

ho‘jaliklarining rivojlanishi natijasida ishlab chiqarish hajmi ko‘payib, mehnat qurollari yanada

takomillashib bordi. Mehnat qurollarining metaldan ishlanishi esa mehnat unimdorligining

yanada oshishiga keng imkoniyatlar yaratdi.

Tadqiqotchilarning fikrlariga qaraganda, sun’iy sug‘orishga asoslangan dehqonchilik

O‘rta Osiyo xo‘jaligining asosi hisoblanib, bu jarayon janubiy Turkmaniston, Tojikiston va

O‘zbekistonnning janubida bronza (mil.avv. III-II yilikllar) davrida, Toshkent vohasi va uning

atroflarida esa ilk Temur (VIII-IV asralar) davrida shakllanib rivojlandi. O‘rta Osiyoda ilk

davlat uyushmalari sun’iy sug‘orish birmuncha qulay bo‘lgan Amudaryo (yuqori, quyi, o‘rta)

oqimlari bo‘ylarida, Murg‘ob vohasida, Zarafshon va qashqadaryo vohalarida shakllangan va

rivojlangan. Bunday holatni dunyo tarixidagi dastlabki davlatlar-Misr (Nil daryosi) va

Mesopotamiya (Dajla va Frot) misolida ham kuzatish mumkin.

Arxeologik tadqiqotlarga, “Avesto” va boshqa yozma manbalarga tayanib aytish mumkinki,

mil.av. I ming yillikning birinchi yarmida, aniqrog‘i bundan taxminan 2700 yil ilgari Markaziy

Osiyoda Katta Xorazm, Baqtriya, so‘ng Sug‘diyona, Marg‘iyona deb atalgan davlat tuzilmalari

paydo bo‘ladi. Davlatchilikning vujudga kelishini qanday shart sharoitlar taqozo etgan?

Mintaqamizda yerni qayta ishlash, yangi mehnat qurollarini yaratish inson faoliyatining

kengayishi va jadallashuviga olib keldi. Sug‘orma dehhonchilik kengayib bordi,

hunarmandchilik sohalari ko‘paydi, kishilarning o‘troqlashuvi shaharlarning paydo bo‘lishiga

turtki bo‘ldi. Urug‘chilik munosabatida o‘zgarishlar yuz berdi, juft oilalar vujudga keldi, oila

jamoasi ishlab chiqarish jamaolariga aylandi, ibtidoiy jamoa tuzumi yemirilib bordi.

Jamiyatdagi ijtimoiy tenglik barham topdi. Mulkka egalik esa turli ziddiyatlarni vujudga

keltirdi. Jamiyatda mulkdorlar, xo‘jayinlar va tobelar, kambag‘allar qatlami paydo bo‘la

boshladi. Ijtimoiy tabaqalanish jarayoni kuchaydi. Jamoalar o‘rtasida turli to‘hnashuvlar,

janjallar ko‘payib bordi. Bunday sharoitda jamiyatda ijtimoiy, siyosiy barqarorlikka ehtiyoj

kuchayadi. SHu alfoz ijtimoiy iqtisodiy hayotda tartib tizimi–davlatchilik alomatlari vujudga

kela boshlaydi. Dastlabki bunday uyushmalar avval kichik mintaqalarda paydo bo‘ldi. So‘ng ular

hududi kengayib bordi. Bunday ma’muriy–hududiy jamoa boshliqlarining faoliyati asosan aholi

hamjihatligini ta’minlash, muammolarni yechish, nizolarni bartaraf etish doirasida kechar edi

“Avesto” kitobidagi va boshqa ma’lumotlarga ko‘ra, qadimda, taxminan bundan 3–3,5

ming yil muqaddam O‘rta Osiyo jamiyati alohida yirik oilalardan tashkil topgan ekan. Urug‘

jamoasi (vis) yerga egalik qilgan, bir nechta bir–biriga yaqin bo‘lgan urug‘lar qabilaga

birlashgan. Nisbatan yirik qabilalar esa muayyan hududda birgalashib yashaganlar. Bu birlashma

daxyo degan nom olgan. Viloyat boshlig‘i daxyopati deb atalgan. Ana shu uyushma dastavval

harbiy–siyosiy birlashma sifatida paydo bo‘lgan. Ular o‘zi yashagan hududni mudofaa qilgan,

sug‘orish ishlarini uyushtirgan va boshqarib borgan. qabila boshliqlari vaqti vaqtida to‘planib,

kengashib turishgan. Bular dastlabki davlatchilikning alomatlari edi. Iqtisodiy va ijtimoiy

taraqqiyot jarayonida jamiyatning siyosiy tuzilmasi davlat va uni boshqaruv tizimi muttasil

takomillashib borgan. Xususan, davlatlar paydo bo‘lishining osiyocha ishlab chiqarish usuliga

asoslangan “SHarq yo‘li” bo‘lib, unda iqtisodiyotning asosini sug‘orma dehqonchilik tashkil

etgan. Binobarin, yer va irrigatsiya inshootlari davlatning mulki bo‘lgan. SHuningdek,

dehqonchilik jamoasi jamiyatning birlamchi yacheykasi, ya’ni hujayrasi hisoblanadi. Aholining

katta qismini safarbar etish zarurati esa, qat’iyatli boshqaruvchilar tabaqasining shakllanishiga

olib kelgan. O‘rta Osiyodagi ikki daryo oralig‘i–alohida tarixiy geografik va tarixiy–madaniy

hududdir. Uning tsivilizatsiyasi Amudaryo va Sirdaryo tufayli ko‘p ming yilliklar mobaynida

vujudga keldi. Bu mintaqada yuzaga kelgan davlatlar qadimgi davrlarda ham, o‘rta asrlarda ham

umumiy belgilar bo‘lishiga qaramay, Markaziy Osiyoning boshqa qismlaridagi davlatlardan

o‘ziga xos belgilariga ko‘ra ajralib turgan. O‘rta Osiyodagi ikki daryo oralig‘i hududi doirasining

o‘zida ham shimoliy viloyatlar (Xorazm) va janubiy viloyatlar (Baqtriya) ayniqsa qadimgi

davrlarda etnik va madaniy, til va yozuv, davlat qurilishi tizimi jihatidan bir biridan farq qilgan.

Bu har bir viloyatga xos bo‘lgan madaniy–genetik tiplar, darajasi har bir viloyatda turlicha

bo‘lgan o‘troq va ko‘chmanchi xalqlarning raqobatlashuvi bilan belgilangan. qadimgi davrda

O‘rta Osiyo ikki daryo oralig‘ida davlat birlashmalarining har xil shakllari mavjud bo‘lgan:

O‘rta Osiyodagi qadimgi davlatchilik evalyutsiyasini (taraqqiyotini) bir necha davrlarga

ajratib ko‘rsatish mumkin:

1-davr miloddan avvalgi II ming yillikning II yarmi O‘zbekiston janubida davlatchilik

tuzilmalarining ilk belgilari paydo bo‘ldi. Davlatning bunday namunasi Jarqo‘tonda topilgan.

2-davr miloddan avvalgi I ming yillikning boshi Xorazm Baqtriya, Sug‘d tarixiy

madaniy viloyatlarining shakllanishi.

3-davr Ahamoniylar bosqini va O‘rta Osiyoning Ahamoniylar davlati tarkibiga kirishi

natijasida mahalliy davlatchilik rivojlanishidagi tanaffus.

4- davr miloddan avvalgi IV-II asrning ikkinchi yarmi. A. Makedonskiy bosib olgandan

boshlab Yunon Baqtriya podshohligining qulashigacha.

5-davr miloddan avvalgi II asrning ikkinchi yarmi va milodiy I asr boshi. Mahalliy

davlatlar: qang‘, Xorazm podshohligi; Sug‘d, Dovon davlatlarining mustahkamlanishi va yanada

rivojlanishi.

6-davr milodiy I asr boshidan III asr o‘rtalarigacha. Mahalliy davlatchilikning ravnaq

topishi.

Insoniyat tsivilizatsiyasining dastlabki o‘choqlaridan biri hisoblanadigan O‘rta Osiyo,

xususan O‘zbekiston o‘zining qadimiy shahar madaniyati bilan ham jahonga mashhurdir.

Tadqiqotchilarning fikrlariga qarganda, ilk shaharlarning paydo bo‘lishi dastlabki

davltachilik shakllanishida eng muhim va asosiy omil bo‘lib, bu ikkala jarayon uzviy bog‘liq

holda kechgan.

Ma’lumki, mil.avv. II ming yillikka kelib qadimgi O‘zbekistonning dehqonchilik

vohalarida o‘troq qabilalar rivojlanib, aholining alohida joylashuv manzilgohlaridagi ijtimoiy-

iqtisodiy o‘zgarishlar-o‘troq dehqonchiligining rivojlanishi, aholi zichligining yuqori darajasi,

hunarmandchiligining taraqqiy etishi, ijtimoiy tabaqalanish va boshqaruv tizmining murakkab-

lashib borish, o‘zaro almashinuv, savdo-sotiq va madaniy aloqalarning kuchayishi hamda harbiy-

siyosiy vaziyat O‘zbekiston hududlarida dastlabki shaharlarning paydo bo‘lishida asosiy omillari

hisoblanadi.

Jamiyat hyotida sodir bo‘lgan ijtimoiy-iqtisodiy o‘zgarishlar mil.avv. III ming yillikning

oxiri-II ming yillikning boshlariga kelib, O‘rta Osiyo hududlarida dastlabki shaharlarning paydo

bo‘lishiga olib keladi. SHahar madaniyatining shakllanishi ham huddi jamiyat taraqqiyotida

bo‘lgani kabi taraqqiyot yo‘li bilan rivojlangan. Bu qonuniyatga ko‘ra shaharsozlik madaniyat-i-

ning shakllanishi, uzoq, bosqichma-bosqich davrlarni bosib o‘tgan. Mil.avv. II ming yillikka oid

O‘rta Osiyodagi Jarqogg‘on Sopolli, Dashli, Gonur, Namozgoh, Oltitepa, Ulug‘tepa kabilar ilk

shaharsozlik madaniyatining shakllanishi va rivojlanishi uchun quyidagi omillar muhim

ahamiyatga ega bo‘ldi:

aholining o‘troq dehqonchilikka o‘tish va keng vohalar bo‘ylab yoyilishi;

hunarmandchilik rivojlanishi va ayrim sohalarga ixtisosilashishi;

qadimgi savdo yo‘larining rivojlanishi natijasida iqtisodiy va madaniy aloqalar

hamda savdo-sotiqning taraqqiy etishi;

Tabbiy-geografik hamda hrbiy-strategik shart-sharoitla.

SHahar madaniyati dastvval O‘zbekistonning janubida, Surxondaryo hududida

shakllandi, so‘ngra esa shimolga So‘g‘d (qashqadaryo, Samarqand, Buxoro), Xorazm, SHosh va

Farg‘ona hududlariga tarqaldi. Bu-aynan yurtlar va xalqlar taraqqiyotidagi notekislik kabi tarixiy

qonuniyatga zid emas.

Ko‘p sonli arxeologik topilmalarning dalolat berishicha, O‘zbekistondagi ayrim ko‘xna

shaharlarning yoshi 2700-3000 yildan kam emas. Ularga Afrosiyob (Samarqand), qiziltepa

(Surxondaryo), Uzunqir, Yerqo‘rg‘on (qashqadaryo) kabilar kiradi. qadimgi shaharlar-tarixiy

rivojlanishidagi urbanistik jarayonida muhim ahamiyatga ega bo‘lgan jamiyat taraqqiyotining

ijtimoiy asosi hisoblanadi. Fikrimizcha, shaharlar tarixini o‘rganish jarayonida dastavval, eng

qadimgi shaharlar shakllanishi va rivojlanishi; aniq hududlar va viloyatlardagi tarixiy-madaniy

shart-sharoitning ta’siri; ekologik-geogarfik, ijtimoiy, iqtisodiy va demografik muhitlarning

darajasi va ta’sir doirasi; shaharlarning vazifasi; qadimgi shahar markazlarning tarixiy-madaniy

jarayonlardagi o‘rni va ahamiyati masalalariga keng e’tibor qaratish lozim.

Amudaryoning quyi oqimida yashaydigan o‘troq dehqon elatlari xorazmliklar bo‘lgan.

Ularning yurti Xvarizam (“Avesto”da), Xvarazmish (Behistun yozuvlarida), Xorasmiya (Arrian,

Strabon asarlarida) deyilgan. Sug‘diylarning eng yaqin qo‘shnilari baqtriyaliklar bo‘lib, ularning

yurti Surxon vodiysi, Afg‘onistonning shimoli, Tojikistonning janubiy hududlarida joylashgan.

Yozma manbalarda u Baxdi (“Avesto”da), Baktrish (Bexistun yozuvlarida) deb nomlangan.

Yunon–rim mualliflari uni Baktriana yoki Baktriya deb ataganlar. Amudaryo buylarida

ko‘chmanchi massaget qabilalari yashaganlar. Markaziy Osiyoning tog‘lik, cho‘l va sahro

yerlarida asosiy mashg‘uloti chorvachilik bo‘lgan saklar istiqomat qilishgan. Miloddan avvalgi I

asrda ular o‘z yerlarini boshqa qabilalar hujumidan himoya qilish uchun harbiy–qabila ittifoqini

tuzadilar. qadimgi rim va yunon tarixchilarining yozishlaricha, saklar uch ijtimoiy guruhga

bo‘lingan. Ularning ko‘pchilik qismi saka–tigraxauda, ya’ni o‘tkir uchli kigiz qalpoq kiyib

yuruvchi saklar deb atalgangan. Ular hozirgi Toshkent viloyati va Janubiy qozog‘iston yerlarida

yashaganlar. Ikkinchi guruh saka–tiay - taradarayya, ya’ni daryoning narigi tomonida yashovchi

saklar deb atalgan. Ular Orol dengizi buylarida, Sirdaryoning quyi oqimida yashaganlar.

Pomirning tog‘li tumanlarida va Farg‘onada saka – xaumovarka deb ataluvchi saklar

yashaganlar. Miloddan avvalgi II–I asrlarda yuqorida ko‘rsatilgan o‘lkalarda yashovchi aholi

ilk davlat uyushmalarini tashkil etganlar. Bu davlat uyushmalari o‘zining ma’lum hududi,

chegaralariga ega bo‘lib, iqtisodiy–geografik makon–katta bir viloyat sifatida shakllanib borgan.

Bu davrlarda Xorazm, Baqtriya, Marg‘iyona, Sug‘diyona, Farg‘ona kabi viloyatlar mavjud edi.

Ahmoniylar bosqiniga qadar o‘lkaning asosiy qismini birlashtirib turuvchi siyosiy markaz

shimolda Xorazm, janubda Baqtriya hisoblangan.

“Katta Xorazm” davlat uyushmasi ittifoqi hududi hozirgi Xorazm yerlari bilan

chegaralanib qolmay, balki uning atroflari–hozirgi qoraqalpog‘iston, Marv hamda

Amudaryoning quyi oqimigacha bo‘lgan yerlarni o‘z ichiga olgan. ’’Katta Xorazm’’ davlati

to‘g‘risida xorazmshunos olim S.P.Tolьstov, yevropalik olim V.Xenn, I.Gershkovich, birinchi

o‘zbek arxelog olimi Ya././ulomov ham qimmatli ma’lumotlar beradilar. Ular “Avesto” dagi

ma’lumotlarga asoslanib, Markaziy Osiyoning katta qismi “Katta Xorazm” xududiga qarashli

ekanligini isbotlashdi (“Avesto” da tilga olingan 16 viloyatning 9 tasi Katta Xorazm hududida

joylashgan

Yunon tarixchisi Gerodot ma’lumotiga ko‘ra qadimda Oks (Amudaryo) bo‘ylab 360 dan

ziyod sun’iy kanallar, suv inshootlari mavjud bo‘lgan. Dehqonchilikda dukkakli ekinlar, meva–

sabzavot yetishtirishga e’tibor ko‘p bo‘lgan. Paxtachilik rivoj topa boshlagan. qal’aliqir,

Ko‘zaliqir, Janbosqal’a kabi shaharlar barpo etilgan. Davlatni mustahkamlash maqsadida poytaxt

va boshqa shaharlar qalin va mustahkam mudofaa devorlari bilan o‘ralgan. Gerodotning asosli

ma’lumotlariga qaraganda, miloddan avvalgi VIII-VII asrlarda Oks-Tajan vohasi. Ya’ni hozirgi

Turkmaniston xududlari ’’Katta Xorazm’’ yerlari bo‘lgan. Biroq ilk davlatchilik masalasida juda

ko‘plab ilmiy munozaralar, baxslar bo‘lib o‘tganiga qaramay, bu masala hanuz o‘z yechimini

topgan deb hisoblanmaydi. Xususan, ’’Katta Xorazm’’ davlatining hududiy joylashuvi va paydo

bo‘lgan davri masalalari ham ancha munozarali mavzu. Rivoyat va afsonalarga qaraganda

Xorazmning eng qadimiy siyosiy sulolalari sifatida, Siyovushiylar tilga olinadi. ’’Avesto‘’

bo‘yicha Siyovarshon Kavousning o‘g‘li bo‘lgan. Siyovarshon o‘limidan so‘ng uning nabirasi

Kova Xisrav bobosi qotilidan o‘ch olib Xorazmda birinchi sulolaga asos soladi. Abu Rayxon

Beruniyning ’’Osorul boqiya’’ (qadimgi ajdodlardan qolgan yodgorliklar) kitobida Xorazmga

aholi miloddan avvalgi 1292 yilda kela boshlagan deb ko‘rsatiladi. Afsonaviy Siyovushning

Turon zaminiga kirib kelgan sanasini esa milloddan avvalgi 1200 yilda deb belgilaydi.

Ammo Katta Xorazm davlatining yaxlit tarixi, uning qachon inqirozga uchraganligi

haqida yozma ma’lumotlar uchramaydi. Biroq shu narsa ma’lumki, miloddan avvalgi IV asrda

Farasman degan podshoh, qadimgi Xorazm davlatida hukmdorlik qilgan. Uning davlatining

hududi Amudaryoning quyi havzasida edi. U Iskandar Zulqarnayn yurtimizga bostirib kirganda

uning huzuriga o‘z qo‘shinlari bilan keladi va shimolga yurishda o‘z qo‘shinlari bilan yordam

berishni taklif qiladi. Bu bilan Farasman Iskandar Zulqarnaynning Xorazm ustiga qo‘shin tortib

borishining oldini olgan edi.

Ichki va tashqi savdo–sotiq yuksak darajada rivojlangan “Avesto”da ta’kidlanishicha,

Xorazmning qadimiy sulolasi Siyovushiylar bo‘lgan. Xorazm davlati miloddan avvalgi I

asrgacha o‘z mustaqilligini saqlab qola olgan.

Markaziy Osiyodagi yana bir qadimgi davlat uyushmasi– Baqtriya edi. Bu davlatning

hozirgi Surxondaryo, qisman qashkadaryo viloyatlari, janubiy Tojikiston va shimoliy

Afg‘oniston hududlarida joylashganligi ma’lum. Bu davlat haqidagi dastlabki ma’lumotlar

yunonistonlik tabib Ktesiy asarlarida uchraydi. Boshqa yunon salnomachisi Diodot esa Ktesiy

ma’lumotlariga asoslangan holda Ossuriya podshosi Ninning Baqtriyaga qilgan harbiy yurishlari

haqida xabar beradi. Nin baqtriyaliklarga qarshi 170 ming piyoda 210 ming otliq askar to‘plab

hujum boshlagan. Poytaxt Baqtra (hozirgi Balx) mustaxkam mudofa inshoatlariga ega bo‘lgan.

Baqtriya hukmdori Oksiart esa vatan himoyasiga 400 ming kishilik qo‘shin to‘playdi. Dastlab

Baqtriya qo‘shinlari Ossuriyaliklarga katta talafot keltiradi, lekin keyinchalik chekinishga

majbur bo‘ladi va qo‘shinlarni bo‘lib shaharlar mudofasiga yuboradi.

Bunda ustalik bilan foydalangan Nin shaxarlarni birin-ketin bosib oladi, ularning boyligi

talanadi. Ma’lum vaqt o‘tgach Midiya bilan Ossuriya o‘rtasida urush kelib chiqadi. Midiya

aslzodalari baktriya qo‘shinlarini o‘z tomonlariga og‘dirib olib, Ossuriya qo‘shinlariga katta

talofat keltirganlar. Ktesiy Ahmoniylar podshosi Kir II ning SHarqqa yurishi munosabati bilan

yana Baqtriya haqida ma’lumotlar beradi

Keyingi yillarda qadimgi Baqtriya xududida olib borilgan arxelogik tadqiqot ishlari

natijalari Janubiy Baqtriyada Oltin-1 va Oltin-10, hamda Baqtra shahri vayronalari, SHimoliy

Baqtriyada esa Kuchuktepa, qiziltepa, Talashkantepa, Bandixon-2 kabi yodgorliklar qadimgi

Baqtriya podshohligi haqida qadimgi mualliflarning bergan ma’lumotlari to‘g‘ri ekanligini

tasdiqlaydi. Topilmalar bu davlatda yashagan aholi mustahkam mudofa devorlari bilan o‘rab

olingan shahar tipidagi makonlarda yashab dehqonchilik, chorvachilik va xunarmandchilik,

binokorlik va savdo-sotiq bilan shug‘ullanishganligini tasdiqlaydi. Baqtriya Buyuk Ipak

yo‘lining markazida joylashganligi sababli qadimgi shahar madaniyati aynan shu hududda

shakllangan. Gerodot Baqtriyani Misr va Bobil kabi yirik davlatlar qatorida tilga oladi. qadimgi

Baqtriya tabiiy boyliklari tufayli Xitoy, Hindiston, Misr, Bobil qatorida mashhur bo‘lgan.

Masalan, Badaxshon lojuvardi (lazuriti) boshqa yurtlarda ham qadrlangan. “Avesto”da Baqtriya

eng go‘zal o‘lkalardan biri sifatida ta’riflanadi. Unga qarashli Vaxsh vodiysi unumdor bo‘lib,

dehqonchilik madaniyati taraqqiy topgan. Hunarmandchilikda ayniqsa zargarlik keng rivojlangan

edi. Eronda saroy tabibi bo‘lib ishlagan yunon tarixchisi Ktesiyning yozishicha, Baqtriya

miloddan avvalgi III–II asrlarda qudratli davlat bo‘lgan. Bu davlat bir qancha mahalliy

hokimliklarni birlashtirgan harbiy demokratiya tipidagi davlat edi. Baqtriya hukmdorlari oltin va

kumush tangalar zarb etganlar. “Baqtriya” nomi Esxilning eramizgacha bo‘lgan 472 yili sahnaga

qo‘yilgan “Forslar” tragediyasida ham uchraydi. Ko‘plab mualliflar baqtriyaliklarga “ko‘p

sonli”, “jangovar” va “botir” xalq sifatida tavsif beradilar.

“Avesto” hamda yunon mualliflarining guvohlik berishicha, Zarafshon va qashkadaryo

vodiysida dehqonchilik bilan shug‘ullanuvchi ko‘plab aholi istiqomat qilgan. Yozma manbalarda

bu hudud Sug‘da (“Avesto”da), Suguda (Behistun yozuvlarida), Arrian, Strabon, Kurtsiy Ruf

asarlarida esa Sug‘diyona deb nomlangan.

Sug‘diyona hududlari hozirgi O‘zbekistonning Samarqand, Navoiy, Buxoro va

qashkadaryo viloyatlari, Tojikistonning Panjikent, O‘ratepa va Xo‘jand yerlarini o‘z ichiga

olgan. So‘nggi yillarda olib borilgan tadqiqotlar natijasida qadimgi davlatlar ro‘yxatiga

Sug‘diyona davlatini ham kiritish imkoniyati tug‘ildi. Miloddan avvalgi IX-VII asrlarga oid

tarixiy-madaniy yodgorliklar Sug‘diyona hududlarida davlatchilik tarixi aynan mana shu davrdan

boshlanganligidan dalolat beradi. Turli manbalarda Sug‘da, Sug‘uda, Sug‘diyona nomlari bilan

mashhur bo‘lgan qadimgi tarixiy madaniy o‘lka hozirgi Zarafshon va qashqadaryo vohalarini o‘z

ichiga oladi. Ilk davlatchilikning eng asosiy belgilaridan bo‘lgan ko‘hna shahar xarobalari

So‘g‘diyonaning to‘rta joyida (Erqo‘rg‘on, Afrosiyob, Uzinqir, Ko‘ktepa) topib o‘rganilgan

bo‘lib, ular hozircha O‘zbekistondagi eng qadimgi rivojlangan shahar madaniyatini o‘zida aks

ettiradi.

Sug‘diyonada yashagan aholi yuksak dehqonchilik va chorvachilik madaniyatiga ega

bo‘lganlar. Bu yerda hunarmandchilik ham yaxshi rivojlangan. Yaqin-yaqinlarga qadar sug‘d

kulolchiligi miloddan avvalgi VI-IV asrlardagi Eron axamoniylari kulolchilik sa’nati bilan

bog‘lanar va uni ’’axamoniylar sopoli’’ deb atardilar. Keyingi 25-30 yil davomida o‘tkazilgan

arxeologik qazishmalar Sug‘diyona kulolchiligi’’- miloddan avvalgi IX-VII asrlardayoq,

rivojlanganligini isbotladi. Davlatning markazi Marokanda (Samarqand) bo‘lgan. Eng qadimgi

shahar–Afrosiyob taxminan 2700–2800 yil muqaddam tashkil topgan. Sug‘d tili o‘sha

paytlardayoq jahon savdo tili darajasiga ko‘tarilgan. Bu davlat qo‘shni mamlakatlar bilan savdo–

sotiq, tijorat ishlarini yo‘lga qo‘ygan.

Gerodotning O‘rta Osiyo to‘g‘risidagi asosiy fikrlari forslarning sak-massagetlarga qarshi

yurishlari, Kir II va Tumaris o‘rtasidagi siyosiy munosabatlar, ahamoniylar qo‘shinlari tarkibida

yurtimiz xalqlari jangchilarning ishtroki, ularning qurol-aslahalari, yo‘lboshchilari, ularning

jasoratlari, sak-massagetlarning turmush tarzi va diniy e’tiqodi va boshqa ma’lumotlardan iborat:

O‘zbek xalqining ilk davlatchilik tarixi geografik, hududiy ma’noda hozirgi O‘zbekiston

hududiga to‘g‘ri kelmaydi. Ilk davlatlar orasida aniq ma’muriy chegaralar bo‘lmagan. qadimgi

Baqtriya, Xorazm, Sug‘d chegaralari tabiiy bo‘lib yaqin hududlardagi joylarning geografik

bo‘luvchisi sifatida dashtlar, cho‘llar va tog‘lardan foydalanilgan.

Xulosa qilib aytganda, o‘zbek xalqi va uning ajdodlari ilk davlatchiligi taraqqiyoti o‘troq

dehqonchilik xo‘jaligi va qadimgi shaharlar tarixi bilan uzviy bog‘liq bo‘lgan. Ilk davlatlar

tashkil bo‘lishida, jamiyat rivojlanishining ichki qonuniyatlaridan tashqari ijtimoiy – iqtisodiy

munosabatlarning yuqori darajasi- hunarmandchilik, almashinuv va savdoning kuchayib borishi,

siyosiy qarama – qarshiliklar va harbiy to‘qnashuvlar ham ta’sir qilgan.

Vatanimiz hududidagi eng qadimgi davlatlar miloddan avvalgi VI –IV asrlarda Eron

ahamoniylariga tobe bo‘lib yashadilar. Mil. avv. 329 yildan boshlab bu hududga Iskandar

Zulqarnayn boshchiligida yunon–makedon qo‘shinlari bostirib kirdi. qadimgi Baqtriya va

Sug‘diyona zo‘rlik bilan Iskandar Zulqarnayn davlati tasarrufiga kiritildi. Mil. avv. 323 yilda

Iskandar Zulqarnaynning Bobilda vafot etishi siyosiy vaziyatni o‘zgartirib yubordi. Yunon

hukmdorlari o‘rtasida hokimiyat uchun shafqatsiz kurash boshlandi. Mil. avv. 312 yilda

Iskandarning eng ishonchli sarkardalaridan biri Salavka kurashda g‘olib kelib Bobil, Midiya,

Old Osiyo, Eron va O‘rta Osiyoda o‘z hukmronligini o‘rnatdi. Biroq Baqtriya, Parfiya va Sug‘d

yerlarini bo‘ysundirish uchun ko‘r urushlar qildi va mil. avv. 306 – 301 yillardagina ularni

bo‘ysundirdi.

Salavka Iskandar davrida Spitamenni qiziga uylangan edi. qarindoshchilikni hisobga

olibmi yoki boshqa maqsadni nazarda tutibmi, Salavka mil. avv. 293 yilda o‘g‘li Antiox I ni

SHarqiy viloyatlarga, jumladan, O‘rta Osiyo yerlariga hokim etib tayinlaydi. Biroq salavkiy

hukmdorlari hokimiyatni qo‘lda saqlab qolish uchun tinimsiz urushlar olib borishdi. Ular

davlatni satraplarga (viloyatlarga) bo‘lib boshqarishdi. Har qaysi satraplikni shoh tomonidan

tayinlab qo‘yilgan satrap yoki strateg deb nomlanuvchi shaxs boshqargan. Ular asosan

yunonlardan, ayrim hollarda ellinlashgan mahalliy aholidan tayinlangan.

Mil. avv. 360 - 350 yillarga kelib Kichik Osiyo va Bolqon yarim orolida Salavkiy

hukmdorlari o‘rtasida hokimiyat uchun kurashlar avj oldi. Natijada salavkiylar davlatining

sharqiy satraplari siyosiy hayotida o‘zgarishlar sodir bo‘ldi.

Miloddan avvalgi 250 yilga kelib dastlab Parfiya, keyin esa Yunon-Baqtriya davlatlari

salavkiylar davlati tarkibidan ajralib chiqdi. (Miloddan avvalgi VII asrga oid Ossuriya

hujjatlarida Parfiya haqidagi dastlabki ma’lumotlar uchraydi).

Miloddan avvalgi 247 yilda Parfiyada arshak boshchiligidagi parnlar qabilasi Niso

shahriga hujum qilib uni egallaydilar. SHu yili parnlar Arshakni o‘zlariga podsho qilib

saylaydilar. Tarixiy manbalarga qaraganda Arshak o‘zining tashkilotchiligi, jasurligi va mohir

diplomatligi sababli qisqa muddat ichida mustaqil davlat tuzishga erishdi.

Miloddan avvalgi 235 yildan boshlab Parfiya podsholari o‘z davlatlari xududini kengaytirib

bordilar. Miloddan avvalgi 155 yilda Midiya podsholigini, 141 yilda Bobilni bosib oldilar va

Rim imperiyasining kuchli raqibiga aylanadilar. Ikki kuchli saltanatning o‘zaro munosabatlari

SHarq va /arbdagi siyosiy jarayonlarni belgilab bera boshlaydi.

Miloddan avvalgi 1 asrga kelib ba’zi davlatlar Parfiya davlati tarkibidan chiqib keta boshlaydi.

Parfiya davlatiga Arshakiylar miloddan avvlgi III asr o‘rtalaridan milodning III asriga qadar

hukmronlik qilgan. Bu davrda fors yerlarida yangi kuchli davlat Sosoniylar davlati vujudga

kelmoqda edi. Keyinchalik Parfiya saltanatini ana shu Sosoniylar davlati ag‘darib tashladi.

Yunon-Baqtriya davlatining salavkiylardan ajralib chiqishga yunon zodagonlarining qo‘zg‘oloni

sabab bo‘ldi. Bu qo‘zg‘olonga diodot rahbarlik qildi va uni mahalliy aholi qo‘llab quvvatladi.

Diodot o‘zining ming shaharlik Baqtriya davlatining shohi deb e’lon qildi. Diodotdan keyin

Yunon-Baqtriyada Yevtidem hukmronlik qildi. Miloddan avvalgi 199-167 yillarda hukmronlik

qilgan Yevtidemning o‘g‘li Demetriy davrida Yunon-Baqtriya davlati o‘z taraqqiyotining yuqori

cho‘qqisiga ko‘tarildi. Bu davlatga Hindistonning ham bir qismi qo‘shib olindi. Parfiyada

hokimiyat Mitridat I qo‘liga o‘tishi bilan Baqtriyaga harbiy tazyiqni kuchaytirdi. SHundan keyin

Mitridat I Margiyonani bosib oldi. Bir oz vaqt o‘tgach Sug‘diyona Baqtriyadan ajralib chiqdi.

Yevtidem, Demetriy, Yevkradit, Geliokl hukmronlik qilgan davrlarda tinimsiz urushlar olib

borildi va Hindistonning shimoliy-g‘arbiy qismidan Amudaryo va Sirdaryo o‘rtasidagi katta

yerlar qo‘shib olindi.

Miloddan avvalgi II asrning o‘rtalariga kelib ko‘chmanchi yuejchi qabilalari zarbasi

ostida Yunon-Baqtriya davlati inqirozga uchradi.

Yunon-Baqtriya davlati 120 yil yashadi. SHu davr mobaynida uning iqtisodi va

madaniyati yuksaldi. Hunarmandchilik va savdo-sotiq rivojlandi, ko‘plab shaharlar qurildi.

Arxeologik tadqiqotlar Yunon-Baqtriya podsholigida dehqonchilik, xunarmandchilik, ayniqsa

Temurchilik, kulolchilik va zargarlikning yuqori darajada rivojlanganidan guvohlik beradi.

Yunon-Baqtriya davlatida tangalar hukmdor tasviri bilan zarb etilgan. Dajla daryosi bo‘yidan to

Baqtriyagacha bo‘lgan karvon yo‘lining qurib bitkazilishi bilan xalqaro savdo va madaniy

aloqalar jonlangan. Baqtriya orqali Xitoydan Hindistongacha boradigan karvon yo‘li o‘tgan va

Buyuk ipak yo‘li tarmoqlarga bo‘lingan.

Olib borilgan arxeologik tadqiqotlar natijasida O‘rta Osiyoning janubiy xududlaridan

ellinizm madaniyati bilan bog‘liq bo‘lgan turar joylar, madaniy-ma’naviy madaniyat buyumlari,

tanga pullar topildi.Ellinizm madaniyati bu xududlardagi mahaliy shaharsozlik, haykaltaroshlik,

badiy-amaliy san’at, alifbo va boshqalarga ta’sir etganidan dalolat beradi. SHu bilan birga bu

topilmalar mahaliy madaniyatdagi rivojlanish antik davr SHarq va g‘arb madaniyatining o‘zaro

uyg‘unlashuvi natijasida o‘ziga xos madaniyat darajasiga ko‘tarilishining ham guvohidir.

Lekin Yunon madaniyati an’analari yoyilgan bo‘lishiga qaramay, Markaziy Osiyo

xalqlari o‘zlarining qadimiy madaniyatlari an’analariga sodiq qoldilar. Ular Ellin madaniyatining

eng afzal tomonlarini qabul qilib, yangi asoslarini rivojlantirdilar.

Miloddan. avvalgi III asr oxiri va II asrda Farg‘ona (Dovon)da, Sug‘dda alohida shahar

davlatlar shakllanadi. Ayni shu davrda qang‘ davlati qaror topishi yuz bergan. Bu

davlatlarning har biri o‘z tangalarini zarb etgan. Bu esa mustaqil mulk mavjud

bo‘lganligidan dalolat beradi.

Miloddan avvalgi III asrning boshlarida qang‘ davlati paydo bo‘ldi. Keyinchalik Yunon-

Baqtriya davlati hamda ko‘chmanchi qabilalar bilan kurash natijasida qang‘ davlati yanada

mustahkamlandi va O‘rta Osiyoda eng yirik davlatlardan biriga aylandi. Bu davlatning asosiy

negizini Sirdaryoning quyi oqimida yashovchi qang‘lar tashkil etganlar. Miloddan avvalgi II

asrning boshlariga kelib qang‘ davlatining xududi Farg‘ona vodiysi shimoliy-sharqda yuechji

qabilalari bilan, shimoli-g‘arbda Sarisu daryosi, g‘arbda Cirdaryogacha borgan.

Miloddan avvalgi II-I asrlarda qang‘liklar Amudaryo va Sirdaryo oralig‘idagi yerlarni va

Xorazmni o‘zlariga bo‘ysundirdilar. Manbalarda qang‘ podsholarining ikkita: yozlik va qishlik

qarorgohlari eslatiladi. Ular yozni O‘trorda (hozirgi qozog‘istondagi Aris va Turkiston

oralig‘ida), qishni esa qang‘a-qang‘dez (hozirgi toshkent viloyati Oqqo‘rg‘on tumanida)

o‘tkazganlar.

qang‘ davlatining shimolida, shimoli-qarbida va shimoli-sharqida bir qancha qabilalar

mavjud bo‘lib, ular asosan chorvachilik bilan shug‘ullanganlar. Toshkent vohasida yashovchilar

asosan dehqonchilik va bog‘dorchilik bilan shug‘ullanganlar. Ular arpa, bug‘doy, tarig‘, no‘xot,

sholi va boshqa donli ekinlar yetishtirganlar. Mevali daraxtlar va uzumzorlari ko‘p bo‘lgan.

Sirdaryoning o‘rta oqimida yashovchi qang‘arlar asosan dehqonchilik va chorvachilik bilan

shug‘ullanganlar. qurama va CHotqol tog‘larida Temurchilik, misgarlikning rivojlanishi uchun

kerakli ma’danlar bo‘lgan. Bu joylarda juda ko‘plab mis, Temur, kumush va boshqa metallar

olingan.

qang‘ shaharlari qalin va baland devorlar bilan o‘rab olingan. Devorlarning tashqarisida

qal’a atrofi gir aylantirilib chuqur va keng qilib handaq qazilgan. SHaharlar ichida ark

shahristonlarning ham baland devorlari bo‘lgan. Yirik shaharlardan, tashqari Toshkent vohasida

yuzga yaqin aholi yashaydigan katta va kichik qo‘rg‘onlar ham mavjud bo‘lgan.

Davlat iqtisodiyotining gullab yashnashiga uning xududidan Buyuk Ipak yo‘lining shimoliy

tarmog‘i o‘tganligi katta imkon yaratdi. Lekin ayni shu hol Xitoy bilan urushlarning kelib

chiqishiga sabab bo‘ldi. Bu urushlarda qang‘arlar ko‘pincha g‘olib chiqqanlar. Ma’lumotlarga

qaraganda qang‘ davlatiga yurishlardan birida jo‘natilgan 60000 nafar xitoylik jangchidan 10000

ga yaqini Xitoyga qaytib borgan.

Qang‘ podsholari davlatning ichki va tashqi siyosati va boshqa muhim masalalarni o‘z

oqsoqollari bilan maslahatlashib hal qilganlar. Davlat kengashida qabila boshliqlari, harbiy

sarkardalar faol ishtirok etganlar. Milodiy III asrda qang‘ davlati parchalanib, keyinchalik, yaьni

V asrga kelib uning hududi Eftalitlar davlati tarkibiga qo‘shib olindi.

Davon davlati tahminan miloddan avvalgi III asrning oxirida miloddning II asrigacha

mavjud bo‘lgan.Davon davlati tarixi haqidagi batafsil ma’lumot Xitoy yilnomalarida uchraydi.

Masalan, Davonda bo‘lgan xitoy sayyoxi CHjan TSyan bunday deb yozadi: ’’Davon diyorida 70

tacha katta-kichik shahar bor; aholisining soni bir necha yuz mingga yetadi. O‘q-yoy va nayzalar

bilan qurollanishgan. Xalqi ot choptirib o‘q otishga mohir’’. Boshqa bir Xitoy solnomasida:

’’An’si (Eron) shaharlari Davondagiga o‘xshashdir’’-deb yozilgan.

Farg‘ona vodiysi, hozirgi qirg‘iziston respublikasi hududida joylashgan Davon (Parkana,

Farg‘ona) davlatining poytaxtlari-bosh shahar Ershi (hozirgi Andijon viloyati Marxamat tumani),

ikkinchi shahar Yuchen (hozirgi qirg‘izistonning O‘zgan vohasi)da bo‘lgan.

Miloddan avvalgi II asrdan boshlab qashqardan Davonga shimoliy yo‘ldan karvon yo‘li

harakati boshlandi. Bu yo‘ldan ipak va boshqa mahsulotlarning halqaro tranzit savdosi amalga

osha boshlaydi. Bu paytga kelib Davon aholisi ko‘paya boshlaydi va ko‘plab mustahkamlangan

aholi manzilgohlari paydo bo‘ladi. Savdo yo‘lida Davon muhim ahamiyatga ega bo‘la boshlaydi.

CHjan TSyan shunday yozadi “o‘troq aholi yer haydaydi, g‘alla va sholi ekadi. Ularda musallas

navli uzum, juda ko‘plab yaxshi otlar bor”. Xitoyliklarni ayniqsa, o‘zlari uchun notanish bo‘lgan

beda va uzum xayratga solgan. CHjan TSyan ma’lumotida shunday gap bor: ’’Xitoy elchisi

urug‘ keltirdi, shunda osmon farzandi (Xitoy imperatori) unimdor yerga beda va uzum ekdi’’.

Xitoy xukmdorlarini ko‘proq Farg‘onaning nasldor otlari qiziqtirgan. Otlar naslining biriga xatto

“Samoviy” deb nom berganlar. Davonning mashhur ’’Samoviy otlari’’ tasvirlari tushirilgan

qoyatosh suratlari Aravon qoyasida, Navqat vohasi va Obishisoyda topilgan va hozirgacha

saqlanib qolgan. Bu tasvirlar Davon o‘zining samoviy otlari bilan qadimdan mashhur

bo‘lganligini tasdiqlabgina qolmasdan, Farg‘onaliklarning yuksak tasviriy sa’nat sohiblari

bo‘lganligidan ham dalolat beradi. qo‘shni davlatlar, ayniqsa, xitoy imperatorlari Davon otlarini

nihoyatda qadrlaganlar. Otlar va Davonning serunum yerlari uchun miloddan avvalgi II asrning

oxirlarida Xitoy va Davon o‘rtasida harbiy to‘qnashuvlar ham bo‘lib o‘tgan. Bu to‘qnashuvlarda

davonliklar o‘z mustaqilliklarini saqlab qolishga muvaffaq bo‘lganlar, chunki Davon davlatida

yaxshi qurollangan va mashq ko‘rgan qurolli kuchlar mavjud bo‘lgan.

Miloddan avvalgi III asrda bu davlat “Dovon” keyinroq esa “Boxon” va “Polona”

nomlari bilan tilga olinadi. “Polona” bu “Farg‘ona”ning xitoycha talaffuz etilishidir. Xitoy

manbalariga ko‘ra mil.av. II asrda Farg‘onada 300 mingga yaqin aholi yashagan

Miloddning II asrida Farg‘ona davlati barham topdi va uning yerlari Kushon podsholigiga

qo‘shib olindi.

Kushon podsholigi. Kushonlar davri O‘rta Osiyo, Afg‘oniston, Pokiston va Hindiston

xalqlari tarixidagina emas, balki butun dunyo madaniyatining taraqqiyotida alohida o‘rin

egallaydi. CHunki bu davrda tili, dini va etnik madaniyati bir xil bo‘lgan halqlarning siyosiy

jihatdan birlashish jarayoni kechdiki, bu hol insoniyat tsivilizatsiyasi taraqqiyotida turtki

vazifasini bajardi.

Spitamen qo‘zgoloni mag‘lubiyatga uchragandan so‘ng mil.av. I asr oxirlarida asli

O‘rta Osiyoda yashagan massaget tohar qabilalarining katta bir qismi SHarqiy

Turkistondan to Mug‘uliston chegaralarigacha bo‘lgan hududlarga ko‘chib o‘tganlar. Ana

shu qabilalar tarixi bilan bog‘lik mil.av. IV asr oxirlari va milodning V asriga oid

ma’lumotlar Xitoy manbalaridan olinligi sababli qabila, urug‘, shaxslar, joy va shahar

nomlari xitoycha nomlar bilan berilgan. O‘rta Osiyodan SHarqqa tomon ko‘chib o‘tgan

massaget - toharlarni Xitoy manbalarida yue- chjelar nomi bilan ataganlar. Xitoyning

shimolidagi katta hududlarda xunn qabilalari yashagan. Xunnlar bilan yue - chjelar o‘rtasida

ziddiyatlar kuchayib, xunnlar mil. avv. 176 - yili yue-chjelarni g‘arbga siqib chiqaradi.

Farg‘ona (Dovon) podsholigi hududlariga chekingan yue-chje qabilalari bu yerda shahar

va qishloqlar barpo qiladilar. Hozirgi Namangan viloyati Kushon qishlog‘i va Kosonsoy

tumani shular jumlasidandir. Ular mil. av. 140-130 yillarda Yunon - Baqtriyani ham o‘zlariga

tobe qiladilar va “Katta Yue-chje” davlat uyushmasiga asos soladilar. Bu davlat

uyushmasiga beshta hokimlik: Guyshuan, Xyumi, SHaunmi, Xise va Dumilar bo‘ysunar

edi. Bulardan biri Guyshuan (Kushon) hokimligi ancha kuchayib, boshqa hokimliklarni

birlashtiradi va Guyshuan hokimi Kudjula Kadfiz o‘zini yagona hokim deb e’lon

qiladi. Natijada yangi Kushon davlati paydo bo‘ladi va hozirgi Surxondaryo viloyatining

SHo‘rchi tumanidagi Dalvarzintepada joylashgan manzilgoh bu davlatning poytaxti bo‘lib

qoladi. Kudjula Kadfiz davlat chegaralarini kengaytirib, qudratini oshiradi. Parfiya,

hozirgi Afg‘oniston hududi va Kashmirni egallaydi. Kudjula vafotidan keyin uning o‘g‘li Vima

taxtga chiqadi va Hindistonning markaziy viloyatlarini o‘z davlati tarkibiga qo‘shib oladi.

Vima Kadfiz 30 yil hukmronlik qilgan. Undan so‘ng Kanishka mamlakatni

boshqaradi va u Hindistonning janubiy hududlarini zabt etadi. Natijada Kushon davlati

katta saltanatga aylanib, Xitoydagi Xan sulolasi hamda Rim imperiyasi bilan

raqobatlashish darajasiga ko‘tarildi. Kushonda davlatida viloyatlar va shaharlar davlat

tepasida turuvchi oliy hukmdor noiblari tomonidan boshqarilgan. Ular oliy hukmdorga

so‘zsiz itoat etib, doimiy ravishda davlat xazinasiga o‘lponlar to‘lab turganlar.

Kushonlar davlatida zarb etilgan kumush, oltin tangalarning bir tomonida Budda

xudolari, zardushtiylar xudolari Anaxita, Mitra rasmlari uchrasa, ikkinchi tomonida esa

“shoh”, “shohlar shohi” atamasini ko‘ramiz. Buyuk ipak yo‘li tarmoqlarida joylashgan

Kushon podsholigi gullab yashnadi. Ko‘pdan ko‘p yangi shaharlar bunyod etildi. Bu

davrda ko‘plab sug‘orish inshootlari qurilib, yangi yerlar o‘zlashtirildi. SHaharlar

qurilishida aniq binokorlik qoidalari amalga oshirilgan. SHaharlar tug‘ri burchakli bo‘lib,

qalin deganvorlar bilan o‘ralgan. SHahar tuzilishiga ko‘ra, u bir necha qismlarga bo‘lingan:

hokim saroyi (qal’a), hunarmandchilik ustaxonalari, guzarlar, alohida ibodatxonalar

joylashgan qismi, savdo maydoni va boshqalar tartibli ravishda joylashgan edi. Kushon

podsholigi iqtisodiyotining asosini sug‘orma dehqonchilik, savdo va hunarmandchilik tashkil

qilib, yuqori darajada rivojlangan. Xitoy va Rim saltanati bilan savdo va elchilik munosabatlari

o‘rnatilgan. Savdo munosabatlarining rivojlanishida Buyuk ipak yo‘lining ahamiyati katta

bo‘lgan. Termizdan Rim tangalari xazinasi, O‘rta yer dengizi atrofi hududlarida esa

kushon tangalari topilgan. Kanishka davrida Hindistondan tarqalgan Budda dini davlat

diniga aylandi. Oromiy va yunon yozuvlari bilan birga kushon yozuvi ham mavjud

bo‘lgan. Kushon saltanati davrida me’morchilik va tasviriy san’at yuksak darajada

rivojlangan edi. Buni o‘lkamizning Ayritom, Ko‘hna Termiz, qoratepa budda

ibodatxonalari Fayoztepa, Xolchayon, Dalvarzintepa va boshqa joylardan qazib olingan

arxeologik topilmalardan ko‘rishimiz mumkin. Kushon davri shaharlari xarobalarini va

qabrlarini o‘rganish o‘lka xalqlarining urf odatlari, diniy qarashlari to‘g‘risida qimmatli

ma’lumotlar beradi. Xususan, Dalvarzintepa ashyolari kushonlarning diniy e’tiqodlari

buddizm bilan zardushtiylik bo‘lganini ko‘rsatadi. Ayniqsa, yapon olimlari bilan

Darvarzintepada, frantsuz arxeologlari bilan Afrosiyobda olib borilgan taqiqotlar muhim

ma’lumotlar beradi. Kushon saltanati inqirozi Xuvishka podsholigi davridan boshlanadi.

Bu jarayon Erondagi Sosoniylar davlatining tarix sahnasiga chiquviga asosiy omil bo‘ldi.

Xususan, sosoniy hukmdorlardan SHopur I ning (milodiy 242-243 yillar) va SHopur II

ning (mil. 309-379 yillar) Kushonlarga bergan zarbalari hal qiluvchi o‘rin tutdi. IV asrga

kelib Kushon podsholigi asosiy hududlaridan mahrum bo‘ldi. Kushonlarning ayrim mulklari

faqat SHimoliy Hindistonda ma’lum vaqtgacha saqlanib qoldi.

Kushon saltanati olti asr davomida insoniyat jamiyati taraqqiyotida o‘chmas iz qoldirdi.

Bu davrda yaratilgan noyob san’at asarlari, madaniyat yodgorliklari uning o‘tmish qudratining

namunasidir. Bu madaniyat uzoq SHarq, Yaponiya, Hindiston va Indoneziya xalqlari

madaniyatiga g‘oyat katta ta’sir ko‘rsatdi va bizning davrimizgacha yetib keldi. Bu davrda

Eronda tarkib topgan kuchli uyushma—Eron Sosoniylarining hujumi natijasida Kushon saltanati

inqirozga yuz tutdi.

Xulosa o‘rnida shuni ta’kidlashimiz joizki, o‘zbek xalqi asrlar davomida o‘z

davlatchiligini yaratib keldi. Ammo XX asrgacha bo‘lgan davlatlarimiz deyarli butun Markaziy

Osiyoni, xatto unga qo‘shni hududlarni ham o‘z ichiga olar, ya’ni ular milliy emas edi.

Nazorat savollari

1. O‘rta Osiyo sharoitida ilk davlat tuzilmalarining yuzaga kelish jarayoni qanday

tarixiy sharoitlarda kechdi?

2. Qadimgi Xorazmning ilk davlatchilik maqomi to‘g‘risida nimalarni bilasiz?

3. Qadimgi Baqtriya davlati, uning o‘ziga xos hayoti xususida gapirib bering.

4. «Avesto» qachon va qanday tarixiy sharoitda yaratilgan?

5. «Avesto»da qanday g‘oyalar ilgari surilgan?

6. Axamoniylarning yurtimizga bosqini qachon va qanaday maqsadlarni ko‘zlab

amalga oshirilgan?

7. «To‘maris» va «Shiroq» jasoratlari haqida so‘lab bering.

8. Frada qo‘zg‘oloni haqida nimalarni bilasiz?

9. Makedoniyalik Iskandarning O‘rta Osiyoga istilochilik yurishlarini uyushtirishdan

ko‘zlagan maqsadlari nima edi?

10. Spitamen boshchiligidagi xalq qo‘zg‘oloni to‘g‘risida tushuncha bering.

11. Ellinizm madaniyati nima va siz uni qanday talqin etasiz?

12. Yunon-Baqtriya davlati qachon vujudga kelgan?

13. Yunon-Baqtriya davlatini halokatga olib kelgan sabablarni gapirib bering.

14. Parfiya davlati haqida nimalarni bilasiz?

15. Qang‘ davlatida boshqaruv tizimi qanday bo‘lgan?

16. Davan (Farg‘ona) davlati haqida tushuncha bering.

4-mavzu. Ilk o‘ra asrlarda o‘zbek davlatchiligi: ijtimoiy-siyosiy, iqtisodiy, madaniy hayot

Reja:

1. Eftaliylar sulolasi. Eftaliylar davrida ijtimoiy-iqtisodiy va madaniy hayot.

2. Turk hoqonligi. Hoqonlik davrida O‘rta Osiyo хalqlarining iqtisodiy va madaniy hayoti.

3. O‘rta Osiyo halqlari arablar istilosi va hukmronligi davrida.

Tayanch so‘z va iboralar: Kidariylar. Eftaliylar. Yerga egalik qilish munosabatlari.

Dehqon. Kadivarlar. Kashovarzlar. Mazdakchi- lik. Turk xoqonligi. Ijtimoiy-iqtisodiy

munosabatlar. Madaniy hayot. Arab xalifaligi. Arablar istilosi. Soliq siyosati. Xalq

qo‘zg‘olonlari. Muqanna.

1.Eftaliylar sulolasi. Eftaliylar davrida ijtimoiy-iqtisodiy va madaniy hayot.

Eftaliylar, ularning etnik tarkibi, davlat tashkil etishlari xususida tarixiy manbalarda turli

xil qarashlar mavjud. Rim va Vizantiya tarixchilari Martselin (IV asr), Prokopiy Kesariyskiy,

Feofan Vizantiyskiy (VI asr), arman tarixchilari Lazar Parbskiy (V asr), Favst Buzand (IV asr),

xitoy solnomalaridan Bey-shi (VI asr) bergan ma’lumotlar shular jumlasidandir. Masalan,

eftaliylar Xitoy manbalarida «i-da», «e-da», armanlarda idal, xeptal, arablarda haytal, Suriya va

lotin manbalarida eptal, abdal deb nomlanadi. Bunday turlicha atamalar har bir til va yozuvning

o‘ziga xos xususiyatlaridan kelib chiqqan. Rus va Vizantiya tarixchilarining aksariyati

eftaliylarni turkiy qabila-massagetlarning so‘nggi bo‘g‘inidan kelib chiqqan deb fikr bildiradilar.

Muqaddas «Avesto»da esa ular tatlar nomi bilan tilga olinadi. F.Vizantiyskiy esa eftallar nomini

V asrning ikkinchi yarmida podshohlik qilgan Vaxshunvor Eftalon nomi bilan bog‘laydi. Biroq

nima bo‘lganda ham shu narsa faktki, eftaliylar Turkiston mintaqasida yashab kelgan turkiy

qavmlardandir.

Eftaliylar hukmdori Vaxshunvor Eftalon 457 yilda Chag‘aniyon (hozirgi Surxon erlari)

va Badaxshonni o‘ziga bo‘ysundiradi. So‘ngra Eftaliylar Sug‘dda ham mustahkamlanib oladi.

Ular ko‘p o‘tmay o‘z hududiy erlarini kengaytirshda davom etib, Qobul va Panjob vodiysini,

Kuchu, Qashqar va Xo‘tonni (Sharqiy Turkiston) zabt etadilar. Xullas, ular avvalda Kushonlar

saltanati egallagan hududlarni birin-ketin qo‘lga kiritib, O‘rta Osiyoda yirik davlatni barpo

etadilar. Eftaliylar bir necha bor o‘zlarining g‘arbiy-janubdagi qo‘shnisi va eng kuchli raqibi

Eron sosoniylari bilan ham urushlar olib boradilar. Xususan Eron shohi Peroz bilan bo‘lgan

urushlarda ularning qo‘li baland kelib, Eron hukmdori ikki bor asirlikka tushadi. Katta to‘lov va

majburiyatlar evaziga arang qutilgan Peroz o‘g‘li Kovadni uzoq muddat eftaliylarga garovga

berishga majbur bo‘ladi. Perozdan so‘ng hokimiyatga kelgan Kovad (488-551) davrida ham

Eron eftaliylarga xiroj to‘lashga majbur bo‘lgan. V asr boshlariga kelib Eftaliylar davlati shu

qadar kuchayib ketdiki, ular 502-yilda Vizantiyaga ham yurish qilib unga katta talofat

etkazadilar. 506 yilda ikki o‘rtada tuzilgan sulx shartnomasi bo‘yicha eftaliylar Vizantiyadan

katta miqdorda o‘lja olib qaytganlar. Kovadning o‘g‘li Xusrav I Anushirvon ham 554 yilga qadar

eftaliylarga har yili xiroj to‘lab turgan. Keyinroq Turk xoqonligining eftaliylarga bergan kuchli

zarbasi natijasidagina Eron eftaliylar ta’siridan qutilishga muvaffaq bo‘lgan.

Eftaliylar davrida davlat yakka hukmdor tomonidan boshqarilgan, biroq taxt otadan

bolaga qolmay, sulolaning eng loyiq deb topilgan kishisiga berilgan. Mamlakatni markaziy

hokimiyat noiblar orqali idora etgan. Davlatni boshqarish qonun-qoidalari bo‘lgan. Mamlakat

lashkarini asosan otliq askarlar tashkil etgan.

Eftaliylar davlatida asta-sekin erga egalik qilish tartibida yangicha munosabatlar

shakllanib bordi. Bu davrga kelib sinfiy tabaqalanishning keskin kuchayishi orqasida ayrim

mulkdorlarning mavqei ko‘tarilib, ular jamoaning oddiy a’zolarini o‘z qo‘l ostigi kiritib,

mulklarini ular hisobiga kengaytirib borganlar. Bu xil mulkdorlar dehqonlar deyilgan. O‘zining

chek eridan ajralib, dehqonlar ta’siriga tushib, ularning erlarida ishlashga majbur bo‘lgan kishilar

esa kadivarlar, ya’ni ijaradorlar deb atalgan. Shuningdek erkin jamoa asosida dehqonchilik

qiluvchi aholi - kashovarzlar ham mavjud edi. Shu tariqa, kadivarlar boy dehqonlar foydasiga

ma’lum to‘lov va majburiyatlar asosida ishlab berganlar. Shu bilan birlikda bu davlatda hali

patriarxal-qulchilik munosabatlarining qoldiqlari ham mavjud edi. Chunonchi, boy dehqonlar

mulklarida juda ko‘plab qullar bo‘lganligi, ulardan turli yumushlarda foydalanilganligi tarixiy

manbalarda tilga olinadi

Bu davrda yangi tipdagi ko‘rkam va gavjum shahar-qal’alar vujudga keladi. Xorazmdagi

Berkutqal’a, Bozorqal’a, Toshkentdagi Oqtepa shular jumlasidandir. Bir necha oilalardan tashkil

topgan mazkur manzilgohlar qalin paxsa devorlar bilan o‘ralgan. Ularda hukmron tabaqa

kishilariga xos hashamatli, bezakli ark-qasrlar, ko‘p xonali binolar bilan birlikda oddiy

fuqarolarga mos qilib qurilgan odmiroq turar joylar ham o‘rin olgan. Eftaliylar poytaxti

Poykand o‘z davrining eng ko‘rkam, obod shaharlaridan sanalgan. Bu erda hunarmandchilik,

savdo-sotiq, qurilish ishlari ancha rivojlangan. Shahar Buyuk ipak yo‘lida joylashganligidan,

unda turli mamlakatlarning savdo karvonlari xilma-xil mollari bilan kelib savdo qilganlar.

Buning uchun shaharda ko‘plab bozoru rastalar, karvonsaroylar mavjud bo‘lgan. Mamlakatning

savdo-sotiq ishlarida Eronning tanga pullari bilan bir qatorda buxorxudotlar tangasi, Sug‘diy va

Xorazm tangalari ham keng muomalada yurgan. Eftaliylar Eron, Hindiston, Xitoy va uzoq

Vizantiya davlatlari bilan ham qizg‘in savdo aloqalarida bo‘lganlarki, bu esa ularga foyda,

manfaat keltiribgina qolmay, ayni chog‘da o‘zaro yaqinlashuvlarida ham muhim rol o‘ynagan.

Eftaliylar davri madaniyati xususida gap borganda shuni qayd etish lozimki, bu paytlarda

o‘lkada juda ko‘plab moddiy va ma’naviy yodgorliklar bunyod etiladi. Varaxsha shahri

obidalari, Termiz yaqinidagi Bolaliktepadan topilgan saroy, uning devorlariga ishlangan

betakror tasvirlar, o‘ymakorlik va ganjkorlik namunalari - bular ajdodlarimiz badiiy mahoratidan

yorqin dalolatdir.

Bu davrning moddiy madaniyatiga oid yodgorlik sifatida Xorazmdagi Tuproqal’a

to‘g‘risida ma’lumot keltirib o‘tish joizdir. Uning tuzilishi to‘g‘ri burchakli bo‘lib (500x 360 m),

gumbazsimon yo‘lakli va burjli mudofaa devori bilan o‘ralgan. Devorning janubiy qismidagi

darvozadan ibodatxonaga tomon asosiy ko‘cha o‘tgan. Ko‘ndalang tushgan ko‘chalar shaharni

10 ta mavzega bo‘lgan. Tuproqqal’aning shimoliy-g‘arbiy qismida maxsus ko‘tarma supa ustiga

xom g‘ishtdan saroy qurilgan. Unga yonma-yon ark binosi joylashgan. Bundan tashqari 100 ga

yaqin turar-joy, xo‘jalik binolari va 8 ta saroy zali mavjud bo‘lgan. Qal’aning janubiy-sharqiy

burchagidagi 4ta xonada teri va yog‘ochga yozilgan qadimgi Xorazm yozuvidagi 80 dan ortiq

hujjatlar topiladi.

Bu davrda o‘lkamizda yozuv madaniyati ham rivoj topgan. Aholi o‘rtasida keng

tarqalgan sug‘d yozuvi bilan birlikda undan bir qadar farq qiluvchi xorazm va eftaliy yozuvlari

ham qo‘llanilgan. Bu yozuvlarda ajdodlarimizning tarixi, taqdiriga oid ko‘plab qimmatli

bitiklar, ma’lumotlar bayon qilingan. Shuningdek eftaliylar davri qo‘shiqlari va eposlari

Firdavsiyning mashhur «Shohnoma»sida ham o‘z ifodasini topgan. Eftaliylarda kishilar turli

dinlarga e’tiqod qilganlar. Eng keng tarqalgan din-zardushtiylik bilan bir qatorda budda dini ham

ancha rasm bo‘lgan. Bundan tashqari bu erdagi mahalliy aholi avvaldan e’tiqod qilib kelgan

Vaxsh, Mitra, Anaxita (Quyosh) xudolariga ham sig‘inganlar. Sharqda qadimdan nishonlanib

kelingan «Navro‘z» va unga xos marosimlar Buxoro, Samarqand va boshqa shaharlarda va aholi

turar joylarida keng bayram qilingan. Eftaliylarning urf-odatlarida patriarxal-urug‘chilik

tuzumining qoldiqlari saqlanib qolgan. Chunonchi, Xitoy manbalarida aytilishicha, ularda bir

necha aka-ukada bitta umumiy xotin bo‘lgan. Shuningdek hukmron tabaqa vakillarida esa

buning aksi o‘laroq ko‘p xotinlilik hukm surgan. Agar boy-badavlat oila vakili vafot etgan

bo‘lsa, uni barcha rasm-rusumlar bilan, tantanali suratda tosh daxmaga, oddiy kishilar murdasi

esa tuproqdan yasalgan qabrga qo‘yilgan. Eftaliylar shaharlarida mangu olov uylari bo‘lib, ular

zardushtiylik dininng muqaddas maskanlari sifatida aholi tomonidan ziyorat etib borilgan.

Xullas, Eftaliylar davrida o‘lkamiz odamlari o‘ziga xos boy madaniy va ma’naviy turmush

tarzini yaratib, undan bahramand bo‘lishga harakat etganlar. Ayni chog‘da ular o‘zlaridan

keyingi avlodlar uchun ham munosib iz qoldirganlarki, bunga ularning davriga oid turli

hududlardan topilgan ko‘plab noyob topilmalar, asori atiqalar guvohdir.

2.Turk hoqonligi. Hoqonlik davrida O‘rta Osiyo хalqlarining iqtisodiy va madaniy hayoti.

Turkiy elatlarning keng sharqiy hududlarda qadim-qadim davrlardan buyon yashab,

o‘zlaridan munosib madaniy iz qoldirib kelganligini juda ko‘plab tarixiy manbalar tasdiq etadi.

Mo‘’tabar Xitoy manbalari, mashhur «O‘g‘iznoma», Urxon-enasoy yozuvlari, Kultegin bitiklari

bunga ishonchli guvohdir. Oltoy, Tuva hamda ularga tutash hududlarda turli turkiy qabilalar,

chunonchi, Ashin, Arg‘u, O‘g‘iz, To‘qqiz o‘g‘iz, O‘ttuz tatar, Karluq, Kitan, Tolis, Turk,

Uyg‘ur, To‘qri (toharlar), Quriqan, Duba (tuba-tuva)va boshqalar yashardilar.

VI asr boshlarida Oltoyda siyosiy jarayonlar faollashadi. O‘sha paytda hozirgi

Mo‘g‘uliston va qisman Xitoyning shimoliy hududlari ustidan Jujan xonligi hukmronlik qilardi.

Sharqiy Turkiston, Farg‘ona, Sug‘diyona, Xorazm, Baqtriya, Shimoliy Hindiston va Sharqiy

Eron hududlarida esa eftaliylar hukmronlik qilardi. Manbalarda ta’kidlanishicha Xitoyning

shimoliy qismida hukmronlik qiluvchi Vey sulolasi (386-558) xonadonlarining kelib chiqishi

ham turkiy tilli xalqlarga borib taqalardi. Shunday qilib, VI asr boshlarida Uzoq Sharqdan

Kaspiy dengizgacha bo‘lgan hududlarda hokimiyat tepasida turkiy sulolalar turardi.

VI asr boshlarida Oltoydagi turkiy qavmlar orasida Ashin urug‘ining mavqei ko‘tariladi.

Ashin urug‘idan Asan va Tuu 460-545 yillarda boshqa urug‘larni o‘zlariga bo‘ysundiradilar va

Oltoyda turkiy qabilalar ittifoqiga asos soladilar.Tuu o‘g‘li Bumin Tele qabilasini ham

bo‘ysundiradi. Bumin Jujan xonligiga tobelik-dan chiqish uchun kurashadi va 551 yilda Jujan

xoni qo‘shinlarini engib, ularni o‘ziga bo‘ysundiradi. Bumin 551 yilda yangi davlat - Turk

hoqonligiga asos soladi. Uning poytaxti Oltoydagi O‘tukan shahri edi. Xoqonlik tez orada

kuchayib, uning dovrug‘i ortib borgan. U ko‘p bor Xitoyga yurishlar qilib, uning bir qancha

hududlarini bosib olgan. Xitoy podsholigi Turk xoqonligiga har yili o‘lpon tariqasida yuz

bo‘lakdan ipak mato berib turishga majbur bo‘lgan. 552 yilda Buminxon vafot etgach,

hokimiyatga uning katta o‘g‘li Mug‘anxon (553-572) o‘tiradi. Mug‘anxon 558 yilda jo‘janlarga

so‘nggi bor qaqshatqich zarba berib, o‘z davlati hukmronligini Tinch okeanigacha bo‘lgan

hududlarda mustahkamlaydi. Uning amakisi Istami (unga «Yabg‘u» - bahodir unvoni berilgan

edi) bo‘lsa, bu davrda xoqonlik hududini g‘arbga tomon kengaytirib, Ettisuv, Qashqar, Ural,

Volga bo‘ylari va boshqa hududlarni egallaydi.

563-567 yillar davomida Istami yabg‘u qo‘shinlari eftaliylar davlatiga ketma-ket zarbalar

berib uning hududlarini, ya’ni hozirgi O‘rta Osiyo va Kaspiy dengizigacha bo‘lgan erlarni

egallashga muvaffaq bo‘ladi. Buning oqibatida Eftaliylar davlati qulaydi. Turk xoqonligi O‘rta

Osiyo erlarini ishg‘ol etgach, uning hududlari bevosita Eron chegarasiga tutashadi. Dastlab

xoqonlik Eron bilan yaxshi qo‘shnichilik, savdo-sotiq aloqalarini o‘rnatishga intiladi. Eron

shohi Xusrav 1 Anushirvonga turk malikasi uzatiladi, Eronga elchilar yuboriladi. Biroq Turk

xoqonining Eronga ikki bor yuborgan elchilari faoliyati muvaffiyatsiz chiqqach, Eronning turklar

bilan murosaga bormasligi, uning qat’iy dushmanligi ro‘yirost ma’lum bo‘ladi. Buning boisi

Eron shohining O‘rta Osiyo hududlariga da’vogarligida edi. Bu esa, shubhasiz, bir necha bor

xoqonlikning Eron bilan urushlar olib borishiga sabab bo‘ladi. Istami qo‘shiqlari Eron shohi

Xisrav I ni engadi, Eron shohlari Turk xoqonligiga 400 ming Vizantiya tillasi hajmida tovon

to‘lash majburiyatini olishga majbur bo‘ladi. Mug‘anxon va uning avlodlari g‘arbda Qora

dengizgacha bo‘lgan hududlarni zabt etib o‘zlariga bo‘ysundiradilar.

Turk xoqonligi 568-569 yillarda o‘sha davrning qudratli davlati-Vizantiya bilan iqtisodiy va

savdo-sotiq aloqalarini o‘rnatishga intilib, so‘g‘d savdogari Maniax boshchiligidagi elchilarni u

erga yuboradi. Elchilar imperator Yustinian II qabulida bo‘ladi. Shundan so‘ng Vizantiyannig

Zemarx boshliq elchilari xoqonlik davlatiga keladi. Bu esa shu davlatlar o‘rtasida o‘zaro

ishonch va savdo-tijorat munosabatlarini o‘rnatishda muhim ahamiyat kasb etgan deyishga asos

beradi.

Turk hoqonligida boshqaruv tartiblari haqida gap borganda shuni ta’kidlash kerakki, Turk

hoqonlari O‘rta Osiyo hududlariga hukmronlik qilsa-da, biroq o‘zlari bu hududga ko‘chib

kelmadilar. Ular Ettisuv va boshqa hududlardagi markaziy qarorgohlarida qolib, bo‘ysungan

hududlarni mahalliy hukmdorlar orqali boshqarib, ulardan olinadigan soliq-o‘lponlar va to‘lovlar

bilan kifoyalanganlar. Bundan ko‘rinadiki, Turk xoqonligi davrida bu hududdagi mavjud

mahalliy davlat tuzilmalari, ularning boshqaruv tizimlari saqlanib, ichki siyosat bobidagi

mustaqil faoliyatlari davom etgan. Xoqonlik istisno hollardagina o‘lkaning ijtimoiy-siyosiy

hayotiga aralashardi. Bu narsa ko‘proq tashqi siyosat, xalqaro savdo-sotiq masalalariga daxl

etardi. Xitoy manbalarida ta’kidlanganidek, Zarafshon, Amudaryo va Qashqadaryo vohalarida

bu davrda 9 ta mustaqil hokimlik-davlatlar mavjud bo‘lgan: Samarqand, Ishtixon, Maymurg‘,

Kesh, Nahshab, Kushon, Buxoro, Amul va Andxoy shular jumlasidandir. Ayniqsa Samarqand,

Buxoro, Xorazm va Choch (Toshkent) hokimliklari o‘zlariga ancha mustqil bo‘lganlar.

Buxorxudotlar zarb etgan tanga pullar keng muomalada bo‘lgan. Shu bilan birlikda bu davlat

hokimliklari o‘rtasida o‘zaro adovat, kurash, ichki ziddiyatlar to‘xtovsiz bo‘lib turgan. Bu esa

mahalliy aholi hayoti, turmushini nochor ahvolga duchor etgan. 585-586 yillarda Buxoroda

zodagon dehqon va boy savdogarlarga qarshi qo‘zg‘olon ko‘tariladi. Unga Obro‘y boshchilik

qiladi. Hoqon Qora-cho‘rin qo‘shinlari qo‘zg‘olonni bostirib, qo‘zg‘olonchilarni qattiq jazolaydi.

VII asr ikkinchi yarmida ancha kuchayib ketgan Xitoy O‘rta Osiyo hududlarini ham o‘z

qo‘l ostiga kiritish payiga tushadi. Biroq 670 yilda tibetliklar bosh ko‘tarib, sharqiy Turk

xoqonligini yangidan tiklaganlaridan so‘ng va bu davlat Xitoy uchun kutilmagan xavf-xatarni

keltirib chiqargach, endilikda Xitoy O‘rta Osiyoga bo‘lgan o‘z da’vosidan voz kechib, butun

diqqatini Tibetga qaratadi. Bu davrda O‘rta Osiyo hududlarida Turk xoqonligi ta’siri tobora

zaiflashib boradi. Bunga mahaliy hokimliklar o‘rtasidagi ichki ziddiyatlar, er-mulk uchun o‘zaro

kurashlar ham sabab bo‘ladi. Bu esa pirovard oqibatda bu hududlarning arab istilochilari

tomonidan bosib olinishiga sabab bo‘ldi.

Endi xoqonlik davrida Turonzaminda kechgan ijtimoiy-iqtisodiy va madaniy hayotga

nazar tashlar ekanmiz, shu narsa ayon bo‘ladiki, Turk xoqonligining sharqiy erlaridan farqli

o‘laroq bu hududda aholining ijtimoiy-iqtisodiy hayot tarzi, madaniy darajasi nisbatan yuqori

bo‘lgan. Gap shundaki, sharqiy hududlarda yashagan ko‘pchilik ko‘chmanchi turklarda urug‘-

qabilachilik munosbatlari hamon kuchli saqlangan. Aholining quyi tabaqasi budun yoki qora

budunlar deb atalgan. Urug‘-qabilaning nomdor vakillari «beklar» deb yuritilgan. Jamoani

xoqon va zodaganlar kengashi - «Qurultoy» boshqargan. Katta patriarxal oilalar-xo‘jaliklarning

boshliqlari «Kadxudolar» deb atalgan. O‘rta Osiyo erlarida esa bu davrda dehqonchilik,

bog‘dorchilik va uzumchilik sohalari yuksak darajada rivojlangan. O‘lkaning Farg‘ona, Xorazm

va Zarafshon vohalarida ko‘plab suv ayirg‘ichlar, kanallar, suv havzalari bunyod etilgan.

Farg‘ona va Sug‘dda aholining bir qismi tog‘-kon ishlari bilan ham mashg‘ul bo‘lgan. Bu erlarda

oltin, mis, temir eritish, ulardan kerakli asbob-anjomlar ishlash yaxshi yo‘lga qo‘yilgan.

Shuningdek Iloqda qo‘rg‘oshin, kumush, Shaxrisabzda esa qizil tuz qazib olingan.

Xoqonlik davrida shaharlar hayoti xiyla rivoj topgan. Xitoy manbalarida tilga olingan

Xorazm, Farg‘ona, So‘g‘d, Chu vodiysidagi shaharlar; shuningdek Tuproqqal’a, Buxoro,

Samarqand, Ishtixon, Toshkent, Isfara, Qubo (Quva), Koson va boshqalar o‘sha davrning

hunarmandchilik va savdo-sotiq tarmoqlari gurkirab rivojlangan shaharlari bo‘lgan. Buyuk ipak

yo‘li bu shaharlarning xalqaro savdoda faol ishtirok etishini ta’minlagan. O‘rta Osiyolik qo‘li gul

hunarmandlar, to‘quvchilar, zargarlar, miskaru temirchilar, ko‘nchiyu qurolsozlar ishlab

chiqargan nafis, xaridorgir buyumlar, asbob-anjomlar dunyoning turli nuqtalariga yuborilgan.

Mahalliy hunarmandlar ishlab chiqargan rangli shishalar, qimmatbaho qog‘ozlar, zotdor otlarga

xalqaro miqyosida talab katta bo‘lgan. Bu davrning o‘ziga xos muhim o‘zgarishlaridan yana biri-

bu O‘rta Osiyo kulolchiligi hunarining yuksak san’at darajasida rivojlanganligidir.

Bu davrda ham yurtimizda moddiy va ma’naviy madaniyatning yangi-yangi betimsol

namunalari yaratildi. Turli olimlar mutaxassislar baxsiga sabab bo‘lgan Turk-ruin, Urxon-

Enasoy yozuvi, Kultegin bitiklari, Bilga xoqon yodnomasi va shu singari noyob topilmalar turk

yozma madaniyatning qadimiyligi va rang-barangligiga guvohlik beradi. 1970 yilda Almati

yaqinidagi «Issiq» degan joydan topilgan va fanga «Issiq yozuvi» nomi bilan kirgan turkiy

yozuv ham bizning yozuv tariximizga oid qarashlarimizni yanada boyitadi. Endilikda topilgan

noyob ashyoi dalillar asosida turkiy yozuvning tarixi miloddan avvalgi II-I asrlarga borib

tutashishi ma’lum bo‘ldi.

Turonzaminda turkiy yozuv bilan bir qatorda so‘g‘d va xorazm yozuvlari ham keng

qo‘llanilgan. So‘g‘d yozuvi 22 ta belgidan iborat bo‘lib, chapdan o‘ngga qarab yozilgan.

Shaharlarda so‘g‘d-turk ikki tilliligi rasmiy odat bo‘lganligi haqida Mahmud Qoshg‘ariyning

«Devoni lug‘atit turk» (XI asr) asarida qayd etib o‘tgan. Bu yozuvlarda ulug‘ ajdodlarimizning

katta tarixi, boy madaniyatiga oid mislsiz ma’lumotlar aks etgan. Yana shu narsa diqqatga

sazovorki, o‘sha davrlarda ulug‘ ajdodlarimiz o‘z navqiron nasllari to‘g‘risida ham muttasil

qayg‘urganlar. Shu boisdan o‘smir 5 yoshga to‘lishi bilan uni ilm olishga yo‘llab, dastavval,

xat-savdo va hisob-kitobni o‘rganishga jalb etganlar. Bola o‘smir-balog‘at yoshiga etkach esa

uni dunyo tanish, savdo-tijorat ishlarini o‘rganish uchun xorijiy ellarga yuborganlar.

Turk xoqonligida yashagan xalqlarning diniy tasavvurlari ham turlicha bo‘lgan, ko‘p

xudolilik xukm surgan. Bu esa ularda turli xil osmoniy va er jismlariga-quyosh, oy, er-suv,

hayvonlar va boshqa narsalarga sig‘inishlikni keltirib chiqargan. Osmon xudosi Tangri turk

qavmlarining eng oliy xudosi hisoblangan. Hozirda «Tangri» iborasi Alloh nomiga nisbat

sifatida qo‘llaniladi.

O‘rta Osiyo xalqlari orasida zardushtiylik dini bilan bir qatorda ko‘pgina joylarda

buddizm, monizm yoki xristianlik dinlariga e’tiqod qilishlik keng yoyilgan. Bu narsa qadimgi

ajdodlarimizning tor, biqiq holda hayot kechirmasdan balki, boshqa ko‘plab qavmlar, elatlar

bilan bog‘lanib, aralashib, ma’naviy jihatdan yaqinlashib hayot kechirganliklaridan dalolat

beradi. O‘rta Osiyo xalqlari orasida tasviriy san’at o‘ziga xos uslubda rivojlangan. Jumladan,

Varaxsha xarobalaridan topilgan saroy binolari devorlari, peshtoqlariga bitilgan rang-barang, bir-

biridan nafis va jozibador rasm-suratlarni (qurollangan yoxud ov qilayotgan jangchi askarlar,

oq fillar, tuyalar, otlar va boshqa xil hayvonlar, parrandayu darrandalar v.x.z.) ko‘zdan kechirar

ekanmiz, bunda ajdodlarimizning noyob iste’dodi va aql-zakovatiga tan beramiz va o‘zimizda

g‘urur tuyamiz.

3.O‘rta Osiyo halqlari arablar istilosi va hukmronligi davrida.

O‘rta asrlar dunyosida juda katta iz qoldirgan, Mag‘rib va Mashriqning ko‘plab

davlatlarini o‘ziga bo‘ysundirib, qudratli saltanat darajasiga ko‘tarilgan Arab xalifaligi o‘zining

ijtimoiy- tadrijiy taraqqiyoti davomida murakkab, ziddiyatili tarixiy jarayonlarni bosib o‘tgan.

Eng muhimi, uning vujudga kelishi rivojlanish sari yo‘l tutishi ham g‘oyatda ziddiyatli alg‘ov-

dalg‘ovli kechgan. Buning boisi shuki VI asrning o‘rtalariga qadar Arabiston yarim orolida

yashagan qabila, urug‘larning hayot tarzi qoloq bo‘lib, ularning mutlaq ko‘pchiligida ibtidoiy-

patriarxal tuzum munosabatlari hukm surgan. Ko‘chmanchi badaviy oilalari, urug‘lari o‘z chorva

mollari uchun er-suv, o‘tloq qidirib keng sahrolarni kezib yurganlar. Faqatgina yarim orolning

Qizil dengizga tutash Hijoz vohasi va janubiy Yamanda ahvol birmuncha boshqacharoq bo‘lib,

bu hududlarda arab qabilalari asosan o‘troq hayot kechirgan, savdo-sotiq, hunarmandchilik

ancha rivoj topgan edi. Ayniqsa Hijozning bosh shahri - Makka xalqaro karvon savdosining

muhim markazi hisoblangan. Makkalik quraysh qabilasi savdogarlarining turli mintaqalar bilan

bog‘langanligi, savdo-tijorat va hunarmandchilik ishlarining kuchayib borishi pirovardida bu

hududning har jihatdan mavqeini ko‘taribgina qolmay, shu bilan birga uning tarqoq qabila,

urug‘larini birlashtirish, markazlashgan kuchli davlat tuzishdagi etakchilik o‘rnini ham tayin

qilib bergan. Xususan Makka aholisi tevaragida ko‘chmanchi arab qabilalarining birlashuvi

jarayoniga turtki bergan yana bir muhim omil-bu shu erlik quraysh qabilasining hoshimiylar

urug‘idan chiqqan payg‘ambarimiz Muhammad Alayhi vassalam nomi bilan paydo bo‘lib, keng

yoyila boshlagan islom dini va ta’limoti bo‘ldi. Gap shundaki, o‘zida yakka xudolilik g‘oyasini

mujassamlashtirgan, xalqlarni birlik, ahillik, birodarlik, hamjihatlik, o‘zaro mehr-muruvvatlik,

do‘stlik singari olijanob fazilatlarga da’vat etuvchi islom g‘oyalari har qanday to‘siqlarni,

qiyinchiliklarni bartarf etib, turli-tuman arab qabila-qavmlari ongi, qalbiga yo‘l topib, ularni

o‘zining yashil bayrog‘i ostiga birlashtira bordi. Muhammad ibn Abdulloh (570-632) hayotining

oxirlariga kelib ko‘p sonli arab qabilalarining islom bayrog‘i ostida birlashuvi negizida Arab

xalifaligiga asos solindi. Bu davlatning qudrati Payg‘ambarimiz noiblari-choriyorlari - Abu Bakr

Siddiq (632-634), Hazrati Umar (634-644), Hazrati Usmon (644-656) va Hazrat Ali ibn Abu

Tolib (656-661) davrida yanada ortib, hududiy chegaralari kengaya bordi. Xalifalik tarkibiga

Shom, Iroq, Yaman va boshqa hududlar qo‘shib olindi. Ummaviylar davrida (661-750) Arab

xalifaligi hukmronligi shu qadar katta hududlarga yoyildiki, uning tarkibiga G‘arbda Misr,

shimoliy Afrika erlari, Andaluziya (hozirgi Ispaniya), shimoli sharqda Kichik Osiyoning katta

qismi, Eron va O‘rta Osiyo, shimoliy-g‘arbiy Hind sarhadlari kirar edi.

Arab xalifaligining istilochilik yurishlarida O‘rta

Osiyo erlarini bosib olish va uning xalqlarini itoatga keltirish, bu hududda islom dinini yoyish

alohida o‘rin tutadi. Negaki bizning o‘lkamizdek boy-badavlat yurtni qo‘lga kiritish, unga

hukmronlik qilish, behisob moddiy va ma’naviy boyliklarni tasarruf etish-bu arab hukmron

doiralarining eng asosiy istilochilik maqsadlari bo‘lgan. VII asr o‘rtalariga kelib Eron hududlari

egallangach, endilikda xalifalik e’tibori Xuroson va O‘rta Osiyo erlarini bosib olishga

qaratiladi. Bunda Vatanimiz sarhadlarida arablar istilosi jarayoni ikki bosqichda amalga

oshirilganligini ta’kidlab o‘tmoq joizdir. Uning birinchi bosqichi - VII asrning ikkinchi yarmiga

to‘g‘ri kelib, bu davrda ayrim arab lashkarboshlari qo‘shini Amudaryo atrofidagi hududlarga bir

necha bor hujumlar uyushtirib, bu erlarning boyliklarini talab, ma’lum o‘ljalarni qo‘lga kiritib,

ortga qaytganligini kuzatish mumkin. Bundan ko‘zda tutilgan asosiy maqsad- bu hududlarni

yaqin kelajakda bosib olishga tayyorgarlik ko‘rish bo‘lgan. Masalan, arab lashkarboshlari Ziyod

bin Abu So‘fiyonning 666 yilda Marvga yurishi, 670 yilda uning o‘g‘li Ubaydulla ibn Ziyodning

Amudan o‘tib Boykand, Romiton erlarini egallashi, so‘ngra Buxoro hukmdorini engib o‘z

foydasiga sulx tuzib, katta xazina, boyliklarni qo‘lga kiritishi va nihoyat, 675-676 yillarda Said

ibn Usmonning yangidan Buxoro va Samarqand tomon qo‘shin tortib kelishi va mahalliy

hukmdorlarni engib, katta boylik va ko‘p sonli asirlar bilan Arabistonga qaytib ketishi-bular

O‘rta Osiyo hududlarini egallash borasidagi dastlabki urinishlar edi.

O‘lkamizni bosib olishning ikkinchi, hal qiluvchi bosqichi VIII asrning birinchi

choragiga to‘g‘ri keladi. Xususan, 704 yilda Qutayba ibn Muslimning Xuroson noibi etib

tayinlanishi bilan uning zimmasiga butun O‘rta Osiyo hududlarini uzil-kesil bosib olish vazifasi

yuklanadi. Iste’dodli lashkarboshi Qutayba katta tayyorgarlik ko‘rgandan so‘ng 706 yilda Jayxun

(Amudaryo)dan o‘tib Boykandni egallash sari harakatlanadi. Arablar mahalliy xalq qarshiligini

engib shaharni qo‘lga kiritadilar, uning boyliklarini talaydilar. O‘lja olingan boyliklar tortib

ko‘rilganda ularning og‘irligi 150 ming misqol (bir misqol-4,240gr) chiqadi. 707 yilga kelib

Kesh, Naxshab ham og‘ir janglar bilan fath etiladi. 708-709 yillarda Qutayba qo‘shini Vardanze,

Romiton va So‘g‘d erlarini ishg‘ol qiladi. G‘oyatda usta diplomat va mohir sarkarda sanalgan

Qutayba mahalliy hukmdorlarning o‘zaro kelishuvi va ittifoqiga izn bermay, bu hududlarni birin-

ketin egallaydi. So‘g‘dning bosh shahri - Samarqand bosib olingach, qo‘lga kiritilgan oltin butlar

va xazinalarning umumiy og‘irligi 50 ming misqolni tashkil etgan. Samarqand hokimi G‘urak

(709-738) bilan tuzilgan Shartnomaga binan u arablarga yiliga 2200000 dirxam tovon to‘lashi,

30 ming baquvvat yigitlarni qul o‘rnida berishi ko‘zda tutilgan edi. Buning ustiga

Samarqandning eng gavjum mavzesi - Afrosiyob kelgindi arab aholisi uchun turar joy sifatida

beriladi. Uning tub aholisi esa o‘z joyidan mahrum etiladi. Samarqanddan so‘ng arab lashkari

Buxoroni bosib olib uning boyliklarini talaydi. Biroq Qutayba tobe Buxoroni boshqarishni

Buxoro xukmdori Xotun podshoning o‘g‘li Tog‘shoda izmida qoldiradi. Qutayba ibn Muslim

711-715 yillarda Toshkent, Xo‘jand, sharqiy Turkiston erlarini bosib olib, bu erlarda ham o‘z

hukmronligini o‘rnatadi. Shu tariqa, arablar Movarounnahr (daryo orti) deb nom bergan O‘rta

Osiyo hududlari VIII asrning dastlabki o‘n yilliklari davomida bosib olindi. Arablar istilochilar

sifatida bu hududda mahalliy aholiga nisbatan mislsiz zulm va zo‘ravonlik o‘tkazdilar. Xalq

tomonidan asrlar davomida yaratilgan noyob moddiy va ma’naviy boyliklar, asori atiqalar

talandi, yakson qilindi. Mahalliy yozuvlarda bitilgan nodir kitoblar, qo‘l yozmalar yondirildi.

Zardushtiylik, buddizm dinining ko‘plab ibodatxonalari, muqaddas qadam jolari kunpaya- kun

etildi. Ulug‘ bobokalonimiz Beruniy o‘zining «O‘tmish ajdodlardan qolgan yodgorliklar» asarida

achchiq alam bilan ta’kidlaganidek, arablar mahalliy din, san’at, adabiyot namoyandalarini,

olimlarni o‘ldirdilar, asarlarini esa olovda yondirdilar. So‘ngra ular ajdodlarimizning bebaho

boyligi hisoblangan mahalliy yozuvlar, tarixiy hujjatlarni yo‘q qildilar. Musulmonchilik diniga,

islom aqidalariga zid keladigan jamiki narsalar ularning nazarida g‘ayritabiiy hol hisoblanib,

ular ayovsiz yo‘q qilindi. Bularning o‘rniga arablar aholidan olingan mo‘may daromadlar,

to‘lovlar evaziga hashamatli, serviqor masjidu, madrasalar xonaqolar, maqbaralar barpo etib

odamlarni ularga da’vat etdilar. Yurtimiz jilovini qo‘lga olgan arab hukmdorlari xalqqa zulmu,

asoratni kuchaytirish maqsadida turli xil soliq, o‘lponlarni joriy etdilar.

Arab xalifaligi xazinasiga to‘lanishi majburiy bo‘lgan markazlashtirilgan soliq turlari

quyidagilardan iborat bo‘lgan:

- xiroj, daromadning uchdan bir qismi miqdorida yig‘ilgan;

- ushr, davlat idora ishlari uchun daromadning 10 foizi miqdorida olingan;

- juzya-jon solig‘i, oziq-ovqat, xomashyo yoki pul hisobida yig‘ilgan;

- zakot, mol-mulkning 2,5 foizi miqdorida olingan. Aholidan olinadigan markazlashgan

soliqlar hajmi daromadning qariyb yarmini tashkil etardi. Bundan tashqari aholiga mahalliy va

mavsumiy soliq va majburiyatlar ham yuklatilgan. IX asr arab tarixchisi Xo‘rdodbehning

ko‘rsatishicha, xalifalikka faqat xiroj solig‘i hisobiga So‘g‘d viloyati 326 ming, Farg‘ona 280

ming, Shosh 607 ming, Ustrushon 50 ming dirham to‘lagan. Buxoro va Samarqandga

belgilangan xiroj solig‘i miqdori bulardan ham ko‘p bo‘lgan, albatta. Shu boisdan istilochilar

«kuch xirojda» deganlar. Mahalliy aholi ko‘zda tutilgan bu soliqlarni muntazam to‘lab borishga

majbur etilgan. Bordiyu bunga qurbi etmasa o‘sha shaxsning eri, mulki tortib olinib, oilasi bilan

ko‘chaga uloqtirilgan. Arablar dastlab juz’ya solig‘ini musulmon diniga kirmagan odamlarga

joriy etganlar. Biroq keyinchalik hamma islomga kira boshlagach, bu soliq yana barcha erli

aholiga bab-baravar solina bergan. Ayniqsa o‘lka aholisini islomlashtirish jarayoni g‘oyat

murakkab kechgan. Arab ma’murlari bu sohada ko‘p hollarda zo‘rlik, zo‘ravonlik va kuch

ishlatish yo‘li bilan mahalliy xalq vakillarini, islomni qabul qilishga undaganlar. Bunga

ko‘nmaganlar yoxud bosh tortganlar esa shafqatsiz jazolangan. Ko‘p joylarda mahalliy kishilar

noilojlikdan, qiyin-qistov asosida musulmonchilikni majburan qabul etgan bo‘lsalar-da, biroq

arablar ko‘zdan nari ketishi bilan ular yana bu dindan qaytib o‘zlarining eski diniy aqida va

marosimlariga amal qila berganlar. Hatto arablar ishonchini qozonib musulmon dinini tantanovor

qabul qilgan Buxorxudot Tog‘shoda ham islom dinini xo‘ja ko‘rsinga yuzaki qabul qilgan

bo‘lib, aslida zardushtiylik ahkomlariga amal qilgan. U vafot etganda ham ajdodlari diniy

marosimlarga ko‘ra dafn etilgan. Bundan ko‘rinadiki, islom dini va uning ruknlarining mahalliy

xalq orasida yoyilishi nihoyatda qiyin, murakkab kechgan.

Arablarning Vatanimiz hududida yurgizgan zo‘ravonlik va mustamlakachilik siyosati,

shubhasiz, erli aholining turli ijtimoiy qatlamlarining keskin norozililgiga sabab bo‘ldi. Buning

natijasida arablar hukmronligi davomida o‘lkaning turli hududlarida xalq g‘alayonlari yuzaga

kelib, alangalanib bordi. 720-722 yillarda So‘g‘diyonada yuz bergan G‘o‘rak (Samarqand

hukmdori) va Divashti (Panjikent hokimi) boshchiligidagi qo‘zg‘olon arablar hukmronlikligiga

qarshi yo‘nalgan dastlabki shiddatli xalq harakatlaridan biri bo‘lgan. Unda arablar siyosati va

zulmidan g‘azabga kelgan o‘n minglab mahalliy xalq vakillari ishtirok etgan. Xurosonning yangi

tayinlangan va zolimligi bilan nom chiqargan noibi Al-Xoroshiy, uning lashkarboshisi

Mussayyob ibn Bashir Ar Riyohiylar katta muntazam harbiy kuch bilan mazkur qo‘zg‘olonni

shafqatsizlik bilan bostirishga muvaffaq bo‘ladilar. Qo‘zg‘olon rahbarlaridan biri Divashti ham

ushlanib qatl etiladi. 725-729 yillar davomida xalifalikning og‘ir soliq siyosatiga qarshi

Samarqand, Buxoro, Xuttalon viloyatlarida ko‘tarilgan qo‘zg‘olonlar ham xalq ozodlik kurashida

sezilarli iz qoldirdi. Qo‘zg‘olonchilarning ancha qismi arab ma’murlari siyosatiga norzilik

bildirib, islom dininidan chiqadilar. Kesh atrofida yuz bergan mahalliy aholining arablar bilan

to‘qnashuvi rostmona jangu jadal tusini olgan. 736-737 yillarda Tohariston va Sug‘dda yangidan

ko‘tarilgan kuchli qo‘zg‘olon o‘z safiga aholining turli ijtimoiy qatlamlarini jalb etgandi. Faqat

Xuroson va Movarounnahrning yangi xukmdori, usta diplomat, o‘tkir siyosatchi Nasr ibn

Sayyor (738-748)ning uddaburon siyosati, nizoli masalalarni xal etish borasidagi epchil tadbirlari

tufayligina qo‘zg‘olon harakatlarini bartaraf etish, o‘lkada muvozanatni saqlash mumkin bo‘ldi.

Bunda u mahalliy aholiga, ayniqsa uning nufuzli qatlamiga muayyan yon berishga majbur bo‘ldi.

Jumladan, u arablarning mahalliy aholi bilan qon-qardoshlik aloqalarini kuchaytirishga intildi.

O‘zi ham Buxorxudot Tog‘shodaning qiziga uylandi. Islomni qabul qilgan kishilar juzyadan

ozod etiladi va barcha musulmonlar huquqiy jihatdan tenglashtirildi. Xiroj solig‘i to‘lash barcha

uchun baravar deb e’lon qilinadi.

Muqanna qo‘zg‘oloni. Vatanimiz xalqlarinig arablar asoratiga qarshi olib borgan kurashi

tarixida alohida o‘rin tutadi. Bu qo‘zg‘olon o‘zining maqsad, vazifalari, yo‘nalishi, jug‘rofiy

ko‘lami va ommaviyligi bilan keskin farqlanib turadi. Gap shundaki, qo‘zg‘olon shunday bir

paytda boshlanib, keng hududiy chegaralarni qamrab, aholining yangi-yangi qatlamlarini o‘ziga

jalb etib bordiki, uning quddratli oqimi, na’rasi ajnabiy hukmdorlarni ham sarosimaga solib

qo‘ydi. Ular joriy etgan tuzum va tartiblarni qaqshatishga olib keldi. Tarixda «oq kiyimlilar»

nomi bilan mashhur bo‘lgan bu qo‘zg‘olonga o‘z zamonasining har tomonlama etuk kishisi, xalq

dardi, qayg‘usi va maqsadlarini chuqur tushungan, asl ismi Hoshim ibn Hakim, ammo Muqanna

(ya’ni yuziga niqob kiygan ma’noda) nomi bilan tanilgan buyuk shaxs rahnamo bo‘ldi. 776 yilda

Marvda boshlangan xalq qo‘zg‘oloniga qadar ham Muqanna hayotning katta mashaqqatli yo‘lini

bosib o‘tgan, oddiy kir yuvuvchidan vazirlik darajasiga ko‘tarilgan (757-759), ummaviylar

sulolasi inqiroziga kuchli ta’sir ko‘rsatgan Abu Muslim qo‘zg‘olonida faol ishtirok etgan,

ijtimoiy tenglik, erkin hayot va adolat g‘oyalarini o‘ziga singdirgan taniqli siymo bo‘lgan.

Shuning uchun ham uning yangidan xalq kurashiga bosh bo‘lishi bu harakatning keng quloch

yozishiga, uzoq muddat davom etishiga (14 yil) sabab bo‘libgina qolmay, ayni chog‘da arab

hukmron doiralari uchun ham kutilmagan oqibatlarni vujudga keltirib, ularga katta hayotiy

saboqlar berdi. Qo‘zg‘olon Marvda boshlangan bo‘lsa-da, u tez orada Movarounnahrning keng

hududlariga yoyildi. Muqanna qo‘zg‘oloni davomida Samarqand, Buxoro, Naxshobu, Kesh

hudulari aholisi ham faol harakatga keldi. Uni Iloq, Ohangaron, Shosh, Farg‘ona vodiysining

ko‘p sonli xalqi ham quvvatlab chiqdi. Qo‘zg‘olonning bosh g‘oyasi - Vatanimiz xalqlari,

ularning asl farzandlarining muqaddas yurtni ajnabiy hukmronlardan ozod qilish, uning

mustaqilligini kurashib qo‘lga kiritish g‘oyasi to‘la kuch bilan namoyon bo‘ladi. Mana shu

yuksak vatanparvarlik, yurtparvarlik tuyg‘usi qo‘zg‘olonchilarga hayotiy ruh, ma’naviy madad

bag‘ishlagan, ularning uzoq vaqt davomida arablarning katta harbiy kuchlari bilan jon berib, jon

olishib kurash olib borishiga, mislsiz qurbonlar berishiga sabab bo‘lgan. Biroq shu bilan birga

qo‘zg‘olonga tortilgan aholining hamma ijtimoiy tabaqalari ham shu ulug‘vor g‘oyaga sodiq

bo‘lgan, unga oxirigacha amal qilgan, deb xulosa chiqarib bo‘lmaydi, albatta. Negaki

qo‘zg‘olon kuchaygan kezlarda undan o‘z xudbin maqsadlari yo‘lida foydalanishni ko‘zlab xalq

kurashiga qo‘shilgan yuqori tabaqa namoyandalari ham bo‘lgan. Ular keyinchalik qo‘zg‘olon

pasayishi va mag‘lubiyat sari yuz tutgan kezda darhol xiyonat yo‘lini tutib, ajnabiylar bilan til

topib, ularning tomoniga o‘tib ketganligi faktdir. Ammo bunday istisnolardan qat’i nazar, bir

necha yillar davom etgan «Oq kiyimlilar» qo‘zg‘oloni yurtimizning ozodlik kurashi tarixida

katta dovrug‘ taratdi, arab bosqinchilarini larzaga soldi, ularga sezilari zarbalar berdi.

Qo‘zg‘olon Muqannaga katta madadkor, jangovar safardosh bo‘lgan Hakim ibn Ahmad, Xishriy

va Bog‘iy, Girdak, So‘g‘diyon degan xalq qahramonlarini ham etishtirib chiqardi. Ular oxirgi

tomchi qonlari qolgunga qadar bosqinchilarga qarshi mardonavor kurashdilar. 780-783 yilar

qo‘zg‘olon harakatlari so‘nggi hal qiluvchi pallaga kiradi. Bu davrda Muqanna kuchlari

Qashqadaryoning Kesh vohasida to‘plangan edi. Qo‘zg‘olonning bosh tayanch nuqtasi-Som

qishlog‘i ham shu joyda bo‘lgan. Albatta, bu vaqtga kelib xalifalik qo‘shinlari katta ustunlikka

ega bo‘lib, ular mahalliy aholining yuqori tabaqalarini o‘z tomoniga jalb etib, qo‘zg‘olonchilarni

tabora siqib borayotgan edi. Muqanna Somda mustahkamlanib, o‘z tarafdorlari bilan so‘nggi

nafasigacha kurashdi. Pirovardida esa dushman qo‘lida mag‘lub bo‘lmay, o‘zini yonib turgan

olovga otib, qahramonlarga halok bo‘ladi. Bu voqea Beruniy ma’lumotiga ko‘ra 785 yilda sodir

bo‘lgan. Garchand Muqanna qo‘zg‘oloni engilgan bo‘lsa-da, biroq u buyuk xalq qudratini, agar

u birlashsa, uyushsa nimalarga qodirligini namoyon etdi. Qo‘zg‘olon ayni chog‘da xalifalikning

Movarounnahrdagi mustamlakachilik va bosqinchilik ildizlarini ham qaqshatdi. Uning

hukmronligi davomini shubha ostiga solib qo‘ydi. Eng muhimi, u erk, hurlik va ozodlik uchun

talpinayotgan yurtimiz kishilarida vatanparvarlik tuygusini jo‘sh urdirdi, ularni ajnabiy

zolimlarga qarshi yanada shiddatkorlik bilan kurash olib borishga da’vat etdi. Buning samarasi

esa IX asrning boshlariga kelib yurtimiz ustidan xalifalik hukmronligining uzil-kesil ag‘darilishi

va bir qator mustaqil milliy davlatlarning yuzaga kelishida to‘la namoyon bo‘ldi.

Arablar istilosi va hukmronligi Vatanimiz hududida qanchalik murakkab ijtimoiy-

siyosiy oqibatlar bilan bog‘liq bo‘lmasin, shu bilan birlikda yakkaxudolik g‘oyasi, ilg‘or

ijtimoiy-siyosiy, falsafiy qarashlarni o‘zida mujassam etgan islom dini va ta’limotining

o‘lkamizda asta-sekin ildiz otib borishi ulug‘ ajdodlarimiz hayoti va tafakkurida katta

ahamiyatga ega bo‘ldi. Butun arab dunyosini birlashtirish, uning ma’naviy qudratini

kuchaytirishda etakchi omil rolini o‘ynagan islom dini va uning muqaddas kitobi-Qur’oni karim

g‘oyalari va oyatlarining mahalliy xalqlarning ongi, shuuriga singib, ularning turmush va

fikrlash tarzining ajralmas bir qismiga aylanib borishi, shubhasiz, ularning ma’naviy olamiga

hayotbaxsh ta’sir ko‘rsatdi hamda yuksak moddiy va ma’naviy madaniyat namunalarini ijod

qilib borishlarida yangi ufqlar ochib berdi. Buning asosiy boisi shundaki, Allohning yagonaligiga

imon keltirish, uning yuksak insonparvarlik g‘oyalariga, olijanab shaxsiy fazilatlarga ishonch va

e’tiqod-bular yurt kishilarida bir-birlarini quvvatlash, birlashish, o‘zlarini yagona makonda his

qilish, o‘zaro hamkorlikda, keng sa’y-harakatlarda bo‘lish tuyg‘usini shakllantirib bordi. Negaki,

islom ta’limoti, Qur’oni karim g‘oyalari negizida tarkib topgan musulmonchilik ahkomlari va

ruknlarining o‘lkamizga yoyilishi islomni qabul qilgan o‘tmishdoshlarimizning Alloh buyurgan

olijanob amallarga rioya etib, ruhiy-ma’naviy poklanish sari harakatlanishi, shubhasiz, jamiyat

hayoti va uning asosiy tamoyillarining sog‘lom negizlarda rivojlanib, takomilashib borishiga

sezilarli ijobiy ta’sir ko‘rsatdi. Shu ma’noda Yurtboshimiz: «Biz ota-bobolarimizning muqaddas

dini bo‘lgan islom dinini qadrlaymiz, hurmat qilamiz, odamzod ruhiy dunyosida iymon-

e’iqodni, insoniy fazilatlarni mustahkamlashda uning o‘rni va ta’sirini yuksak baholaymiz»1 deb

ta’kidlaganligi bejiz emasdir. Zero, o‘lkaning ma’naviy yuksalishini ta’minlash, odamlarning

bir-biriga qon-qardoshligi, hamjihatligini jipslashtirishda muhim omil bo‘lgan asriy bebaho

qadriyatlarimizni o‘zida mujassam etgan islomiy ahkomlarning bugunda ham hayotimizda o‘z

munosib o‘rnini topayotganligi islomning jamiyat taraqqiyotidagi muhim omil ekanligidan

dalolat beradi.

Nazorat savollari

1. Eftaliylar davlatining yuzaga kelishi, hududiy kengayishi to‘g‘- risida nimalarni bilasiz?

2. Eftaliylar davrida yerga egalik qilish munosabatlarida qanday o‘zgarishlar bo‘ldi?

3. Eftaliylar davriga oid moddiy va ma’naviy yodgorliklar namu- nalaridan so‘zlab bering.

4. Mazdakchilar qanday g‘oyalarni ilgari surganlar?

5. Turk xoqonligiga qachon asos solingan?

6. Turk xoqonligi davrida O‘rta Osiyo hududidagi davlat bosha- qaruvi tizimi qanday

bo‘lgan?

7. Arabistonda islom dini qanday omillar ta’sirida yuzaga keldi?

8. Arab istilochilarining O‘rta Osiyoga yurishlari haqida so‘z- lang.

9. Arab bosqinchilariga qarshi yurtimiz zaminida qanday xalq qo‘zg‘olonlari yuz bergan?


Ajdodlarimizning jahon sivilizasiyasi taqaqqiyotiga qo‘shgan ulkan hissasi

Reja:

1. Moddiy va manaviy madaniyatning yuksalishi (renessans) ni ta’minlagan tarixiy shart-

sharoitlar.

2. IX-XII asrlarda ilm fan ravnaqi.Ajdodlarimizning jahon tsivilizatsiyasiga qo‘shgan

hissasi.

3. Islom dinining davlat tayanchiga aylanishi. Sufiylik tariqatlari.

1 «Туркистон» газетаси, 1999 йил 2 февраль

Tayanch so‘z va iboralar: Tohiriylar. Somoniylar. Davlat boshqaruvi. Qoraxoniylar.

G‘aznaviylar. Saljuqiylar. Xorazmshohlar. Uy- g‘onish davri. Ilm-fan. Badiiy adabiyot.

Hadisshunoslik. Tasavvuf ta’limoti.

1. IX-XII asrlarda O‘rta Osiyo xalqlari tarixida moddiy va ma’naviy hayotning

rivojlanishida oldingi davrlarga nisbatan keskin yuksalish yillari bo‘ldi. Movarounnahr deb

ataladigan bu hududda mustaqil davlatlarning tashkil topishi ularda siyosiy barqarorlik, iqtisodiy

rivojlanish va madaniy hayotning ravnaqiga katta ta’sir ko‘rsata boshladi. Buxoro, Samarqand,

Urganch va Marv kabi shaharlar ilm-fan va madaniyat markazlari sifatida shakllanib rivojlana

boshladi.

Ismoil Somoniy, Alptakin, Mahmud G’aznaviy, To‘g‘rulbek, Sulton Sanjar, Otsiz,

Takash singari tadbirkor va uzoqni ko‘ra oladigan davlat arboblari davrida O‘rta Osiyoda

hayotning barcha jabhalarida yuksalishga erishildi, davlat hokimiyati mustahkamlandi, nisbatan

tinchlik, osoyishtalik va barqarorlik vujudga keldiki, bu davrda O‘rta Osiyoda ilm-fan, madaniy

hayotning rivojlanishiga keng imkoniyat yaratildi.

Fanda yirik, salmoqli ma’rifiy yuksalish uyg‘onish, ya’ni renessans deb atalgan.

Frantsuz tilidan olingan bu so‘z “tiklanish”, “uyg‘onish” ma’nosida tarjima qilinib,

adabiyotga kirib kelgan. Renessans, odatda, u yoki bu hududda, mamlakatda yuz bergan

moddiy, ma’rifiy, ma’naviy jihatdan katta yuksalish davrini tasnif etishda ishlatiladi

“Renesans”-“Uyg‘onish davri” deb ataladigan davr /arbiy va Markaziy Yevropada joylashgan

mamlakatlarda XIV-XVI asrlardagi rivojlanishning o‘ziga xos xususiyatlarini ifodalash uchun

ishlatilgan. Birinchi marotaba “uyg‘onish” atamasining XVI asr italьyan rassomi va tarixchisi

J.Vazari o‘z asarlarida ishlatadi. Bu atama antik davr merosini, ya’ni antik madaniyatga o‘xshash

madaniyatning qaytadan “tirilishi”, “uyg‘onish” ma’nosida ishlatila boshladi. Keyinchalik fanda

bu atama keng qo‘llanila boshlandi. SHu ma’noda O‘rta Osiyo xalqlari necha ming yillar

davomida yaratgan va arablar bosqini davrida inqirozga uchragan madaniy hayotning IX asrdan

boshlab tiklanishi va yuksak cho‘qqilarga chiqishi davrini ham haqli ravishda “renessans” –

uyg‘onish davri deb atash mumkin.

Tarixchi Abu Mansur as-Salobiyning Buxoro shahriga bergan ta’rifi butun O‘rta Osiyo

davlatlarining IX-XII asrlardagi ahvoliga tegishlidir: ”... shon-shuhrat makoni, saltanat ka’basi

va zamonasining ilg‘or kishilarini jamlagan, yer yuzi adiblarining yulduzlari porlagan hamda o‘z

davrining fozillari yig‘ilgan joy edi”. Bu davrdagi O‘rta Osiyo hukmdorlari ilm ahli bilan

yaqinlashdilar. Mamlakatni boshqarishda ularning bilimi va maslahatlaridan foydalandilar.

Hukmdorlarning aksariyati bu davrda o‘z saroylarida olim, shoir va usta san’atkorlar, turli

sohalar bo‘yicha qimmatbaho kitoblarni to‘plashga odatlandilar. Saroyga jalb etilgan olim va

shoirlar, kutubxonalardagi nodir qo‘lyozma asarlar bilan mag‘rurlanardilar.

O‘rta Osiyoda qadimdan tsivilizatsiya asoslari, moddiy va ma’naviy madaniyatning

chuqur ildizlari mavjud bo‘lgan. Arablar bosqini natijasida jiddiy putur yetgan o‘lkamiz

madaniyati yillar o‘tib bir muncha tiklandi va yangi sharoitda ilm fan rivojlandi, madaniy

ma’rifiy sohalarda jiddiy ijobiy o‘zgarishlar yuz berdi. Arab xalifaligi ham, IX asr boshlariga

kelib ilm fan, ma’rifat ahamiyatini yaxshiroq tushundi. Xalifalikning yangi poytaxti

Bag‘dodda 832 yili “Baytul hikma” (“Donishmandlar uyi”) tashkil etilib, uning ehtiyoji

uchun katta mablag‘ ajratildi. Baytul hikma qoshida ikkita rasadxona, ilmiy markaz tashkil

etilib, dunyoning turli yerlaridan avvallari bitilgan ilmga oid adabiyot to‘plandi, yunoncha,

lotincha, hindcha, xitoycha, forscha va boshqa tillardan arabchaga tarjima qilindi, o‘rganildi.

Xalifalik bu ilm maskaniga ko‘p mintaqalardan mashhur allomalarni jalb etdi. Xususan, O‘rta

Osiyodan 20 ortiq olimlar bu markazda sadoqat bilan ilm fan rivojiga o‘z salmoqli

hissalarini qo‘shgan edilar. Mintaqamizda IX asrga kelib arablarning ma’muriy tazyiqi ancha

zaiflashgach ijtimoiy-iqtisodiy vaziyat bir muncha barqarorlashgan edi. Somoniylar,

qoraxoniylar va Xorazmshohlar davlatlarida nisbatan osoyishtalik vujudga keldi. O‘lkada

moddiy ishlab chiqarish, madaniy rivojlanish jarayoni ancha tezlashdi, shaharlar hayoti yuksala

bordi. Hunarmanmanchilik turlari ko‘paydi, xususan, tog‘ jinslarini ishlash, shishasozlik

kuchaydi, savdo-sotiq ishlari qayta rivoj topdi. Davlat tizimida madaniyatni yaxshi anglagan

ilmli odamlar ko‘paydi. Xususan, devon boshliqlari (vazirlar), hokimlarning ko‘pchiligi arab,

fors, turkiy tillarni bilgan, dunyoqarashlari keng kishilar edi. Masalan, somoniylar davlatining

vazirlari Abu Fazl Balьamiy, Abdullo Jayhoniylar ma’rifatli insonlar bo‘lgan va ilm-fan

rivojiga bevosita homiylik qilganlar. Xorazmshoh Abul Abbos Ma’mun o‘z vaziri Abulhusayn

bilan birga Urganchda “Donishmandlar uyi” (akademiya) ni tashkil etgan va unda Beruniy, ibn

Sino, Miskavayx, Ibn Iroq kabi allomalar barakali ijod qilganlar.

X-XI asrlarda mintaqada ko‘p bunyodkorlik ishlari amalga oshirilgan, yangi madrasalar,

saroylar, masjidlar, maqbaralar va boshqa noyob me’morchilik inshootlari barpo etilgan. O‘lkada

ko‘plab karvonsaroylar, rabotlar, sardobalar qurilgan. Buxoro, Samarqand, Xiva, Termiz, Marv,

SHosh, Xo‘jand, O‘sh, Andijon, Kesh, Karmana, Koson, Marg‘ilon, Panjikent kabi shaharlarda

turli ilm maskanlari bo‘lgan. Ko‘plab madrasalar ishlab turgan, kutubxonalar, kitob rastalari va

bozorlari gavjum bo‘lgan. Ko‘pchilik oilalarda bolalar avvalo uyda o‘qib savod chiqarar, so‘ng

madrasalarda o‘qishga intilar edilar. Bularning bari o‘sha paytlarda ma’rifat va madaniyat

rivoji uchun zarur bo‘lgan muhit, shart-sharoitlar mavjudligidan dalolat beradi. O‘lkamizda bu

asrlardagi kashfiyotlar va bilimlar ko‘p jihatdan hayotiy bo‘lib, ijtimoiy ehtiyojni, jadal

sur’atlarda o‘sib borayotgan ijtimoiy-iqtisodiy munosabatlar talabini qondirish, keng ma’noda

moddiy va ma’naviy madaniyatning yuksalishi bilan bog‘liq bo‘lgan. Ana shu ehtiyoj

o‘lkamizda buyuk allomalarning vujudga kelishida, ular ijodining samaralarida namoyon

bo‘ldi. Masalan, Al-Xorazmiy o‘zining algebraga oid kitobi muqaddimasida asarni

yozishdan maqsad mamlakat oldida turgan ehtiyojlar, me’morchilik va sug‘orma dehqonchilik

bilan bog‘liq bo‘lgan muammolarni hal qilishda ko‘makdir, deb ta’kidlaydi.

2. IX-XII asrlardagi ijtimoiy-siyosiy va iqtisodiy vaziyat mintaqamizda ilm fan,

umuman madaniyatning keng ko‘lamda rivojlanishini taqozo qilar edi.

Bunday sharoitda yuzlab allomalar davr talabiga javob berib barakali ijod qildilar va

ilmning turli sohalarida ko‘plab yangiliklar yaratdilar. Aslini olganda, bunday ilmiy, madaniy

va ma’naviy yuksalish o‘rta asrlar uchun kutilmagan, shu bilan birga dunyoni hayratda

qoldirgan hol bo‘ldi. SHu boisdan ham bunday ma’rifiy siljish uyg‘onish, ilk renessans deb

tarixga kirdi. Bunday taraqqiyotning sarvarlari Muso al- Xorazmiy (783-850) va Ahmad al-

Farg‘oniy (798-865) bo‘lganlar. Ular matematika, astronomiya, geografiya fanlarini chuqur

o‘rganib, bu sohada ko‘plab yangiliklar yaratdilar. Xususan, hozirgi “algebra”, “algoritm”

so‘zlari Al-Xorazmiy nomi bilan bevosita bog‘liq. Al Farg‘oniy dastlabkilardan biri bo‘lib,

Yer shari xaritasini tuzgan, uning Damashqdagi rasadxonada ishlab yer meridiani bir

darajasining uzunligini o‘lchash, Nil daryosi suvi sathini belgilovchi asbobni yaratish kabi

kashfiyotlari jahonga ma’lum. Olim yilning yozda eng uzun kunini (22 iyun), qishda eng

qisqa kunini (22 dekabr), tunu kunning tengligi 21 mart va 22 sentyabrga to‘g‘ri kelishini

aniqlagan. Vatandosh allomalarimizning aksariyat ko‘pchiligi qomusiy olimlar bo‘lgan. Abu

Nasr Farobiy, Abu Rayhon Beruniy, Abu Ali ibn Sino kabi o‘nlab olimlar falsafa,

matematika, astronomiya, adabiyot, she’riyat, qonunshunoslik, jamiyatshunoslik bobida

samarali ijod qilganlar. X asr allomasi Abu Abdulloh al- Xorazmiy o‘zining “Ilmlar kalitlari”

nomli asarida o‘sha paytda ma’lum bo‘lgan ellikka yaqin ilmlar tasnifini, ya’ni

klassifikatsiyasini beradi va ularni sharhlaydi. Tabobat va dorishunoslik borasida dunyoga

dongi ketgan Ibn Sinodan tashqari Al- qumriy, Abu Mansur qamariy, SHarafutdin al-Iloqiy,

Ismoil Jurjoniy kabi olimlar unumli mehnat qilganlar. Kimyo fani ravnaqiga Abu Bakr ar-

Roziy, Abul Hakim al-Kosiy, geometriya va trigonometriya rivojiga Mahmud CHag‘miniy,

SHamsutdin A’loul Buxoriy, falsafaga Ibn Miskavayx kabi allomalarning hissalari katta

bo‘lgan.

Mashhur faylasuf, ko‘p tabiiy fanlar bilimdoni Al-Farobiy musiqa haqida ham asarlar

yozgan, uning notalar xususidagi kitoblari o‘rta asrlardayoq lotin, ivrit (qadimgi yahudiy) va

boshqa tillarga tarjima etilgan ekan. Yoki ibn Sinoni olaylik, bilamizki, alloma tabobat,

riyoziyot, falsafa, jamiyatshunoslik sohalarida benazir asarlar bitgan. SHu bilan birga ibn Sino

10 jildlik arab grammatikasi xususida kitob yaratgan. Faxriddin Roziy falsafa, mantiiq,

huquqshunoslik, tibbiyot va boshqa sohalarda 150 dan ortiq ilmiy risolalar yozgan.

Mintaqamizda mavjud bo‘lgan ko‘p tillilik (aholining ko‘pchiligi turkiy, fors va arab tillarini

bilgan) bu davr madaniyatining muhim xususiyatlaridan biridir. SHu bilan birga

donishmandlarimiz boshqa xorijiy tillardan ham xabardor bo‘lganlar. Masalan, buyuk

astronom va matematik, geodeganziya, geologiya, mineralogiya, tarix fanlarining bilimdoni al-

Beruniy 7-8 tilni mukammal bilgan. Xususan, u yunon olimlari Evklidning “Negizlar“ va

Ptolemeyning “Alьmagest“ asarlarini yunonchadan, o‘zi yaratgan “Usturlobiya“ kitobini

arabchadan sanskritga (qadimgi hind tiliga) tarjima qilganligi tarixdan ma’lum.

IX-XII asrlarda tarix, tilshunoslik, badiiy san’at kabi gumanitar fanlar ravnaqi ham

salmoqli bo‘lgan. Abu Bakr Narshaxiyning “Buxoro tarixi”, Al-Mustag‘firiyning “Nasaf va

Kesh tarixi“, Bayhaqiyning “Ma’sudiy tarixi” bitildi. Bu davrda Xorazm, Samarqand, SHosh,

Termiz, CHog‘oniyon o‘tmishiga oid tarixiy risolalar yaratildi. Xususan, X asrning

o‘rtalarida yaratilgan “Buxoro tarixi” turli davrlarda frantsuz, rus, ingliz, arab, fors va hozirgi

o‘zbek tillarida bir necha bor chop etilgan.

O‘sha paytlarda turkiy tillarga e’tibor ham kuchayib, adib Ahmad Yugnakiy “Haqiqatlar

tuhfasi” dostonini yaratdi. Bizgacha yetib kelgan bu asardan ko‘rinib turibdiki, uning muallifi

salohiyatli shoir va ahloq muallimi bo‘lgan. Bu ajoyib asar 14 bobdan iborat bo‘lib, ular

ma’naviy-ahloqiy kamolot sirlaridan ta’lim berishga mo‘jallangan. Dostonning birinchi bobiga

“Ilm manfaati va jaholatning zarari haqida” deb bejiz nom berilmagan. Mashhur turkiyshunos

olim Mahmud qoshg‘ariy “Turkiy tillarning sintaksis qoidalari”ni yozdi va “Devonu lug‘atit

turk”asarini yaratdi. Unda muallif 7,5 mingdan ortiq turkiy so‘zlar izohlari, grammatik va

didaktik xususiyatlari, shevalari to‘g‘risida to‘xtalgan. SHu davrlarda Yusuf Xos Hojib

“Saodatga boshlovchi bilim” kitobini yaratdi. O‘zbek adabiy tilining shakllanishida bu

asarlarning o‘rni katta bo‘lgan. O‘sha asrlarda o‘lkamizda she’riyat keng ko‘lamda

rivojlandi. Ular ko‘pincha fors, turkiy va arab tillarida bitilar edi. Abu Abdulloh Rudakiy, Abu

Mansur Daqiqiy, Sobir Termiziy, Abu Mansur as-Saolibiylarning badiiy asarlari mashhur

bo‘lgan. Abulqosim Firdavsiyning “SHohnoma”si madaniyatimizda ulkan voqea bo‘ldi. Bu

davrda xalq og‘zaki ijodi ham keng rivoj topdi. “O‘g‘iznoma”, “Alpomish”, “Go‘rug‘li”,

“Manas” kabi dostonlar elga manzur bo‘ldi, aholi orasida she’riy aytishuvlar vujudga keldi.

Bundan tashqari arab tiliga bo‘lgan ehtiyoj va intilish tufayli ko‘p vaqt o‘tmay

Movarounnahrda ham hatto o‘z ona tilidan ko‘ra arab tili va yozuvini yaxshiroq o‘zlashtirib

olgan bilimdonlar paydo bo‘ldi. O‘rta Osiyo xalqlarining bilimga bo‘lgan chanqoqligi, e’tiqodi

tufayli tez orada arablarning o‘ziga arab tilini o‘rgatish darajasiga ko‘tarildi. SHuning uchun

ham ko‘pgina olimlar Damashq, Basra, qohira, Bog‘dod, Kufaga borib ijod etishga majbur

qilinar edi. Bag‘dod shahri sharqning ilm-fan markazi sifatida olamga tanildi, chunki VIII

asrning oxirida bu yerda “Bayt ul - hikma” - (donishmandlar uyi) SHarqning fanlar akademiyasi

tashkil etildi. Bunga monand holda X asr oxirlarida Xorazmda ham xalifa Ma’mun davrida (995-

997 y) Bayt ul- hikma - Ma’mun akademiyasi (Xorazm akademiyasi) tashkil bo‘ldi. Bu ikki ilm

o‘choqlarida SHarqning mashhur olimu-allomalari tahsil ko‘rganlar. Ular orasida Ahmad

Farg‘oniy, Al Xorazmiy, Beruniy, Ibn Sino va boshqa buyuk allomalarning nomlari bor.

Xorazm akademiyasida falsafa, matematika va tib ilmiga oid masalalar muhokama qilinar

edi. Bu yerda yirik mutafakkirlardan Ibn Sino, Beruniydan tashqari tarixchi Miskavayx,

matematik Abu Nasr Arroq, faylasuf Abu Saxl Masixiy, tabib Ibn Xammorlar to‘plangan edi.

Ammo Urganchdagi bu muhit uzoq ishlamadi. U Mahmud /aznaviyning tazyiqi ostida tezda

tarqalib ketdi.

Buyuk olim va alloma vatandoshlarimiz jahon ilm-fan xazinasiga qanday hissa

qo‘shdilar?

Muhammad ibn Muso al Xorazmiy (783-850) mashhur matematik astranom, geograf va

tarixchi edi. Uning “Al Jabr va muqobala”, “Hisob al-hind”, “Kitob surati al-Arz”. “Kitob at-

tarix”, “Kitob al-amal bul usturlabot” kabi asarlari olimga jahonshumul shuhrat keltirdi.

xorazmiy yaratgan 20 dan ortiq asardan bizning davrimizgacha faqat 10 tasi yetib kelgan.

Xorazmiy ijodi merosida “Aljabr va al-muqobala” kitobining ilmiy ahamiyati nihoyatda

buyukdir. Bu kitob bilan u matematika tarixida birinchi bo‘lib algebra faniga asos soldi. Hatto

“algebra” atamasi ushbu kitobning qisqacha “aljabr” deb yuritilgan qisqartirilgan nomning aynan

ifodasidir.

Xorazmiy nomi esa matematika faniga “algoritm” atamasi shaklida o‘z ifodasini topdi.

Uning “aljabr” asari asrlar davomida avlodlar qo‘lida yer o‘lchash, bino qurish, merosni

taqsimlash va boshqa turli hisob va o‘lchov ishlarida dasturilamal bo‘lib xizmat qildi. Bu risola

XII asrdayoq Ispaniyada lotin tiliga tarjima qilindi. Keyinchalik Yevropa olimlari Xorazmiy

asarlarini qayta-qayta ishlab u asosda asarlar yozdilar. Xorazmiyning arifmetik risolasi hind

raqamlariga asoslangan o‘nlik pozitsion hisoblash tizimi Yevropada, qolaversa, butun dunyo

taraqqiyotida buyuk ahamiyat kasb etdi, algebrani mustaqil fan darajasiga ko‘tardi.

“Bayt ul-hikma” da faoliyat ko‘rsatgan olimlardan yana biri buyuk astronom, matematik

va geograf Ahmad al-Farg‘oniy (797-865)dir. U Farg‘onada tavallud topgani uchun SHarqda al

Farg‘oniy, /arbda esa Alfarganus taxallusi bilan shuhrat topgan. U avval Marv, so‘ngra Bag‘dod,

Damashq va qohira shaharlarida astronomiya, matematika va geografiya fanlari bilan

shug‘ullandi. qator ilmiy va amaliy asarlar yozib qoldirdi. “Kitob fi usul ilm an-Nujum”

(Falakiyot ilmining usullari haqida kitob), “Falakiyot risolasi”, “Falak asarlari sababiyati”, “Al

Majistiy”, “Ilm-hayya”, “Al Farg‘oniy jadvallari”, “Usturlob bilan amal qilish haqida”, “Oy

yerning ustida va ostida bo‘lganida vaqtni aniqlash risolasi”, “Etti iqlim hisobi”, “Usturlob

yasash haqida kitob” asarlarining qo‘lyozmalari Angliya, Frantsiya, Germaniya, Misr, Hindiston,

AqSH va Rossiyada saqlanmoqda.

Ahmad Farg‘oniy Bag‘dod va Damashqda rasadxonalar qurilishida shaxsan qatnashdi. U

812 yilda quyosh tutilishini oldindan bashorat qilib berdi, yerning dumaloq ekanini ilmiy dalillar

bilan isbotlab, bir xil fazo yoritgichlarni har xil vaqtda ko‘rilishini, tutilishini hamma joyda har

xil kuzatish mumkinligini izohlab berdi. 861 yilda qohira shahri yaqinida joylashgan Ravzo

orolida Nil daryosi sohilida qurilgan qadimgi gidrometr-daryo oqimi sathini o‘lchagich Miqyos

an-Nil inshooti qayta tiklandi.

Bizning davrimizgacha Ahmad Farg‘oniyning sakkiz asari saqlanib, ularning birortasi

ham hozirgi zamon tillariga tarjima qilinmagan edi. Ahmad Farg‘oniy tavalludining 1200 yilligi

munosabati bilan uning ayrim risolalari o‘zbek va rus tillariga tarjima qilindi.

Abu Nasr Farobiy 873 yilda Aris daryosining Sirdaryoga quyilishida joylashgan Farob

(O‘tror) shahrida tug‘ildi. U avval ona shahrida, so‘ng Samarqand, Buxoro va Bag‘dodda bilim

oldi.

Farobiy riyoziyot, falakiyot, tabobat, musiqa, mantiq, falsafa, tilshunoslik va adabiyot

sohalarida ijod etgan. U 160 dan ortiq asar yozib, o‘rta asr fan va madaniyatiga ulkan hissa

qo‘shdi.

Aristotelning “Metafizika” asari maqsadlari haqida, “Musiqa kitobi”, “Baxt saodatga

erishuv haqida”, “Tirik mavjudot a’zolari haqida”, “Siyosat al Madoniya” (SHaharlar ustida

siyosat yuritish) kabi asarlari shular jumlasidandir. Farobiy bilimining kengligi tufayli u SHarqda

Aristoteldan keyingi ikkinchi muallim-“Muallim us-soniy” nomi bilan shuhrat topdi. Farobiy

o‘rta asr sharoitida aql va ilm tantanasi, ma’naviy ozodlik, komil inson va adolatli jamiyat uchun

kurashgan buyuk siymo edi.

Bu davrning ulug‘ mutafakkirlaridan yana biri Abu Ali Ibn Sino edi. U 980 yili Buxoro

yaqinidagi Afshona qishlog‘ida, mahalliy amaldor oilasida dunyoga keldi. U 10 yoshlarida

maktabni tugatgach, ustozi Abu Abdulloh an Natimiydan mantiq, falsafa, riyoziyot va fikh

ilmlarini o‘rgandi. 16 yoshidan turli fanlar bo‘yicha SHarq va /arb olimlarining ilmiy asarlarini

mustaqil ravishda o‘rgandi. U ayniqsa tabobat ilmining qadimgi allomalari Gippokrat va Galen

hamda SHarqning buyuk hakimi va mutafakkiri Abu Bakr ar-Roziy (864-925) ning asarlarini

puxta o‘rgandi. U 17 yoshidayoq e’tiborli olim va tabib bo‘lib yetishadi. U somoniylarning saroy

kutubxonasida bir yil davomida bilimini chuqurlashtirishga erishdi. IX asrning oxiri X asr

boshlarida Movarounnahr va Xurosondagi murakkab siyosiy vaziyat oqibatida yuzaga kelgan

og‘ir sharoitda Ibn Sino o‘z ona shahri Buxoroni tark etib, avval Urganchda Xorazmshoh

saroyidagi olimlar qatoridan joy oladi. So‘ng Mahmud /aznaviyning tazyiqi tufayli Xorazmdan

chiqib ketadi. U umrining oxirigacha Obivard, Gurgan, Ray, qavzin, Isfaxon, Hamadon

shaharlarida hukmdorlar qo‘lida tabiblik va vazirlik qildi. Ibn Sino arab va fors tillarida fanning

turli sohalari bo‘yicha 300 dan ortiq asarlar yozdi. Nazm va nasrda qalam tebratdi. Uning besh

jildlik “Al qonun fit-tib”, “Kitob ush-shifo”, “Donishnoma”, “Solomon Ibsol”, “Risolat at-Tayr”

va boshqa ko‘pgina asarlari shular jumlasidandir. Olimning “Al qonun fit-tib” asari XII asrdayoq

lotinchaga tarjima qilingan bo‘lib, to XVII asrlargacha Yevropa tabobatida asosiy qo‘llanma

sifatida foydalanilgan. O‘rta asrning bu buyuk allomasi SHarqda “SHayx-ur rais”, /arbda esa

“Avitsenna” nomlari bilan shuhrat topdi.

O‘sha zamonda Urganchda yashab ijod etgan mutafakkirlardan biri Abu Rayhon Beruniy

(973-1048) edi. U Urganchda ta’lim oldi. So‘ng Xorazmshoh Ma’mun saroyida, 1017 yildan esa

Mahmud /aznaviyning talabi bilan /azna shahriga borib umrining oxirigacha shu yerda ijod

qiladi. U falakiyot, geografiya, matematika va tarix fanlari bo‘yicha 154 ta ilmiy asar yozgan.

Beruniyning “Osor ul-boqiya” (“O‘tmish ajdodlardan qolgan yodgorliklar”), “Hindiston”,

“Minerologiya”, “Geodeziya” kabi yirik asarlari shular jumlasidandir. U o‘zining falakiyotga oid

asarida Kopernikdan qariyib 5 asr ilgari yerning quyosh atrofida aylanishi haqidagi fikrni

birinchi bo‘lib ilgari surgan edi. Yerning dumaloq shaklda ekanligini asoslab berdi. Amerika

qit’asi borligini bashorat qildi. U, dunyoning geografik xaritasini tuzdi. Beruniyga fan olamida

katta shuhrat keltirgan asarlari “Hindiston” va “O‘tmish ajdodlardan qolgan yodgorliklar” nomli

kitobidir. Olim “Hindiston” asarida Hindistonning geografiyasi, aholisining mifologik

tasavvurlari haqida ma’lumot beradi. “O‘tmish ajdodlardan qolgan yodgorliklar” asarida esa

yunonlar, rumliklar, forslar, so‘g‘dlar, xorazmliklar, nasorolar, yaxudiylar, arablarning

islomgacha bo‘lgan urf-odatlari, diniy e’tiqodlari, matematik va geografik tushunchalar

to‘g‘risida qimmatli tarixiy ma’lumotlar bayon qilingan. Beruniyning ilmiy-falsafiy merosi

shubhasiz jahon fani va madaniyati xazinasiga qo‘shgan katta hissasi bo‘ldi.

899 yilda Buxoro yaqinidagi Narshax qishloqida tavallud topgan Abu Bakr Muhammad

ibn Ja’far Narshaxiyning ilmiy asarlari to‘qrisida ma’lumotlar juda kam. Uning faqat “Tarixi

Buxoro” (Buxoro tarixi) asari bizgacha yetib kelgan. Asar qo‘lyozma nusxalarda va hozirgi

zamon ilmiy adabiyotlarida “Tarixi Narshaxiy”, “Tahqiq ul-Viloyat” (Viloyat haqiqatini

aniqlash), “Axbori Buxoro” (Buxoro haqida xabarlar) kabi nomlar bilan atalishiga sabab uning

asl nusxasi saqlanib qolmagan. Arab tilidan fors tiliga tarjima qilish jarayonida va nusxa

ko‘chirishda matnlar qisqartirilgan va yangi voqealar bilan to‘ldirilgan.

“Buxoro tarixi” asari o‘zining ilmiy ahamiyatini yo‘qotmagan va hozirgi kunda

somoniylar davri tarixi bo‘yicha eng noyob, qimmatli asar hisoblanadi. Asarda Somoniylar

davlatining siyosiy, iqtisodiy, madaniy, ijtimoiy hayotiga oid ma’lumotlar keltirilgan.

Movarounnahr va Xuroson aholisining arab bosqinchilariga qarshi Muqanna boshchiligidagi

qo‘zg‘oloni bilan boqliq bo‘lgan ma’lumotlar ham bu asarda ma’lum darajada o‘z ifodasini

topgan. Narshaxiy saroy tarixchisi bo‘lgani sababli hukmron tabaqa siyosatini yoqlab, xalqning

hokimiyatga chiqishini qoralagan.

Mashhur tilshunos olim Mahmud qoshg‘ariyning 1069 yilda yozgan “Devoni Lug‘ati

turk” asari diqqatga sazovordir. Mahmud qoshg‘ariy bu asarda qadimiy turkiy tilga oid so‘zlar

ifodalarining arab tiliga tarjimasini, shuningdek, she’riy parchalarni turkiy tilda bergan. Mazkur

asar bizga qadim zamonlardagi turkiy xalqlarning tili, tarixi, turmush tarzi, badiiy ijodi to‘qrisida

keng ma’lumotlar beradi.

Yusuf Xos Hojibning “qutadg‘u bilig” asari masnaviy yo‘lda bitilgan doston bo‘lib, u

1300 misradan ziyoddir. Bu asarning qimmati shundaki, u eski turkiy tilda yozilgan shoh asardir.

Unda muallif ahloqiy-tarbiyaviy fikrlarni badiiy shaklda ifoda etib, ezgulik, adolatparvarlik va

xalqparvarlikdan ta’lim beradi. Asar tilining ravonligi, badiiy barkamolligi, geografik

ma’lumotlarga boyligi bilan ajralib turadi. Juda katta tarbiyaviy ahamiyatga ega bo‘lgan nodir

asardir.

XII asrda turkiy tilda ijod etgan shoir va mutafakkirlardan yana biri Ahmad Yugnakiydir.

Ahmad Yugnakiydan yagona meros-“Hibatul-haqoyiq” nomli asari saqlanib qolgan.

SHoir o‘z asarida ilm-fan, olim va fozillarni ulug‘laydi, ma’rifatparvarlikni targ‘ib etadi,

kishilarni ilmli va ma’rifatli bo‘lishga chaqiradi.

Bu davrda yuksak badiiy tafakkur timsoli sifatida forsiyda daho shoir hisoblangan

Abulqosim Firdavsiy tomonidan yaratilgan shoh asar “SHohnoma” asarini ko‘rsatish mumkin.

Unda Eron va Xurosonning ming yillik boy tarixi podsholarining saltnat uchun olib borgan

janglari, xalqlarning achchiq kechmishlari yuksak badiiy obrazlar timsolida yoritib berilgan.

O‘rta Osiyoda arab, turkiy tillar bilan bir qatorda fors-tojik, dariy tili ham rivojlanib

bordi. O‘rta Osiyoda badiiy adabiyotning ravnaqiga tojik klassik poeziyasining asoschisi Abu

Abdulloh Ja’far Rudakiy, Abu Mansur Daqiqiy, Abdulhasan Balxiy va boshqalar g‘oyat katta

hissa qo‘shdilar.

Rudakiy IX asr oxirlarida Panjikent yaqinidagi Panjrudak qishloqida tug‘ilgan.

Yoshligidan u chang (rud) chalib, she’r yozib kuy bastalagan va hofizlik qilgan.U Nasr ibn

Ahmad tomonidan sozanda va shoir sifatida saroyga chaqirtirilgan. Rudakiy “Kalila va Dimna”,

“Sinbadnoma”, “Arois va Nafois”, “Davroni oftob” nomli asarlar yozgan. U she’riyatda,

ayniqsa qasida bitishning mohir ustasi bo‘lgan. Uning “Jo‘yi Muliyon”, “Mayning onasi” va

“qarilik” kabi qasidalari xalq o‘rtasida g‘oyat shuhrat topgan. Rudakiy o‘z she’rlarida ona

Vatani, uning tabiati va aholisini, insooniy his-tuyg‘ularini tarannum etadi. SHoir haqsizlik va

adolatsizlikka qarshi dadil chiqadi, o‘sha vaqtlarda hukm surgan tartibsizliklarni ayamay fosh

etadi. SHuning uchun ham umr bo‘yi ta’qib etilgan. Oxiri Buxorodan quvilgan Rudakiy 941

yilda ona qishlog‘ida vafot etadi.

3. IX-XII asrlarda islom dini O‘rta Osiyo xalqlari davlatchiligi tarixida katta rolь o‘ynay

boshlaydi. Bu vaqtda islom dini SHarqda keng tarqalib jahon dini darajasiga ko‘tarildi. IX-XII

asrlarda dunyoviy fan va madaniyat bilan bir qatorda islom mazmunini anglash, uning

mohiyatini o‘rganish, targ‘ib qilishda ham katta ishlar qilindi. Bunday mas’uliyatli va

savob ishda Imom al-Buxoriy (810-870) va Abu Iso Muhammad at-Termiziy (824-892)lar

tashabbuskor bo‘ldilar. Ular islom dunyosida vujudga kelgan minglab hadislarni sinchiklab

o‘rgandilar, xolis va ishonarlilarini ajratib, ularga sharhlar berdilar. Ular Muhammad

payg‘ambarning hayoti va faoliyati, shuningdek uning diniy va axloqiy ko‘rsatmalariga oid

asarlar yozdilar. Bu buyuk allomalar mashaqqatli ijodlarida va amaliy ishlarida

musulmonchilikning asl ma’nosini mahorat bilan ochib berdilar, islomning ilm fanga,

madaniyatga, umuman taraqqiyotga bo‘lgan ijobiy ta’sirini ko‘rsata bildilar.Ular islomning

insonparvarlik xususiyatlarini ta’kidlab, uning ko‘pchilik manfaatini ko‘zlovchi demokratik

e’tiqod ekanligini yoritib berdilar. Al-Buxoriy va At-Termiziyning sadoqatli izdoshlari

Abdurahmon an-Nasoiy, Abu Mansur al-Moturidiy, qaffol ash-SHoshiy, Mahmud az-

Zamaxshariy, Abu Iso Samarqandiy, Najmiddin Kubro kabi ulamolar musulmon

dunyosining yirik mutafakkirlari sifatida ko‘pchilikka mashhur bo‘ldilar. Xususan, shayx al-

Moturidiy ta’limotiga ko‘ra, bilishning uch manbai mavjud. Ular his (sezgi), naql rivoyat

va aql-idrokdir. SHu bilan birga ul zot aql idrokning alohida o‘rni borligini ta’kidlaydi.

Demak, aqliy dalillar va isbotlar asosida vokelikni anglamoq musulmonchilikda muhimdir.

Hazrati imom ash-SHoshiy halollik, odillik masalalarini o‘z asarlarida keng

yoritgan. SHariat qonun-qoidalarini chuqur tahlil etib, “Hidoya” asarini yaratgan Burxoniddin

Marg‘inoniyning mulohaza va tavsiyalari islom dunyosida ko‘p asrlar davomida muhim

manba bo‘lib, u yoki bu masalani adolat va insof nuqtai nazaridan hal etishda asosiy

qo‘llanma vazifasini bajargan.

Islom dini shakllangandan so‘ng uning doirasida, qur’on va hadis talablariga mos

ravishda paydo bo‘lgan tasavvuf (so‘fiylik) ta’limoti XI asrga kelib keng tarqala boshladi.

O‘lkamizda so‘fiylik asoslarini Yusuf Hamadoniy, Abdulholiq Fijduvoniy, Ahmad Yassaviy,

Sulaymon Boqirg‘oniy targ‘ib etganlar va rivojlantirganlar. So‘ng Xorazmda Kubraviya ,

Buxoroda naqshbandiya tariqatlari shakllandi. Bularning barchasi o‘sha davrda islom

madaniyatining shakllanishida, odamlarning iymonli bo‘lib yetishishida muhim o‘rin tutgan. Bu

iymon e’tiqod asrlar davomida sinovdan o‘tdi va hamon odamlarni kamtarlikka,

mo‘minlikka, halollikka, bag‘rikenglikka, insofu vijdonli bo‘lishga da’vat etib kelmoqda.

Demak, bir davrda va bir makonda ham dunyoviy fanlar, ham diniy bilimlar

rivojlangan, ular biri ikkinchisiga keskin ziddiyatda bo‘lmagan. Farb mamlakatlarida

deyarli yetti asr davomida inkvizitsiya (zulmat) hukm surgan bir vaqtda, ilm fan

quvg‘inda bo‘lib, xurofot esa keng ildiz otgan bir paytda, musulmon yurtlarida, xususan

O‘rta Osiyoda, ma’naviy- ma’rifiy taraqqiyot yuz berdi va yuksaldi. Bu holatning asosiy

sabablaridan biri islomning bilimga ijobiy qarashidadir. Ayni paytda, dunyoviy ilm ahli

islomni nafaqat inkor etmadi, balki ko‘p jihatdan unga tayandi, musulmonchilikning

axloqiy, ma’naviy sifatlari esa ularga madad bo‘ldi.

O‘sha davr shaharlari orasida islom dini ta’limotini chuqur tarqib qilishda Buxoro shahri

alohida o‘rinni egallaydi. SHu davrdan boshlab “qubbatul islom”-“Islom dinining gumbazi”

nomi bilan shuhrat topa boshladi. Bu davrda islom ta’limotiga bebaho hissa qo‘shgan Imom al-

Buxoriy va Iso at-Termiziy kabi ko‘plab ulamolar yetishib chiqdilar. Ular shu kunga qadar hadis

ilmining eng ko‘zga ko‘ringan, butun musulmon dunyosi tomonidan tan olingan allomalari

darajasiga ko‘tarilgan allomalardir.

Imom Buxoriy (809-870) Buxoroda tug‘ilib, shu yerda birinchi bilimlarni oladi. So‘ngra

bilimini yanada chuqurlashtirish maqsadida Makka, Madina, Bag‘dod Damashq, Kufa, Nishopur

kabi shaharlarga boradi. Manbaalardan bizga ma’lumki, Imom Buxoriy islom dini masalalariga

bag‘ishlangan 20 ga yaqin asar yozgan. SHu kitoblar orasida Buxoriyni butun dunyoga mashhur

qilgan asar “Al-Jome’ as-Sahih” (Ishonchli to‘plam) asaridir. Bu asar 160 qismdan iborat bo‘lib,

7275 hadisni o‘z ichiga oladi. Buxoriy hadislarni to‘plash va bayon etishda uning haqiqiyligiga

asosiy e’tibor bergan, uning haqiqatga yaqinligini isbotlovchi dalillarni keltirgan va shu asosda

hadislarni klassifikatsiya qilgan olimdir. Uning diqqat markazida fanning inson uchun tarbiyaviy

ahamiyati, uning ma’naviy yuksalishi, fozilligi, donoligi, yaxshi va yomonni ajrata olishi turadi.

Umrining oxirida u o‘z vataniga qaytib keladi va Samarqand yaqinida vafot etadi. Mustaqillik

yillarida bu ulug‘ bobokalonimiz ruhini shod etib, O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti

I.A.Karimov tashabbusi bilan uning vafot etgan joyida ulkan majmua barpo qilindi. Hozirda u

joy nafaqat mamlakatimiz fuqarolarining, balki butun musulmon dunyosi ahlining ziyoratgohiga

aylandi.

Imom at-Termiziy (824-892) Termiz yaqinida tug‘ilgan. U ham Buxoriy singari

SHarqning juda ko‘p shaharlarida bo‘lib, o‘z bilimini oshirishga harakat qiladi. At-Termiziy

hadislardan tashqari filologiya va tarixga oid asarlar ham yozdi. Uning 10 dan ortiq yozgan

asarlari orasida nomini butun musulmon olamiga mashhur qilgan asari “Jome’ at-Termiziy” yoki

“Sunan at-Termiziy” dir. Bu asar islomda ulamolar tomonidan haqiqiy deb tan olingan mashhur

hadislar to‘plamidan biridir. Termiziyning ilmiy merosi diniy ahamiyatga ega bo‘lishi bilan

birga, axloqiy, didaktika tarixida ham juda katta o‘rin egallaydi.

IX-XII asrlarda Movarounnahr va Xorazmda islom huquqi - shariat ancha rivoj topdi.

Fiqh ilmi-musulmon qonunchiligi-SHarq xalqlari va islom madaniyati erishgan buyuk yutuq

bo‘lib, bu borada Movarounnahr va Xorazm allomalari juda boy meros qoldirganlar. Vatandosh

fikhshunos olimlarimiz: Abu Lavs al-Buxoriy, Abu Mansur al-Moturudiy, Abullays as-

Samarqandiy, Abu Bakr al-Buxoriy, va boshqalar o‘z davrida islom dunyosida ma’lum va

mashhur bo‘lganlar. Nomlari yuqorida tilga olingan olimlar orasida Ali ibn Abu Bakr ibn Abdul

Jalil al-Farg‘oniy ar- Rishtoniy al-Marg‘inoniy alohida o‘rin tutadi.

Burxoniddin Marg‘inoniy musulmon olami fani erishgan barcha bilimlarni egallagan,

ulug‘ allomalardan saboqlar olgan. Sunniy shariatning to‘rt asosiy mashablari asoschilari va

ularning shogirdlari asarlarini qunt bilan mutolaa qilgan. Bu narsa ulug‘ allomaga fiqh ilmi

bo‘yicha tengsiz asarlar yozib qoldirishga imkoniyat yaratadi. Fiqhshunos olimning “Bidoyat al-

mubtadiy” (Boshlovchilar uchun dastlabki ta’lim), “Kifoyat al-muntaqiy” (Yakunlovchilar uchun

tugal ta’lim), “Nashr-ul mashab” (Mashabning yoyilishi), “Kitob ul-mazid” (Ilmni ziyoda

qiluvchi kitob), “Kitob ul-faroiz” (Farzlar kitobi), “Majmaa ul-navozil” (Nozil bo‘lgan narsalar

to‘plami), “Manosiq ul-haj” (haj masorimlari), “Kitob ul-mashoyix” (SHayxlar to‘g‘risidagi

kitob) kabi buyuk asarlar shular jumlasidandir. Albatta bu ulug‘ alloma ijodida “Xidoya fi furu’

al fikh” (Fiqh sohalari bo‘yicha qo‘llanma) tengi yo‘q shoh asardir. Bu asarni olim 1178 yilda

Samarqandda yozgan. Burxoniddin Marg‘inoniyning “Hidoya” kitobi to‘rt jilddan iborat bo‘lib,

u 56 bobni o‘z ichiga oladi. Bu asar o‘ziga xos shariat kodeksi bo‘lib, u hozirgi kunda ham islom

dunyosi qonunshunoslari uchun asosiy qo‘llanma sifatida xizmat qiladi. Unda shariat

masalalarida muallifning fikr-mulohazalari bilan bir qatorda hanafiylik mashabining barcha

imomlari, shuningdek boshqa mashab vakillarining mulohazalari ham o‘rin olgan. Asarda

islomning asosiy marosim talablari, huquqiy va ahloqiy qoidalari, xususan, tahorat, namoz,

zakot, ro‘za, haj, qurbonlik; oila va nikoh bilan bog‘liq bo‘lgan masalalar, huquqiy qoidalarni

bajarmaganlik uchun jazo choralari belgilangan. “Hidoya” da mulkiy va moliyaviy

munosabatlarga, jinoyat va jazo, fuqarolik huquqlari, sud va protsessual masalalar keng o‘rin

olgan. Yana unda urushlar, o‘lja olish va uni taqsimlash, turmush va faoliyatdagi taqiqlashlar,

ijozatlar haqida ham yo‘l-yo‘riqlar berilgan.

Tasavvuf, ya’ni so‘fiylik, umumiy tarzda aytganda, poklangan, zohid, taqvodorlik

ma’nosini anglatuvchi xalqparvar tariqat bo‘lib, u o‘rta asrlar musulmon SHarqida keng

tarqalgan. Feodal davrning bu diniy-falsafiy oqimi dastlab IX asrda Iroqda yuzaga keldi. U

jabrdiyda odamning nochorlik va zulmga qarshi noroziligini ifodalaydi. Tasavvuf hususiy

mulkchilik hamda boylik va kambag‘allikning vujudga kelishini adolatsizlikning oqibati deb

qaraydi.

Bu oqim Movarounnahrga Eron orqali kirib keladi. Uning yoyilishi o‘rta asrlarning aqoid

mutafakkirlari Hakim at-Termiziy, Abu Hamid /azzoliy, Yusuf Hamadoniy, Abduholiq

/ijduvoniy va Ahmad Yassaviylarning nomlari bilan bog‘liq bo‘ldi. U hayot bilan chambarchas

boqliq bo‘lib, izdoshlarini mehnatga, kasb-hunar egallashga da’vat etadi. Tasavvuf ta’limoti

asosida inson faoliyati va uning kamoloti yotadi. Unda inson har bir narsaga ong, aql-idrok

bo‘lmog‘i, bosgan har bir qadamida diqqat-e’tibor sezmog‘i lozim, u Vatan ishqi bilan band

bo‘lmog‘i, xalq bilan aloqada birga hayot kechirmog‘i kerak deb uqtiradi.

Tasavvufning turli davrlarda turli xildagi yo‘nalishlari paydo bo‘ladi. XII asrda

Turkistonda yassaviya, XII asrning oxirida Xorazmda kubroviya, XIV asrda esa Buxoroda

naqshbandiya va boshqalar vujudga keladi. Bular insonni mehnat qilishga, to‘g‘ri yo‘ldan

adashmaslikka targ‘ib qiladi. U insonni halol va pok bo‘lishga, o‘z mehnati bilan kun

kechirishga, muhtojlarga hayr-ehson berishga, sofdil va kamtar bo‘lishga chaqiradi. Uning “Dil

ba yoru, dast ba kor” (Ollohni o‘zinga yor bilginu, ammo mehnat qilishni unutmagin) degan

hikmati shiorga aylandi.

“Naqshbandiya” tariqatining asoschisi Xoja Abduxoliq /ijduvoniy (1103-1179y) SHarq

falsafasi tarixida o‘ziga xos o‘rin egallaydi. Uning falsafiy qarashlari tasavvufdagi

Xojagon(Xojalar) xalqasida shakllandi. Agar bizgacha Ahmad Yassaviyning “Hikmat” lari

meros bo‘lib qolagan bo‘lsa, Abduholiq /ijduvoniydan “Risolai Sohibiya”, “Risolai

SHayxshuyuk Hasrati

Abu Yusuf Hamadoniy” kabi asarlari meros bo‘lib qolgan. Ammo bu asarlar hali yaxshi

o‘rganilmagan va keng xalq ommasi orasida tarqib qilinmagan. Xoja Abduholiq /ijduvoniy

ustozidan ko‘p narsalar o‘rganar ekan, o‘zi ko‘p hollarda mustaqil fikr yuritib, ba’zi masalalarda

o‘z yo‘lini shakllantirishga harakat qilgan. Uning asarlari, hayoti, qilgan ishlari butun turk

olamida alohida o‘rin egallab, ma’naviy hayotda o‘chmas iz qodirgan. Uning ma’naviy merosini

o‘rganish uchun katta ishlar amalga oshirilyapti. Asarlarini o‘zbek tiliga tarjima qilish boshlandi.

2003 yil noyabr oyida Abduholiq /ijduvoniy tavalludining 900 yilligi nishonlandi. Uning

maqbarasi ta’mirlandi va qo‘shimcha binolar qurilib kompleks ziyoratgohga aylantirildi.

Xulosa qilib ona diyorimizning uyqonish (renessans) davri tarixiga yakun yasar

ekanmiz, shuni e’tirof etish kerakki, Islomning kirib kelishi bilan ajdodlarimizning qarashlari

yanada mustahkamlandi va o‘ta xalqchil baynalminallik mafkurasi shakllanib taraqqiy topdi. Bu

davrda Ismoil al-Buxoriy, Iso at-Termiziy, Burxoniddin Marg‘inoniy kabi zabardast aqoid

ulamolari yetishib chiqdi. Ular islom dini va qonunshunosligi taraqqiyotiga va uning jahon dini

darajasiga ko‘tarilishiga katta hissa qo‘shdilar.

Keyinchalik vujudga kelgan Somoniylar, qoraxoniylar, /aznaviylar, Xorazmshohlar kabi

buyuk davlatlar tashkil topishi bilan bu o‘lkada ilm-fanning rivoji uchun qulay imkoniyatlar

ochildi. Ilmu-fanning rivoji o‘z navbatida o‘lkada sug‘orma dehqonchilik, irrigatsiya, ayniqsa,

muhandislik asosidagi suv inshootlarini qurish, binokorlik, me’morchilik va kon ishlarini yo‘lga

qo‘yilishiga olib keldi.

Aynan shu davrda ko‘plab buyuk allomalar yetishib chiqdilar. Ular jahon ilmu-faniga

ulkan hissa qo‘shdilar. Bu davr O‘rta Osiyoda ilm-fan, ma’rifat va madaniyatning yuksak

parvozi bo‘lib, jahon tsivilizatsiyasiga ulkan hissa qo‘shilgan davr bo‘ldi. SHuning uchun ham

1X-XII asrlar Vatanimiz tsivilizatsiyasi va madaniyati taraqqiyotida “Oltin asr” (renessans) davri

bo‘lib qoldi.

Nazorat savollari

1. “Uyg‘onish” davri qanday davr?

2. Buyuk olim va alloma vatandoshlarimiz jahon fani va madaniyatiga qanday hissa

qo‘shdilar?

3. IX–XII asrlarda O‘rta Osiyoda ilm–fan va madaniyatining yuksalishiga nimalar turtki berdi?.

4. IX-XII asrlarda O‘rta Osiyoda ilm-fan taraqqiyotiga hissa qo‘shgan qanday allomalarni

bilasiz?

5. Ajdodlarimiz qoldirgan ilmiy va madaniy meros jahon fani va madaniyatida qanday o‘rin

tutadi?

6. Islom madaniyatining muhim tarkibiy qismi hisoblangan tasavvuf ta’limoti haqida nimalarni

bilasiz?


jasur ajdodimiz

Reja

1. Mug‘ullar istilosi arafasida Xorazmshohlar davlatidagi vaziyat. Mug‘ullar saltanatining

vujudga kelishi. Uning istilochilik yurishlari va oqibatlari.

2. Jaloliddin Manguberdi jasorati. Mo‘g‘ullar zulmiga qarshi kurash.

3. Chig‘atoy ulusining tashkil topishi, uning ijtimoiy-iqtisodiy hayoti.

4. XIII-XIV asrning birinchi yarmida o‘lkaning madaniy hayoti.

Tayanch tushunchalar: Xorazmshohlar davlati, Muhammad Xorazmshoh, Chingizxon,

xoqon, qoraqurum, O‘tror fojeasi, Inolchiq, Jaloliddin Manguberdi, Temur Malik, Najmiddin

Kubro, Urganch fojeasi, Mahmud Torobiy, Chig‘atoy ulusi, Mahmud Yalovoch, Ma’sudbek,

Kepakxon, qarshi, Bahouddin Naqshband, Jaloliddin Rumiy, Sa’diy She’roziy, Pahlavon

Mahmud, Sayfi Saroyi.

1. Avval aytib o‘tganimizdek XII asrda Xuroson va Movarounnahrda saljuqiylar,

qoraxoniylar va qoraxitoylar singari sulolar o‘rtasida o‘zaro kurashdan foydalangan Xorazm

yana o‘z mustaqilligini tiklab oldi.

Xorazm tarixi va madaniyatini o‘rgangan olim S.P.Tolstov “Bu davrlardagi Xorazmning

iqtisodiy parvozini nazardan o‘tkazar ekansan, bir vaqtlar buyuk feodal monarxiya bo‘lgan bu

davlat qiyofasining qoldiqlari ko‘z o‘ngimizda namoyon bo‘ladi. Bizning nigohimizda yuz ming

gektarlab yerlarga obihayot bergan ulkan irrigatsiya inshootlari, Xuroson, Movarounnahr va

qipchoq dashtlariga tutashib ketgan strategik va savdo yo‘llari istehkomlari, shaharlarning

qaynoq hayoti, hunarmandchilik va savdo-sotiq ravnaq topgan hamda O‘rta Osiyo, Eron va

Volga bo‘yi badiiy madaniyatining keyingi butun tarixiga kuchli ta’sir ko‘rsatgan Xorazm

uyg‘onish davrining boy ulug‘vorligi va boy ravnaqi gavdalanganday bo‘ladi ...”, - deb yozgan

edi.

Saljuqiylar Xorazmni egallagach, uni noiblar orqali boshqarishni yo‘lga qo‘ygan edilar.

Masalan, Malikshoh huzurida (1072-1092y) devon mahkamasining boshliqi Anushteginga

Xorazmni boshqarish topshirib qo‘yilgan edi.

1112-1127 yil uning o‘g‘li qutbiddin Muhammad noibligi davrida Xorazm mustaqillik yo‘liga

olib chiqildi. Uning o‘g‘li Otsiz o‘zini Xorazmshoh deb e’lon qildi va Sirdaryo bo‘yidagi turklar

bilan urush olib bordi. SHimoli SHarqdagi Jandni va Manqishloq yarim orolini bosib oldi.

Otsizning nevarasi Takash (1172-1200) davrida Xorazm davlati yanada kengayib, u

Sirdaryo etaklaridan to Iroqqacha cho‘zilgan edi.

XIII asr boshlariga kelib Xorazmshohlar O‘rta Osiyoda hukmronlikni to‘la o‘rnatgan

edilar. Lekin bu davrga kelib feodal tarqoqlik avj olib, turli viloyatlarning beklari va amaldorlari

o‘z mustaqilligi uchun to‘xtovsiz kurashlar olib bordilar. Muhammad Xorazmshoh davlati

tashqaridan kuchli ko‘rinsada, aslida zaiflashib qolgan bir davlat edi.

O‘zaro feodal urushlar, xalq qo‘zqolonlari va nihoyat hukmron tabaqa ichidagi

oppozitsion kuchlar ta’siri markazlashgan davlat mavqeiga putur yetkazib ichki va tashqi

dushmanlar uchun qulay shart-sharoitni yaratib berdi. Xorazmshoh davlatida kechayotgan bu

xildagi chuqur tanazzul mug‘ullar hukmdori Chingizxonni befarq qoldirmadi. U kata harbiy

tayyorgarlik ko‘rib, Movarounnahrga qarshi istilochilik urushlarini boshladi Xuddi shu davrda

O‘rta Osiyo yerlarini mo‘g‘ul bosqinchilari tomonidan bosib olinishi tasoddifiy emas edi.

XIII asr boshlarida Mo‘g‘uliston cho‘llarida chorvachilik bilan shug‘ullanuvchi tarqoq

ko‘chmanchi chorvador aholi birlashib markazlashgan feodal davlatga aylandi.

Dunyoga yagona hukmdor bo‘lish da’vosi bilan dovrug‘ solgan o‘z zamonasida ne-ne

mamlakatlaru xalqlarni larzaga keltirgan, ular boshiga mislsiz kulfatlar yog‘dirgan CHingizxon

(Temuchin) 1155 yilda qiyot urug‘idan bo‘lgan mo‘g‘ul ulusi urug‘laridan bahodur Yesuchay

oilasida dunyoga kelgan.

Temuchinning ulug‘ xoqon sifatida mavqeini har jihatdan mustahkamlashida 1206 yilda

poytaxt qoraqurumda chaqirilgan umum mo‘g‘ul qurultoyi alohida o‘rin tutdi. Bu qurultoyda

Temuchin barcha mo‘g‘ul-tatar xonlarining ulug‘ xoni (qooni) deb e’lon qilindi va unga

Chingizxon laqabi berildi. Chingizxon iborasi mualliflar tomonidan “kuchli”, “qudratli”, “toza”

va hokazo ma’nolarda talqin qilinadi.

Qurultoyda qabul qilingan “Yaso” hujjati ulug‘xon hokimiyatini yanada mustahkamlash,

ya’ni feodal tabaqa-tarxonlar mavqeini kuchaytirish, davlatning harbiy qudratini yuksaltirishning

muhim qonuniy asoslarini yaratib berdi.

Chingizxon ulug‘ xoqon deb e’lon qilingan birinchi kunning o‘zidayoq o‘zining eng

yaqin kishilaridan 95 nafarini bahodur-mingboshilar etib tayinladi vabir necha ming kishi

tarxonlik yorliqlari Bilan siylandi. U Ayni paytda 10 ta oliy hokimiyat lavozimlarini ta’sis etdi

va 150 kishidan iborat shaxsiy gvardiya hamda 1000 nafar dovyurak jangchilardan iborat shaxsiy

drujina tuzdi. Keyinchalik shaxsiy drujina tarkibi 10 ming nafarga yetkazildi.

Chingizxon o‘z markaziy hokimiyatini mustahkamlab olgach, kuchli, har tomonlama

harbiy tayyorgarlik ko‘rgan jangovar armiya tuzib, qo‘shni davlatlarni birin-ketin bosib olishga

kirishadi. 1206-1211 yillar davomida Sibirь va SHarqiy Turkiston xalqlari (buryat, yoqut, oyrat,

qirg‘izlar) bo‘ysundiriladi. Mo‘g‘ul sarkardasi Xubilay Yettisuvning shimoliy hududlarini zabt

etadi. 1211 yilda uyg‘urlar yeri istilo etilgach, CHingizxon Xitoy hududlarini bosib olishga

kirishadi. 4 yil davom etgan bu istilochilik urushlari davomida Xitoyning o‘nlab shaharlari

yakson etilib, uning behisob boyliklari io‘g‘ullar tomonidan talanadi. Nihoyat 1215 yilda

SHimoliy Xitoy poytaxti Pekin ishg‘ol qilinadi. 1217 yilga kelib, Xuanxe daryosining

shimolidagi barcha yerlar mo‘g‘ullar qo‘l ostiga o‘tadi. 1218 yilga kelib esa Yettisuv hududining

qolgan qismi ham mo‘g‘ullarga tobe bo‘ladi. Mo‘g‘ullar bosqini xavfi Xorazmshohlar davlati

sarhadlariga bevosita yaqinlashadi.

Muhammad Xorazmshoh (1200-1220) davlati bu davrga kelib har jihatdan chuqur

tanazzulga yuz tutgan, siyosiy beqarorlik kuchayib, markaziy hokimiyat bilan mahalliy

hukmdorlar o‘rtasidagi ixtiloflar chuqurlashib, xalq ommasining ahvoli tobora nochorlashib

borayotgan edi. Oliy hokimiyat tizimida shoh bilon uning onasi Turkan xotun o‘rtasida davom

etib kelayotgan chuqUr ixtilof ham Xorazm davlatining benihoya zaiflashib borayotganligidan

yaqqol dalolat berardi.

Xorazmshohlar davlati xalqaro maydonda ham yakkalanib bormoqda edi. Muhammad

Xorazmshohning xalifalik hokimiyatini qo‘lga kiritish borasida olib borayotgan besamar

urushlari uning ko‘pchilik musulmon davlatlari tomonidan ajoalib, ularning nafratiga duchor

bo‘lishga mahkum etgandi.

Chingizxon Xorazmshohlar davlati to‘g‘risida chuqur ma’lumotga ega bo‘lish uchun o‘z

tasarrufidagi elchilik, josuslik xizmatlaridan ustamonlik bilan foydalandi. Bunda u Xorazmdan

Mo‘g‘ulistonga qatnaydigan bmr guruh savdogarlar xizmatiga tayandi. Unga Xorazmdan

Mo‘g‘ulistonga qatnaydigan bir guruh yirik savdogarlar: Mahmud Yalovoch, Hasan Xoja, Yusuf

O‘troriy, Ali Xoja al-Buxoriy singarilarning josuslik xizmati AyniqSA qo‘l keladiyu Chingizxon

ular orqali Xorazm mamg‘lakatiga oid keng ma’lumotlarni olib turdi va buni o‘z siyosatida

hisobga oldi.

Nihoyat, 1218 yil kuzida CHingizxon jo‘natgan, tarkibi musulmon savdogarlaridan iborat

450 kishilik boy savdo karvonining O‘trorda Xorazmshoh ishorasi bilan talanishi va yo‘q

qilinishi mo‘g‘ullar uchun muhim ashyoi dalil bo‘ldiki, bu hol ikki o‘rtada yuz berishi muqarrar

bo‘lgan kata urushga sabab bo‘ldi.

Chingizxon o‘zining ko‘p sonli qo‘shini (ba’zi manbalarda ta’kidlanishicha, uning

tasarrufida 600 minglik jangovar armiya to‘plangan edi) Bilan Movarounnahr sarhadlariga

istilochilik yurihlarini boshlaydi. Oldindan puxta tayyorlangan rejaga binoan Chingizxonning

o‘rtancha o‘g‘illari-CHig‘atoy va O‘qtoy O‘tror sari, kata o‘g‘li Jujji qizilqum orqali Xorazm

tomon, Chingizxon va uning kichik o‘g‘li To‘lixon esa Buxoro yo‘nalishi tomon harakat qiladi.

Shuningdek, Oloqno‘yon va Sintibuqo sardorlar boshliq bir qism qo‘shin Binkent va Xo‘jand

tomon hujum boshlaydi.SHu tariqa, Movarounnahr hududlari uzra mislsiz falokat yog‘iladi.

Haddan ziyod o‘ziga bino qo‘ygan,soxta obrulardan sarmast bo‘lgan, o‘zini “Iskandari

soniy” (Ikkinchi Iskandar) deb atagan Muhammad Xorazmshoh mo‘g‘ullar hujumi boshlanishi

bilanoq butunlay vahimaga tushib, dushmanga qanday zarba berishni ham, mamlakat

mudofaasini tashkil etishni ham bilmay qoladi. Bu borada shohga berilgan to‘g‘ri maslahatlar

ham (masalan, o‘g‘li Jaloliddin va Xo‘jand hokimi Temur Malik) unga kor qilmaydi. Buning

aksicha, Xorazmshoh o‘z saroyidagi bir to‘da qo‘rqoq, sotqin shaxslar qutqusiga uchib mamlakat

taqdirini o‘z holiga tashlab, arkoni davlati bilan janub tomon ravona bo‘ladi. Keyinchalik u

mo‘g‘ullar ta’qibidan CHekina-chekina oxiri Kaspiy dengizining Ashura orolidan panoh topib,

shu yerda 1220 yilning dekabrida xoru zorlikda vafot etadi.

Mo‘g‘ullar istilosi O‘rta Osiyo xalqlari uchun mislsiz og‘ir oqibatlarni yuzaga

keltirdi. Ularning bu yerda qariyib bir yarim asr mobaynida mustamlaka tariqasida siyosat

yurgizganligi tufayli madaniy hayot tushkunlikka uchradi. CHunki mo‘g‘ullar ko‘chmanchi

chorvador xalq bo‘lgani uchun Movarounnahr xalqlari yaratgan ilm-fan sohasidagi kashfiyotlar,

me’moriy obidalar, umuman madaniy hayotni ko‘rib esankirab qoldilar. Mo‘g‘ullar uchun

bunday madaniy hayot yot edi. O‘zlarining madaniyatsizligini niqoblash uchun ular asrlar

davomida xalqimizning aql-zakovati bilan bunyod etilgan go‘zal shahar va qishloqlar,

osmono‘par tarixiy qurilish obidalari, binokorlik va me’morchilik san’atining nodir va betakror

nusxalari yer bilan yakson qilindi, ularning kuli ko‘kka sovurildi. Ayniqsa, ma’naviy merosimiz

ko‘rgan zararni til bilan ifoda etish qiyin. Yozma manbaalar, nodir kitoblar yondirildi, oyoq

ostlarida toptaldi. Mo‘g‘ullar fan va madaniyat arboblari, olimu-fuzalolar, shoir va yozuvchilar-

xalqimizning ming-minglab ulug‘ farzandlarini yoppasiga qirib tashladilar yoki qul qilib

Mo‘g‘ulistonga olib ketdilar. Mo‘g‘ullar bosqini o‘lkamizning moddiy va mad’naviy

taraqqiyotini bir necha yuz yillar orqaga surib yubordi. Madaniy hayotga shu qadar katta zarba

berildiki, uni XIV asrning yarmiga qadar ham tiklab bo‘lmadi. Mo‘g‘ullarning o‘troq hayotga

o‘ta boshlaganidan va islom dinini qabul qilganidan keyin, madaniy hayot birmuncha jonlandi.

Xullas, 1219-1221 yillar oralig‘ida Movarounnahr va Xorazm hududlari mo‘g‘ullar

asoratiga tushib qoldi. O‘tror, Buxoro, Samarqand, Xo‘jand, Urganch singari gullab-yashnagan

shaharlar xarobazorga aylandi. O‘lkaning ijtimoiy-xo‘jalik va madaniy hayoti chuqur tanazzulga

yuz tutdi.

2. Tish-tirnog‘igacha qurollangan Chingizxon qo‘shini o‘lkamizning har bir shahri,

hududini zabt etishda mahalliy xalqlarning beadad qarshiligiga duch keldi. Besh-olti oylab

davom etgan O‘tror, Xo‘jand, Urganch shaharlari qamali, bu shaharlar va boshqa hududlar

aholisining yovuz bosqinchilarga ko‘rsatgan shiddatli qarshiligi, mislsiz jasorati bunga yaqqol

dalildir. O‘tror bahodiri Inolchiq, Xo‘jand hokimi Temur Malik, Xorazmshohlar saltanati taxt

vorisi Jaloliddin Manguberdi, tengi yo‘q olim va mutafakkir shayx Najmiddin Kubrolar boshliq

xalqning buyuk xaloskorlik jasoratini tilga olib o‘tish joizdir.

Jaloliddin Manguberdi xalq rahnamosi sifatida bir necha bor mo‘g‘ul lashkari bilan jang

qilib ularga qiron keltirdi. Bu jasorat ona yurt bahodirlarining muqaddas zamin ozodligi va

mustaqilligi uchun chin fidoyilik ko‘rsatib kurashganligini ro‘y-rost tasdiqlaydi.

Taniqli venger olimi Herman Vamberining ma’lumot berishicha, bir safar mo‘g‘ullar

Hind yerida Jaloliddinni ta’qib etib, unga juda yaqinlashib boradilar: “Mo‘g‘ullar saflarini

tezlashtirib, g‘alaba qilgan shahzodaning ortidan ketdilar. U (Jaloliddin) g‘azablangan arslon

kabi dushmanga goh o‘ng, goh so‘l qanotdan, ba’zan markazdan hujum qildi”. Oqibatda

mo‘g‘ullar uni o‘rab oldilar. U Sind daryosining 10 arshinlik sohilidan suvga sakradi va narigi

tomonga salomat chiqib oldi. Buni ko‘rgan mo‘g‘ullar uning ortidan suvga tashlamoqchi

bo‘ladilar. Lekin Jaloliddinning qahramonligiga hayron, mutaasir bo‘lgan CHingizxon, Mirzo

Ulug‘bekning ta’kidlashicha, bundan keyin ta’qib etishni man qildi va o‘zining o‘g‘illariga xitob

qilib aytdi: “Otadan dunyoda hali bunday o‘g‘il tug‘ilmagan. U sahroda sher kabi g‘olib jangchi,

daryoda esa nahang (akula) kabi botir”.

Jaloliddin ko‘p yillar davomida ona yurt ozodligi va hurligi yo‘lida to‘xtovsiz kurash olib

bordi. U 1231 yil avgustda Kurdiston tog‘larida halok bo‘lgan.

Xo‘jand hokimi Temur Malik 5 oydan ziyod shahar qal’asini son-sanoqsiz mo‘g‘ul

jangchilaridan mudofaa qildi, shahar qo‘ldan ketgach, mag‘lubiyatini tan olmay, dushman bilan

mardonavor kurashishda davom etdi, o‘z taqdirini Vatan mustaqilligi, xalqning ozodligi

kurashiga bag‘ishladi.

Shuningdek, 76 yoshli vatanparvar olim, Urganchlik shayx Najmiddin Kubro

CHingizxonning unga bildirgan marhamatidan voz kechib, o‘z taqdirini yurt himoyachilari bilan

bog‘lab, shu yo‘lda fidoyilik ko‘rsatib, oxirgi nafasigacha mo‘g‘ullar asoratiga qarshi kurash olib

borganligi ham bu buyuk siymo hayotining mangulikka daxldorligini tasdiqlaydi.

Shunday qilib, o‘lkamizning yurtparvar, erksevar xalqi ona Vatan hoki poyini ko‘ziga

to‘tiyo etib, yovuz dushman bilan jon olib, jon berib kurash olib bordi, bu yo‘lda kerak bo‘lsa

mislsiz qurbonlar ham berdi.

Mo‘g‘ullar tomonidan mahalliy xalq ommasining haddan ziyod asoratga solinishi va

ezilishi o‘z navbatida ularga qarshi aholining keskin noroziligi va g‘alayonlarining yuzaga

kelishiga sabab bo‘ldi.

Xalq qo‘zg‘olonlaridan biri 1238 yilda Buxoro yaqinidagi Torob qishlog‘ida elaksoz

hunarmand Mahmud boshchiligida sodir bo‘ldi. Mo‘g‘ul zodagonlarining mahalliy aholining

yuqori tabaqasi vakillari bilan til biriktirib bechorahol xalqni talab, boylik orttirayotganligi,

oddiy fuqaroning turmushi nochorlashib borayotganligi Mahmud va uning maslahatdoshlarini

g‘azabga keltirdi hamda qo‘lga qurol olib mo‘g‘ullar zulmini ag‘darib tashlash uchun kurashga

undadi.

Mahmudning oddiy xalq manfaatlarini himoya qilish, zolimlarning kirdikorlarini fosh

etishga qaratilgan otashin so‘zlari hamda vatanparvar ruhoniylardan biri, nufuzli SHamsiddin

Mahbubiyning qo‘zg‘olonchilar tarafiga utishi xalq harakatining ommaviy tus olishiga olib keldi.

qo‘zg‘olonchilar tez orada Buxoroni egallab, xalq manfaatiga javob beradigan bir qator

tadbirlarni ham amalga oshirishga muvaffaq bo‘ldilar. Mahmud Torobiy Buxoroni egallagach,

xalqqa zulm o‘tkazgan ko‘plab amaldorlarni jazolaydi hamda bir qator soliq va to‘lov turlarini

bekor qiladi. Tarixchi Juvayniy bu xususda to‘xtalar ekan: “Amaldor va mu’tabar zotlarning

katta qismini u (Mahmud) haqorat qildi, ayrimlarini o‘ldirdi, qolganlari qochishdi. Oddiy

fuqaroga va daydilarga esa hurmat-izzat ko‘rsatdi”, deb yozgan edi.

Mo‘g‘ul bosqinchilari bu qo‘zg‘olonni bostirish uchun mahalliy amaldorlar bilan birikkan

holda bir necha bor harakat qildilar. Nihoyat Karmana yaqinidagi to‘qnashuvda har ikkala tomon

kata talofat ko‘radi. Ayniqsa bunda Mahmud Torobiy va SHamsiddin Mahbubiylarning halok

bo‘lishi xalq qo‘zg‘olonining keyingi borishi uchun salbiy ta’sir ko‘rsatadi. Ko‘p o‘tmay

mo‘g‘ul hukmdorlari yuborgan ko‘p sonli qo‘shin bu qo‘zg‘olonni uzil-kesil bostiradi. Garchi

qo‘zg‘olon yengilgan bo‘lsada, u Movarounnahr erksevar xalqining hurlik, ozodlik va

mustaqillik yo‘lidagi mardonavor kurashi, qat’iyatini namoyon etdi. U xalqimizning keyingi

ozodlik kurashlari uchun, xususan sarbadorlar harakati uchun o‘ziga xos ma’naviy asos bo‘lib

xizmat qildi.

3.Mo‘g‘ullar saltanatining ulug‘ hukmdori Chingizxon vafotidan so‘ng uning vasiyatiga

binoan itoatga keltirilgan ajnabiy hududlar o‘g‘illari-Jujixon, CHig‘atoy, O‘qtoy va

To‘lixonlarga bo‘lib berilgan edi. SHu jumladan, Movarounnahr, Yettisuv va SHarqiy Turkiston

CHig‘atoy tasarrufiga berilganligidan bu hududlar Chig‘atoy ulusi nomi bilan atala boshlandi.

Chig‘atoy (1227-1241) Movarounnahrni boshqarishni bir mahallar otasi Chingizxonga

xizmati singgan xorazmlik yirik savdogar Mahmud Yalovoch ixtiyoriga berib qo‘ydi. Mahmud

o‘z poytaxti qilib Xo‘jandni tanladi. Uning tasarrufida bosqinchilarning tayanchi hisoblangan

mahalliy hokimlar, dorug‘alar-harbiy ma’mur vasoliq yig‘uvchilar hamda ko‘p sonli mo‘g‘ul

askarlari bor edi.

Mo‘g‘ullar Movarounnahrni idora etishda o‘z yurtiga xoinlik, sotqinlik qilgan bir guruh

vatanfurush kimsalar, chunonchi, Badriddin Amid, Hasan Xoja, Yusuf O‘troriy, qutbiddin

Habash Amid singarilar xizmatidan ham g‘oyat ustamonlik bilan foydalandilar.

Vaqt utishi, vaziyat taqozosi bilan mo‘g‘ullar badavlat o‘lkadan ko‘proq foyda, manfaat

topish maqsadida mahalliy aholi bilan yaqinlashishga, ular orasidan o‘zlariga tayanch ijtimoiy

kuch topishga harakat qildilar. Ko‘plab mo‘g‘ul va turkiy ko‘chmanchi urug‘-elatlar ko‘chib

kelib mahalliy aholi bilan yaqinlashib, uning yuqori maishiy-madaniy turmush darajasi, urf-

odatlari, an’analarini o‘zlariga singdirib bordilar.

Mo‘g‘ullar tomonidan Movarounnahrni boshqarishga tayin etilgan Mahmud

Yalovoch(1226-1238), uning davomchisi Ma’sudbek (1238-1289) singari mahalliy

hukdorlarning bu boradagi sa’y-harakati ham diqqatga sazovordir. Ayniqsa Ma’sudbek davrida

o‘lka hayotida yuz bergan muhim o‘zgarishlar, jumladan, shaharlar hayotining o‘sishi, savdo-

sotiq, hunarmandchilik sohalarining rivojlanishi, qishloq xo‘jaligi madaniyatining ko‘tarilishi

bundan yaqqol dalolat beradi.

Ma’sudbek Ayni zamonda o‘lka ijtimoiy hayotini oyoqqa turg‘izish, uning iqtisodiy,

madaniy turmushini yuksaltirish borasida talay ijobiy o‘zgarishlarni amalga oshirishga muvaffaq

bo‘ldi. U o‘zining nufuzli ta’siri, amaliy ishlari bilan mo‘g‘ullarning ulug‘ qoonlari Guyukxon

(1246-1248), Munkaxon (1251-1260) hamda CHig‘atoy xonlaridan Olg‘uyxon (1261-1266)

singari hukmdorlarni Movarounnahrga nisbatan tinchlik va osoyishtalik, har xil mo‘g‘ul

shahzodalari va aslzodalarining o‘lka hayotiga huda-behuda aralashuvlariga chek qo‘yishga

da’vat etib, shunga ishontirib,, bu hududda ko‘plab yaratuvchilik ishlariga bosh bo‘ldi.

Jumladan, Munkaxon tashabbusi Bilan bu yerda jon solig‘i tartibga solindi, pul muomalasi

yo‘lga qo‘yildi.

Mo‘g‘ul xonlari va shahzodalarining 1269 yilda Talos vodiysida bo‘lib utgan qurultoyi,

undagi tarixiy kelishuv ham bu sohada muhim ahamiyatga ega bo‘ldi. qurultoy mo‘g‘o‘l xonlari

va aslzodalariga qaerda yashashlaridan qat’i nazar, mahalliy tub aholi hayoti, turmush tarziga

aralashmaslik, belgilangan soliq, to‘lovlarni buzmaslik, ekinzorlarni payhon qilmaslik

majburiyatini yukladi.

1271 yilda Ma’sudbek pul pul islohoti o‘tkazdi. Movarounnahr viloyatlarida bir xil

vazndagi kumush tangalar zarb etildi va muomalaga kiritildi. Bu tangalar qaerda zarb etilishidan

qat’i nazar umum davlat muomalasida bo‘la olardi. Aholining kumush tangalarga bo‘lgan

ishonchi mustahkamlana borishi natijasida ularning qadr-qimmati, nufuzi ortib bordi. Natijada

XIII asrning 80-90 yillariga kelib o‘lkaning 16 ta shahrida zarbxonalar ochilib, ularda kumush

tangalar doimiy ravishda zarb etib turildi.

Kepakxon mo‘g‘ul xonlari orasida birinchi bo‘lib o‘z poytaxtini Movarounnahr hududiga

ko‘chirgan xon hisoblanadi. U qarshi shahrini bunyod etib, uni CHig‘atoy ulusining poytaxtiga

aylantirdi. Kepakxon musulmon ahli va islom ruhoniylariga kata e’tibor bilan qaragan. U pul va

ma’muriy-hududiy sohalarda islohotlar o‘tkazdi. 1321 yilda o‘tkazgan pul islohoti o‘lkada pul

muomalasi va moliya tizimini izga solishda muhim rol o‘ynaydi.

Ma’muriy islohotga ko‘ra, Movarounnahr hududlari tumanlarga bo‘lindi. Jumladan,

Samarqand viloyatida 7 ta, Farg‘ona muzofotida 9 ta tuman tashkil topgan edi.

Erli aholidan markaziy mo‘g‘ullar hokimiyati xzinasi uchun turli xilquyidagi soliqlar

undirilgan:

-Er yoki daromad solig‘i, u yerning sharoiti va sifatiga qarab olingan. Oliy mansabdorlar

undan xoli bo‘lganlar.

-Ko‘bchur. Bu soliq turi ko‘chmanchi aholidan olingan.

-Targ‘u. U hunarmandlar va savdogvarlardan olinib ,ishlab chiqarilgan yoki sotilgan

molning 1/30 qismi hajmida belgilangan.

-Tuz solig‘i.

-Jon yoki kumush solig‘i.

XIII asrning ikkinchi yarmidan boshlab mo‘g‘ullarning islom dini, e’ti-odiga ham

munosabati o‘zgardi. Ular orasida bu dinga e’tiqod quyuvchilarning soni ko‘payib bordi. SHu

asrning 60 yillariga kelib mo‘g‘ul xonlaridan Muborakshoh va Baroqxonlarning islom dinini

rasman qabul qilishlari, shubhasiz, kata voqea bo‘lib, bu musulmon ruhoniylarining CHig‘atoy

ulusi hayotidagi roli va nufuzi ortib borayotganligidan yaqqol dalolat beradi.

XIV asrning 40-yillariga kelib CHig‘atoy ulusi ikki qismga: Yettisuv, Farg‘onaning

sharqiy qismi, SHarqiy Turkistondan iborat Mo‘g‘ulistonga va /arbiy ulus-Movarounnahrga

bo‘linib ketdi. Xorazmning sharqiy qismi ham /arbiy ulusga qaragan.

1340-1360 yillar fitna-fasod, o‘zaro feodal kurash va ulusda siyosiy tarqoqlikning

kuchaygan davri bo‘ldi. XIV asrning 50-yillari oxirida CHig‘atoy ulusining har ikala qismi

mayda boshqaruv tizimlariga bo‘linib ketdi. Ulusning /arbiy qismida hokimiyatni asosan turkiy

qabila boshliqlari egalladi. Masalan, Kesh viloyati amir Sayfiddin Xoja barlos, Xujand viloyati

Boyazid jaloyir, Balx viloyati amir qazag‘on nabirasi amir Husayn qo‘lida bo‘lgan.

Movarounnahrda avj olib ketgan ijtimoiy-siyosiy tarqoqlik, mo‘g‘ul va turk xonlari,

amirlari o‘rtasidagi o‘zaro nizolar va besamar kurashlar o‘lka hayotiga chuqur salbiy ta’sir

o‘tkazdi, uning uzil-kesil parchalanib ketish xavfini keltirib chiqardi. Bunday murakkab, keskin

vaziyatda Movarounnahr yaxlitligini saqlash, mahalliy hukmdorlarning o‘zboshimcha xatti-

harakatlarini jilovlash, yurtni mo‘g‘ullarr istibdodidan xalos qilish, uni mustaqil yo‘liga solib

yuborishdan iborat birdan-bir tarixiy vazifa ko‘ndalang bo‘lib turardi. Uni muvaffaqiyatli

uddalash ulug‘ bobomiz Amir Temurga nasib etdi.

4. Mo‘g‘ullar istilosi va asorati Movarounnahr yurtiga qanchalik vayronagarchilik

keltirmasin, mag‘rur va masrur ajdodlarimiz iste’dodini. bunyodkorlik dahosini so‘ndira olmadi.

Aksincha, ular vayron bo‘lib, kuli ko‘kka sovurilgan shaharu qishloqlar o‘rnida fusunkor

me’moriy binolar, tarixiy obidalar, ko‘rkam arxitektura yodgorliklarini bunyod etdilar. Bu

davrda barpo etilib, gavjum savdo-sotiq , hunarmandchilik markazlariga aylana borgan Andijon,

qarshi, Urganch qaytadan ta’mirlanib, chiroy ochgan, oldingi mavqei, ahamiyatini bir muncha

tiklagan Samarqand, Buxoro, SHosh, Xo‘jand singari shaharlar, ularning o‘ziga xos

me’morchilik qiyofasi shundan dalolat beradi.

O‘rta Osiyo xalqlarining ma’naviy madaniyati, xususan, ilm-fan va badiiy adabiyot ham

kata qiyinchiliklar bilan bo‘lsada, bu davrdv rivoj topib bordi.

So‘fiylik ta’limoti, ilmi nujum, tarixshunoslik kabi sohalarda zabardast olimu fuzalolar

yetishib chiqdi. Butun SHarq olamiga mashhur bo‘lgan shayx Sayfuddin Boxarziy Bahovuddin

Naqshband (1318-1389), Juvayniy (vafoti 1383), Fazlulloh Rashididdin (1318 yilda o‘ldirilgan)

singari olimlarning tarixiy asarlari hozirda ham o‘z qiymatini yo‘qotmagan.

O‘rta Osiyo xalqlari dahosining eng yuksak badiiy in’ikosi usha davrda yetishib chiqqan

nafis adabiyotning ko‘plab yirik namoyandalari ijodida yorqin aks etdi. Jaloliddin Rumiy,

Muslihiddin Sa’diy, Amir xusrav Dehlaviy, Nosiriddin Rabg‘uziy, Pahlavon Mahmud, qutb

Xorazmiy, Sayfi Saroyi singari xalq orsidan chiqqan mumtoz ijodkorlar shulur jumlasidandir.

Asl nasl-nasabi xorazmlik bo‘lib Turkiyadan qo‘nim topgan sheriyat daholaridan

Jaloliddin Rumiy (1207-1277) ning 6 jildli, 25 ming 700 baytdan iborat muqaddas kitob

darajasida ulug‘langan go‘zal “Masnaviy” si, nazm va nasrda barobar qalam tebratgan ulug‘

g‘azalnavis shoir Sa’diy SH’eroziy (1219-1292) ning mashhur “Bo‘ston” va “Guliston”i yoxud

Paxlavon Mahmud (vafoti 1322) ning chug‘ur falsafiy mazmun bilan yo‘g‘rilgan boy ruboiyoti

va,shuningdek, XIII asr oxiri-XIV asr birinchi yarmida yashab, ijod etgan Rabg‘uziyning ilk

o‘zbek nasr namunalarini o‘zida aks ettirgan ikki jildli “qissasi Rabg‘uziy” asari va shu singarilar

mana shunday hayotbaxsh ruh va mazmun bilan sug‘orilgandir.

Bular jumlasiga XIV asrning birinchi yarmida ijod etib, o‘zlaridan boy meros qoldirib

ketgan Xorazmiy, uning o‘zbek dunyoviy sheriyatining dastlabki ajoyib namunasi hisoblangan

“Muhabbatnoma”, qutbning “Xusrav va Shirin”, Sayfi Saroyining “Suhayl va Guldursun”,

“Gulistoni biturkiy” singari go‘zal dostonlarini ham nisbat berish mumkin.

Shunday qilib, XIII-XIV asrlar davomida Movarounnahr hududi mo‘g‘ullar hukmronligi

bilan bog‘liq qanday ziddiyatli, murakkab hayotiy jarayonlarni boshdan kechirmasin, uning

ko‘hna madaniyati ilm-urfoni o‘ziga yo‘l topib rivojlanishda davom etdi. Xalq dahosi, ijodkorligi

uning asl iste’dodli salohiyatli namoyandalari sa’y-harakatlari ila sayqal topib, yangi jozibador

qirralar kashf etib bordi. Bu esa, shubhasiz, o‘lka xalqlari ma’naviy merosi, qadriyatlarining

mazmunan boyib, yuksalishiga ijobiy ta’sir ko‘rsatdi.

Savol va topshiriqlar

1. Mo‘g‘ul-tatar urug‘-qabilalari haqida nimalarni bilasiz?

2. Chingizxon Xorazmshohlar davlati bilan qanday munosabatlarni o‘rnatgan edi?

3. Nima sababdan Xorazmshohlar davlati Chingizxon boshliq mo‘g‘ullar qo‘shinidan

mag‘lubiyatga uchradi?

4. Temur Malik va Jaloliddin Manguberdining jasoratlari to‘g‘risida qanday ma’lumotlarga

egasiz?

5. Mo‘g‘ullar istilosi O‘rta Osiyo xalqlari uchun qanday oqibatlarni yuzaga keltirdi?

6. O‘lkamiz hududlarida mo‘g‘ullar zulmiga qarshi qanday qo‘zg‘olonlar bo‘lib o‘tdi?

7. Chig‘atoy ulusi davrida xalqning ijtimoiy-iqtisodiy hayotida qanday o‘zgarishlar ruy berdi.

8. Mo‘g‘ullar bosqini davrida ilm-fan va madaniyatning inqirozga uchrashining sababi nimada?

7-mavzu. Amir Temur va Temuriylar davrida ijtimoiy-iqtisodiy, siyosiy va madaniy hayot

Reja:

1. XIV asr o‘rtalarida Movarounnahrdagi ijtimoiy-siyosiy vaziyat. Amir Temurning

siyosat maydoniga kirib kelishi markazlashgan davlatning tuzilishi.

2. Amir Temurning davlat boshqaruv tizimi, uning ichki va tashqi siyosati. Temur

tuzuklari, uning milliy davlatchilikni yaratish va mustahkamlashdagi ahamiyati.

3. Temuriylar davrida Movarounnahr va Xurosondagi ijtimoiy-siyosiy vaziyat.

4. Temur va temuriylar davrida moddiy va ma’naviy madaniyatning tiklanishi.

Sivilizatsiyaning yangi bosqichga ko‘tarilishi.

Tayanch so‘z va iboralar: Siyosiy tarqoqlik. Amir Temur. Amir Temur —

markazlashgan davlat asoschisi. Amir Temur yurishlari. Temur tuzuklari. Movarounnahr.

Xuroson. Shohrux Mirzo. Mirzo Ulugbek. Husayn Boyqaro. Madaniyat. Ulugbek

akademiyasi. Alisher Navoiy.

Amir Temur elimizning asl farzandi, uning chinakam xaloskori, shonu shuhratini jahonga

mashhur etgan buyuk siymodir. Amur Temur Kesh shahri yaqinidagi Xo‘jailg‘or qishlog‘ida

(hozirgi Yakkabog‘ tumani hududida) 1336 yil 9 aprel kuni o‘z zamonasining nufuzli barlos

urug‘laridan biri Tarag‘ay Barlos oilasida dunyoga keldi. Tarag‘ay Bahodir o‘g‘liga

yoshligidan ham dunyoviy, ham diniy ilmlar olishi uchun tegishli sharoit yaratib bergan.

Ikkinchi tomondan esa tug‘ma iste’dod va o‘tkir xotira sohibi bo‘lgan Amir Temur turli soha

ilmlarini o‘zlashtirishda g‘oyatda tirishqoqlik bilan harakat qilgan. O‘rta asr tarixchilari uning

tarix, she’riyat, tibbiyot, matematika, astranomiya, me’morchilik borasidagi salohiyati haqida

ko‘plab ma’lumotlar qoldirganlar.

Temur yoshligidan tengqurlari orasida jasurligi bilan ajralib turgan, harbiy ishni yaxshi

ko‘rgan, yaxshi chavondoz va mohir mergan bo‘lgan. Turk va fors tillarini yaxshi bilgan.

Ko‘chmanchilar, chorvadorlar, o‘troq aholi va shahar hayotidan yaxshi xabardor bo‘lgan.

Temurga yoshligidan o‘z davrining mashhur ilm va tariqat bilimlari sohiblari bo‘lgan

shayx Amir Said Kulol, Abu Bakr Taybodiy, Sayid Baraka singari muborak zotlar

ustozlik qilganlar. Ayni paytda Temur yoshligidan harbiy ishlarni puxta o‘rganib, bu

sohada ham o‘z mahoratini oshirib borgan.

XIV asrning 50-60 yillarida Movarounnahrda feodal tarqoqlik g‘oyatda kuchayib,

o‘zaro kurash yanada keskinlshadi Temurbek tarixan o‘ta murakkab vaziyatda, XIV asrning

60-yillarida siyosat maydoniga chiqdi. Bu davrda mo‘g‘ul hukumdorlari o‘rtasidagi toju taxt,

davlat va mol-dunyo uchun bo‘lgan kurashlar shu darajada kuchayib ketib Chig‘atoy ulusiga

qarashli hududlarda feodal tarqoqlik avj oladi. Natijada Chig‘atoy ulusiga qarashli

Movarounnahr xududida o‘nlab mustaqil bekliklar vujudga keladi. Xondamirning yozishicha,

ulus 10 ga yaqin mustaqil bekliklarga bo‘linib ketgan. Samarqand viloyatida Amir Bayon

Sulduz, Keshda Amir Xoji Barlos, Xo‘jandda Amir Boyazid Joloir, Balxda Uljaytu

Sulduz, Hisori SHodmon chegarasida Amir Husayn va Amir Yassaviylar o‘zlarini tanho

hukmdor deb e’lon qiladilar. Shahrisabzda Xoji Barlos (Temurning amakisi), Xo‘jandda

Boyazid Jaloir, Balxda Amir Husayn va boshqalar o‘zlarini hokimi mutloq deb hisoblashardi va

bir-birlari bilan yovlashib, saltanatni talon-taroj qilar edilar Bir tomondan, mo‘g‘ul xonlari

tomonidan o‘tkazilayotgan zug‘umlar, ikkinchi tomondan esa mahalliy hokimlar o‘rtasidagi

to‘xtovsiz davom etayotgan nizo va urushlar o‘lkani mushkul ahvolga solib, oddiy xalq

ommasining turmushini og‘irlashtiribgina qolmasdan, ayni zamonda boy va zodagonlarning ham

manfaatlariga putur yetkazadi. SHu boisdan ham o‘lkada feodal tarqoqlikka barham berish,

markazlashgan kuchli davlat hokimiyati barpo etish va mo‘g‘ullarning istibdodidan ozod

bo‘lishga intilish g‘oyasi tobora kuchayib boradi. Xalqning ana shu istak va orzusini birinchilar

qatorida tushungan amirlardan biri Temurbek bo‘ldi.

O‘zaro ichki ziddiyatlar qizigan, mug‘ullar zulmiga qarshi mahalliy aholi harakatlari

boshlangan bir davrda mamlakatda yangi siyosiy kuch yetilmoqda edi.

Shunday vaziyatda mo‘g‘ul xoni To‘g‘liq Temur 1360-1361 yillarda Movarounnahrga

hujum qilib, o‘lkada mo‘g‘ullar hukmronligini saqlab qolishga kirishganda o‘zaro urushayotgan

xonlaru-beklar unga qarshilik ko‘rsatisha olmadi. Yosh Temur ham bunga jur’at qilolmadi,

aksincha oldiga o‘z ona yurtini ozod qilishdek aniq maqsad qo‘yib uning xizmatiga kirdi.

Shunday paytda Temurbek yurt omonligini ko‘zlab, mo‘g‘ul xoni huzuriga keldi.

Mo‘g‘ullar xizmatiga kirgan Temur tezda xon nazariga tushdi. Natijada Temurdan minnatdor

bo‘lgan To‘g‘liq Temur uni qo‘rquvdan SHahrisabzni tashlab Xurosonga qochgan amakisi Xoji

Barlos o‘rniga SHahrisabz hokimi qilib tayinladi. Bu esa 25 yoshli Temurga o‘z maqsadini

amalga oshirishda juda zarur edi. SHunday qilib, Amir Temur siyosat maydoniga keldi.

To‘g‘liq Temur Movarounnahrni taslim qilib, o‘g‘li Ilyosxo‘jani bu yerga hukmdor qilib

tayinlagach, Temur unga xizmat qilishdan bosh tortdi. Bu yo‘lda u o‘ziga hamkor izlab, mo‘g‘ul

qozonxonning nevarasi, Balx hokimi amir Husayn bilan aloqa o‘rnatib mo‘g‘ullarga qarshi

birgalikda kurash boshladilar.

1365 yilda Ilyosxo‘ja katta qo‘shin bilan Temur va Husayndan o‘ch olish maqsadida

Movarounnahrga bostirib keladi. Temur va Husayn ham tayyorgarlik ko‘rib Ilyosxo‘jani Chinoz

yaqinida qarshi oldi. O‘rtada qattiq jang bo‘ldi va u tarixga “Loy jangi” nomi bilan kirdi,

chunki shu kuni kuchli jala yog‘ib, qo‘shinlar va otlar loyga botib ketishadi. Jangga birinchi

bo‘lib Temur qo‘shini kiradi. Husayn qo‘shini esa zahirada turadi. Hal qiluvchi lahzada,

Temurning qo‘li baland kelib, g‘alaba yaqinlashib kelganda Husaynning qo‘shini qat’iyatsizlik

qildi va g‘alaba boy berildi. Temur va Husayn qo‘shinlari bilan Samarqandga, undan Balxga

chekinishdi. Ilyosxo‘ja o‘z g‘alabasini mustahkamlash maqsadida Samarqandga yo‘l oldi, lekin

bu yerda sarbadorlar ozodlik va mustaqillik yo‘lida o‘zini qurbon qilishga tayyor turganlar, ya’ni

“boshini dorga tikkanlar” Samarqand himoyasini o‘z qo‘llariga oldilar. Hunarmandlar,

dehqonlar, do‘kondorlar va ma’rifat faollaridan iborat bo‘lgan Samarqand sarbadorlariga

madrasa talabasi Mavlonzoda, paxta savalovchi Abu Bakr Kalaviy, mohir mergan Xudaki

Buxoriylar rahbarlik qilishdi. 7 yoshdan 70 yoshgacha bo‘lgan oddiy xalq sarbadorlarni qo‘llab

quvvatladi. SHahar ko‘chalarida g‘ovlar qo‘yilib, mudofaa inshootlari mustahkamlandi. Bunday

tayyorgarlikni ko‘rmagan mo‘g‘ullar tor ko‘chalarga kirib qolgach, yuqoridan yog‘ilgan kamon

o‘qlari, tosh, yog‘och, qaynoq suv, qora moylardan sarosimaga tushib, katta talafot bergan holda

chekinishga majbur bo‘ldilar.

Sarbadorlar to‘la g‘alaba qilib, shaharda o‘z boshqaruvini joriy qildilar. Sarbadorlar

g‘alabasidan xabar topgan Husayn bilan Temur Samarqandga qaytishdi, hokimiyatni olishdi.

Amir Husayn bosh vazir, Temur esa uning o‘ng qo‘li bo‘ldi. Biroq ular sarbadorlarni ziyofatga

chaqirib qirib tashlashdi. Temur Mavlonzodani saqlab qolishga muvaffaq bo‘ldi. SHu vaqt

hokimiyat taqsimotida Temur bilan Husayn o‘rtasida ixtiloflar kuchaydi.

Temur bilan Husayn o‘rtasidagi ziddiyat to‘rt yil davom etib, nihoyat 1370 yilda

Temurning g‘alabasi bilan tugadi. Husayn o‘ldirildi. Balx Temur qo‘liga o‘tdi. Shu payt Balxni

olgan Temur huzuriga Makkalik shayx Sayid Baraka kelib, unga buyuk davlat tuzish yo‘lidagi

harakatiga fatvo berdi va hokimiyat ramzi sifatida nog‘ora va bayroqni topshirdi. So‘ng bir

umrga Temurning ma’naviy homiysi bo‘lib qoldi. Temur 1370 yili hokimiyatga chiqdi.

Amalda Temur Movarounnahrda yagona hukmdor bo‘lsada, o‘zini amir deb hisoblab,

chingiziylardan Suyurg‘otmishni xon deb ko‘tardi. qo‘shin sarkardalar qurultoyi esa Amir

Temurni Movarounnahrning yagona hukmdori deb e’lon qildi. Bu orada Amir Temur

chingiziylar malikasi, Chig‘atoy xonining qizi, Husaynning beva qolgan xotini -

Saroymulkxonim (Bibixonim)ga uylandi va shu sababli “Ko‘rag‘on” (sohibqiron) xonning

kuyovi unvonini va podsholik qilish huquqini oldi.

Endilikda Temurning asosiy vazifasi Movarounnahrni birlashtirish, kuchli markazlashgan

davlat barpo etish bo‘lib qoldi. SHu maqsadda o‘zi tug‘ilib o‘sgan Kesh (SHahrisabz)ga qaytdi.

U yerdan Samarqandga o‘tib, shaharni bo‘lajak davlatiga poytaxt qilib oldi. SHahar devorlarini

mustahkamlab, shahriston va saroylar qura boshladi.

Amir Temurning buyuk saltanat barpo qilish bobidagi sa’y-harakatini shartli ravishda

ikki davrga bo‘lish mumkin: Birinchi davr 1370-1388 yillarni o‘z ichiga oladi. Bu davrda Amir

Temur asosan turkiy xalqlardan tashkil topgan Chig‘atoy mulkini markazlashgan qudratli

davlatga birlashtirish uchun kurashadi.

Ikkinchi davr 1388-1405 yillardir. Bu davrda Amir Temur o‘z davlatining hududini

kengaytirish va buyuk saltanat barpo etishni o‘z oldiga maqsad qilib qo‘yadi. 1370-1405 yillar

mobaynida, ya’ni 35 yil Samarqand taxtini boshqargan Amir Temur o‘z oldiga qo‘ygan

maqsadlariga erishadi. Jumladan, u shu davr mobaynida 30 martadan ortiq harbiy yurishlar

uyushtiradi va biror marta ham yengilmaydi, dunyodagi 28 mamlakatni fatx etadi. Amir Temur

tuzgan saltanat sarhadlari janubda Arabiston yarim orolidan shimolda to Moskva knyazьligiga

qadar, sharqda Xitoy hududlaridan qarbga tomon o‘rta Yer dengizi va Misr davlatlari yerlarini

o‘z ichiga olgan xududlarga qadar cho‘zilib ketgan edi.

Amir Temur davlat arbobi sifatida ulkan tashkilotchilik qobiliyatiga ega bo‘lgan, u

Movarounnahrni yagona bir davlatga birlashtirdi, bosib olgan xududlarini to‘rt qism — mulkka

bo‘lgan va ularni o‘z farzandlariga suyurg‘ol (sovg‘a) qilib berdi. Jumladan, Xuroson, Jurjon,

Mozandaron, Seyston (markazi Hirot) Shohruhga; /arbiy Eron, Ozarbayjon, Iroq va Armaniston

(markazi Tabriz) Mironshohga; Fors, ya’ni Eronning janubiy qismi (markazi SHeroz)

Umarshayxga; Afg‘oniston va SHimoliy Hindiston (markazi /azna) Pirmuhammadga suyurg‘ol

qilib berildi. Natijada Amir Temur davlati yagona, yaxlit feodal davlatga birlashgan. Butun

hokimiyat ularning qo‘lida bo‘lib, markaziy hukumatga (Samarqandga) xiroj va soliqlarning bir

qismini to‘lab turganlar va oliy hukmdorga harbiy yurishlar paytida askar yuborib turish

majburiyatini bajarganlar.

Amir Temur davlati o‘z davrida markazlashgan davlat edi. Bu davlat asoschisi

mamlakatdagi barcha ijtimoiy tabaqalar — (ular 12 ta edi) sayyidlar va din peshvolari, harbiylar

va amaldorlar, olim va fozil kishilar, ahli hunar, dehqonlar, savdo-sotiq ahli, chorvadorlar va

boshqalarning maqsad va manfaatlarini himoya qilish, maslahat va kengash ila qattiqqo‘llik bilan

boshqarishga erishdi. Ikkinchdan Amir Temur saltanatning to‘rt asosiy ustinini to‘g‘ri angladi va

unga amal qildi. Bu ustunlar quyidagilardir:

-Islom va shariat aqidalari:

- qadimdan amalda bo‘lgan odoblar- yo‘sun va tuzuklar, qonun ustivorligi:

- Xazina:

- Raiyat, ya’ni mehnatkash xalq.

Amir Temur davlatining boshqaruv tizimi ikki qismga-qonun chiqaruvchi va ijroiya

tizimlariga bo‘lingan. qonun chiqaruvchi tizim qurultoy deb atalib, u asosan yirik turk

qabilalarining yo‘l boshchilari ishtirokida o‘tgan va oliy hukmdor paytida chaqirilgan. qurultoy

urush va sulh, davlatning ichki va tashqi siyosatini istagan belgilash kabi masala muammolarni

muhokama qilgan va qonunlashtirilgan.

Ijroiya tizimi devonlar va boshqa oliy davlat idoralaridan iborat bo‘lgan. Davlatning

ijroiya tizimi (devonlar) qurultoy qabul qilgan qarorlarni, podshoh farmonlarini va davlatning

kundalik yumushlarini hayotga tadbiq etgan.

Tarixiy manbalarda ta’kidlanishicha Temur davlatini asosan quyidagi to‘rt vazir

boshqargan.

1. Mamlakat va raiat vaziri-mamlakatning muhim va kundalik ishlarini ado etgan; U

raiatning ahvolini, mamlakat obodonchiligi va mumiy ahvolini , riatning farovonligini,

mamlakatning umumiy ahvolini nazorat qilib turuvchi vazir bo‘lgan. Uni bosh vazir (vaziri

a’zam) deb atashgan. U bosh bo‘lgan muassasa esa devoni oliy deb atalgan.

2. Sipoh vazirligi- sipohiylarning umumiy ahvoli – ularni harbiy yurishlar oldidan

to‘plash, joylashtirish, oziq-ovqat va harbiy aslaha bilan ta’minlash maosh va nafaqalarini o‘z

vaqtida yetkazib berish bilan shug‘ullangan. U bosh bo‘lgan muassasa devoni tavochi deb

atalgan.

3. Uchinchi vazir egasiz qolgan yer-suv, mol-mulkni haqiqiy merosxo‘rlari topilguncha

tasarruf qilib turish, shuningdek, savdogarlardan olinadigan boj-xiroj va yaylovdagi mol-

qo‘ydan olinadigan zakotni undirish bilan shug‘ullangan. Uning devoni devoni sarkor deb

atalgan.

4. Bu vazir saltanat ishlarini, ya’ni davlat idoralarining sarf-harajatlarini, umuman

xazinadan ketgan barcha harajatlarning hisob-kitobi bilan shug‘ullangan. Uning devoni–devoni

mushrif (maxsus nazoratchilar devoni) deb atalgan.

Shuningdek, chegara yerlari va tobe mamlakatlarni boshqarish ishlariga ma’sul etib yana

uchta vazir tayinlangani “Temur tuzuklari”da aytilishicha ulardan biri xorijiy mamlakatlar bilan

olib boriladigan munosabatlarga boshchilik qilgan oliy davlat muassasasi – devoni insho yoki

devoni rasoil deb atalgan.

Din va shariat bilan bog‘liq bo‘lgan masalalar, shuningdek, sud ishlari qozi va

shayxulislom qo‘lida bo‘lgan.

Amir Temur davrida davlat ishlarini ado etadigan quyidagi oliy lavozimlar: otaliq,

arzbegi, a’lam, bakovulboshi, daftordor, jarchi, munshiy, muftiy, muxtasib, soxibi devon,

tavochi, farrosh, xazinador, eshik og‘aboshi kabi lavozimlar ta’sis etilgan.

Aytiladigan yana bir muhim masala shuki, Amir Temur o‘z davlatida qonun ustivorligini

ta’minladi. Jinoyatga tortiluvchining aybi faqat to‘rt nafar guvoh oldida isbot qilingandan

keyingina uning ustidan hukm chiqarilgan. SHuni alohida ta’kidlab o‘tish kerakki, Amir Temur

davlatida qonun barchaga – vazirga ham, amirga ham, hokim uchun ham, shahzoda uchun ham

barobar bo‘lgan. Masalan, g‘arbiy Eron va Ozarbayjon hokimi shahzoda Mironshoh Mirzo

maishat va kayfu safoga mukkasidan ketib, davlat ishlariga e’tibor qilmay qo‘ygani uchun

lavozimidan olib tashlangan. Atrofidagilarning ba’zilari esa oliy jazoga mahkum etilganlar. Fors

hokimi Pirmuhammad Sulton yetti yillik urush (1399-1404) paytida sustkashlikka yo‘l qo‘ygani

uchun egallab turgan mansabidan olib tashlangan. Yuqorida keltirilgan fikrlarimizdan xulosa

shuki, Amir Temur kuchli markazlashgan davlatga asos solgan.

Amir Temur Genuya, Venetsiya, Vizantiya, Ispaniya, Frantsiya, Angliyadek Yevropaning

davlatlari bilan bir kator diplomatik alokalarni olib borishi: jumladan, uning frantsiyalik Karl VI

angliyalik Genrix IV yozishmalari majud. Karl VI ham , Genri IV xam Soxibqironni ko‘kka

ko‘tarib maqtab, uning usmoniylarga qarshi kurashini yuqori baholaydilar.Ular Amir Temur

davlati bilan o‘zaro savdo-sotiq aloqalarini rivojlantirishga tayyor ekanliklarini bildirganlar,

Samarqandga o‘z elchilarini yuborganlar. (Ispaniya elchisi Klovixo).

Shunday qilib Amir Temur davrida o‘zbek davlatchiligi tarixidagi eng yorqin sahifalar

bitildi desak har jihatdan to‘g‘ri bo‘ladi. Mazkur yillarda davlatimizning, umuman o‘zbek

xalqining ichki va tashqi siyosatdagi imkoniyatlari, salohiyati to‘la -to‘kis namoyon bo‘ldi.

Mamlakatimiz jahonning siyosiy, iqtisodiy, madaniy markaziga aylandi. Davlatimiz kuch-

qudratiga Yevropadan Xitoyga qadar ulkan xududdagi davlatlar tan berdi. SHu bilan birga ming

afsuski so‘ngi temuriylar XVI asrda ulardan hokimiyatni tortib olgan shayboniylar va kelgusida

hokimiyatni boshqargan sulolalar ushbu muvoffaqiyatlar va davlatchilikdagi taraqqiyot

darajasini saqlab qololmadilar.

Amir Temur tarixda o‘chmas iz qoldirgan buyuk shaxs- ulkan bunyodkor, yirik davlat

arbobi, mohir sarkarda, ilm-fan homiysi. Biz bugun bu haqiqatni yaxshi angladik. /arbda,

masalan, Italiyada, Ispaniyada, Frantsiyada, Angliyada, Germaniyada bu XVI-XVII asrdan beri

ma’lum. Misol keltiramiz, Amir Temur haqidagi birinchi kitob Italiyalik olim Perondini

qalamiga mansub bo‘lib 1553 yil Florentsiya (Italiya)da nashr qilingan.

Ikkinchidan: Davlatni boshqarish va idora qilish , barcha sohada adolat, insof, diyonat va

imon amriga quloq solib maslahat, moshvarat va kengash asosida ish yuritishda ulug‘

bobokalonimizdan o‘rgansak va ibrat olsak nur ustiga a’lo nur bo‘lur edi.

Amir Temur o‘zining 35 yillik (1370-1405 yillar) hukumronligi davrida

Movarounnnahrdan tashqari 28 ta davlatni bosib olgan bo‘lsa, u yerlarda adolat va tinchlik

o‘rnatdi. Buyuk davlat arbobi va yengilmas sarkarda sifatida jahonda nom qozondi.

O‘zbekistonda Prezidentimiz farmoni bilan 1996 yil “ Amir Temur” yili deb e’lon qilindi 1996

yilda ulug‘ bobomizning 660 yilligi nafaqat mamlakatimizda, balki Parijda YUNESKO

doirasida, jahon miqiyosida keng nishonlanishi ham fikrimizning isbotidir.

Temur Movarounnahrni 150 yillik mo‘g‘ullar hukumronligidan ozod qilib, kuchli va

qudratli markazlashgan feodal davlatga asos soldi. Xududlar, viloyatlar o‘rtasidan o‘zaro

urushlarga, toju-taxt talashishlarga chek qo‘ydi. Mamlakatda osoyishtalik va barqarorlikni

ta’minladi. “Kuch adolatda” degan aqidaga qa’tiy amal qilib, adolatsizlik qilgan hukumdorlarni

jazoladi, xalq hurmat e’tiborini qozondi.

Amir Temur mo‘g‘ullar davrida toptalgan va vayron qilingan xalqimizni madaniyatini,

ma’naviyatini, tili va dinini, urf-odatlarini tiklashga homiylik qildi. Samarqand, SHahrisabz,

Turkiston va boshqa shaharlarda katta-katta qurilishlar qildi. Masjid va madrasalarni ko‘paytirdi.

Oq Saroy, Bibixonim, SHohizinda komplekslari, Ahmad Yassaviy maqbarasi va hokozolar

shular jumlasidandir. Dunyoning turli burchaklaridan olimu-fozillarni, hunarmandlarni

Movarounnahrda, aniqrog‘i amarqandda to‘pladi. Ularga g‘amxo‘rlik va mehr- muruvvat

ko‘rsatdi.

Temur Samarqandni jahonning yetti mo‘jizasidan biriga aylantirdi. Uni dunyoning

poytaxtiga aylantirish maqsadida shahar atrofida ko‘plab qishloqlar qurib ularga dunyodagi

shaharlar- Bog‘dod, Damashq, qohira, SHeroz, Sultoniya va hatto Parij (Forish) nomlarini berdi.

qadimiy Ko‘ksaroy qayta tiklandi. SHaharlar atrofida Bog‘i CHinor, Bog‘ibaland, Bog‘ibixisht,

Maysazorlar, soya-salqin yo‘laklar, ariqlar qurildi. Barcha binolar pishiq g‘ishtdan qurilib,

gumbazlar turli naqsh va bo‘yoqlar bilan bezatildi. Umuman Samarqand tubdan qayta qurilib

yanada obod va go‘zal shaharga aylandi..

Temur To‘xtamishxonni tor-mor qilib, Botuxon asos solgan Oltin O‘rda davlati inqirozini

tezlashtirdiki, bu hol qadimiy rusning 200 yillik mo‘g‘ul bosqinidan ozod bo‘lishida muhim

ahamiyatga ega bo‘ldi. Afsuski Rossiya Amir Temurning bu xizmatini tan olmadi.

Amir Temur turk sultoni Boyazid Yeldirimni mag‘lubiyatga uchratib Usmonli

turklarning Ovropaga yurishini to‘xtatib qoldi. Bu bilan olmon, frantsuz, ispan, ingiliz, italyan va

boshqa ko‘plab Yevropa xalqlari tarixiy taqdirida katta rolь o‘ynadi. Keyinchalik Yevropa

xalqlarining taraqqiyotida olg‘a siljib ketishiga ulkan hissa qo‘shdi. Buning uchun Yevropa

xalqlari buyuk bobokalonimizdan hanuz minnatdordir. Sobiq mustamlakachilik yillarida bizga

Amir Temur to‘g‘risida biron bir ijobiy fikr aytish ta’qiqlab qo‘yilgan davrlarda ham Yevropada

Temur haqida ilmiy izlanishlar olib borildi, kitoblar yozildi, muzeylar ochildi, hatto oltindan

haykal qo‘yildi.

Amir Temur mo‘g‘ullar hukmronligi davrida izdan chiqqan qadimiy savdo yo‘li- Buyuk

Ipak yo‘lini tikladi. SHarq va /arb xalqlarining savdo-iqtisodiy va madaniy aloqalari rivojiga

ulkan hissa qo‘shdi.

Amir Temur turkiy (o‘zbek) harbiy sa’natini dunyoga namoyish qildi. Kuchli

mustahkam, intizomli qo‘shin tuzdi. Jangchilarni, xarbiy sarkardalarni e’zozladi, moddiy

rag‘batlantirdi, ularni botir va qo‘rqmas qilib tayyorladi. Jangda har doim o‘zi namuna ko‘rsatib,

qo‘shinlarni ruxlantirib keldi. Temur tarixdagi buyuk sarkardorlar orasida alohida ajralib turadi...

Temur barcha davr buyuk harbiy qo‘mondonlari orasida alohida o‘rin egallaydi... deb ta’kidlaydi

AqSHlik olim Rigard Nelьson.

Temur o‘zining butun faoliyati davomida xalqimizning, millatimizni ulug‘ladi. Agar bu

xalq birlashsa, o‘z milliy davlatiga ega bo‘lsa nimalarga qodir bo‘lishi mumkinligini dunyoga

ko‘rsatdi.

Jahon Temur timsolida o‘zbek (turkiy) millatini tanidi.

Temurning ichki siyosati. Amir Temur o‘z saltanati hududida xalq osoyishtaligi, tinch

mehnat uchun sharoit yaratishga, adolatli boshqaruv usulini joriy etishga qaratilgan siyosat olib

bordi.

Amir Temur o‘zining ichki siyosiy faoliyatida ruhiy.ma’naviy rahnamolari. pirlarining

ugitlariga, maslahatlariga amal qildi. SHamsiddin Kulol, Sayyid Baraka, Abu Bakr Muhammad

Toybodiylarning xizmatlari bu sohada bebahodir. Vaziyatni tug‘ri tahlil etish, maslahatlarga

quloq solish, kengashib, odilona va adolatli qaror qabul qilish Amir Temur ning uslubi bo‘lgan.

Temurning katta o‘g‘li Jahongir Balxda, o‘g‘li Umarshayx Forsda, yana bir o‘g‘li

Mironshoh Eron va Ozarbayjonda, SHoxruh Xuroson yerlarida ichki siyosatni amalga oshirar

edilar. Davlatni boshqarish uchun esa devonbegi (markaziy ma’muriyatchi), arkbegi

(marosimlarni utkazish) va turtta vazir (soliq va mirshablik xizmati, askarlar va oziq.ovqat

ta’minoti, Harbiy masalalar va saroy harajatlari bo‘yicha) tayinlangan edi. Amir Temur muhim

davlat ishlarini hal etish uchun chaqiriladigan kengashlarga katta ahamiyat berib, “o‘z

ishlarimning undan tuqqiz qismini men kengash (oqsoqollar, amirlar, vazirlar, aqlli va

ko‘pni ko‘rgan kishilar maslahati) asosida, faqat bir qismini qilich yordamida hal qildim”,

degan edi. Kengashning qarorisiz Amir Temur xech qanday ishga kirishmas edi.

Temurning tashqi siyosati. Sohibqiron qaysi bir mamlakatga lashkar tortib borishidan

qat’i nazar, u adolatni himoya qilgan insof va diyonat uchun jangga kirgan. Aksariyat hollarda

kelib chiqqan urushlar Amir Temurning Raqiblari adolatsizligi, insof diyonatsizligi, imonsizligi

aybi bilan kelib chiqqan. Ana shu ma’noda Amir Temurning Xorazm bilan bo‘lgan

munosabatlari yorqin misol bo‘la oladi. Hazrat Sohibkiron Markazlashgan davlat tuzib

mo‘g‘ullarni Movarounnahr hududidan haydab chiqargach, Xorazm masalasini adolatli hal

qilishga kirishadi. AmirTemur Boyazid bilan o‘zaro diplomatik yozishmalar olib borish bilan bir

qatorda Turkiya bilan bo‘lajak to‘qnashuvda Trapezund va Konstantinopol harbiy kemalaridan

foydalanishga harakat qiladi. O‘zaro yordam masalasida Amir Temur Konstantinopol noibi

Ioaan VII bilan ham yozishmalar olib boradi. Amir Temur Frantsiya qiroli Karl VI (1360-1422)

Angliya qiroli Genrix IV (1399-1413) Kastiliya va Leon qiroli Genrix III lar bilan diplomatik

aloqalar o‘rnatib , yozishmalar olib boradi. Vizantiya imperatoridan boj olib uni bevosita

buysundirish bilan kifoyalangan Amir Temur 1402 yilning yozida Frantsiya va Angliyaga

maxsus elchilar orqali Karl VI va Genrix IV nomlariga maktublar yullaydi. Frantsiya qiroli Karl

VI 1403 yilning 15 iyunida Amir Temurga yo‘llanganllan javob maktubidan ma’lum bo‘lishicha

Amir Temur takliflari Frantsiya tomonidan mamnuniyat bilan qabul qilingan.

Davlat boshqaruvi tizimining eng muhim tarkibiy qismi qo‘shin bo‘lib, uni

takomillashtirish va mustahkamlashga Temur alohida ahamiyat bergan. Amir Temur jahon

harbiy san’ati tarixida birinchi bo‘lib qo‘shinni jang maydonida yetti qo‘lga (qismga)

bo‘lib joylashtirish tartibini joriy qildi . Temur o‘z armiyasining jangovor tayyorgarligiga

alohida e’tibor berish bilan birgalikda ularning moddiy ta’minoti to‘g‘risida ham doimo

g‘amxurlik ko‘rsatgan. U o‘z tuzuklarida ham bunga alohida tuxtalib utgan. SHuning

uchun ham uning sadoqatli, mustahkam, jangovor qo‘shini hamisha zafarlar ketidan

zafarlar quchdi.

Turli mamlakatlarni bog‘lovchi savdo karvonlari bexatarligi, osoyishtaligini

ta’minlash, ayniqsa Buyuk Ipak yo‘li shuhratini tiklash borasida qilingan sa’y harakatlar bu

borada muhim ahamiyat kasb etadi. Natijada SHarqu-Farb, Janubu-SHimol o‘rtasidagi

elchilik, diplomatik va savdo tijorat munosabatlari yanada kuchaydi, bu esa Temur

davlatining ijtimoiy iqtisodiy va madaniy yuksalishida hal qiluvchi rolь uynadi. Amir

Temur mohir diplomat sifatida qaysi mamlakat bilan aloqa bog‘lashga yo‘l tutsa, u

dastavval, ikki o‘rtadagi har bir masala, muammoni urushsiz, nizolarsiz tinch, muzokaralar

yo‘li bilan hal etishga intilgan boshqa hukmdorlarni shunga da’vat etgan. Urush

harakatlariga esa faqat noiloj xollardagina izn berilardi. Xususan, Sohibkironning Oltin Urda

xoni Tuxtamishxon, Turkiya sultoni Boyazid Yildirim singari hukmdorlar bilan avval

boshda olib borgan muloqotu yozishmalari ham bundan guvohlik beradi.

“Temur tuzuklari” Amir Temurning davlat va harbiy ishning qurilishi haqidagi nazariy va

amaliy fikr-mulohazalari jamlangan muhim asardir. Boshqacha nomlari: “Molfuzoti temuriy”

(Temurning aytganlari), “Voqeoti Temuriy”( “Temur hayoti bilan bog‘liq voqealar”). Bu asar

ikki qism, 56 banddan iborat bo‘lib, hukumdorlarning tor doirasigagina emas, butun dunyo

ahliga mashxur bo‘lgan. Bizning davrimizgacha uning ko‘plab qo‘lyozma nusxalari yetib kelgani

bundan guvohlik beradi. Asarning nusxalarini Rusiya, Hindiston, Eron, Turkiya, Misr, Angliya,

Olmoniya, Daniya va boshqa mamlakatlarning kutubxonalarida topish mumkin.

Asar birinchi bor 1783 yil Buyuk Britaniya (Oksfordda), 1785 va 1890 yillarda

Hindistonda nashr etildi.

“Bu Tuzuklardan – deb yozadi muallif, - (kelajakda) saltanat ishlarini boshqarishda

qo‘llanma sifatida foydalangaylar” . Demak “Tuzuklarni” yozishdan maqsad jamiyat va davlat

boshqaruvida zarur hisoblangan qonun-qoidalar, ya’ni tuzuklar majmuini yaratish bo‘lgan. Agar

undagi ba’zi-bir qaytarishlar, shaxsiy muloxazalar va “Lirik kechinmalarni” olib tashalasak,

ixtiyorimizda o‘sha davrning asosiy qonunlari, qonunchiligi majmui gavdalanadi.

Tuzuklarning birinchi qismida Amir Temurning yetti yashardan to vafotiga qadar (1336-

1405 yillar) kechgan hayoti va ijtimoiy- siyosiy faoliyati, uning Movarounnahrda Markaziy

hokimiyatning qo‘lga kiritishi, ijtimoiy tarqoqlikka barham berishi va markazlashgan davlat

tuzishi, harbiy yurishlari ixcham bayon etilgan.

Ikkinchi qismi-Sohibqironning nomidan toju-taxt vorislariga aytilgan o‘ziga xos vasiyat

va nasihatlardan iboratdir.

Jumladan,Amir Temurning fikricha davlat vazirlari quyidagi to‘rt sifatga ega bo‘lishlari shart: 1.

Asillik va toza nasillik, buyuklik; 2. Aqlu farosat. 3. Sipoxu raiyat ahvolidan xabardorlik va

ularga xushmuomalada bo‘lish. 4. Sabru bardoshlik va muloyimlik. Asarda

ko‘rsatilishicha, davlat taqdirini uch narsa: podshoh, xazina va askar hal qilgan. qo‘shin yuz

ming va tumanga bo‘lingan.

Xalqni ortiqcha soliq bilan xonavayron qilish davlat xazinasining kambag‘allashishiga,

bu esa o‘z navbatida hokimiyatning kuchsizlanishiga olib kelinishi asarda ta’kidlangan.

Tuzuklarda vazirlar amirlar va hokimlarga beriladigan inomlar haqida ham aytilgan:

Masalan: qaysi bir amir biron qo‘shinni yengsa u uch narsa bilan siylangan. Tug‘, nog‘ora va

bahodirlik martabasi. Davlat kengashlariga bemalol kirish huquqi.

Biron sarhadning noibligi berilgan

“Temur Tuzuklarida” payg‘ambar avlodlariga, qonun targ‘ibotchilariga, olimlar,

shoirlarga, keksalarga Temur nafaqa belgilaganligi qayd etilgan, shuningdek uning davlatida

barcha xalqlar millati va dinidan qat’iy nazar teng huquqli ekanligi e’lon qilingan.

Tuzuklarda buyuk saltanatdagi ijtimoiy-siyosiy hayotning eng kichik, ko‘z ilg‘amas

masalalarigacha o‘z aksini topgan. Misol uchun madrasalar va qiroatxonalardagi kitoblarni

yirtgan, unga ehtiyotsizlik bilan qaragan shaxslar zindonband qilinishi ko‘rsatilgan.

Xulosa qilib aytadigan bo‘lsak, Yevropada Konstitutsiya haqida tushunchaga ham ega

bo‘lishmagan bir davrda Amir Temur davlatida Konstitutsion qonunlar majmuasi- “Temur

Tuzuklari” mavjud bo‘lgan va amal qilgan. SHuni afsus bilan aytish kerakki, sho‘rolar

hukumronligi yillarida biz tariximizga, xususan Temur va temuriylar davri tarixiga haqqoniy

baho bera olmadik.Evropada Temurga oltindan haykal qo‘yilganda, jumladan frantsuzlar Amir

Temurning oltindan haykalchasini qo‘ydirib ostiga “Evropa xaloskori” deb yozdirib qo‘yishgan

ekan, uning o‘z yurtida loydan ham haykal qo‘ya olmadik, nomini faqat salbiy tomondan tilga

ololdik xolos. Temur o‘z Tuzuklarini yozib keyingi avlodlari uchun davlatni boshqarish, huquq,

axloq-odob, ma’naviy fazilatlarga oid ajoyib vasiyat va nasihat qoldirdi. “Temur Tuzuklari”

bugungi kunda ham o‘z ahamiyatini yo‘qotgan emas.

Amir Temur qudratli saltanat barpo etib, uning hududlarini SHarqu-/arbga, SHimolu-

Janubga kengaytirib, iqtisodiy- madaniy, ma’naviy jixatdan yuksaltirib, dovrug‘ini olamga

mashhur qilgan bulsada, biroq uning vafotidan keyin mamlakat tanazulga uchrab bordi. Buning

asosiy boisi shundaki, Amir Temur tassarufidagi el-yurtlar shu qadar xilma-xil, va uzoq

masofalarga cho‘zilgan bo‘lib, ularni yagona bir markazdan turib, boshqarish murakkab edi.

Buning ustiga ulardagi mavjud turli-tuman muxolifatchi kuchlar ertami kech o‘z hududiy

mustaqiligi uchun harakat qilishlari tabiiy edi. Amir Temur va uning avlodlari hukm surgan

tarixiy davrni nazardan utkazar ekanmiz, bunda ijtimoiy- iqtisodiy va madaniy taraqqiyotni

yuksak marralari sari ko‘tarilgan Mavarounnahr va Xurosonni butun tarovati, yorqin manzarali

ko‘z ungimizda nomoyon bo‘ladi. Amir Temur davrida Samarqandda bunyod etilgan tevarak

atrofga husnu –latofat bag‘ishlagan, bir-biridan ko‘rkam unlab bog‘lar, chunonchi “Bog‘i

Dilkusho”, “Bog‘i jahanaro”, ”Bog‘i Davlatobod”, “Bog‘i nav”, shuningdek o‘z davrini tengsiz

me’moriy obidalari “Ko‘ksaroy”, “Bustosaroy”, Guri Amir maqbarasi, SHohi Zinda, Bibixonim

masjidi va madrasasi, Shahrisabzdagi mashhur Oqsaroy, Turkiston shahridagi Xo‘ja Ahmad

Yassaviy maqbarasi kabilar shular jumlasidandir.

Amir Temur valiaxd etib nabirasi Pirmuhammadni tayinlagan edi. Biroq

Mironshohning o‘g‘li Halil Sulton Mirzo 1405 yilning 18 martida Samarqandni egallab,

o‘zini “Movarounnahrning oliy hukmdori” deb e’lon qildi. Bir necha yil to‘xtovsiz davom

etgan urushlar natijasida bir qancha temuriy shahzodalar, shu jumladan valiaxd

Pirmuhammad olamdan utdi. qudratli saltanat larzaga keldi va u parchalanish sari yuz tutdi.

1409 yil Temurning kenja o‘g‘li SHoxruh Movarounnahr va Xurosonni egallab,

Movarounnahrni to‘ngich o‘g‘li Ulug‘bek ixtiyoriga beradi. O‘zi esa Hirotga qaytib,

Xuroson davlatini idora qila boshlaydi. Ulug‘bek Samarqand taxtini egallagan paytida 15

yoshli uspirin yigit edi. SHuning uchun SHoxruh tajribali amir SHohmalikni unga otaliq

qilib tayinlaydi. Ikki yildan so‘ng, ya’ni 1411 yildan boshlab Ulug‘bek to umrining

ohirigacha (1449) Movarounnahr mamlakatini tanho boshqaradi. Ulug‘bek asosiy

faoliyatini davlatni idora qilish, ilm fanni ravnaq toptirish, mamlakat obodonchiligini

yaxshilashga bag‘ishladi. Ulug‘bek noiloj xollardagina qo‘shin tortishga majbur bo‘lgan.

1414 yili u Farg‘onada Amir Ahmad isyonini, 1425 yilda mo‘g‘ullar harakatini bostirdi. 1427

yilgi Dashti qipchoq hukmdorlaridan Baroq o‘g‘longa qarshi yurishi Ulug‘bekka nihoyatda

qimmatga tushdi. 1428 yil Abulhayrxon boshchiligida Dashti qipchoq davlati bilan ko‘p bor

to‘qnashuvlarga to‘g‘ri keldi. Buning oqibatida esa asta-sekin Movarounnahr davlatining

parchalanish va zaiflashish jarayoni yuz berdi.

XV asr oxiri, ayniqsa uning so‘ngi choragida mamlakatda ijtimoiy-siyosiy

beqarorlikning kuchayishiga Temuriy shohzodalarning o‘zaro kelishib bir fikrga kelmaganliklari,

ular o‘rtasidagi toj-taxt uchun doimiy kurashning mavjudligi sabab bo‘ldi.

Jumladan, 1450 yilda Samarqand taxtiga Mirzo Ulug‘bekning jiyani va kuyovi Mirzo

Abdulloning o‘tirishi, Buxoroda esa SHohruh Mirzoning nevarasi Abulqosim Bobur qo‘lida

bo‘lishi yagona mamlakat parchalanganligining isboti edi. Afsuski, bu shahzodalar kelishishga

intilmadi, aksincha bir-birlari taxtiga da’vo qila boshladi. Natijada nizolar kuchaydi, ko‘plab

qurbonlar bo‘ldi, o‘zaro urushlar avj oldi. Masalan: Mirzo Abdullo Alouddavla va Abu Saidga

qarshi kurashdi. Oqibatda 1451 yilda Samarqand yaqinidagi SHeroz qishlog‘idagi jangda Abu

Said Mirzodan yengilib o‘ldirildi.

Shundan so‘ng ham tinchlik bo‘lmadi. Endi buyuk bobosi davlatini tiklash uchun kurash

Abu Said Mirzo (Movarounnahr) va Abulqosim Bobur (Xuroson) o‘rtasida bordi. Nihoyat, 1457

yilda Abulqosim vafotidan so‘ng Abu Said Mirzo vaqtincha bo‘lsada Temuriylar davlati har ikki

qismi (Movarounnahr va Xuroson) ni birlashtirishga muvaffaq bo‘ldi.

Biroq, Abu Said Mirzo qancha harakat qilmasin bu hududni saqlab qola olmadi. U

Mamlakatdagi siyosiy tarqoqlikni to‘la tugata olmadi. Xuroson, Eron, Xorazm deyarli mustaqil

edi. Xurosonda Temuriy shahzoda Sulton Husayn Boyqaro Hirot taxti uchun kurash boshladi.

/arbiy Eron yerlari uchun kurashda oqquyunli turkmanlar Abu Saidga qattiq qarshilik ko‘rsatadi.

Oqibatda 1469 yilda Abu Said oqqo‘yunli turkmanlar bilan bo‘lgan jangda o‘ldiriladi. SHundan

so‘ng Xurosonda hokimiyat Sulton Husayn Boyqaro(1469-1506) qo‘liga o‘tib ketdi. Saltanat

yana ikkiga bo‘lindi. Movarounnahrda taxtga o‘tirgan Abu Saidning o‘g‘illari Sulton Ahmad

(1469-1494), Sulton Mahmud (1494-1496) va uning o‘g‘li Sulton Ali Mirzolar uquvsiz

chiqishdi, ayshu-ishratga berilib davlat ishlarini tashlab qo‘yishdi.

Anna shu tariqa, mamlakat parchalanish sari yo‘l tutdi. Xususan, Movarounnahr

hukmdori Sulton Ahmadning uquvsizligi, sustkashligi va savodsizligi tufayli feodal tarqoqlik

avjiga chiqdi. Bundan foydalanib Dashti qipchoqdagi o‘zbek qavmlari tomonidan uyushtirilgan

yurishlar Movarounnahrni yanada tang ahvolga mahkum etdi.

XV asrning 90-yillarida Farg‘onaning yosh hukmdori, Umarshayx Mirzoning o‘g‘li

Zahiriddin Muhammad Bobur (1483-1530) temuriylar hukmronligini qaytadan mustahkamlash

yo‘lida bir necha bor qat’iy harakat qildi. Biroq uning bu urinishlari ham kutilgan natijaga olib

kelmadi.

Sohibqiron Amir Temurning say’i harakati bilan XIV asrning ikkinchi yarmi XV asrlarda

Movarounnahr va Xurosonda ilm-fan va madaniyatning rivojlanib tsivilizatsiyaning yangi

bosqichiga ko‘tarildi

Markazlashgan mustaqil davlatning barpo etilishi, ilm-fan va madaniyatni rivojlantirishga

sezilarli ta’sir ko‘rsatdi. Sohibqiron birinchi navbatda Movarounnahr olimlarini o‘z davlatining

poytaxti Samarqandga yig‘di. Uning maqsadi IX-XII asrlarda bo‘lgani kabi islom dunyosining

ilmiy markazlari bo‘lgan Xorazm va Bag‘dod fanlar akademiyasining an’analarini Samarqandda

tiklashdan iborat edi. Tarixiy ma’lumotlarga qaraganda Amir Temur o‘zi istilo etgan

mamlakatlardan ko‘plab yetuk olimlarni, tabiblarni, san’atkor va hunarmandlarni, me’morlar va

kosiblarni Movarounnahrga olib kelgan. Ularga erkin faoliyat ko‘rsatish uchun barcha shart-

sharoitlarni yaratib bergan.

Nizomiddin Shomiy, Sharofiddin Ali Yazdiy, Ibn Arabshoh, Mahmud Dehlaviylarning

bergan ma’lumotlariga ko‘ra Amir Temurning ilm-fan, madaniyat va boshqa kasb egalariga

bo‘lgan hurmati va ko‘rsatgan amaliy g‘amxo‘rligi keyinchalik dunyoning ko‘pgina

mamlakatlaridan ko‘plab olimlar, san’atkorlar, me’morlar va mohir ustalarning o‘z ixtiyori bilan

Samarqandga kelishiga sabab bo‘ldi. Ba’zan go‘yo, Amir Temur o‘zi bosib olgan mamlakat

olimlari, hunarmandlarini Samarqandga zo‘rlik bilan olib kelgan degan o‘ylar ham mavjud

bo‘lgan. Ayrim olimlar Amir Temurga o‘z uzrlarini aytib, Samarqandga bormaslikka ham jur’at

etganlarida Sohibqiron bunga qarshilik ko‘rsatmagan. Masalan, Damashq va Xalab zabt

etilganda u yerlarda yashagan mashhur tarixchi olim Ibn Xoldun Temur bilan suhbatlashib,

Samarqandga bormaslikka uni ko‘ndiradi va tez orada Misrga borib, bosh qozilik mansabiga

musharraf bo‘ladi. Ammo bunday istisnolardan qat’iy nazar, o‘sha zamonning barcha yirik

olimlari Samarqandga borishni o‘zlari uchun sharaf deb bilar edilar. SHundaylardan biri O‘rta

Osiyo falsafiy tafakkuri tarixida o‘chmas iz qoldirgan faylasuf Sa’diddin Taftazoniy edi. U 1332

yilda Ashxobod yaqinidagi, Niso shahri atrofidagi Taftazon qishlog‘ida tug‘ilgan. O‘n olti

yoshgacha Sa’diddin ilohiyot fanlarini, arab tili, nutq san’ati va mantiq sohalarini mukammal

egalladi.

Taftazoniyning 16 yoshida yozgan birinchi ilmiy asari unga shuhrat keltirdi va uni

madrasada mudarrislik qilish huquqini qo‘lga kiritishiga sabab bo‘ldi. 1340-1372 yillar ichida

Taftazoniy, /ijduvon, Jom, Turkiston, Hirot va Movarounnahrning boshqa shaharlaridagi

madrasalarida dars berib, yirik olim sifatida shuhrat qozondi. Natijada Sohibqiron Amir Temur

undan xabar topib, Samarqandga chaqirdi. U umrining oxirigacha saroyda yashadi va 1392 yil 12

avgustda vafot etdi.

Shu davrning yana bir zabardast faylasufi Mir Sayid SHarif Jurjoniy 1387 yilda

Samarqandga kelib 20 yil samarali ijod etdi va faqat Temur vafotidan keyingina SHe’rozga

qaytib, 1413 yilda vafot etdi. Jurjoniy Samarqandning mashhur madrasalarida falsafa, mantiq,

falakiyot, fikh, til va adabiyotdan dars berib o‘zidan yaxshi nom qoldirdi.

Amir Temur hukmronligi davrida Samarqand shahrida to‘plangan fikh olimlaridan

Mavlono Abdumalik sohibqiron hurmatiga sazovor bo‘lganlardan biridir. Amir Temur

g‘amxo‘rligida ijod qilgan olimlardan No‘’moniddin Xorazmiy, Xoja Muhammad az-Zohid al

Buxoriy va boshqalar ilm-fanning rivojlanishiga o‘zlarining tegishli hissalarini qo‘shdilar.

Amir Temur qur’oni Karimni yaxshi biladigan yetuk qorilarning ham hurmatini joyiga

qo‘yib, ularga shart-sharoit yaratib berishni o‘zgalardan ham talab qilgan. Natijada mashhur

qorilardan Mavlono Faxriddin, qur’oni qiroatda ham, savtda ham tavjid bilan yod olgan

hofizlardan Abdulatif ad-Domqoniy, Mavlono Asouddin, SHarif Hofiz al-Husayniy, Mahmud

Muhriq al Xorazmiy va Jaloliddin Ahmad al Xorazmiylar madaniy-ma’rifiy ishlarni boyitishga

o‘zlarining salmoqli ulushlarini qo‘shdilar.

Amir Temur davrida davlat tili turkiy til bo‘lganligi uchun uning rivojiga katta e’tibor

berdi. Manbaalarda yozilishicha u tiniq turk shevasida chiroyli gapirgan va yoza bilgan.

Amir Temurning ilm-fan va madaniyat ravnaqi yo‘lida qilgan xizmatlaridan yana biri

shuki, uning shaxsan o‘zi Samarqandda kutubxona tashkil etishga boshchilik qilgan. U o‘z

kutubxonasi uchun butun Movarounnahr va istilo qilgan mamlakatlardan nodir kitoblar

nusxalarini yig‘dirdi. qo‘lyozmalarni ko‘chirish va kitoblar chop etish ustaxonalarida milliy

kitob san’atining eng yaxshi ustalarini to‘plagan. Amir Temur davlatni yuksaltirishda ilm-

fanning ahamiyati katta ekanligini yaxshi bilgani holda, u o‘z vaqtida bu masalaga o‘g‘illari,

nabiralari e’tiborini qaratgan.

Samarqandda tashkil etilgan sulolaviy kutubxona uning nabirasi Ulug‘bekka meros bo‘lib

qoldi. Bu buyuk olimning xizmatlaridan biri shuki, u o‘z davrida sulolaviy saroy kutubxonasini

ko‘plab yangi kitoblar, qo‘lyozmalar bilan boyitdi.

Muhammad Tarag‘ay Ulug‘bekning tarixdagi o‘rni uning davlat arbobi sifatidagi

ko‘p yillik faoliyatidan ko‘ra ham afzalroq buyuk olimlik, ilmu-urfon homiysi

maqomidagi o‘lkan xizmatlari bilan belgilanadi.

Ulug‘bek farmoni bilan 1417 yilda Buxoroda, 1417-1420 yillarda Samarqandda va

1433 yilda Fijduvonda madrasalar qad ko‘tardi. Ulug‘bek atrofida uyushgan ko‘plab buyuk

qomusiy olimlar qozi zoda Rumiy, Fiyosiddin Jamshid Koshiy, Muhammad Ali Kushchi,

Muhammad Xavofiylar ilm fanning turli sohalarida, ayniqsa astronomiya, matematika singari

aniq fanlar bo‘yicha barakali ijod qildilar hamda o‘zlaridan salmoqli ilmiy meros qoldirib

ketdilar. Ulug‘bek rasadxonasida 1018 ta yuldo‘zlar harakatiga oid jadval to‘zildi. Uning

qalamiga mansub “Ziji kurogoniy” asari o‘zining ilmiy yechimlari, xulosalari bilan hozirga

qadar ham jahon olimlari e’tiborini qozonib kelmoqda. Mirzo Ulug‘bek “Turt ulus tarixi”

nomli tarixiy asar hamda musiqaga bag‘ishlangan besh risola ham yozadi.

Xuroson yerlarida esa Sulton Husayn Bayqaro davrida siyosiy barqarorlikni saqlash

xalq turmush darajasini ko‘tarish, obodonchilik borasida ko‘plab ishlar amalga oshirildi.

Mashhaddagi Gavharshod masjidi, Marv va Hirotdagi bir qator binolarning ta’mirlanishi,

Ixlosiya madrasasi, ”Kudsiya “ masjidi, “Safoiya” hammomi, ”SHifoiya” davolash uyi kabi

inshootlar shu davrdagi ishlar jumlasidandir. Bu davrda she’riyat va rassomlik borasida

alohida maktab yuzaga keldi.

Shunday qilib, Temur va temuriylar davrida o‘lkamizda fan va madaniyat barq

urib usdi, rivojlandi va kamol topdi. Fan va madaniyatning qaysi bir sohasini ko‘zdan

kechirmaylik, diyorimiz XIV asrning ikkinchi yarmi va XV asrlarda jahon

tsivilizatsiyasining oldingi saflaridan joy olganining guvohi bo‘lamiz. Temuriylar sulolasi

davri jahon fani va madaniyatining Mirzo Ulug‘bek, Alisher Navoiy, Bahovuddin

Naqshband, Xoja Ubaydulloh Ahror kabi ulug‘ vakillarni yetishtirib berdi. Bu davrda

zamonasining iste’dodli shoirlari va adiblari Lutfiy, Bobur, Abdurahmon Jomiy va boshqalar

yashab ijod etishdi. Lutfiy nafis o‘zbek tilida asarlar yozish bilan birga tojik tilida ham qasidalar

bitdi. Lutfiyning “Zafarnoma”, “Gul va Navro‘z” dostonlari shu davr badiiy adabiyotining

durdonalaridan biridir. Bu davr madaniyati taraqqiyotida ulug‘ shoir Abdurahmon Jomiyning

roli buyukdir. Jomiyning yirik va mashhur asari yettita katta dostondan iborat “Haft avrang”,

“Bahoriston” kabilardir. A Navoiy xomiyligida Mirxond, Xondamir, Vasifiy va boshqa

tarixchilar ijod qildilar Xondamir 63 yillik umri davomida taxminan 13 ta asar yozgan bo‘lib,

ulardan bizgacha 8 tasi yetib kelgan.Temur va Temuriylar davrining ulkan muvaffaqiyatlaridan

biri tasviriy san’atning gurkirab usganligi bo‘ldi. O‘z zamonasining mashhur rassomi

Kamolliddin Behzod o‘zining xayratomo‘z rassomchilik san’ati bilan “Moniyi soniy” (ikkinchi

Moniy) va “SHarq Rafaeli” nomi bilan jahonga mashhur bo‘ldi. Kamolliddin Behzod tomonidan

yaratil shoir Abdullo Xotifiy, Husayn Boyqaro, SHayboniyxon portretlari, Sa’diyning “Buston”

kitobi va Navoiyning “Hamsa”siga ishlangan rasmlar xalqimizning nodir yodgorliklari sifatida

Toshkent, Sankt Petrburg, London, Texron va boshqa shaharlarning mo‘zey va kutubxonalarida

saklanmokda. Bu davrdagi Movarounnahr va Xurosonda moddiy va ma’naviy

taraqqiyotning tamal toshini ulug‘ bobomiz Sohibqiron Amir Temur quygan edi.

XIV asrning ikkinchi yarmi XV asr O‘rta Osiyo xalqlari adabiyoti taraqqiyotida yangi va

juda sermahsul davr bo‘ldi. Bu davrda adabiyot, badiiy uslubiy jihatidan takomillashdi va yangi

pog‘onaga ko‘tarildi. Nasrda ham, nazmda ham ko‘plab nodir badiiy va lirik asarlar yaratildi.

Alisher Navoiy Abdurahmon Jomiyni ustoz, buyuk so‘z san’atkori deb bildi, u bilan

hamkorlik qildi. Unga bag‘ishlab “Xamsai ul-mutaxayyirin” (Besh hayrat) asarini yaratdi.

“Tuhfat ul-afkor” (Fikrlar sovqasi) asarini unga atadi. Navoiy butun faoliyati davomida

insonning baxt-saodati uchun kurashga, xalqning osoyishtaligiga, o‘zaro urushlarning oldini

olishga, obodonchilik ishlariga, ilm-fan, san’at va adabiyot taraqqiyotiga bag‘ishladi. U ulug‘

insonparvar, donishmand davlat arbobi, o‘zbek adabiy tiliga asos solgan, o‘zbek klassik

adabiyotini yangi taraqqiyot pog‘onasiga ko‘targan buyuk so‘z san’atkori, iste’dodli qomusiy

olim bo‘lib yetishdi. U o‘ttizdan ortiq yirik badiiy asar yozdi. “Xamsa”, “Xazoin ul-maoniy”,

“Mahbub ul-qulub”, “Lison ut-tayr” shular jumlasidandir. Navoiy “Foniy” taxallusi ostida tojik

tilida ham ijod qilib, “Devoni Foniy”, “Xasbi hol”, “Tuhfat ul-afkor” kabi lirik asarlar yaratdi. U

tarixni bilishni ahamiyati katta ekanligini bildirib uni o‘rganishga da’vat etdi. Uning fikricha

tarix fani shohlar, hukmdorlarning tarjimai xolini emas, balki mamlakat tarixini o‘rganib,

mamlakatni nimalar halok qiladi, nimalar farovonlikka olib keladi, qanday ishlar mamlakatni

obod qilishini, nima sababdan mamlakat tanazzulga yuz tutishini, qanday ishlar xalqqa farog‘at

va baxt keltirishini tarix ko‘rsatib berishi lozim deb hisoblaydi. Uning xushxulq, odobli va

tarbiyali bo‘lish to‘g‘risidagi fikrlari ayniqsa qimmatlidir. Shuning uchun ham u jahon

adabiyotining buyuk so‘z ustalari qatoridan munosib o‘rinni egalladi. Uning nomi va merosi

Gomer va Dante, Rudakiy va Firdavsiy, Nizomiy va SHota Rustaveli, Sa’diy va Jomiy, SHekspir

va Balьzak, Pushkin va Tolstoy, Robindranat Tagor va Lu Sin kabi ulkan mutafakkirlarning

nomi va merosidek abadiydir.

Navoiyning o‘zi esa barkamol, komil inson qiyofasi uchun buyuk ramzdir. Ulug‘

shoirning o‘lmas merosini o‘rganish mustaqillik yillarida o‘zining haqiqiy darajasiga yetdi.

Adibning barcha asarlari qayta chop etildi. Hukumatimiz qaroriga binoan xalqimizning buyuk

mukofoti ramzida Navoiy nomidagi davlat mukofoti ta’sis etildi. Prezidentimiz tashabbusiga

ko‘ra Alisher Navoiyning 560 yilligi juda katta tantanalar bilan nishonlanib, shoirning mahobatli

haykali xalqimizning muqaddas ramzi sifatida poytaxtning markazida qad ko‘tardi.

Shunday qilib, Amir Temur va temuriylar Markaziy Osiyoda fan va madaniyatning

rivojlanishida muhim rol o‘ynadilar. Bu davr fan va madaniyatining ilg‘or yutuqlari bilan

Yevropa xalqlarini tanishtirishda va undan foydalanishda keyingi avlodlar ham alohida o‘rin

tutdilar.

Mo‘g‘ullar istibdodi davrida tushkunlikka yuz tutgan fan va madaniyat Temur va

Temuriylar davrida yanada rivoj topdi va jahon tsivilizatsiyasiga ulkan hissa qo‘shdi.

Afsuski, XV asrning oxirida mamlakatda mulkdor viloyat hokimlarining o‘zaro urushlari

va markaziy hokimiyatga qarshi isyonlar kuchayib, fitna-fasodning avj olib ketishi oqibatida

boshlangan siyosiy tanglik, shubhasiz, uning iqtisodiy va madaniy hayotiga salbiy ta’sir etdi va

uni oqir tushkunlikka olib keldi. Bularning hammasi Temuriylar hukmronligining so‘nggi

kunlari nishonasi edi.

Nazorat savollari

1. Amir Temur shaxsini ta’riflab bering.

2. Amir Temur qanday vaziyatda siyosiy kurash maydoniga kirib keldi?

3. Amir Temurning buyuk tarixiy xizmatlari nimada?

4. Amir Temur davrida shakllangan markaziy davlat boshqaruvi tizimi qanday tamoyilarga

asoslangan edi?

5. Amir Temurning xorijiy ellarga uyushtirgan harbiy yurishlardan ko‘zlagan maqsadlari

nimalardan iborat bo‘lgan?

6. Mirzo Ulug‘bek shaxsi to‘g‘risida nimalarni bilasiz?

7. Mirzo Ulug‘bek amalga oshirgan ichki davlat siyosatining muhim jihatlari nimada?

8. Temuriylar sulolasi inqirozining asosiy sabablarini ta’riflab bering.

9. Husayn Boyqaro davrida Xuroson davlatining iqtisodiy va madaniy yuksalishining muhim

omillarini tushuntirib bering.

10. Qanday omillar Amir Temur va temuriylar davri moddiy va ma’naviy-madaniyatining

ravnaqini ta’minlagan?

11. Temuriylar davrida bunyod etilgan moddiy madaniyat namunalari qatoriga nimalarni

kiritish mumkin?

12. Movarounnahrda ilm-fan ravnaqini ta’minlagan omillar to‘g‘risida so‘lab bering.

13. Ulug‘bek akademiyasining yutug‘i va yuksak shuhratini ta’riflab bering.

14. Temuriylar davrida tarixshunoslik fani bo‘yicha qanday asarlar yaratildi.


oqibatlari

Reja:

1. Buxoro xonligining tashkil topishi va ijtimoiy-iqtisodiy hayoti.

2. Xiva xonligi. Siyosiy va ijtimoiy-iqtisodiy hayot.

3. Qo‘qon xonligi. Xo‘jalik va madaniy hayoti.

Tayanch so‘z va iboralar. Dashti Qipchoq. Shayboniylar. Xiva xonligi. Qo‘ng‘irotlar.

Buxoro xonligi. Abdullaxon II. Ashtarxoniylar. Buxoro amirligi. Mang‘itlar. Qo‘qon xonligi.

Minglar. Toshkent bekligi. Davlat boshqaruvi. Davlat lavozimlari. O‘zaro va ichki kurash.

Qoloqlik sabablari.

Sohibqiron Amir Temur vafot etgach, uning saltanati asta-sekin parchalana boshlandi. Amir

Temur vorislari temuriylar 1405-yildan 1506-yilgacha Movarounnahr va Xurosonda hukmronlik

qildilar. Deyarli bir asr mobaynida ulkan saltanat amalda ikki davlatga bo‘linib, o‘zaro toju-taxt

uchun kurash XV asr oxiriga kelib Samarqand temuriylarini ham, Xirot temuriylari hokimiyatini

ham zaiflashtirib qo‘ygan edi.

1428-yilda Jo‘jining beshinchi o‘g‘li Shaybon naslidan bo‘lgan Abulxayirxon (1412-1468)

Dashti Qipchoqda yangi davlat – Ko‘chmanch O‘zbeklar davlatiga asos soladi. Tarixiy

manbalarda bu davlat ,,O‘zbek ulusi“ (o‘zbeklar mamlakati) deb ham ataladi.

1446-yilda Abulxayirxon Sirdaryoning o‘rta oqimida joylashgan shaharlar – Sig‘noq,

Oqqo‘rg‘on, Arquq, O‘zgan va Suzoqni bosib oladi. O‘z davlatining poytaxtini Turadan

Sig‘noqqa ko‘chirdi. Bu endi Abulxayrxonning temuriylarga qarshi kurashga kirishganligining

tasdig‘i edi. U 1451-yilda o‘zidan madad so‘ragan temuriyzoda Abu Said Mirzoga Samarqand

taxtini egallashda yordam berish bahonasida yurish boshladi. Abulxayrxon ko‘rsatgan yordami

evaziga kattadan katta sovg‘alar bilan o‘z yurtiga qaytadi. Minnatdorchilik tariqasida Abu Said

Mirzo Ulug‘bekning qizi Robiya Sultonbegimni Abulxayrxonga xotinlikka beradi.

Abulxayrxon keyin ham bir necha bor Movarounnahr ishlariga aralashdi. Shu tariqa u

Movarounnahrda borgan sari o‘z nuluzining ortishiga erisha olgan.

1468-yilda Abulxayrxon vafot etishi bilanoq, u tuzgan davlat parchalanib ketdi.

Abulxayrxonning nabirasi Muhammad Shayboniyxon (1451-1510) ko‘p yillik kurashdan so‘ng

XV asrning 80-yillariga kelib Dashti Qipchoqda hokimiyatni egallashga muvaffaq bo‘ladi. 90-

yillardan boshlab o‘zaro kurashlar va ichki nizolar tufayli tobora zaiflashib borayotgan

temuriylar hududi bo‘lgan Movaronnuhrda ham o‘z hukmronligini o‘rnatish uchun harakat

boshlaydi. Shayboniyxon avval Sig’noq, Sabron, Yassi shaharlarini, 1500-yil Samarqandni,

1503-yil Toshkent va Farg’onani, 1504-yil Hisor, Qunduz, Badahshon, Balxni, 1505-yil

Xorazmni, 1507-yil Xuroson temuriylarining poytaxti Xirotni, keyinroq Eronning Mashhad va

Tus shaharlarini ham egallaydi.

1502-yilda Eronda shoh Ismoil (1502-1524) yangi bir sulola – Safaviylar sulolasi (1502-

1722)ga asos soladi. Xurosonga egalik qilish masalasida Shayboniyxon va Ismoil Safaviy

o‘rtasida nizo kelib chiqadi. 1510-yil Marv yaqinidagi jangda Shayboniyxon Eron qo‘shinlaridan

mag’lubiyatga uchrab jang maydonida halok bo‘ladi.

Shayboniyxon halok bo‘lgach, Bobur Mirzo shoh Ismoil yordamida Movarounnahrni

shayboniylardan qaytarib olish uchun kurash boshladi va nihoyat, 1511-yilning kuzida

Samarqandni uchinchi marta qo‘lga kiritdi. Bobur Samarqandni egallagach, noilojlikdan

islomning shiyalik yo‘nalishiga e’tiqod qiluvchi shoh Ismoilni oliy hukmdor deb e’lon qildi. Bu

esa Samarqand xalqining Bobur Mirzodan yuz o‘girishiga sabab bo‘ldi. Chunki Movarounnahr

aholisi, Boburning o‘zi ham islomning sunniylik yo‘nalishiga e’tiqod qilganlar. Shayboniylar

ham shu yo‘nalishda edilar. 1512-yilning aprel va noyabr oylarida Shayboniyxonning ukasi

Mahmud Sultonning o‘g’li Ubaydulla Sulton boshchiligida shayboniylar qo‘shini bilan bo‘lib

o‘tgan har ikki jangda Bobur Mirzo qo‘shini mag‘lubiyatga uchradi. Noyabr oyidagi jangda

shayboniylar shoh Ismoilning Bobur Mirzoga yordam uchun yuborgan Ahmad (“najmi soniy”)

qo‘shinini ham mag‘lub eltlllar.

Bobur endi Movarounnahrdan tamoman umidini uzib, yana Kobulga qaytdi va 1526-yilga

qadar Kobulni idora qildi. So‘ngra Kobulni ikkinchi o‘g‘li Komron Mirzoga qoldirib, o‘zi

Hindiston sari yurish boshladi va u yerda 332 yil hukmronlik qilgan Boburiylar saltanati (1526-

1858)ga asos soldi.

Buxoro xonligining tashkil topishi. Shayboniylar urf-odatiga ko‘ra, vafot etgan xon o‘rniga

taxtga yoshi katta shayboniy o‘tqazilgan. Shuning uchun ham Muhammad Shayboniyxonning

o‘limidan so‘ng taxtga bevosita uning avlodlari emas, amakisi Ko‘chkunchi Sulton (1510-1530,

(Mirzo Ulug’bekning qizi Robiya Sultonbegim bilan Abulxayirxonlarning farzandi) o‘tqazilgan.

XVI asrning 40-yillaridan so‘ng bu urf-odatga rioya etilmay qo‘yilgan. Ko‘chkunchixondan

so‘ng esa taxtga uning o‘g‘li Abu Said (1530-1533) o‘tirdi. Undan keyin esa hukmdorlik

Shayboniyxonning ukasi Mahmud Sultonning o‘g‘li Ubaydullaxon (1533-1540) qo‘liga o‘tdi.

Ubaydullaxon poytaxtni Samarqanddan Buxoroga ko‘chirtirdi. Ubaydullaxon Buxoroga ota

meros mulk deb qarar edi, chunki Shayboniyxon hayotligidayoq Buxoro hokimligini ukasi

Mahmud Sulton (Ubaydullaxonning otasi)ga bergan edi. Shu tariqa, shayboniylarning

Movarounnahrda tashkil etgan davlati endilikda rasmiy ravishda Buxoro xonligi deb ataladigan

bo‘ldi.

Ubaydullaxon o‘z davlatining chegarasini Shayboniyxon davridagi sarhadlarda qayta

tiklashga harakat qildi. U Hirotni ishg‘ol etgan Eron qo‘shinini bir necha marta mag‘lubiyatga

uchratgan edi. Ayni paytda, u mamlakat ichkarisidagi o‘zaro kurash va tarqoqlikka barham berdi.

Ubaydullaxon vafot etgach esa ichki ziddiyatlar yana kuchaydi. Hokimiyat uchun qattiq

kurashlar boshlandi. Shayboniyxon avlodlarining har biri toj-taxtga da’vogar edilar. Ularning har

biri o‘z ota merosi bo‘lgan hududlarda mustaqillikka intilar, imkoni bo‘lsa, xonlik taxtini

egallash ishtiyoqida edilar.

Buning natijasida, Ko‘chkunchixonning o‘g‘li Abdullaxon I ning qisqa vaqt hukmdorligidan

so‘ng mamlakatda qo‘shhokimiyatchilik vujudga keldi. Ya’ni bir davlatda ikki hukmdor paydo

bo‘ldi.

Biri – Ubaydullaxonning o‘g‘li Abdulazizxon Buxoroda, ikkinchisi – Ko‘chkunchixonning

o‘g‘li Abdulatifxon Samarqandda hukmdorlik qila boshladilar. Mamlakat bir necha mustaqil

hokimliklarga bo‘linib ketdi.

Mamlakatdagi parokandalikka chek qo‘yish uchun markaziy hokimiyatni yana tiklash va

kuchaytirish zarur edi. Bu zaruriyatni urushlarsiz amalga oshirib bo‘lmas edi. Ana shunday

sharoitda kurash maydoniga Miyonqol hokimi Iskandar Sultonning o‘g‘li Abdullaxon II (1534-

1598) chiqdi.

1556-yili Muhammad Islomning ko‘magida Abdullaxon II Buxoro taxtini egallaydi. To‘g’ri,

1557-1561-yillarda amakisi Pirmuhammadxon, 1561-1583-yillarda otasi Iskandarxon oliy

xukmdor deb e’lon qilingan bo‘lsada, amalda xukmdor Abdullaxon II edi.

Abdullaxon II siyosiy tarqoqlikka qarshi uzoq yillar urush olib borib, 1573-yilda Farg’onani,

1574-yilda Shahrisabz, Qarshi, Hisor viloyatlarini, 1578-yilda Samarqandni, 1582-yilda

Toshkent, Shohruhiya, Ohangaron va Sayramni, 1583-yilda Balxni, 1584-yilda Badaxshonni,

1588-yilda Hirotni, 1595-yilda Xorazmni zabt etib, mamlakatni birlashtirish ishini uddaladi.

Uning davlati sarhadlari janubda Hirotdan Mashhadgacha, shimolda Orol dengizigacha, Kaspiy

dengizidan Issiqko‘lgacha yetdi. Butun Movarounnahr, Xorazm va Xuroson yana yagona

hukmdor qo‘li ostida birlashtirildi. XVI asr oxirlariga kelib Buxoro xonligi nisbatan

markazlashgan ulkan davlatga aylandi.

Rossiyada bu davlatga nisbatan „Velikaya Buxariya “ (Buyuk Buxoro) iborasi qo‘llangan

edi.

Shunday qilib, XVI asrdagi davlatchiligimiz tarixida yetakchi sulola – shayboniylar sulolasi

bo‘ldi. Sulolaning eng qudratli vakili Abdullaxon II davrida esa o‘zbek davlatchiligi o‘z tarixida

yana bir bor yuksak darajaga ko‘tarila oldi.

Abdullaxon II 1598-yilda vafot etgach, taxtni uning o‘g‘li Abdulmo‘min (1598-1599)

egalladi. Biroq ko‘p o‘tmay Abdulmo‘min fitnachilar tomonidan o‘ldirildi. Taxt uchun kurash

yakunida Abdullaxon II ning amakivachchasi Pirmuhammad (1599-1601) taxtga o‘tqazildi.

Ichki nizolar tufayli Buxoro xonligida sodir bo‘lgan og‘ir vaziyatdan foydalangan Eron

hukmdori shoh Abbos bostirib kirib, Nishopur, Sabzavor, Mashhad, Hirotni egallaydi. Xorazm

esa xonlik tasarrufidan chiqib, davlat mustaqilligini tiklab oldi. Ayni paytda, qozoq xoni

Tavakkal Movarounnahrga qo‘shin tortib, Axsi, Andijon, Toshkent, Samarqandni egallab,

Buxoroga yurish qildi. Pirmuhammadxon qo‘shini 1599-yilda Tavakkal qo‘shinini tor-mor

keltirdi va Movarounnahr hududini ozod etdi. Qozoqlar qo‘shini Dashti Qipchoqqa chekindi.

Pirmuhammad Buxoro xonligini yana ikki yilcha idora qildi. 1601-yilda Pirmuhammad va

kelib chiqishi ashtarxoniylardan bo‘lgan Boqi Muhammad o‘rtasida qonli to‘qnashuv yuz beradi.

Mag‘lub bo‘lgan Pirmuhammad o‘ldirildi. Shunday qilib Abdullaxon II vafotidan atigi 3 yil

o‘tgach bir asr davom etgan shayboniylar sulolasi hukmronligi barham topdi.

Shayboniylar davrida davlat boshqaruvi. Buxoro xonligi ma’muriy jihatdan viloyatlar va

tumanlarga bo‘lingan. Xonlikda oliy davlat idorasi dargoh deb atalgan. Uning tepasida xon

turgan. Ijro etuvchi hokimiyat devon (vazirlik) deb atalgan. Unga devonbegi (bosh vazir)

rahbarlik qilgan. Katta nufuzga ega bo‘lgan devonbegi ayni paytda davlatning moliya va xo‘jalik

ishlarini ham boshqargan.

Yana bir katta davlat mansabi – otaliq edi. Xon siyosatining viloyatlardagi ta’siri otaliq

mansabiga tayinlanganlarning nufuzi bilan belgilangan. Xon viloyatlarni shahzodalarga

taqsimlab berar ekan, ularga rahnamo etib o‘z nazoratchisini, ishongan kishisini tayinlagan.

Bunday nazoratchi, ishonchli shaxs otaliq deb atalgan. Balog‘atga yetmagan shahzodalar

ulg‘ayib, mustaqil faoliyat yuritgunlariga qadar viloyatlardagi davlat ishlarini uning nomidan

otaliqlar boshqargan.

Yana bir davlat mansabi – parvonachi deb atalgan. Uning vazifasi xon farmonlarini, rasmiy

hujjatlarni mas’ul shaxslarga, ijrochilarga yetkazishdan iborat bo‘lgan.

Dodxoh mansabida ishlagan amaldor dargohga tushgan arizalarni qabul qilgan va ularga

javob qaytargan. Shuningdek, dodhoh mamlakatda adolat mezonlariga amal qilinishini ham

nazorat qilgan.

Muhim davlat mansablaridan yana biri – ko‘kaldosh mansabi edi. Bu mansabga xon

sulolasiga eng yaqin shaxslardangina tayinlangan. Ko‘kaldosh xon siyosatiga fuqarolarning

munosabatini o‘rgangan va bu siyosatning daxlsizligini ta’minlagan.

Xon va shahzodalar o‘rtasidagi ichki munosabatlar masalasi bilan xon yasovuli mansabida

ishlagan amaldor shug‘ullangan.

Shayboniylar davlatida eshikog‘aboshi lavozimi ham muhim sanalgan. U dargoh xavfsizligi,

undagi tartib hamda kelgan-ketganlardan xabardor bo‘lib turish masalalari bilan shug‘ullangan.

Yuqori davlat lavozimlari ichida katta mavqega ega bo‘lgan lavozimlardan yana biri

shayxulislom hisoblangan. Shayxulislom shariat qonunlari bajarilishi ustidan nazoratni amalga

oshirgan.

Qozikalon bo‘lgan amaldor esa sud ishlariga yetakchilik qilgan.

Yana bir muhim davlat lavozimi muhtasib (rais) deb atalgan. Bu lavozimni egallagan

amaldor mamlakatda jamoat tartibining saqlanishini, diniy marosim va amallarga rioya

qilinishini kuzatgan, bozorlarda narx-navo va tarozilarning to‘g‘riligini nazorat qilish bilan

shug‘ullangan.

Mehtar lavozimiga tayinlangan mansabdor esa zakot va boshqa tushumlardan tushgan

mablag‘larni zarur o‘rinlarda ishlatishni nazorat qiluvchi amaldor hisoblangan.

Xonlikda davlat lavozimi mansabdori hisoblanmasa-da, naqib unvoniga sazovor bo‘lgan

shaxsning xon saroyida nufuzi baland bo‘lgan. Chunonchi, u xonning yaqin va ishonchli kishisi

sanalgan. Ayni paytda, u davlat ichki va tashqi siyosati masalalarida xonning maslahatchisi ham

hisoblangan. Zarur bo‘lganda elchilik vazifasini ham bajargan.

Shayboniylar davrida ijtimoiy-iqtisodiy hayot. Shayboniyxon davlatni iqtisodiy va

siyosiy jihatdan mustahkamlash yo‘lida quyidagi islohotlar o‘tkazdi:

-Davlat boshqaruvida suyurg‘ol tizimini joriy etdi. Ya’ni zabt etilgan hududlarni boshqarish

ishini o‘z farzandlariga, qarindosh-urug‘lariga, birodarlariga topshirdi;

-Mamlakatda yer-suv qaytadan taqsim qilindi. Ko‘chmanchi qabila zodagonlari yengilgan

mahalliy mulkdorlar mol-mulkini musodara qilish, sotish, egasiz qolgan yerlarni o‘zlariniki qilib

olish yo‘li bilan mulklarini ko‘paytirib oldilar;

-Mamlakat ichida ijtimoiy hayotni tartibga solishga imkon beruvchi islohot ham o‘tkazildi.

Keyingi 10 yil ichida soliqlar og‘irligidan va mulkdorlar jabr-zulmidan yer-suvlarini tashlab

ketgan xo‘jaliklar yerlarini ishga tushirish masalasi ko‘rib chiqildi;

-Sayboniyxon, Ko‘chkunchixon va Abdullaxon II lar davrida pul islohotlari o‘tkazildi. Bu

hol, o‘z navbatida, hokimiyatning yanada markazlashuviga, xazinaga katta daromad tushishiga

olib keldi, savdo-sotiq yanada jonlandi.

Iqtisodiy hayot. Shayboniylar davrida ham iqtisodiy hayotda sun’iy sug’orish bilan bog’liq

muammolarni hal etish ishiga jiddiy e’tibor bilan qaralgan. Bu sulola vakillari Sangzor, Chirchiq,

Sirdaryo, Amudaryo, Vaxsh va Murg‘ob daryolari imkoniyatlaridan unumli foydalanish

choralarini ko‘rganlar.

Shayboniyxon avlodlari keyinchalik Qashqadaryoning irmoqlaridan Kesh viloyati yerlarini

sug‘orish uchun 10 dan ortiq kanallar qazitganlar.

Sun’iy sug‘orish ishlari, ayniqsa, Abdullaxon II davrida keng rivojlangan. Masalan, 1556-

1585-yillar oralig‘ida Zarafshon daryosida Karmana, Mehtar Qosim, Chahorminor, Jondor suv

ayirg‘ichlari; Nurota tog‘ida Oqchob, Murg‘ob vohasida Hovuzixon suv omborlari qurilgan.

Bundan tashqari, Sangzor daryosidan Jizzax vohasiga Tuyatortar kanali, Somonjuq dashtini

obodonlashtirishga xizmat qilgan Xoja Ka’ab kanali, Afshona kanali, Amudaryodan Chorjo‘yga,

Murg‘obdan Marvga, Vaxshdan uning atrof vohalariga suv chiqarishga imkon beruvchi kanallar

qazilgan.

Bundan tashqari, Abdullaxon II karvon yo‘llarini qayta jonlantirish, sardobalar,

karvonsaroylar qurish va ta’mirlashga ahamiyat berdi. 1577-yilda Buxoroda yirik usti berk bozor

– Abdullaxon timi qurildi. Nurota tumanidagi Oqchob yaqinida Beklarsoy darasida joylashgan

qadimgi to‘g‘on qoldiqlari o‘rnida ulkan band (to‘g‘on) qurdirdi. Abdullaxon bandi uning

ravoqlarini to‘g‘on tepasida turib ochishi yoki berkitishi mumkin edi. Maqsad esa o‘sha atrofdagi

bo‘z yerlarni sug‘orib, dehqonchilikni rivojlantirish va yurtni obod qilish edi.

Bu tadbirlar, o‘z navbatida, qishloq xo‘jaligi tarmoqlarining rivojlanishini ta’minlagan.

Shayboniylar davrida ishlab chiqarish tarmoqlari bo‘lgan tikuvchilik, kulolchilik,

temirchilik, qurolsozlik, zargarlik, qog‘oz va qurilish ashyolarini ishlab chiqarish rivojlangan.

Ashtarxoniylar davrida davlat boshqaruvi..Ashtarxoniylar davrida davlat tizimi va

boshqaruvi o‘z tuzilishi, mohiyati jihatidan shayboniylar davridagidan deyarli farq qilmas edi.

Davlatning ichki va tashqi siyosatiga doir masalalar rasman oliy hokimiyat boshlig‘i – Xon

ixtiyori bilan hal qilinardi.

Devonbegi xondan keyingi shaxs bo‘lgan. Ashtarxoniylar davrida saroy qutvoli davlat

lavozimi joriy etilib, u davlat mablag‘i hisobiga amalga oshiriladigan qurilish, suv inshootlan

barpo etish va obodonchilik ishlarini boshqargan.

Buxoro xonligi ma’muriy jihatdan viloyatlarga, viloyatlar tumanlarga bo‘linib boshqarilgan.

Viloyat hokimlari xon tomonidan tayinlangan. Eng yuqori davlat lavozimlariga qudratli o‘zbek

qabilalarining boshliqlari tayinlangan. Bu esa mazkur qabilalarning xonlikdagi mavqeyini

yanada kuchaytirgan. Harbiy sohada doimiy qo‘shin, markaziy harbiy qo‘mondonlikning

yo‘qligi, qo‘shinning zamonaviy qurol-yarog‘lar bilan ta’minlanmaganligi Buxoro xonligining

harbiy jihatdan o‘ta zaiflashuviga olib kelgan.

Yer egaligi munosabatlari. Ashtarxoniylar davrida yerga egalik qilishning mulki sultoniy,

xususiy mulk, vaqf yerlari shakllari mavjud edi.

Mulki sultoniy davlat yerlari hisoblanib, undan keladigan daromad xon xazinasiga kelib

tushardi. Davlat yerlaridan o‘sha joylarda yashagan dehqonlar foydalangan, ular yerni ishlatib,

olingan hosildan xiroj solig‘i to‘laganlar.

Xon davlat tasarrufidagi yerlarni, aholi yashaydigan qishloqlarni shahzodalarga, yirik din

ulamolari va sayyidlarga suyurg‘ol shaklida, harbiy qism boshliqlari va saroy amaldorlariga

tanho shaklida in’om qilardi.

Suyurg‘ol qilingan katta yer egalari xon xazinasiga soliq to‘lamas edi. Tanho shaklida in’om

qilingan yerlar tanhodorning xususiy mulki bo‘lmagan. Bu o‘rinda tanhodor o‘sha yerlarda

ishlayotgan dehqonlardan soliq yig‘ib olish huquqiga ega bo‘lgan. Xon ayrim shaxslarga

hukmdorga ko‘rsatgan alohida xizmatlari uchun ham yer-mulklar in’om etardi. Bunday mulklar

soliqlardan ozod qilinardi va shu boisdan ular “Mulki hurri xolis“ deb atalardi.

Diniy mahkamalarga mulki sultoniy hisobidan berilgan yerlar, masjidlar, xonaqohlar,

qabristonlar vaqf mulki hisoblanardi. Vaqf mulkidan ham soliq olinmas edi.

Barcha mulk shakllarida yersiz kambag‘al dehqonlar ijara hisobiga mehnat qilganlar.

Dehqonchilik va chorvachilik. Sug‘oriladigan yerlarda bug‘doy, arpa, jo‘xori, loviya,

mosh, sholi, paxta, sabzavot va poliz ekinlari ekilgan. Dasht va tog’oldi lalmi yerlarda ham

boshoqli ekinlar, kunjut, tarvuz, qovun ekilib, dehqonchilik qilingan.

Qabila boshliqlari va amirlar o‘rtasidagi ichki kurashlar mamlakat iqtisodiy hayotini,

aholining moddiy turmushini ayanchli ahvolga tushirdi.

Dehqonchilik mamlakat iqtisodining butunlay inqirozga tushib qolishidan saqlab turgan

asosiy omil bo‘lib, aholining oziq-ovqatga bo‘lgan ehtiyojini qondirishga xizmat qilgan.

Imomqulixon davrida, 1614-1615-yillarda Qashqadaryodan Qarshi cho‘liga, 1633-1634-yillarda

Qo‘shqo‘rg‘onda kanal chiqarilib, vohalarga suv chiqarilgan. Biroq, ashtarxoniylar davrida suv

inshootlari qurilishiga yetarli e’tibor berilmadi.

Chorvachilik ham qishloq xo‘jaligining yetakchi tarmog‘i bo‘lgan.

Hunarmandchihk va savdo. Hunarmandchilik mahsulotlari, asosan, shaharlarda, yirik

qishloqlarda yetishtirilar edi. Hunarmandchilikning to‘qimachilik tarmog‘ida ip yigirish,

gazlamalar tayyorlash, kiyimlar tikish, gilam to‘qish, kashtachilik rivojlandi.

Hunarmandchilikning kulolchilik tarmog‘i ham rivoj topadi. O‘lkada sog‘ tuproq

manbalarining ko‘pligi sopol va chinni idishlar, ko‘za, kosa va boshqa tayyor kulolchilik

mahsulotlari tayyorlashga imkoniyat berardi.

Metall va yog‘ochga ishlov berish orqali uy-ro‘zg‘or buyumlari tayyorlash, binolar

qurilishida yog‘och va ganch o‘ymakorligi kabi hunarmandchilik tarmog‘i ham ancha o‘sdi.

Buxoro va Samarqandda yuqori sifatli yozuv qog‘ozi ishlab chiqarish, tog‘li hududlardan

nodir metallar, kaliy qazib olish ham yo‘lga qo‘yilgan.

XVII-XVIII asrlarning birinchi yarmida savdo-sotiq ishlari ham bir qadar o‘sib bordi.

Savdo-sotiq ishlarida Buxoro Samarqand, Qarshi, Toshkent, Balx va boshqa yirik sharlarning

mavqeyi baland edi. Ichki savdoda dehqonchilik chorvachilik mahsulotlariga, hunarmandchilik

buyumlariga ehtiyoj kattaligi sababli bozorlar gavjum bo‘lardi.

Tashqi savdo ham to‘xtab qolmadi. Rossiya, Xitoy, Hindiston, Eron, Qashqar, Turkiya

mamlakatlariga paxta, teri, jun turli matolar va boshqa qishloq xo‘jaligi mahsulotlari chiqarilar

edi. Buxorolik savdogarlarning Sibir shaharlarida o‘z savdo rastalari bo‘lgan. Xitoydan shoyi

matolar, chinni idishlar, dori darmon, choy, Hindistondan qimmatbaho toshlar, matolar, oltin

iplar olib kelib sotilgan.

Yer mulkchilik shakllari. Buxoro davlatida yer-suv mulkchiligining uch shakli mavjud edi:

1) davlat yerlari (bu amlok yerlar deb ham atalgan); 2) mulk yerlari (xususiy); 3) vaqf yerlari.

Davlat yerlarining suvsiz dasht, to‘qayzor qismi ko‘chmanchi jamoalarga bo‘lib berilgan

bo‘lib, ular bu yerlardan foydalanganliklari uchun davlatga xiroj to‘lar edilar. Bunday yerlar

sotilmasdi va ayirboshlanmasdi. Davlat yerlarining boshqa hir qismi hukmron sulola a’zolariga,

yirik davlat mansabdorlariga, lashkarboshilariga davlat oldidagi xizmatlari evaziga suyurg‘ol

shaklida in’om etilgan edi. Suyurg‘ol olganlar u yerni boshqarish huquqini ham olganlar.

Suyurg‘ol egasi davlat xazinasiga xiroj to‘lashi hamda oliy hukmdorning chaqirig‘iga ko‘ra, o‘z

qo‘shini bilan harbiy yurishlarda ishtirok etishi lozim edi.

XVI asrdan boshlab davlat yerlarini „tanho“ deb nom olgan shaklda in’om etish qaror topa

borgan. Bunday in’omga sazovor ho‘lgan kishi yerga emas, mansabining darajasiga qarab shu

yerdan olinadigan soliqning ma’lum qismiga egalik qilgan. XIX asrda ham amirlikda

tanholarning soni tobora ortib borgan. Eng kichik tanho yeri 3-5 gektarni tashkil etgan.

Davlat yerlarining yana bir qismi dehqonlarga ijaraga berilgan. Xazinaga eng ko‘p soliq ham

ana shu yerlardan tushar edi.

Xususiy yerlar (mulk)ning bir qismi xususiy shaxslarning yerlari bo‘lib, ularning bu yerlarga

egalik qilishlari davlat xizmati bilan bog‘liq bo‘lmagan. Bunday yerlar, asosan, amirlikda asrlar

osha yashab kelayotgan arablarga qarashli bo‘lgan. Bu yerlardan 1/10 qismi miqdorida o‘lpon

to‘lanardi. Mulk yerlarining ikkinchi qismi (mulki hur yoki mulki hurri xolis) davlat xizmati

bilan bog‘liq bo‘lib, bunday yerlar urushlarda jasorat ko‘rsatgan yoki hukmdorning alohida

topshiriqlarini bajarishda namuna ko‘rsatgan shaxslarga berish natijasida vujudga kelgan.

Bunday yerga ega bo‘lgan shaxslarga maxsus yorliqlar berilgan hamda ular barcha soliqlardan

ozod etilgan.

Vaqf yerlari – bu masjid, mozor, xonaqoh, madrasa va maqbaralar uchun ajratilgan yerlar

edi. Bunday yerlar musodara etilgan, davlat hamda yirik yer egalari tomonidan hadya etilgan

yerlar hisobiga vujudga keltirilar edi. Masjid, madrasa, qabristonlarning asosiy sarf-xarajatlari,

shuningdek, talabyu, mudarris hamda mutavallilarga beriladigan nafaqa va maoshlar vaqf

yerlaridan olinadigan daromad hisobidan qoplanar edl. Yaqf mulkini mutavalli tasarruf etishi

belgilab qo‘yilgan edi.

Soliq tizimi va majburiyatlar. Amirlikda asosiy soliq xiroj deb atalgan U hosil ulushidan,

asosan, mahsulot bilan to‘lanardi. XIX asrda xirojning bir qismi pul bilan ham yig‘iladigan

bo‘lgan. To‘lanadigan xiroj miqdorini aniqlashda amlokdor o‘z odamlari bilan dehqonchilik

dalasiga chiqib, qishloq oqsoqoli ishtirokida hosil miqdorini ko‘z bilan chamalab aniqlab

chiqqan.

Xirojdan tashqari bog‘, poliz, ekilgan yerlardan tanobona deb atalgan soliq ham olingan. Bu

soliqning miqdori ekinzoming bozorga uzoq-yaqinligiga qarab belgilangan.

Keyinchalik polizlarga yangi soliq – qo‘sh puli solinadigan bo‘ldi. Uning miqdori yer

haydashga yaroqli har bir juft ho‘kiz hisobidan kelib chiqib belgilangan.

Soliq tizimi orasida zakot deb atalgan soliq ham bo‘lgan. Uning miqdori soliq solinadigan

narsa qiymatining 2,5% ini tashkil etgan.

Zakot solig‘iga, asosan, chorva mollari egalari va savdogarlar tortilgan.

Tanobona, zakot, qo‘sh puli soliqlari esa faqat pul shaklida olingan.

Kanallar, inshoot, qal’a, ko‘priklar, yo‘llar ta’miri hashar yo‘li bilan amalga oshirilgan.

Boshda hasharchilar oziq-ovqat bilan ta’minlangan. XVIII asrdan boshlab hasharga keluvchilar

oziq-ovqati, ish asboblari, ot-aravasi bilan kelishi lozim bo‘lgan.

Davlat tuzumi va boshqaruv tizimi. Xonlik mutlaq monarxiya bo‘lib, oliy hukmdor - xon

davlat boshligi edi. Ma’muriy jihatdan xonlik hududi 15 ta viloyatga (Pitnak, Hazorasp, Xonqa,

Urganch, Qo‘shko‘pir, G‘azovat, Qiyot, Shohabbos, Toshhovuz, Ambar-Manoq, Gurlan, Ko‘hna

Urganch, Xo‘jayli, Chumanoy va Qo‘ng‘irot) va 2 ta noiblikka bo‘lingan. Viloyatlar shahar va

masjid qavmlarini (qismlarni) o‘z ichiga olgan. Masjid qavmlari obro‘li oqsoqollar, qozilar va

miroblar tomonidan boshqarilgan.

Davlat boshlig‘i – xon hokimiyati vakolati nasldan naslga o‘tgan. Muhammad Rahimxon I

o‘z hukmdorligi davrida davlat boshqaruvi tizimida islohot o‘lkazgan. Unga ko‘ra xon huzurida

yuqori ma’muriy organ – Oliy Kengash ta’sis etilgan. Oliy Kengash davlatning qonun

chiqaruvchi, ijro etuvchi va sud hokimiyati vazifasini bajargan. Oliy Kengashga xonning o‘zi

rahbarlik qilgan. Oliy Kengash ishida xonning yaqin qarindoshlari, mehtar, qo‘shbegi,

devonbegi, naqib, shayxulislom, bosh qozi, inoq, otaliq va biylar qatnashganlar. Ohy Kengash

majlisi haftada bir marta o‘tkazilgan va unda davlatning ichki va tashqi siyosatiga oid eng

muhim masalalar muhokama etilgan.

Ayni paytda, xonlik hayotiga oid kundalik masalalarni hal etish uchun Kichik Kengash ham

ta’sis etilgan. Bu kengash ishida xondan tashqari mehtar, qo‘shbegi, devonbegi, naqib va

shayxulislom qatnashganlar.

Xonlikda mehtar bosh vazir hisoblangan. U xon safarga chiqqan paytlarda xonlikni idora

qilgan. Mehtar va qo‘shbegi mamlakat miqyosida soliqlar yig‘ilishiga javobgar bo‘lganlar.

Xonlikda 3 ta devon (vazirlik) ham faoliyat ko‘rsatgan. Bular xo‘jalik, ijtimoiy-siyosiy va

harbiy ishlar bilan shug‘ullanuvchi devonlar edi. Ularning faoliyatiga devonbegi rahbarlik

qilgan. Xonlikning qo‘shiniga yasovulboshi qo‘mondonlik qilgan.

Xonlik tarkibidagi qozoq va qoraqalpoqlar esa o‘zlarining biylari, turkmanlar esa ularning

vakili tomonidan boshqarilgan. Ularning lavozimlari nasldan naslga meros bo‘lib o‘tsa-da,

nomzodini xon tasdiqlashi shart bo‘lgan.

Yer egaligi. Xonlikning asosiy boyligi yer hisoblanardi. Bu yerlar sug‘oriladigan (axya) va

sug‘orilmaydigan (adra) yerlardan iborat edi. Egalik shakliga ko‘ra, Xiva xonligining yerlari ham

uchga bo‘lingan:

1. Davlat yerlari (podshohi). 2. Xususiy mulk (xususiy yerlar). 3. Vaqf yerlari.

Xon va uning qarindoshlari, oliy martabali boshqa turli amaldorlar, ruhoniylar, savdo-sotiq

tabaqalari barcha yerlarning deyarli yarmiga egalik qilishgan. Amaldorlarning yerlari 2-3 ming

tanobni tashkil etgan. Xon va uning qarindoshlari undan ham katta hajmdagi yer maydonlariga

egalik qilishgan. Qolgan yerlar davlat ixtiyoriga olingan (vaqf yerlaridan tashqari). Davlat

yerlarida va xususiy mulk yerlarida ijarachi dehqonlar mehnat qilganlar.

Davlat yerini ijaraga oluvchilar bevatan, xususiy yerlarni ijaraga oluvchilar koranda, vaqf

yerlarini ijaraga oluvchilar esa vaqfchi deb atalgan.

Xonning qarindoshlari o‘z xususiy yerlaridan davlatga soliq to‘lamas edilar. Davlat

soliqlaridan ruhoniylar, katta amaldorlar, tarxon yer olganlar ham ozod etilgan edilar. Biroq

soliqni bu yerlarda ishlovchi ijaradorlar, ya’ni mehnatkashlar to‘lashgan.

Suv tanqisligi tufayli dehqonchilik qiyin sharoitda olib borilardi. Shu bois Amudaryodan suv

chiqarishga e’tibor berildi. XVIII asrning 70-yillarida Davkor ko‘li yonida kanal, XIX asr

boshlarida esa Lavzan, Qilich Niyozbiy, Katta Xonobod kanallari qurildi. Bu tadbirlar yerlarni

sug‘orish holatini yaxshilashga ko‘maklashdi.

Qishloq xo‘jaligi. Xonlik aholisi, asosan, qishloq xo‘jaligi bilan shug‘ullangan.

Dehqonchilik va u bilan bog‘liq bo‘lgan chorvachilik qishloq xo‘jaligining ikki asosiy sohasi edi.

Dehqonchilikda g‘alla, paxta va poliz mahsulotlari yetishtirish yetakchi o‘rin egallagan.

Ekinzorlarning yarmidan ortig‘ida g‘alla yetishtirilgan. G‘allachilikda kuzgi bug‘doy ekish

yetakchi o‘rin egallagan. Dehqonlarning don ekinlaridan mo‘l hosil olishlariga hatto chet

elliklarning ham tan berganligiga tarix guvoh.

Chunonchi, Xivaga kelgan yevropalik sayyohlardan biri aytgan quyidagi so‘zlar manbalarda

saqlanib qolgan: “Men Germaniyaning o‘zida dalada ishlovchilarning Xivadagidek

mirishkorligini ko‘rmaganman“. Don ekinlari ichida jo‘xori ekish bug‘doydan keyin ikkinchi

o‘rinda turgan. Sholi esa, asosan, suv ko‘p hududlarda yetishtirilgan. Ekinzorlarning 1/5 qismida

paxta yetishtirilgan.

Soliq va majburiyatlar. Barcha davlatlarda bo‘lganidek, Xiva xonligida ham aholi

to‘laydigan soliqlar va ular o‘taydigan majburiyatlar belgilab qo‘yilgan edi. Xonlikda asosiy

soliq salg‘ut, ya’ni yer soligi hisoblangan.

Hunarmandlar, tashqi savdo bilan shug‘ullanuvchi savdogarlar, chorvadorlar zakot

to‘lashgan.

Bundan tashqari, mehnatkash xalq quyidagi bir qancha majburiyatlarni ham o‘taganlar:

1. Begar – rasman 12 kunlik davlat majburiyati; unga ko‘ra, qishloqning har bir

xonadonidan bir kishidan odamlarni to‘plashardi. Ular har yili turli qurilish ishlarida,

kanal qazishda, yo‘llarni tuzatishda, turli binolar qurilishida ishlar edilar.

2. Qazu – butun qishloq aholisini katta va kichik kanallarni tozalashga safarbar etish

majburiyati.

3. Ichki va obxo‘ra qazu – har yili kanallarning suv taqsimlagichini tozalash majburiyati.

4. Hachi – himoya dambalari qurish va ularni mustahkamlashda qatnashish majburiyati.

Hunarmandchilik. XVIII asr ikkinchi yarmi va XIX asr birinchi yarmida ham avvalgi

asrlarda mavjud bo‘lgan hunarmandchilikning har xil turlari yanada rivojlandi.

Me’morchilikning yuksalishi kulolchilikda ham o‘z ifodasini topdi. Kulollar faqat alohida-

alohida buyumlar tayyorlabgina qolmasdan, bir necha yuzlab lagan, tovoq va kosalardan iborat

butun bir to‘y marosimini o‘tkazishga yetadigan to‘y majmualarini ham tayyorlaganlar. Alohida

tantanalar uchun maxsus to‘y va podshoyi tovoqlar ham tayyorlangan.

XIX asrning 30-40-yillariga oid manbalarda Xivada zargarlik yetakchi hunarlar qatorida

tilga olingan. Xivaning bosh taqinchogi – jig‘a Markaziy Osiyoning boshqa mintaqalariga ham

keng tarqalgan. Isirg‘alar feruza va marjonlar, bilaguzuklar esa toshlar bilan bezatilgan.

XIX asrda Xiva yog‘och o‘ymakorligi maktabi xonlikda oldingi o‘rinda turardi. U o‘z badiiy

yuksakligi bilan ajralib turardi. Bu o‘rinda Olloqulixon saroyidagi Toshhovli ayvon ustunlari

majmuyi o‘zining ko‘rkamligi bilan ajralib turadi.

XIX asr o‘rtalarida o‘ymakori eshik va ustunlar ustasi Polvon Abdusattor o‘glining nomi

ayniqsa shuhrat qozondi.

Xiva shahri, ayni paytda, XX asr boshlarigacha xonlikda yagona shoyi to‘qish markazi

bo‘lib qoldi.

XIX asrda Xivada matoga gul bosish san’ati o‘zining kulrang uyg‘unligi va mayda gullari

bilan Markaziy Osiyoning boshqa gul bosish markazlaridan farq qilib turgan.

Ichki va tashqi savdo. Xonlikning ichki va tashqi savdosidan davlat xazinasiga durustgina

daromad tushgan. Ichki savdo-sotiqda Xivaning usti yopiq bozori alohida ahamiyatga ega

bo‘lgan. Bozor yo‘lining ikki tarafiga ustaxona-do‘konlar qurilgan.

Bozordagi savdo o‘rinlaridan foydalanganlik uchun tagjoy deb ataluvchi alohida soliq

olingan.

Xonlikdan, asosan, qorako‘l teri, gilam, hunarmandchilik mahsulotlari Eron, Hindiston,

Xitoy va Turkiya kabi davlatlarga eksport qilingan.

XVI asr oxirlaridan boshlab, Rossiya bilan ham savdo-sotiq birmuncha yo‘lga qo‘yila

boshlandi. Xiva elchilari, asosan, gazlama va to‘qilgan buyumlar olib borishgan. Chunonchi,

Xiva elchisi 1620-yilda Qozon shahrida 670 kiyimlik mato sotganligi manbalarda qayd etilgan.

Rossiyaga gilam, qoqi meva, qorako‘l terisi, o‘simliklardan tayyorlangan bo‘yoqlar ham olib

borilgan.

Xiva savdogarlari Rossiyaning Nijniy Novgorod yarmarkasida faol qatnasha boshlaganlar.

Ilm-fan. XVI-XVIII asrning birinchi yarmi Xiva xonligida ilm-fan taraqqiyoti butunlay

to‘xtab qolgani yo‘q. Bu davrda tarix ilmi o‘ziga xos o‘rinda turgan. Chunonchi, Xiva xoni

Abulg‘oziyxon Xiva tarixshunosligi maktabiga asos soldi.

Abulg‘oziyxon fan va madaniyat tarixida „Shajarayi turk“ va „Shajarayi tarokima“ asarlari

bilan o‘chmas nom qoldirdi.

„Shajarayi turk“ asarining 9-bobi bevosita Xorazmning 1512-1663-yillardagi ijtimoiy-

siyosiy tarixiga bag‘ishlangan. Unda aniq tarixiy voqealar, turkiy xalqlar an’analari, Xiva va

Buxoro munosabatlari jarayoni yoritilgan. Pul muomalasi haqida ma’lumotlar berilgan.

Abulg‘oziyxonning yana bir katta xizmati shundan iboratki, u o‘z asarlarini oddiy kitobxon

uchun turkiy tilda yozgan. Shuning uchun ham ayrim olimlar uning asarlarini yangi o‘zbek tili

yozma yodgorligi, deb hisoblashadi.

Vengriyaning mashhur sharqshunosi X. Vamberi „Abulg‘oziyning „Shajarayi turk“i uchun

butun dunyo undan minnatdor“, deb yozgan edi. Bu asar bir necha asrlardan beri ko‘plab tillarga

tarjima qilib kelinmoqda.

Abulg‘oziyxonning topshirig‘i bilan „Dastur ul-amal“ asari ham yozilgan. Afsuski, bu asar

muallifi hamon aniqlangan emas. Ushbu asarda Sohibqiron Amir Temurdan tortib Zahiriddin

Muhammad Boburga qadar temuriylar shajarasi qisqacha sharhlangan. Har bir hukmdorga

qo‘lyozmaning bir bo‘limi bag‘ishlangan.

XVI asrda Xiva xonlari kutubxonalarida xattotlik, husnixat maktabi shakllandi. Mashhur

xattot Hamadoniy 1556-yilda Eshmuhammadxonga „Shohnoma“ni miniaturalar uchun ochiq joy

qoldirib ko‘chirib berdi.

XVII-XVIII asrlarda Xivada Muhammad Yusuf Rojiy, Bobojon Sanoiy, Muhammad Rizo

Oxund kabi qator usta xattotlar yashab, mehnat qilganlar. Ular she’riy asarlar, tarjima va tarixiy

kitoblarni ko‘chirganlar. Har bir kitobni bezashda bir necha soha ustalari ishtirok etgan. Bular –

qog‘oz qirquvchi, kotib-xattot, muzahhib, lavvohlar, miniaturachi rassom va sahhoflar edilar.

Me’morchilik. XVIII asr oxirida Muhammad Amin hukmronligi davridan boshlab

birmuncha siyosiy barqarorlik o‘rnatildi. Bu omil Xiva shahrining holatiga ijobiy ta’sir ko‘rsatdi.

Chunonchi, 1782-yilga kelib Xiva shahrida qayta tiklash ishlari tugallandi.

Qayta tiklash ishlaridan tashqari yangi me’moriy obidalar ham qurildi. Masalan, 1765-yilda

Sherg‘ozixon va Muhammad Amin madrasalari bunyod etildi.

XIX asr boshlarida Xiva xonligi poytaxti yirik qurilish maydoniga aylandi. Xon farmoyishi

bilan karvonsaroy, usti yopiq bozor hamda 1834-yilda Olloqulixon madrasasi qurilishi

tugallandi.

XIX asrda Xiva shahri bir-biridan devor bilan ajralib turadigan ikki qismga bo‘lingan.

Ularning biri Dishan qal’a – Tashqi shahar (qal’a) deb, ikkinchisi esa Ichan qal’a – Ichki

shahar (qal’a) deb atalgan.

Malumki, Sharqda shaharning ichki qismi, ya’ni markazi Shahriston, tashqi qismi esa Rabod

deb atalgan.

Ichan qal’a. Ichan qal’a bobolarimizdan qolgan Markaziy Osiyodagi yirik va noyob

me’moriy yodgorlikdir. Ichan qal’a Xiva shahrining ichki qal’a (Shahriston) qismidir.

Ichan qal’a Dishan qal’adan devor bilan ajralib turadi. Unga Bog‘cha, Polvon, Tosh va Ota

deb nomlangan to‘rtta darvoza orqali kirilgan.

Xorazm o‘lkasi me’morchiligining ajoyib obidalari – madrasa, masjid, xon saroyi, ma’muriy

binolar, bosh maydon va minoralar Ichan qal’ada joylashgan.

Muhammad Rahimxon, Olloqulixon va Muhammad Aminxon hukmronliklari davrida Ichan

qal’ada keng ko‘lamli bunyod korlik ishlari amalga oshirildi. Muhtasham saroy, madrasa va

maqbaralar barpo etildi. Ko‘hna arkdagi saroy qurilishi tugallandi.

Muhammad Aminxon Ichan qal’aning g‘arbiy qismidagi Ko‘hna ark yoniga Kalta Minor

nomi bilan mashhur bo‘lgan minorani qurdirdi. Ichan qal’ani bunyod etishda Xiva me’morlari

Markaziy Osiyoda qadimdan davom etib kelayotgan an’ana – inshootlarni ro‘parama-ro‘para

qurish usulidan foydalanishgan. Bu usul „qo‘sh“ deb ataladi.

Bundan tashqari, binolarni alohida ansambl holida qurish an’analariga ham amal qilingan.

Masalan, Polvon darvozasi oldidagi bir necha masjid, madrasa, hammom, toqi, karvonsaroy va

xon saroyi ana shunday o‘ziga xos ansamblni tashkil etadi. Noyob me’morchilik obidasi bo‘lgan

Ichan qal’a 1961-yilda me’moriy yodgorlik sifatida alohida muhofazaga olingan va muzey-

qo‘riqxonaga aylantirilgan. Uning maydoni 26 ga.ni tashkil etadi. Unda 54 ta tarixiy-me’moriy

obida joylashgan. 1969-yildan muzey-qo‘riqxona Xiva „Ichan qal’a muzey-qo‘riqxonasi“ deb

ataladi. 1990-yilda Ichan qal’a Butunjahon yodgorliklari ro‘yxatiga kiritildi.

Dishan qal’a. Dishan qal’a – Tashqi qal’a Xiva shahrining rabod qismi hisoblanadi. Unda

savdo va hunarmandchilik do‘konlari, mahallalar joylashgan. 1842-yilda Xiva xoni Olloqulixon

Xiva shahrini tashqi dushmanlar hujumidan saqlash maqsadida shaharni uzunligi 6250 metr,

balandligi 7-8 metr, qalinligi esa 5-6 metr bo‘lgan devor bilan o‘ratgan.

Ichan qal’a 4 darvozali bo‘lsa, Dishan qal’a 10 darvozali bo‘lgan.

XVI-XVII asrlarda Farg‘ona vodiysi Buxoro xonligi tarkibida edi. XVIII asr boshlarida

Buxoro xonligi ichki kurashlar oqibatida zaiflashadi. Bunday vaziyatdan foydalangan jung‘orlar

Farg‘ona vodiysiga tez-tez bostirib kirib, talon-taroj qila boshladilar. Vaziyat ichki kuchlarni

birlashishga, mustaqil davlat tuzishga undamoqda edi. Dastlab 1710-yilda Chust yaqinidagi

Chodak qishlog‘i xo‘jalar jamoasi o‘z mulklarini mustaqil deb e’lon qildilar. Vodiydagi

o‘zbeklarning ming urug‘i oqsoqollari yig‘ilishib, o‘z yo‘lboshchisi Shohruxbiy boshchiligida

Buxoro xonligidan mustaqil davlat tuzishga qaror qilishgan. Shu tariqa 1710-yilda uchinch

xonlik – Qo‘qon xonligi tashkil topdi. Qo‘qon xonligida quyidagi xonlar ketma-ket hukmronlik

qildilar:

Shohruxbiy (1710-1721), Abduraximbiy (1721-1733), Abdukarimbiy (1733-1750),

Abduraximxon (1750), Erdona (1751-1762), Bobobek* (1752-1753), Sulaymon* (1762-1763),

Norbo‘tabek (1763-1798), Olimxon* (1798-1810), Umarxon (1810-1822), Muhammad Alixon*

(1822-1842), Sheralixon* (1842-1845), Murod (1845), Xudoyorxon (1845-1858, 1863 may-iyin,

1865-1875), Mallaxon* (1858-1862), Shohmurodxon (1862-1863), Sulton Saidxon (1863-1865).

(*Saroy fitnasi natijasida o‘ldirilgan xonlar).

Shohruxbiy davrida poytaxt Tepaqo‘rg’on qal’asi edi. Xonlik tarkibiga dastlab Qo‘qon,

Namangan. Marg’ilon, Konibodom, Isfara va ularning atrofidagi qishloqlar kirgan.

Shohruxbiyning o‘g‘li Abdurahimbiy davrida Xo‘jand, O‘ratepa viloyatlari qo‘shib olindi. U

Shahrisabz ostonalariga qo‘shin tortib bordi va uning hokimi bilan Qo‘qonga tobelik haqida

bitim tuzishga erishadi. Keyin 1732-yilda Samarqandni va Jizzaxni egallaydi. Abdurahimbiy

Xo‘jandga qaytib kelgach, qattiq betob bo‘lib, vafot etadi. Qo‘qon xonligi taxtiga uning inisi

Abdukarimbiy o‘tiradi. U o‘z poytaxtini Tepaqo‘rg‘ondan Qo‘qon shahriga ko‘chiradi. Shahar

atroflni devor bilan o‘ratadi. Abdulkarimbiy davrida 1746 yil qalmoqlar Fargona vodiysiga

hujum qilib, O‘sh, Andijon, Marg’ilon shaharlarini egallab, Qo‘qonni qamal qilgan. Qo‘qonliklar

yordamga kelgan O‘ratepa hokimi Fozilbiy qo‘shinlari bilan birgalikda ularni Farg’ona

vodiysidan quvib chiqarishgan. Norbo‘tabiy davrida Chust va Namangan beklarining mustaqillik

uchun ko‘targan g’alayonlari bostirilgan. Mamlakatda sug’orish inshootlari barpo qilinadi, savdo

va hunarmandchilik, qishloq xo‘jaligi birmuncha rivoj topadi va nisbatan arzonchilik bo‘ladi.

Norbo‘tabiyning o‘g’li Olimbek hukmronligi davrida Qo‘qonning siyosiy mavqei yanada

kuchaygan, harbiy islohot o‘tkazilgan, Ohangaron vohasi, Toshkent, Chimkent va Sayram tobe

etilgan, tashqi savdoga ham e’tibor kuchaytirilgan. 1805-yil davlat rasman Qo‘qon xonligi deb

e’lon qilinib, Olimbek «xon» unvonini olgan. Olimxonning markazlashgan kuchli davlat tuzish

borasida qilayotgan harakatlari ayrim mansabparast zodagonlar guruhida norozilik kayfiyatlarini

vujudga keltiradi. Natijada ular Olimxonning safardaligidan foydalanib 1810-yil Qo‘qonda

«Olimxon Toshkentda o‘ldi», degan mish-mish tarqatishadi va uning ukasi Umarbekka toj

kiygizadilar. Olimxon bundan xabar topib, Qo‘qonga yo‘l oladi, biroq u Oltiqush mavzeida otib

o‘ldirilgan.

Umarxon davrida xonlik hokimiyatini mustahkamlash va kengaytirish choralari ko‘rilgan.

1815-yil Buxoro xonligiga qarashli Turkiston, 1817-yilda esa O‘ratepa bosib olingan. Sirdaryo

bo‘yida bir qancha harbiy istehkomlar barpo etilgan; sug’orish inshootlarini kengaytirish,

kanallar qazish, masjid va madrasalar qurishga e’tibor berilgan. Xususan, Qo‘qon, Toshkent,

Turkiston, Chimkent, Sayram, Avliyoota (hozirgi Jambul)da masjid va madrasalar qurilgan.

Mozorlar tartibga solingan. Umarxon hukmronligi davrida Qo‘qon xonligida fan, adabiyot,

san’at nisbatan yuksalgan. Bunda uning sevimli xotini, mashhur o‘zbek shoirasi

Nodirabegimning xizmati katta bo‘lgan. Umarxonning o‘zi ham «Amiriy» tahallusi bilan o‘zbek

va tojik tillarida g’azallar yozgan. Umarxon vafotidan so‘ng uning 12 yoshli o‘gli Muhammad

Alixon taxtga o‘tirgan. Xon yosh bo‘lganligi uchun davlatni dastlabki davrda onasi Nodirabegim

boshqargan. Nodirabegim madaniyat va san’atni rivojlantirishga intilgan.

1826-yil Sharqiy Turkistonda Xitoylarga qarshi bosh ko‘targan musulmon aholiga yordam

berish uchun qo‘shin tortib borilgan. Natijada Xitoy hukumati Sharqiy Turkistonning 6 ta shahri

(Oqsuv, Qashqar, Yorkend, Xo‘tan va b.) dan soliq olish huquqini Qo‘qon xonligiga berishga

majbur bo‘lgan.

Muhammad Alixon xonlik hududini kengaytirishga intilib, Janubiy Olay tog’ etagidagi

Qorategin, Darvoz, Shug’non, Ro‘shon, Vohon bekliklarini bo‘ysundirgan. Bu davrda xonlikda

sug’orish ishlari ancha yo‘lga qo‘yilgan. Toshkent yaqinida Xonariq kanali qazilgan. Tashqi

iqtisodiy-savdo aloqalari ham ancha yaxshilangan. 1840-yil Buxoro amiri Nasrullo bilan yuz

bergan urushda Muhammad Alixon yengilib, Xo‘jandni amir Nasrulloga topshirishga va o‘zini

uning noibi deb tan olishga majbur bo‘lgan. Ammo Buxoro-Qo‘qon munosabatlari bundan

keyin ham keskinlashgan. Natijada 1841-yil noyabr oyida Muhammad Alixon o‘z ukasi Sulton

Mahmud foydasiga taxtdan voz kechgan. Bu voqeadan xabar topgan amir Nasrullo Qo‘qonga

bostirib kelib, uni talon-toroj qiladi. U shu qirg’in-barot davomida Muhammad Alini, uning

ukasi Sulton Mahmudxonni, onasi Nodirabegimni va boshqa yuqori mansabdorlarni qatl

ettiradi. Amir farmoni bilan Qo‘qon xonligi Buxoro noibi tomonidan boshqarila boshlangan.

Amir noibi Qo‘qon xonligi aholisiga og’ir soliqlar yuklaydi. Natijada 1842-yil yozida

qo‘qonliklar qo‘zg’olon ko‘taradi, amir Nasrulloga sodiq kishilarning ko‘pchiligini o‘ldiradilar

va Norbo‘tabiyning ukasi Xojibekning o‘g’li Sheralini xon qilib ko‘tarishadi. Buni eshitgan

Buxoro amiri Qo‘qonga qo‘shin tortib o‘z hukmronligini qayta o‘rnatish uchun uni qamal

qiladi. Biroq qamalning qirqinchi kuni Xiva xoni Ollotsulixonning Buxoro hududiga qilgan

hujumi haqidagi xabarni eshitib, orqaga qaytishga majbur bo‘ladi. Natijada qo‘ldan ketgan

ko‘pgina hududlar (Xo‘jand, Toshkent) yana Qo‘qon xonligi ixtiyorida qoladi.

1842-yilda Sheralixonning taxtga o‘tirishida ko‘makchi va xayrixoh bo‘lgan qipchoqlardan

Musulmonqul mingboshi qilib tayinlanadi. Musulmonqul, asosan, harbiy ishlar bilan

shug’ullangan va xon qo‘shinlarining tarkibini ko‘proq qipchoq yigitlari bilan to‘ldirgan.

Musulmonqul o‘z mavqeidan foydalanib, Sheralixonga o‘z ta’sirini o‘tkazishga intilgan. Ammo

xon bunga yo‘l qo‘ymaslikka intiladi. Musulmonqul xondan norozi bo‘lib, boshqalarning qo‘li

bilan suiqasd uyushtirishga harakat qilgan. 1845-yil O‘shda xonning soliq siyosatiga qarshi

qo‘zg’olon boshlanadi. Musulmonqul qo‘zg’olonni bostirishga ketganida, uning sheriklari

Olimxonning o‘g’li Murodbekni Qo‘qonga taklif qilib taxtga o‘tqazganlar. Sheralixon

o‘ldirilgan. Taxtni saqlab qolish uchun Murodxon o‘zini Buxoro amirining noibi deb tan olishga

majbur bo‘lgan. Musulmonqulni mingboshi lavozimida qolganligi haqida farmon chiqaradi va

uning Qo‘qonga qaytishini talab qiladi. Musulmonqul esa O‘shdan Namanganga kelib qizini

Sheralixonning o‘g’li Xudoyorga turmushga beradi va u bilan Qo‘qonga kelib, Murodxonni

o‘ldirib, yo‘sh Xudoyorni xon deb e’lon qiladi. Musulmonqul xonning yoshligidan foydalanib

xonlikni deyarli mustaqil ravishda o‘zi boshqaradi, katta lavozimlar qipchoqlarga ulashib

beriladi. Natijada Musulmonqulga qarshi xonlik hududida norozilik harakati kuchaydi va u

mingboshilikdan bo‘shatiladi. Musulmonqul o‘z mavqeini tiklamoqchi bo‘lib, ruslar bilan aloqa

o‘rnatishga intiladi va ruslarning vakili V.Vel’yaminov-Zernov bilan 1853-yil bahorida maxfiy

uchrashadi. Musulmonqulning rus qo‘mondoni vakili bilan uchrashgani va hokimiyatni o‘z

qo‘liga olmoqchi bo‘lganligidan xabar topgan o‘zbek va qirg’iz zodagonlari (Muhammad Niyoz

Qushbegi, Muhammad Rajab Qo‘rboshi, Muhammad Yoqubbek qushbegi va b.) qipchoqlardan

qutulish yo‘lini axtarib Xudoyorxonni o‘zlari tarafga og’dirib, 1853-yil qipchoqlar qirg’inini

boshlab yuborishgan. Musulmonqul asirga olinib, qatl qilingan.

Biroq Qo‘qon xonligida o‘zaro taxt uchun kurashlar tinchimagan, yuqoridagi harbiy

amaldorlar Xudoyorxonga qarshi fitna tayyorlaganlar, biroq u muvaffaqiyatsiz chiqqan. Qisqa

vaqt ichida xonlar bir necha marta almashgan (1858-1862-yillarda Sheralixonning o‘g’li

Mallaxon, 1862-1863-yilda Shohmurodxon, 1863-yil may-iyunda yana Xudoyorxon, 1863-yil

iyul - 1865-yillarda Mallaxonning o‘g’li Sulton Sayidxon xon bo‘lgan).

1865-yil Qo‘qonda qipchoq va qirg’izlar Xudoyqulbekni tantanavor ravishda xon deb e’lon

qiladilar. U atigi 14 kungina xonlik qiladi, so‘ngra barcha xazinani va qimmatbaho narsalarni

olib, Qashqarga qochib ketgan. Xudoyorxon hech qanday qarshiliksiz Qo‘qon taxtini qayta

egallagan (1865-1875).

Bunday beqaror ichki vaziyatdan foydalangan Rossiya Qo‘qon xonligiga qarshi istilochilik

harakatlarini boshlab yuborgan. Natijada 1853-1865-yillar davomida Oqmachit, To‘qmoq,

Pishpak, Avliyoota, Turkiston, Chimkent, Toshkentni va ularning atrof hududlarini bosib oladi.

Rus bosqini tufayli Qo‘qon xonligi chegaralari ancha qisqarib ketadi. Xazinaga tushadigan

daromadlar keskin kamaydi. Xon xazinani to‘ldirish uchun yangidan qo‘shimcha soliqlar joriy

etdi. Xalq bundan norozi bo‘lib 1871-yil So‘xda g’alayon ko‘taradi. Bu g’alayon qurolli

qo‘zg’olonga aylanib ketdi. O‘rta Osiyo tarixida eng uzoq davom etgan «Po‘latxon» qo‘zg’oloni

bo‘lib o‘tadi. Rus qo‘shinlari qo‘zg’olonchilarni yengdilar va Po‘latxon asirga olinib

Marg’ilonda dorga osiladi. Rus qo‘shinlari Qo‘qon xonligini bosib olib, 1876-yil fevral oyida

xonlikni rasman bekor qiladilar va o‘rniga Turkiston general-gubernatorligiga qarashli Farg’ona

viloyatini ta’sis etadilar.

Davlat boshqaruvi. Qo‘qon xonligida quyidagi mansablar mavjud bo‘lgan: mingboshi,

otaliq, shayxulis lom, qozikalon, qushbegi, mehtar, parvonachi, naqib, dodxoh, eshik og’asi,

inoq, shig’ovul, to‘qsoba, miroxur, qoravulbegi va boshqalar.

Qo‘qon xonligida mavjud bo‘lgan harbiy unvonlar quyidagicha bo‘lgan: mingboshi –

odatda, u vazirlik vazifasini birga olib borgan. Keyin ponsadboshi, yuzboshi, ellikboshi,

o‘nboshi, zambarakchi va b. Bulardan tashqari, boshqa harbiy mansablar ham bo‘lgan.

Qo‘qonda yashagan sarboz va to‘pchilar faqat alohida vazifadagi noib, dodxohning doimiy

tasarrufida bo‘lganlar. Urush davrida noib, dodxoh o‘z qismiga harakatdagi qo‘shinning hamma

sarbozlarini qabul qilgan, unga vaqtinchalik boshchilik qilishni maxsus tayinlangan amiri

lashkar (bosh qo‘mondon)ga topshirardi.

XIX asrning 1-yarmida Qo‘qon xonligi tarkibiga quyidagi hududlar kirardi: Sirdaryoning

so‘l sohili bilan Qorategin oralig’idagi Qo‘qon viloyati; Sirdaryoning o‘ng sohilidan to

Olatovgacha bo‘lgan Namangan viloyati; Xo‘jand shahri; Xo‘jand bilan Toshkent oralig’idagi

Uratepa viloyati. Xonlikning eng shimoliy viloyati Turkiston, Betpaqdala sahrolariga borib

taqalardi. Bundan tashqari, xonlik tarkibiga Olay hududi, Balxash ko‘li bilan Sirdaryoning

yuqori oqimi oralig’idagi yerlar kirardi. Billurtog’ning g’arbiy tomonidagi Qorategin, Darboz,

Ko‘lob, Shug’non singari bir qator tog’li tumanlar ham Qo‘qon xonligiga tegishli edi. Bu

yerlarni qo‘qonliklar XIX asrning 30-yilllarida bo‘ysundirishgan bo‘lsa-da, ular tez-tez qo‘ldan-

qo‘lga, ko‘proq Buxoro amiri ixtiyoriga o‘tib turardi. Qo‘qon xonligi aholisining soni 3 mln.ga

yaqin edi. Rossiya qo‘shinlari uning shimoliy- g’arbiy viloyatlarini bosib olgach, xonlik hududi

ancha qisqarib, asosan, Farg’ona vodiysi bilan cheklanadi va aholi soni taxminan 2 mln.ga tushib

qoladi.

Qo‘qon xonligining aholisi, asosan, o‘zbeklar, tojiklar, qirg’izlar, qozoqlar, uyg’urlar,

qoraqalpoqlardan iborat edi. Qo‘qon xonligida ham yerga egalik qilish va undan foydalanish

turli xil bo‘lgan. Xonlikka qarashli bo‘lgan yerlar amlok yerlar, vaqf yerlari, mulki xiroj va

mulki ushriyaga taqsimlangan. Dehqonlar o‘rtasida yakka dehqon xo‘jaligi ham rivojlangan. O‘z

yerlaridan ajralgan kambag’al dehqonlarning ko‘pchiligi yirik yer egalari qo‘lida chorakorlik

qilganlar. Yerning bahosi uning unumdorligi va qanchalik suv bilan ta’minlanganligiga qarab

belgilangan. Xonlar sug’orish tarmoqlari katta daromad manbai bo‘lganligi sababli ma’lum

darajada ularni saqlashga, sug’orish inshootlarini yanada kengaytirishga yaxshi e’tibor

berishgan. Qo‘qon xonligida ko‘plab paxta va poliz ekinlari yetishtirilgan, bog’dorchilik hamda

pillachilik taraqqiy etgan. Hunarmand-kosibchilik mazmunan boy va serqirra bo‘lgan. Bular:

misgarlik, zargarlik, o‘ymakorlik, harbiy qurol ishlab chiqarish, sopol va ko‘zagarlik,

qog’ozgarlik, badiiy to‘qimachilik, do‘ppichilik, kashtachilik, ko‘priksozlik, temirchilik va sh.k.

Bulardan tashqari, xonlikda yer osti boyligi ham ma’lum darajada qazib olingan. Ammo

ularni ishlab chiqarish sodda va kam ediki, ular ehtiyojni qondira olmasdi. Masalan, xonlikda

ishlab chiqarilgan metall Rossiyadan olib kelingan metalldan qimmatga tushardi. Qo‘qon

xonligida ishlab chiqilgan mahsulotlar esa chet ellarga ham olib chiqilar edi va ularga talab ham

bor edi. Shuning uchun bu soha ma’lum darajada rivojlana borgan.

Savdo-sotiq xonlik hayotida katta va muhim o‘rin egallagan. U ichki va tashqi savdoga

bo‘lingan. Osiyo xonliklarida ichki savdo, asosan, qadimgi davrdan beri o‘zaro ko‘chmanchi

chorvador, o‘troq dehqonlar va shahar-qishloq hunarmandlari mahsulotlariga asoslangan edi.

Aholi o‘zining ehtiyojlarini asosan o‘z xonligidagi mahsulotlar bilan qondirishgan.

Xonlikning iqtisodiy hayotida Buxoro, Xiva, Qashqar, Hindiston, Afg’oniston, Eron va

ayniqsa, Rossiya bilan bo‘lgan tashqi savdo katta o‘rinni egallagan. Rossiya bilan olib borilgan

savdo munosabatlari Qo‘qon xonligi qishloq xo‘jaligi ayrim tarmoqlarining rivojlanishiga olib

keldi va rus madaniyatining ba’zi jihatlari aholi turmush tarziga kira boshladi. Qo‘qon xonligi

Rossiyaning xom ashyo bazasiga va tashqi savdo bozoriga aylana bordi. Rossiya sanoati

tovarlarining olib kelinishi mahalliy sanoat korxonalarini va ayrim hunarmandlarning inqirozga

uchrashiga sabab bo‘ldi.

Qo‘qon, Marg’ilon va Namangan shaharlarida ip va ipak matolar (atlas, shoyi, beqasam,

adras, chit, bo‘z va b.) to‘qilgan. Shuningdek, boshqa hunarmandchilik tarmoqlarida xo‘jalik

asboblari, dehqonchilik uchun kerakli uskunalar, qurol-yaroqlar, zargarlik buyumlari, qog’oz va

b. narsalar ishlab chiqarilgan. Yer osti boyliklaridan neft, oltin, kumush, mis, rux, temir,

qo‘rg’oshin va b. ham ma’lum miqdorda qazib olingan. Xonlikda paxta va poliz ekinlari

yetishtirilgan, bog’dorchilik va pillachilik ham taraqqiy etgan.

Qo‘qon xonligi dan chet davlatlarga quritilgan mevalar, jun, teri, ipak, gilam, paxta va ipak

matolar chiqarilgan. tashqi mamlakatlardan esa turli metall rudalari, metall buyumlar, qand va b.

mahsulotlar keltirilgan.

Qo‘qon xonligi madaniyati. Qo‘qon xonligining XVIII-XIX asrlar 1-yarmida kechgan

madaniy hayotida ham sezilarli ijobiy o‘zgarishlar va siljishlar yuz berib borganligi ayondir.

XIX asrda Qo‘qon xonligida tarixnavislik sezilarli ravishda o‘sib borgan. Oldinlari yozilgan bir

necha tarixiy asarlar fors va arab tillaridan o‘zbek tiliga tarjima qilindi va yangi kitoblar yozildi.

Bu yangi asarlarning o‘ziga xos xususiyatlari ham bor edi – ularning ayrimlari she’riy yoki

qisman she’riy yo‘lda yozildi. Bu esa qo‘qonlik tarixchilarning adabiyotni yaxshi bilibgina

qolmay, o‘zlari ham she’riyatda qalam tebratganliklarini ko‘rsatadi. Masalan, «Tarixi

jahonnamoyi» (Junayd Mullo Avazmuhammad Mullo Ro‘zi Muhammad so‘fi o‘g’li),

«Shohnoma» (Abdulkarim Fazliy Namangoniy), «Shohnomayi Umarxoniy» (Mirzo Qalandar

Mushrif Isfarangiy, u Fazliy Namangoniyning «Zafarnoma» asarini nasriy qilib yozgan).

«Muntaxab attavorix» (Xo‘ja Muhammad Hakimxon to‘ra bin Sayid Ma’sumxon), «Tarixi

Shohruxiy» («Tarixi sayyidi Xudoyorxon», Mullo Niyoz muhammad Xo‘qandiy Niyoziy bin

Mullo bin Ashur Muhammad Xo‘qandiy), «Tarixi jadidai Toshkand (Muhammad Solihxo‘ja ibn

Qorixo‘ja), «Shohnoma» (Mahzun Ziyovuddin Xo‘qandiy), «Jangnomai Xudoyorxon» (Shavqiy

Namangoniy) va b.

XIX asr boshlarida shakllangan Qo‘qon adabiy muhiti ham xonlikning madaniy hayotida

katta o‘rin tutgan. Qo‘qon hukmdorlarining qator namoyandalari temuriylar an’anasini davom

ettirib, o‘zlari ham ilm-ma’rifat bilan shug’ullanib, bu sohani ravnaq topdirishga katta sa’y-

harakat qilganlar. Ayniqsa, bunda Qo‘qon xonlaridan Umarxon (1810-22) va muhammad

Alixon (1822-41) davrlari yaqqol ajralib turadi.

Xususan, Akmal (Maxmurning otasi), Amiriy (Qo‘qon xoni Umarxon), Boqixonto‘ra,

Muhammad Sharif, Gulxaniy, Maxmur (Mahmud), Muntazir, Nizomiy Xo‘qandiy (asl nomi

Nizomiddin Muhammadaminxo‘ja o‘g’li), Nodir, Nozil Muhammad Avaz, Avazmuhammad

Yormuhammad o‘g’li Pisandiy, Fazliy Namangoniy, G’oziy singari shoirlar xalq ichida mashhur

edilar.

Qo‘qon adabiy muhitining yana bir muhim xarakterli jihati shundaki, bu davrda o‘zbek va

fors-tojik tilida bab-baravar qalam tebratgan bir qator taniqli va mashhur o‘zbek shoiralari

iste’dodi keng rivoj topdi. Mas, Dilshod otin, Zebuniso, Zinnat, Mohzoda Begim, Mahzuna,

Mushtariy, Nodira, Nozuk Xonim, Uvaysiylarning ijodi ayricha ahamiyatga molikdir.

Qo‘qon adabiy muhitining samarali ta’siri o‘laroq bu yurtdan keyinchalik Muqimiy, Furqat,

Zavqiy va boshqa yetuk badiiy so‘z san’atkorlari yetishib chiqdilar va o‘z xalqining erki, hurligi

va ozodligi uchun xizmat qildilar.

Nazorat savollari

1. Muhammad Shayboniyxonning Movarounnahr va Xurosonni nisbatan oson

egallashiga nimalar sabab bo‘ldi?

2. Shayboniylar qachon va qanday shaharlarni zabt etdi?

3. Nima sababdan shayboniylar Xurosonni qo‘lda ushlab turolma- dilar?

4. Nima uchun Turkiston uch xonlikka bo‘linib ketdi?

5. Buxoro xonligining tashkil topishi haqida so‘zlab bering, bu haqda referat yozing.

6. Xiva xonligi qanday muhitda, qachon tashkil topdi?

7. Abdullaxon II davrida Buxoro xonligining ijtimoiy-siyosiy, iqtisodiy, madaniy

hayotida qanday o‘zgarishlar yuz berdi?

8. Ashtarxoniylar kim, ular Buxoro xonligida hokimiyatni qachon qo‘lga kiritdilar?

9. Qachon va nima uchun Buxoro xonligi amirlik deb ataladigan bo‘ldi?

9-mavzu. O‘zbek xonliklarining Rossiya imperiyasi tomonidan bosib olinishi.

Mustamlakachilik zulmiga qarshi milliy-ozodlik harakati. Jadidchilik

Reja:

1. Turkistonning Rossiya imperiyasi tomonidan bosib olinishi. Mustamlakachilik idora

usulining joriy etilishi.

2. Turkiston general-gubernatorligi. Mustamlakachilik boshqaruv tizimi.

3. Turkiston xalqlarining mustamlakachilikka qarshi milliy-ozodlik kurashlari.

4. Turkistonda jadidlar harakatining vujudga kelishi, ularning islohotchilik faoliyati.

Tayanch so‘z va iboralar: «Sharqni egalla» siyosati. Rossiya harbiy ekspeditsiyalari.

Angliya—Rossiya raqobati. Harbiy istehkomlar. Oqmasjid qal’asi. Toshkentga hujum. Mulla

Alimqul. Turkiston general-gubernatorligi. Fon Kaufman. Zirabuloq jangi. Samarqand qo‘z-

g‘oloni. Xivaga yurish. Gandimiyon shartnomasi. Qo‘qon xonligi - ning tugatilishi. Boshqaruv

tizimi. Mustamlakachilik siyosati. Tosh- kent qo‘zg‘oloni. Dukchi eshon. 1916-yilgi qo‘zg‘olon.

Jadidchilik. Mahmudxoja Behbudiy.

Turkiy xalqlar yashovchi bepoyon hududlarni bosib olish Rossiya podshohlarining azaliy

orzusi edi. Bu boradagi amaliy harakat Ivan Grozniy zamonidan boshlangan edi. U Qozon

(1552), Astraxan (1556), Sibir (1581-1590) xonliklarini bosib oladi va endi Turkiston to’g’risida

ma’lumotlar to’plashga kirishadi. Shu maqsadda 1558-1559-yillarda Antoni Jenkinson boshliq

elchilarni Buxoroga yuborib josuslik ma’lumotlari to’plagani ma’lum. Rusiya hukumati XVII asr

davomida 9-marta elchi yuborib, Buxoro va Xiva xonliklarining iqtisodiy va harbiy ahvolini

o’rganadi.

«Sharqni egalla» siyosati. Rossiya podshohi Pyotr I zamonida (1689-1725) «Sharqni

egalla» siyosati yuritildi. Bu siyosatning tarkibiy qismlaridan biri Turkistonni egallash edi.

Turkistonni bosib olish rejasi tuzildi. Xiva, Buxoro, Qo’qon xonliklarining g’arbiy, shimoliy,

sharqiy chegaralarida harbiy istehkomlar qurish, xonliklarni Rossiya tobeligiga olish maqsadida

katta harbiy ekspeditsiyalar uyushtirildi. 1715-yilda sharqiy chegaralarda Buxgolts rahbarligida,

1716-1717-yillarda Xiva xonligida Bekovich-Cherkasskiy rahbarligida harbiy ekspeditsiyalar

tajovuzkorona harakat qildilar. 1721-1724-yillarda Florio Beneveni boshliq elchilar Buxoroda

josuslik faoliyatini yuritdi. XVIII asr davomida Rus davlati qozoq va qirg’izlarning Kichik Juz,

O’rta Juz, Katta Juz hududlarini o’ziga bo’ysundirib, ularning hududida o’zbek xonliklariga

bostirib borishda foydalanish maqsadida 46 ta katta va 96 ta kichikroq harbiy qal’a va

istehkomlar qurdiradi, ularga qo’shinlarini joylashtiradi.

Angliya-Rossiya raqobati. XIX asrda yirik mustamlakachi davlatlar tomonidan Afiika,

Osiyo, Amerika va Okeaniya mamlakatlarini bo’lib olish uchun kurash yanada kuchayadi.

XIX asr o’rtalarida ikki yirik mustamlakachi imperiya - Buyuk Britaniya va Rossiya

davlatlari manfaatlari Turkistonda to’qnashdi. Ikkala davlat bir-biridan yashirin ravishda O’rta

Osiyoga kirish, xonliklardagi hukmron sulolalar bilan til topish yo’llarini qidirardi, shu

maqsadda harbiy missiyalar yuborar edi. Angliya Hindiston tomondan,

Rossiya qozoq cho’llari va Sibir tomondan harakat qilardi, o’zbek xonliklarini o’z ta’sir

doirasiga olish, o’z manfaatlari yo’lida xonliklarning boyliklari, tabiiy resurslaridan foydalanish,

o’z mustamlakasiga aylantirishga intilardi. Shu boisdan ingliz-rus raqobati kundan-kunga

kuchayib bordi.

Hindiston va Afg’oniston orqali o’zbek xonliklari bilan savdo-sotiq, diplomatik aloqalar olib

borayotgan Buyuk Britaniya Rossiyaning Turkistonga kirib kelayotganidan xavfsiramoqda edi.

Rossiyaning Turkistonni bosib olish rejalaridan xabardor bo’lgan Angliya hukumati Rossiya

rejalarini barbod qilish podshoalarini ko’rdi. Ost-Indiya kompaniyasi tomonidan josuslik

ma’lumotlari to’plash maqsadida yuborilgan E.K.Meyendorf 1824-yildayoq Buxoroda bo’lgan,

ammo maqsadiga erishaolmay shu yerda halok bo’lgan edi. 1831-1833-yillarda mazkur

kompaniya leytenanti Aleksandr Berns Hindistondan Afg’onistonga, undan Buxoroga go’yo

sayyoh sifatida keladi. U yig’ilgan dalillar va shaxsiy kuzatuvlar asosida uch jildlik «Buxoroga

sayohat» nomli kitob yozib, unda, jumladan: «O’zbeklar... mening kim ekanimni

bilmaganlaridan barcha narsalar xususida, hukmdorlari siyosatidan tortib bozordagi ahvol haqida

ham tortinmay so’zlashdilar», -deb yozadi.

Angliya hukumati Buxoro, Xiva va Qo’qon xonliklarini Rossiyaga qarshi ittifoqqa

uyushtirishga harakat qildi. 1841-1842-yillarda Angliya hukumati-mayor Konollini Xivaga,

polkovnik Stoddartni Buxoroga maxsus missiya bilan yubordi. Ular Xiva xoni va Buxoro amiri

huzurida bo’lib, Rossiya tajovuzidan saqlanish uchun uchchala Xonlik bir-birlariga

yordamlashishini, kuchlarni birlashtirishni, ittifoq tuzishni taklif qilib, rus qo’shinlariga qarshi

kurashish uchun qo’shin bilan yordam berishga va’da qiladilar. Biroq ularning rasmiy hujjatlari

bo’lmagani sababli amir Nasrullo ularni zindonga tashlatadi. Bularni qutqarish uchun Angliya

tomonidan Turkiya homiyligida-mayor Volf Buxoroga yuboriladi, ammo uning 1843-1845-

yillarda Buxorodagi urinishidan ham natija chiqmadi, zindondagilar qatl etiladi, Volfning o’zi

zo’rg’a qochib qutiladi. Shuningdek, 1843-yilda Xivaga kelgan kapitan Ebbot ham Angliya

manfaatlari yo’lida ishlagani ma’lum.

Ingilizlarning O’rta Osiyoda jiddiyroq siyosat yuritishiga Afg’oniston xalaqit berardi. Shu

boisdan inglizlar maxsus «afg’on siyosati»ni ishlab chiqib, Afg’oniston amirini bo’ysundirish,

Hirot va Qandahorni inglizlar mulkiga aylantirish, ularda harbiy kuchlarni joylashtirishni

rejalashtiradi. Shu maqsadda Angliya 1838-1842 va 1878-1880-yillarda Afg’onistonga ikki-

marta bosqinchilik urushlari uyushtirdi. Biroq Afg’onistonni bo’ysundira olmadi.

Ost-Hindiston kompaniyasi O’rta Osiyo bozorlariga kirish va egallab olish, bozorlarda ingliz

tovarlarining Rossiya tovarlarini siqib chiqarishini ta’minlashga zo’r berdi. Bu borada ular hind

va fors savdogarlaridan keng foydalandi.

Buyuk Britaniyaning O’rta Osiyoga kirish va uni egallashga intilishi Rossiya imperiyasini

tashvishga soldi. U xonliklarga bevosita chegaradosh bo’lganidan foydalanib, harbiy harakatlarni

boshlab yubordi.

Xonliklarning shimoliy-g’arbiy hududida Orenburg general-gubernatori V.A.Perovskiy katta

qo’shin bilan hujumga shaylanib turardi. U 1834-yilda Kaspiy dengizi qirg’og’idagi

Mang’ishloqda harbiy istehkom qurib, unga Novo- Aleksandrovskaya deb nom berdi. 1845-yilda

Orenburg va Yoyiq, 1847-yilda Sirdaryoning Orol dengiziga qo’yilish joyida Raim (Oral) harbiy

istehkomlari qurildi. Perovskiy qo’shinlari 1853-yilda Qo’qon xonligining strategik ahamiyatga

molik bo’lgan Oqmasjid qal’asini bosib oladi va u yerda mustahkam o’rnashadi.

Xonliklarning shimoliy-sharqiy tomonida esa G’arbiy Sibir general-gubernatori G.Gosford

hujumga tayyorlanish uchun 1847-yilda Yettisuvdagi Ulutov yaqinida ikkita harbiy istehkom,

1848-yilda Qorabuloq qal’asini, 1854-yilda Olmati ovuli yonida Verniy istehkomini qurib,

harbiy kuchlarni joylashtiradi. 1860-yilda Qo’qon xonligi hududiga qarashli harbiy

istehkomlarga hujum qilib, To’qmoq, Pishpak va boshqa qal’alarni birin-ketin bosib ola

boshladi.

Perovskiy va Gosfordlarning harbiy harakatlari amalda Rossiyaning O’rta Osiyoga e’lon

qilinmagan bosqinchilik yurishining boshlanishi edi.

Turkistonni bosib olish masalasi podshoh Aleksand II tomonidan 1859 va 1861-yillarda

o’tkazilgan saroy kengashida muhokama qilinadi va birinchi navbatda Qo’qon xonligini bir

yoqlik qilish, unga qarshi harbiy harakatlarni boshlashga qaror qilinadi. O’rta Osiyo xususidagi

raqobatda Rossiya ustunlik qildi. Angliya Rossiyaning harbiy kuch bilan O’rta Osiyoni

egallashga qaratilgan harakatlarini to’xtatib qololmadi.

Rossiya bosqini. 1864-yil-may oyida Qo’qon xonligi hududiga Sharq tomondan polkovnik

Chernyaev qo’mondonligidagi Rossiya qo’shinlari, G’arbdan polkovnik Verevkin qo’shinlari

bostirib kirdi. Ular tomonidan Qo’qon xonligining muhim va tayanch shaharlari- Avliyoota,

So’zoq, Turkiston shaharlari egallandi. Bosqinchlar 1864-yil 14-iyulda Chimkentga yurish

boshladilar. Bu orada Qo’qon xoni Sayyidxon va lashkarboshi Mulla Alimqul bor kuchlarini

to’plab, Chimkent atrofida jangga tayyorlandilar. Turkiston shahri yaqinidagi Iqon qishlog’ida

uch kun davomida qattiq jang bo’ldi. Manbalarda yozilishicha, jangda shunday qirg’in bo’ldiki,

o’liklardan tepalar hosil bo’ldi. Jangda Mulla Alimqul qo’shinlari g’olib chiqdi, Chernyaev

qo’shinlari jangda engilib orqaga chekinishga majbur bo’ldi.

Mulla Aliquli o’z qo’shinlarini bosqinchilar egallagan shaharlarni ozod qilish uchun jangga

tayyorlayotgan bir paytda Buxoro amiri Muzaffarning Qo’qon xonligi xududlariga bostirib

kirganligi to’g’risida xabar olindi. Mulla Alimqul o’z qo’shinlari bilan Qo’qon himoyasiga

otlanishiga majbur bo’ldi. Vaziyat Chernyaevga qo’l keldi, uning qo’shinlari Orenburg otryadlari

bilan Sayramda qo’shilib, 1864-yil 14-sentabrda Chimkentga yangidan yurish uyushtirdi va

shaharni bosib oldi.

Chernyaev 1864-yil 2-oktabr kuni Toshkentga hujum boshladi. Toshkent Qo’qon

xonligining eng yirik, muhim strategik ahamiyatga molik shahari bo’lib, uzunligi 25 chaqirim,

eni 2-3 metr, balandligi 5-7- metr bo’lgan devor bilan o’rab olingan edi. Devor tepasining

kengligi 2 m. bo’lib, mudofaa minoralari, o’q otadigan shinaklari bo’lgan, devor atrofi suv

to’ldirilgan zovur bilan o’rab olingan edi.

Toshkent mudofaachilarining mardona harakati tufayli Chernyaev qattiq mag’lubiyatga

uchradi, 72 zobit va askarni yo’qotdi. Chimkentga qaytishga majbur bo’ldi.

Chernyaev 1864-1865-yil qishini tayyorgarlik bilan o’tkazdi, uning qo’shinlari Sibir va

Orenburgdan etib kelgan qurol-yarog’, yangi batalyonlar, sapyorlar rotalari bilan to’ldirildi.

Mahalliy aholi orasida o’z Vataniga xiyonat qiluvchi, dushmandan panoh izlovchilar ham

topildi. Abdurahmonbek, Saidazimboy, Soatboy kabi sotqinlar Toshkentni egallashda

Chernyaevga ko’maklashdilar. 1865-yil bahoridan Chernyaevning yangi hujumi boshlandi. 28-

aprel kuni Chirchiq daryosi qirg’og’idagi Niyozbek qal’asini egallab, Toshkentni suv bilan

ta’minlab turuvchi Kaykovuz anhoriga Chirchiq daryosidan suv chiqarib beruvchi to’g’onni

buzib tashlab, shahar aholisini suvsiz qoldiradi. Amirlashkar Alimqul katta qo’shin bilan

Qo’qondan Toshkentga etib keladi. Toshkent uchun shiddatli janglar bo’ldi. 9-may kuni Solor

arig’i bo’yida katta jang bo’ldi. Alimqul og’ir yarador bo’ladi va halok bo’ladi. Nihoyat shahar

himoyachilarining qarshiligi sindirildi, 15-iyun kuni Chernyaev Toshkentni zabt etdi. Orenburg

general-gubernatorligi tarkibida Turkiston viloyati tuzildi, uning harbiy gubernatori etib

M.Chernyaev tayinlanadi.

Chernyaev 1866-yil-yanvarida Jizzaxga hujum qiladi va mag’lubiyatga uchraydi.

O’zboshimchaligi uchun Chernyaev Sankt-Peterburgga chaqirib olinadi, o’rniga general

D.Romanovskiy tayinlanadi.

Romanovskiy Sibir va Orenburgdan yordam olib Buxoro amirligiga qarshi yurish boshladi.

Rossiya imperiyasi qo’shinlari tomonidan Qo’qon xonligi hududlari bosib olinayotgan paytda

Buxoro amiri tomoshabin bo’lib turgan bo’lsa, endi Buxoro amirligi hududlariga hujum

boshlangan paytda Qo’qon xoni Xudoyorxon sukut saqlab turdi. Modomiki u amir Muzaffar

homiyligida Qo’qon taxtini uchinchi-marta egallagan edi.

1866-yil may oyida Erjarda bo’lgan jangda amir Muzaffar qo’shinlari yengildi, amir

Jizzaxga qochdi. Romanovskiy yurishni Xo’jand tomonga yo’naltirdi, 1866-yil 19-22-may

kunlari bo’lgan qattiq janglar natijasida Xo’jandni egalladi. 1866-yil avgustda Orenburgdan

general-gubernator Krijanovskiy Toshkentga keldi va Romanovskiy bilan birgalikda Buxoro

amirini tobe qilish harakatini boshlashdi. Katta qo’shin tortib 1866-yil oktabrda O’ratepa

viloyati, Zomin qal’asini bosib oldi. Jizzax uchun qattiq jang bo’ldi. Jizzax shahri balandligi 4

metr va eni 3 metrlik ikki qavat devor bilan o’rab olingan bo’lib, qal’aga o’xshardi. Shaharda 10

ming himoyachi askar, 53 to’p bor edi. Himoyachilar shaharga kirib-chiqadigan darvozalarni

tuproq bilan ko’mib tashlab, yo hayot, yo o’lim deb jang qildilar. 11-18-oktabr kunlari bo’lgan

jang natijasida bosqinchilar Jizzaxni egalladi. Himoyachilardan 6000 kishi halok bo’ldi, 2000

kishi asirga olindi. Istilochilar atigi 100 ga yaqin kishi yo’qotdi. Bosqinchilar huvullab qolgan

shaharni talon-taroj qildilar. Xo’jand, O’ratepa, Jizzaxda qonli janglar bo’layotgan bir paytda

Qo’qon xoni, Buxoro amiri qayerda edi, ular nima karomat ko’rsatdi? degan tabiiy savol

tug’iladi. Ular o’z joyida, hali ham o’zlarini davlat boshlig’i, hukmdor deb hisoblar edilar, ammo

biron- bir tadbir ko’rishga ojiz, vaziyatni to’g’ri tahlil etishga aql-farosatlari ham etmas edi,

shekilli. Ular bosqinchilarni emas, biri-ikkinchisini mag’lub qilish, ko’zini o’yishga harakat

qilardi. Bo’linganni bo’ri yer, deb shuni aytsalar kerak-da.

Rossiya imperatori Aleksandr II ning 1867-yil 11-iyuldagi farmoniga binoan Turkiston

general-gubernatorligi va uning tarkibida Turkiston harbiy okrugi tuzildi. General-gubernator va

okrug qo’mondoni etib general-ad’yutant K.P. fon Kaufman tayinlandi. Unga biror davlatga

urush e’lon qilish, sulh tuzish, harbiy-ma’muriy, moliyaviy-iqtisodiy, fuqarolik ishlarini mustaqil

hal qilish huquqlari berilgan, shu boisdan u «yarim podsho» deb atalardi. Bu tadbir Rossiya

imperiyasining O’rta Osiyoni bosib olish yo’lidagi harakatida yangi bosqich bo’ldi.

Fon Kaufman Samarqandga tomon yurish boshladi. 1868-yil 1-may kuni shahar yaqinidagi

Cho’ponota tepaligida Buxoro amiri qo’shinlari bilan jang qilib, ularni osongina mag’lubiyatga

uchratdi, bir paytlar dovrug’i olamni tutgan Samarqand 2-may kuniyoq deyarlik jangsiz

dushmanga taslim bo’ldi. Bu voqeadan dunyo hukmdorlari, jumladan, Rossiya podshohi ham

hayratlangan. Buxoro amiri Muzaffar Samarqandning bosib olingani to’g’risidagi xabarni

etkazgan odamni osib o’ldirishga farmon berib, o’zi alamidan yig’lagan.

Buxoro amiri o’z qo’shinlarini to’plab dushmanni daf etish uchun Samarqand tomon yurdi.

Fon Kaufman bu xabarni eshitib Buxoro tomon yurdi. Ikki tomon qo’shinlari Zirabuloqda 1868-

yil 2-iyunda to’qnashdi, qattiq jang bo’ldi, amir qo’shinlari tor-mor etildi. Bu orada istilochilarga

qarshi Samarqandda qo’zg’olon ko’tarildi. Shaxrisabz, Kitob beklari Jo’rabek va Bobobek

hamda amirning o’g’li Abdumalik To’ra 27-may kuni Samarqandga qo’shin bilan etib kelib,

qo’zg’olonchilar bilan birgalikda fon Kaufman tomonidan Samarqandda qoldirilgan polkovnik

Nazarov va-mayor Shtempel boshliq harbiy qismlar bilan qattiq jang qildilar. Jang 8 kun davom

etdi. 500 kishidan iborat dushman kuchlaridan 275 tasi o’ldirildi va yarador qilindi.

Samarqanddagi voqealardan xabar topgan fon Kaufman zudlik bilan Samarqandga qaytib keladi

va 8-iyun kuni shaharni to’plardan yoppasiga o’qqa tutishga, aholini beomon otish, shaharni

yondirishga buyruq beradi. Aholi qirg’in qilindi, masjidlar va tarixiy yodgorliklar yondirildi,

qadimiy noyob moddiy va ma’naviy obidalar Peterburgga olib ketildi.

1968-yil 23-iyunda Kaufman bilan amir Muzaffar o’rtasida sulh bitimi imzolandi. Buxoro

amirligi Rossiyaning vassaliga, ya’ni xorijiy mamlakatlar bilan mustaqil aloqalar qilaolmaydigan

davlatga aylantirildi. Sulhga binoan Xo’jand, O’ratepa, Jizzax, Samarqand, Kattaqo’rg’on

Rossiya imperiyasi tarkibiga kiritildi, amir oltin hisobida 125 ming tilla (500 ming rubl) tovon

to’lash, rus savdogarlari uchun amirlikda qulay sharoit yaratish majburiyatini oldi. Bunday

bosqinchilik, talonchilik sulhi aholi yuqori tabaqa vakillarining nafratini kuchaytirdi. Abdumalik,

Jo’rabek va Bobobek kuchlari nafaqat bosqinchilarga, shuningdek, amir Muzaffarga qarshi ham

qaratiladi. Ular Abdumalikni amir deb e’lon qiladilar. Amir Muzaffar endi bosqinchilarga emas,

fon Kaufman yordamida o’z vatandoshlariga qarshi urushga kiradi va 1870-yil avgustda ularni

kuch bilan bostirib, o’z taxtini saqlab qoladi. Shahrisabz va Kitob bekliklari amirlik tarkibida

qoladi.

Rossiya hukumati o’zining O’rta Osiyodagi bosqinchilik harakati bilan G’arb mamlakatlari,

jumladan, Angliya bilan munosabatlarni keskinlashtirmaslik tadbirlarini ham ko’rdi. Rossiyaning

Londondagi elchisi F.I.Brunov va Angliya tashqi ishlar vaziri lord Klarendon o’rtasida bo’lgan

muzokaralar bunga misol bo’la oladi. Ular Turkiston «bufer» zonasi, ya’ni O’rta Sharqda

Rossiya bilan Angliya yerlari o’rtasida birini-biriga tutashtirmaydigan betaraf hudud masalasini

muhokama qildilar. 1873-yilda Angliya va Rossiya o’rtasida Afg’onistonning Angliya ta’sirida

bo’lishi, uning shimoliy qismi va Amudaryo bo’ylari «betaraf hudud» bo’lib qolishi to’g’risida

bitim imzolanadi. Bu bitim Rossiya imperiyasiga endi Xiva xonligi taqdirini hal qilishga

kirishishga qulay imkoniyat yaratdi.

Xiva xonligiga yurish. Fon Kaufman 1873-yil bahorida 12 mingdan ortiq zobit va askar, 56

ta to’p-zambaraklar bilan Xiva xonligiga yurish boshladi. Ayni paytda Xivaga qarshi Orenburg,

Mang’ishloq, Krasnovodsk, shuningdek Kavkaz okrugi qo’shinlari ham yurishga kirishgan edi.

Umumiy qo’mondonlik Kaufman zimmasiga yuklatilgan edi. Xiva xoni Muhammad Rahimxon

bosqinchilarga qarshi o’z qo’shinlarining bir qismini Muhammadmurod devonbegi boshchiligida

Chorjo’y tomonga, yana bir qismini Eltuzar inoq boshchiligida Qo’ng’irot tomonga, yana bir

qismini amir To’ra boshchiligida Xazaraspga, Inoqbek boshchiligidagi qismni Xo’jayliga

safarbar etdi. Xon Rossiya imperiyasi qo’shinlariga bas kelolmasligini anglab etgan edi.

Amudaryo bo’ylarida qirg’inbarot janglar bo’ldi. 1873-yil 18-may kuni Kaufman otryadlari

Amudaryodan o’tib Xazaraspni egalladi, Qo’ng’irot va Xo’jayli shaharlari, Mang’it qal’asi zabt

etildi, talandi. Istilochi qo’shinlar Xivaga yaqinlashib qolganda Muhammad Rahimxon poytaxtni

tashlab chiqadi va Izmiqsho’r tarafdagi turkman ovuliga yashirinadi. Xivalik Otajon to’ra

Kaufman huzuriga borib shaharni vayron etmaslikni so’raydi. Kaufman shaharni zabt etib,

Otajon to’raga xonni topishni buyuradi va xon xazinasini, moddiy-ma’naviy boyliklarni qo’lga

kiritadi.

1873-yil 12-avgustda Xivaga yaqin Gandimiyon qishlog’ida Kaufman bilan Rahimxon

uchrashuvi bo’ladi va tarixda Gandimiyon shartnomasi deb nom olgan shartnoma imzolanadi.

Shartnomaga muvofiq Xiva xonligi Rossiyaning vassaliga aylantirildi. Amudaryo quyi

oqimining o’ng tomonidagi yerlar Rossiya imperiyasi tarkibiga kiritildi, xonlikka oltin hisobida

2 million 200 ming so’m tovon to’lash yuklatildi. Rossiya savdo-sanoatchilari Xiva xonligida

bojsiz savdo qilish, xonlik hududida yer olish, sanoan korxonalari qurish xuquqini oldi. Xon

o’zini Rossiya podshohining itoatkor xizmatkori, deb tan olishga majbur bo’ldi.

Qo’qon xonligining tugatilishi. Kaufman Xiva xonligi taqdirini hal qilgach, Qo’qon

xonligini tugatishga kirishdi. Bu vaqtda Qo’qon xonligida hokimiyat uchun ichki kurash avjga

chiqqan edi. 1868-yil 13-fevralda Kaufman va Qo’qon xoni Xudoyorxon o’rtasida shartnoma

imzolangan bo’lib, xonlikning istilochilar bosib olgan hududlari Rossiya tasarrufiga o’tganligi

e’tirof etilgan edi. Rossiya savdogarlariga Qo’qon xonligining barcha hududlarida hechqanday

moneliksiz faoliyat yuritish, karvonsaroylarga ega bo’lish huquqi berilgan edi. Bu shartnomadan

qoniqmagan Qo’qon xonligidagi kuchlarning Xudoyorxondan noroziligi ortib boradi. Buning

ustiga xonlik hududi qisqarganligini ro’kach qilib xazinani to’ldirish uchun yangi-yangi soliqlar

joriy etiladi. Xudoyorxon bosqinchlarga o’zini yaqin tutar, Qo’qon bilan Rossiyani bir davlat deb

hisoblardi. 1973-yilda Farg’ona vodiysida Xudoyorxonga qarshi qo’zg’olon boshlandi.

Qo’zg’olonchilarning bir qismiga qirg’izlarning boston urug’idan chiqqan mulla Ishoq Hasan

o’g’li boshchilik qiladi. U Qo’qon xoni Olimxonning nevarasi Po’latxon deb e’lon qilinadi va u

Namanga kelib qo’zg’olonga rahbarlik qila boshlaydi. Ayni paytda xonlikda Xudoyorxonning

o’g’illari Nasriddinbek va Muhammad Aminbek, Sherali dodxoh, Abdurahmon oftobachi va

boshqalar ham bosh ko’taradilar. Ular bir tomondan, Rossiya imperiyasi bosqinchilariga qarshi,

ikkinchi tomondan, Kaufmanga batamom tobe bo’lib qolgan Xudoyorxonga qarshi kurash

boshlagan edilar. Xalq qo’zg’olonchi kuchlarga ergashadi. Qo’zg’olonchilar 1875-yil 9-oktabrda

Qo’qonni egallaydilar. Xudoyorxon ularni bostirishga ojizlik qilib, 1875-yil 22-iyulda

Qo’qondan Toshkentga qochib ketadi.

Kaufman Xudoyorxonning 40 aravadagi qimmatbaho boyliklarini musodara qilib, o’zini

Orenburgga surgun qiladi. Xudoyorxon, podsho ma’murlari hiylasini anglab yetkach, bir amallab

bandilikdan qochib hajga ketadi va hayoti ayanchli yakun topadi. Xudoyorxon qochgach,

qo’zg’olonchi kuchlar kimni xon qilib ko’tarish masalasida ikkiga bo’linib ketadi. Ayrim kuchlar

Nasriddinbekni, boshqalari Po’latxonni taxtga chiqarmoqchi bo’ladi, ziddiyat yanada kuchayib

boradi.

Kaufman xonlikdagi ichki kelishmovchilikdan foydalanib, uni batamom bosib olish uchun

1875-yil-avgustda katta qo’shinlarni urushga safarbar etdi. Xonlikni bosib olishda generallar

M.D.Skobelev, Golovachev va boshqa zobitlar «jonbozlik» ko’rsatdilar. Nasriddenbek,

lashkarboshi Abdurahmon oftobachi bosqinchilarga taslim bo’lib ular tomoniga o’tdilar. 1876-

yil-fevralda xalq qo’zg’olonlari qon bilan bostiriladi. Po’latxon 1876-yil 1-martda dorga osildi,

uning safdoshlari ayovsiz jazolandi. 1873-1876-yillardagi Farg’ona vodiysidagi qo’zg’olonlar

xalqning ozodlik harakati edi. Buni o’sha davrda Kaufman ham xalq qo’zg’oloni deb e’tirof

etgan.

1876-yil fevralida Rossiya imperatori Aleksandr II ning maxsus farmoni bilan Qo’qon

xonligi tugatildi, uning o’rniga Farg’ona viloyati tuzilib, Turkiston general-gubernatorligi

tarkibiga kiritildi. Viloyatga M.D.Skobelev harbiy gubernator etib tayinlandi. U tez orada Oloy

vodiysini ham o’z tasarrufiga kiritdi (Oliy malikasi Qurbonjon dodgoh jasorati to’g’risida

qarang: O’zbekistonning yangi tarixi. Birinchi kitob, 174-178 betlar).

Endi bosqinchilar turkmanlar yashaydigan hududlarni istilo qilishga kirishdilar. 1877-yilda

Qizil Arvot, 1881-yilda Asxabod, 1884-yilda Marv bosib olindi. Bosib olingan yerlarda

Kaspiyorti viloyati tuzilib, u Turkiston general-gubernatorligi tarkibiga kiritildi.

Shunday qilib, Rossiya imperiyasi 20-yil davom etgan qonli urush bilan butun O’rta Osiyoni

bosib oldi. Bosib olingan o’lkada mustahkam va batamom o’rnashib olish maqsadida chet

mamlakatlar bilan chegaralarni aniqlash choralarini ko’rdi. 1881-yilda Rossiya-Eron chegara

konvensiyasi imzolanib, yangi Rossiya mulklari va Rossiya-Eron o’rtasidagi chegara belgilandi.

1885-1887-yillarda Rossiya va Angliya hukumatlari tomonidan Rossiya-Afg’oniston chegarasi,

1895-yilda esa Pomirdagi chegaralar belgilanadi. Bu Rossiya imperiyasining O’rta Osiyodagi

bosqinchilik harakatining yakunlovchi nuqtasi bo’ldi.

Mustamlakachilik idora usulining joriy etilishi.

Rossiya harbiy vaziri, graf D.Milyutin, podshoh maslahatchisi V.Girs 1867-yilda «Turkiston

o’lkasini boshqarish tartibi» haqida qonun loyihasini tuzdilar, u Vazirlar Kengashi tomonidan

tasdiqlandi va amalda kuchga kirdi. O’lkada mutlaq hokimiyat general-gubernator qo’lida

to’plandi. General-gubernatorlik Kengashi va to’rt bo’limdan iborat mahkama tuzildi. Birinchi

bo’lim ma’muriy va nazorat, ikkinchisi moliyaviy-xo’jalik, uchinchisi soliq va shaharlar

mablag’lari ishlarini boshqargan. To’rtinchisi maxsus bo’lim deb atalgan. General-gubernator bir

vaqtda podshoh noibi, harbiy okrug qo’shinlari qo’mondoni, bosh mirshab, bosh prokuror

bo’lgan. U Buxoro amiri faoliyatini Rossiya imperatori agentligi orqali (1886-1917), Xiva xonini

esa Amudaryo bo’limi (1873-1917) boshlig’i orqali nazorat qilib turgan.

Turkiston general-gubernatorligi viloyatlarga, viloyatlar uyezdlarga, uyezdlar uchastkalarga

bo’lingan. Viloyat harbiy-gubertanorligiga general darajasidagi, uyezd boshlig’iga polkovnik

darajasidagi, uchastka boshlig’iga kapitan darajasidagi zobitlar tayinlangan. Mazkur ma’muriy

tuzulmaning o’zagi uyezd bo’lib, uning boshlig’i general-gubernator tomonidan tasdiqlangan va

katta vakolatga ega bo’lgan. Uyezd boshlig’i ma’muriy, politsiya, harbiy hokimiyatlarni o’zida

birlashtirgan, odamlarga jarima solish, 7 kungacha hibsda saqlashi mumkin bo’lgan, shu boisdan

uni «hokim to’ra» deb ham atashgan. Uchastka boshliqlari ham odamlarga jarima solish, 3

kungacha hibsda saqlab turishi mumkin bo’lgan.

Qishloqlarni boshqarish uchun uchastka boshlig’iga bo’ysunuvchi bo’lis (volost) va ovul

ma’muriy boshqaruvi joriy etildi. 1-2 ming xonadon yashovchi hudud bo’lis, 1-2 yuz o’tovli

hudud ovul deb ataldi. Mahalliy aholi orasidan bo’lis boshqaruvchisi (oqsoqol yoki mingboshi),

qishloq oqsoqollari (yuz boshi, ellik boshi, o’n boshi) hamda ovul oqsoqollari, ularning

o’rinbosarlari saylanadigan bo’ldi. Ammo bu mahalliy boshqaruv tizimi Rossiya ma’muriyati

qo’lida bo’lgan, nomigagina saylangan mahalliy aholi vakillari ularning qo’lida qo’g’irchoq

bo’lganlar.

Mustamlakachilar Toshkent shahrini Turkiston general-gubernatorligining ma’muriy

markazi etib tanlashdi. Shaharda 80 mingcha aholi yashardi, uning hududida 270 ta mahalla, 310

ta masjid, 17 ta madrasa, 11 ta hammom, 15 ta do’konli saroy va boshqa inshootlar bo’lgan.

Bosqinchilar Toshkentning sharqiy qismidan joy tanlab, tanlangan joydagi mahalliy aholini

ko’chirib, Rossiyadan kelganlar yashaydigan uylar, ko’chalar, oromgohlar qurdilar. Shaharning

bu qismi Yangi shahar deb ataldi. Shaharni hokim boshqargan.

Toshkent shahar Dumasi. Toshkent shahrini boshqarish Nizomi ishlab chiqildi va u 1877-

yilda Sankt-Peterburgda tasdiqlangach kuchga kirdi. Nizomga ko’ra Toshkent shahar Dumasi va

boshqarma saylash nazarda tutilgan. Toshkent shahar Dumasi noiblarining uchdan ikki qismi

yangi shahardan, uchdan bir qismi eski shahar aholisidan saylanadi, deb belgilangan edi.

Ko’chmas mulki miqdoriga qarab, saylovchilar uch toifaga ajratiladi. Mulk senzi nuqtai

nazaridan kelib chiqqan holda, ko’chmas mulk qiymatining bir foizi hisobidan 3000, 1000, 500

so’mdan ziyod ko’chmas mulk egalaridan uch toifali saylovchilar ro’yxati tuziladi. Yetarli

mulkka ega bo’lmagan ziyolilar, ishchilar, dehqonlar, hunarmandlar saylov huquqidan mahrum

bo’lib qoldilar.

1877-yilda Toshkent shahar hokimi raisligida har bir toifa bo’yicha saylovchilar yig’ini

bo’lib o’tdi va Dumaga 71 noib (glasniy) saylandi. Dumaga Toshkentning 80 mingdan ortiq

aholi yashaydigan eski shahar qismidan, ya’ni tub yerli aholidan atigi 21 nafar noib saylandi,

aksariyat ko’pchilik noiblar esa 4000 mingga yaqin kishi yashaydigan yangi shahar qismidan

saylandi. Bu holat boshqaruvning mustamlakachilik mohiyatini yaqqol ochib beruvchi dalildir.

Toshkent shahar Dumasi farmoyish beruvchi organ bo’lib, uni shahar hokimi - oqsoqol

boshqarardi. Turkiston general-gubernatori tomonidan Duma oqsoqoli (glava) etib shahar hokimi

polkovnik E.P.Pukalov tayinlanadi. Noiblar orasidan ijro etuvchi hokimiyat - shahar

boshqarmasi (mahkamasi) tuziladi.

Toshkent shahar Dumasi ma’muriy va o’quv binolari, yo’l qurilishi, obodonlashtirish, suv

ta’minoti va boshqa shahar xo’jaligi bilan bog’liq ishlar bilan shug’ullanardi. Jumladan, 1892-

yilda shaharda telefon aloqasining yo’lga qo’yilishi, 1901-yilda ot tortuvchi tramvay yo’li

(konka)ning, 1912-yilda elektr toki bilan yuruvchi tramvay yo’lining barpo etilishi, ko’chalarni

yorituvchi elektr lampochkalarining o’rnatilishi kabilarni Toshkent shahar Dumasining ijobiy

ishlari qatoriga kiritish mumkin.

O’lkada tashkil etilgan politsiya va sud idoralari ham mustamlakachilik tartibini

mustahkamlashga, mahalliy aholining har qanday norozilik harakatini bo’g’ish va bostirishga

qaratilgan edi. Podshoizmning ma’muriy idora usuli o’lkani iqtisodiy o’zlashtirish, aholini

ma’naviy jihatdan tobelikda saqlash, ruslashtirish siyosati bilan uyg’unlashtirilgan edi.

Mustamlakachilarning iqtisodiy, ma’naviy-madaniy siyosati va amaliyoti.

Rossiya hukumati Turkistonni iqtisodiy jihatdan batamom bo’ysundirish, uning boyliklarini

tashib ketish, rus sanoatini xomashyo bilan ta’minlovchi o’lkaga va tayyor mahsulotlar

sotiladigan bozorga aylantirish siyosatini yuritdi. Bu siyosatni Rossiya imperiyasi dvoryan-

pomeshiklari va burjuaziyasi qo’llab-quvvatladi, ular o’lkani zuluk kabi so’rishga kirishib

ketdilar.

Rossiya to’qimachilik sanoati uchun keltirilayotgan Amerika paxtasi uchun yiligi 30-40

million so’m boj to’lab kelardi. Shu boisdan Turkistonni paxta xomashyosi etishtiradigan bazaga

aylantirish Rossiya agrar siyosatining bosh maqsadi, deb belgilandi. Xonliklar davrida davlat

mulki hisoblangan katta-katta yer-maydonlari Rossiya davlati xazinasiga tegishli, deb e’lon

qilindi. Vaqf mulklari ham asta-sekin davlat ixtiyoriga olindi. Xususiy mulk hisoblangan yerlar

ham davlat mulkiga aylantirildi, ularni ilgarigi egalariga merosiy ravishda foydalanishga berildi

va soliq solindi. Ijaraga yer olib, undan amalda foydalanib kelayotgan xonadonlarga o’sha yerlar

meros qilib biriktirildi va ularga soliq solindi. Shu tariqa o’lkaning barcha hosildor yerlari

Rossiyaning daromad manbaiga aylantirildi. Yer solig’i XIX asr oxirida 4 million so’mni tashkil

etgan bo’lsa, 1916-yilda 38 million so’mdan oshib ketdi.

Podshoh ma’muriyati Turkistonning doimiy egasi bo’lish uchun «ko’chirish» siyosatini

qo’lladi. Fon Kaufman tashabbusi bilan 1875-yildayoq Avliyoota tumanida Rossiyadan ko’chirib

keltirilganlar hisobiga 8 ta rus qishlog’i vujudga keldi. 1886-yilda qabul qilingan «Turkiston

o’lkasini boshqarish haqidagi Nizom»ga muvofiq rus dehqonlarini ko’chirib keltirish va

joylashtirish kuchayib ketdi. Podsho hukumatining «Osiyo Rossiyasida bo’sh yotgan yerlardan»

foydalanish borasida yaratgan imkoniyatidan foydalangan kam yerli yoki yersiz rus xonadonlari,

kazaklar ma’muriyatning ijozatisiz Turkistonga boyish maqsadida oqib kela boshladi. Shu tariqa,

Sirdaryo, Farg’ona, Samarqand viloyatlarida 1910-yilga kelib 124 ta rus qishlog’i vujudga keldi,

ularda 70 mingga yaqin ko’chib kelganlar yashardi. Ko’chib kelganlar mahalliy aholiga qarashli

sersuv va hosildor yerlarni ham egallay boshlaydilar, yer-suv masalasida ular o’rtasida norozilik,

to’qnashuvlar bo’ldi. Rus ma’murlari ko’chib kelgan kazaklarga tayanish, mahalliy aholi

g’alayon ko’targuday bo’lsa, ularning yordamida bostirish maqsadida Turkistonda dehqonchilik

qiluvchi rus kazaklarini qurollantirdi. Ular amalda podshoizm uchun zaxira qo’shinga

aylantirildi.

Mustamlakachilar o’lkada, xususan Farg’ona viloyatida paxta plantatsiyalari tashkil etdi,

sug’oriladigan ekin-maydonlarini kengaytirdi. 1885-1916-yillarda paxta ekiladigan yer-maydoni

40 ming tanobdan 550 ming tanobga ko’paydi. Hosildorlikni oshirish maqsadida 1884-yilda

tajriba urug’chilik stansiyasi ochildi. Tolasi sifatli urug’lik chigiti yaratildi. Paxtachilikda pishiq

tolali va hosildor «Amerika» navini ekish keng tarqaldi, boshqa ekin-maydonlari yildan yilga

qisqartirib borildi. Qishloq xo’jaligida pilla yetishtirish ko’paytirildi, qand-lavlagi, kartoshka,

karam ekinlarini ekish o’zlashtirildi. Vinochilik, asalarichilik paydo bo’ldi. 1867-1896-yillarda

Rossiya imperiyasi xazinasiga 150 million so’m sof daromad tushdi.

Podshoh ma’muriyati Turkistonni Rossiyaning bir qismiga aylantirish, uning janubiy

chegaralarida harbiy istehkomlar qurish, boyliklarni va yetishtirilayotgan xom ashyoni tashib

ketish maqsadida Temir yo’l qurilishini boshlab yubordi. 1880-1889-yillarda zudlik bilan

Krasnovodsk, Asxabod, Marv, Chorjo’y, Kushka, Buxoro, Samarqand, Toshkent, Qo’qon,

Andijon shaharlarini bog’lovchi O’rta Osiyo temir yo’li qurildi. 1890-1905-yillarda Toshkent-

Orenburg temir yo’li qurilib, Turkiston Rossiyaning markazi bilan bog’landi. 1915-yilda

Buxoro-Qarshi va Termiz-Qarshi-Shahrisabz-Kitob temir yo’li qurildi. Temir yo’llar qurilishi

munosabati bilan Rossiyadan ko’plab ishchilar, injener-texnik xodimlar ko’chib kelishdi va ular

qadimiy Turkiston shaharlariga joylashtirildi, ular joylashtirilgan qism yangi shahar, yerli aholi

yashaydigan qism eski shahar deb ataladigan bo’ldi. Yangi shaharlar, jumladan, Skobelev

(Hozirgi Farg’ona) shahri vujudga keldi.

Turkiston Rossiyaning markazi bilan temir yo’l orqali bog’langach, rus kapitali

(sarmoyalari) o’lkaga oqib kelaboshladi. Turkiston xom ashyo bazasida savdo-sanoat yuritish,

zavod-fabrikalar qurishga intiluvchilarga Rus-Osiyo banki, Moskva savdogarlar banki, Rossiya

davlat banki pul qarz berib turdi. Natijada bir qator zavodlar, savdo shohobchalari, oziq-ovqat

ishlab chiqaruvchi korxonalar qurildi. Paxta va uni xarid qilish bilan shug’ullanuvchi 30 ta savdo

shohobchasi vujudga keldi. 1913-yilda tuzilgan «Beshbosh» degan paxta-yog’ shirkati

Turkistonda 29 ta paxta zavodi qurdi, o’lkada etishtirilgan paxtaning 30 foizini xarid qilardi, 80

ming tonna paxta tolasini tashib ketar, 160 ming tonna chigit tayyorlardi. Katta sarmoyador

Vodyaevlar Turkistonda «Vodyaevlar savdo uyi»ni tashkil etib, 30 ta paxta zavodi qurdi.

Farg’ona vodiysidagi keng paxta dalalari, temir yo’llar, paxta tozalash zavodlari va Ivanovo

to’qimachilik korxonalari Vodyavlar nazoratidagi katta kombinat tarkibiga kiritilgan edi. Ular

yiliga Farg’ona vodiysida yetishtirilgan 7-8 million pud paxtani Ivanovoga tashib ketardi.

Mustamlakachilar qanchalik boyib borsa, arzon ishchi kuchi bo’lgan mahalliy aholi

shunchalik qashshoqlashib bordi. Dehqonlar og’ir shartlar asosida qarz olardi, qarzini

to’layolmay o’ziga tegishli yerini sotib, yersiz qolardi, mardikorlik, podshoakorlik qilishga

majbur bo’lardi. Ular yoki yer egalari qo’lida yollanib batraklik qilishga yoki yangi ochilayotgan

korxonalarga arzimagan ish hai evaziga ishlashga majbur bo’lardi. Yerni Rossiya banklari yoki

puldor mahalliy boylar sotib olardi. Shu tariqa o’lkada 90-100 gektarcha sug’oriladigan yeri

bo’lgan boy xo’jaliklari vujudga keldi. XX asr boshlaridagi ma’lumotlarga ko’ra o’lka

aholisining 70 foizi kambag’al va qashshoqlar, 17 foizi o’rta hol, 13 foizi o’ziga to’q, boy oilalar

hisoblanardi.

Rossiyalik sarmoyadorlar o’lkada paxta tozalash, yog’ va spirt ishlab chiqarish, pivo,

tamaki, un, qand, sovun, g’isht, ko’n, mis eritish, jun yuvish,ohak qizdirish zavodlari va oziq-

ovqat korxonalari qurib, ulardan mo’may daromad olishni yo’lga qo’ydilar. 1908-yilda o’lkada

378 ta sanoat korxonalari faoliyat yuritgan bo’lsa, 1917-yilda ularning soni Buxoro amirligi va

Xiva xonligida qurilgan korxonalarni ham qo’shib hisoblaganda 1200 taga yetgan.

O’lkada sanoat tarmoqlarining rivojlanishi aholining tabaqalanishiga ta’sir etib, milliy

burjuaziya va ishchilar sinfi shakllana boshladi. 1914-yilgi ma’lumotlarga ko’ra o’lkada 49,5

ming ishchi bo’lib, ulardan 25,5 mingi sanoatda, 24 mingi temir yo’l va unga xizmat qiluvchi

ustaxonalarda ishlagan. Turkistonda paxta tozalash zavodlari, do’konlari, tegirmonlar, katta-katta

bog’ uzumzorlarga ega bo’lgan mahalliy burjuaziya tabaqasi ham faoliyat yuritdi. Mahalliy

aholiga mansub ishchilarga rossiyalik ishchilarga nisbatan 2,53,5 baravar kam ish xaqi to’langan.

Dehqonmi, mardikormi, ishchimi mahalliy aholi Rossiya mujiklari va ishchilari oldida

kamsitilardi.

Turkiston Rossiyaning jahon bozorlarida o’tmaydigan tovarlari sotiladigan bozorga

aylantirildi. 1895-yilda Turkistonda Rossiya korxonalarida tayyorlangan 6 million so’mdan

ortiqroq summada temir, mis, chinni buyumlar, gazlama, yog’och, choy, oziq-ovqat va boshqa

buyumlar sotilgan bo’lsa, 1914-yilda sotilgan buyumlar salmog’i 243 million so’mdan oshib

ketdi. Sotilgan maxsulotlarning 40 foizi o’lkadan tashib ketilgan paxtadan Rossiya to’qimachilik

korxonalarida to’qilgan gazlamalar tashkil etardi. Rossiya savdo-sanoatchilari Turkistonda

sanoat mahsulotlari sotishdan ham, Turkistondan xom-ashyo sotib olishdan ham katta daromad

olardilar.

Shunday qilib, Turkiston nafaqat Rossiya davlatining, shuningdek, rossiyalik savdo-

sanoatchilar manfaatiga xizmat qiladigan o’lkaga aylantirildi.

Rossiya imperiyasi Turkiston xalqini ma’naviy-madaniy jihatdan tutqinlikka solish, o’zining

uzoqqa mo’ljallangan manfaatiga bo’ysundirish siyosatini yuritdi. Uning mohiyati, mazmuni

mahalliy xalqni uning milliy, tarixiy ildizlaridan uzib tashlash, xalqning ma’naviy, madaniy,

tarixiy merosini yo’q qilish, ruslashtirishdan iborat edi. Turkiston general-gubernatorligining

Farg’ona viloyati harbiy-gubernatori Skobelev shunday deb yozgan edi: «Millatni yo’q qilish

uchun uni qirish shart emas, uning madaniyatini, san’atini, tilini yo’q qilsang bas, tez orada o’zi

tanazzulga uchraydi» (Karimov I.A. Tarixiy xotirasiz kelajak yo’q. T., Sharq, 1998, 24-bet).

Turkistonda ana shunday yovuz qarashlarga mos siyosat va amaliyot yuritildi.

Turkistonning noyob tarixiy, ma’naviy, madaniy boyliklari talon-taroj qilindi. 1870-yilda

Toshkentda ochilgan kutubxona va 1876-yilda tashkil etilgan muzeyda o’lkaning ma’naviy-

madaniy hayotini aks ettiruvchi oltin, kumush, misdan yasalgan qimmatbaho buyumlar, gilamlar,

amaliy san’at namunalari, tarixiy yodgorliklar, arxiv hujjatlari, qo’lyozma kitoblar va boshqa

osori-atiqalar to’plandi. Ular ko’rikdan o’tkazilib, qimmatbaho va nodir deb baholanganlari

Peterburg va Moskvaga tashib ketildi. San’at darajasida ishlangan Muhammad Rahim taxti,

Amir Temur maqbarasining naqshinkor darvozasi, undagi bitiklar, oynalar, oltin koshinlar,

Ahmad Yassaviy maqbarasidagi naqshinlar, katta qozon («Nazir-niyoz qozoni»), turli tarixiy

buyumlar, noyob kitoblar va boshqalar shular jumlasidandir.

Islom diniga e’tiqod, ruhoniylar, masjid va madrasalar oyoq osti qilina bordi. Rossiya

ma’murlari musulmon muassasalari, madrasa ishlariga aralashib, ularning faoliyatini tobora

cheklab bordi.

Maorif va madaniyat sohasida ruslashtirish siyosati yuritildi. Turkistonlik bolalarni ruslar

bilan aralashtirib o’qitish va tarbiyalash g’oyasi ilgari surildi va 1884-yilda Toshkentda dastlabki

«rus-tuzem maktabi» ochildi. XIX asr oxirida ularning soni yuztadan oshib ketdi. Bunday

maktablarda rus va o’zbek muallimlari dars mashg’ulotlarini o’tadigan bo’ldi. Maqsad o’zbek

yoshlariga rus tilini o’rgatish va rus turmush tarzini singdirish edi. Podshoizm ma’murlari yerli

aholi bolalarini «rus-tuzem maktablari»ga jalb qilish, qiziqtirish uchun o’lkadagi mahalliy

ma’muriyat boshqaruvida rus tilini bilganlar ishlaydi, degan talabni qo’ydilar. Bu talabdan

maqsad «yerlilarda mansabga qiziqib» rus tilini o’rganish, ruslashish manfaatini uyg’otish edi.

Rus tilini bilgan mahalliy aholi vakillariga imtiyozlar yaratildi. Shu tariqa, o’lkada ish yuritish

asta-sekin rus tiliga o’tkazilabordi.

Podsho ma’murlari mahalliy aholiga Rossiyaning ulug’vorligini ko’rsatish, evropacha

turmush tarziga qiziqtirish uchun Rossiyaning markaziy shaharlariga sayohatlar uyushtirdilar.

Katta yoshdagilarni, shuningdek, yoshlarni guruh-guruh qilib Peterburg, Moskva va boshqa

shaharlarga olib borib oq podshohning qudratini, baland imoratlar, ishlab chiqarish korxonalarini

ko’rsatishardi. Mustamlakachilar sayohatchilar o’z yurtiga qaytib borgach, Rossiyaning

ulug’vorligi haqida vatandoshlariga so’zlab beradi, Rossiya tarkibida bo’lganidan g’ururlanadi,

degan maqsadda edilar. Bu tadbirlar ruslashtirish manfaatlarini ko’zlab uyushtirilardi.

Mustamlakachilarning yerli aholi turmushiga ma’naviy-ruhiy tazyiq o’tkazish dasturida

o’lka xotin-qizlarini ruscha hayot tarziga o’rgatish masalasiga alohida o’rin berilgan edi. Shu

maqsadda shaharlarda xotin-qizlar ambulatoriyalari tashkil etilib, ularda rus shifokorlari faoliyat

ko’rsatdi. Ambulatoriyalarda ayollarga zarur tibbiy maslahatlar, tibbiy yordamlar ko’rsatildi, bu

ijobiy hol, albatta. Shu bilan birga ayollarga ruscha turmush tarziga o’tish, ularning farzandlari

tarbiyasiga ta’sir etish, pravoslavcha qarashlarning afzalligi, «paranji zulmidan xalos bo’lish,

ochilish» zarurligi haqida tashviqot-targ’ibot ham qilinardi.

Mustamlakachi ma’murlar ruslashtirish siyosatini yuritsalarda, rus tilini yaxshi o’zlashtirgan

ziyolilarga shubha bilan qarardi, ular ustidan nazorat, tazyiq uyushtirardi.

Xulosa qilib aytganda, maorif va madaniy hayotda ham podshoizmning mustamlakachilik

siyosati yaqqol namoyon bo’ldi. O’lkaning madaniy-ma’rifiy hayotini cheklab, o’z manfaatlariga

bo’ysunduruvchi yo’l tutdi. Podshoizm buyuk davlatchilik g’oyalarini Turkistonga zo’rlik bilan

joriy etdi, milliy madaniyat va ma’naviy qadriyatlarni toptadi. To’g’ri, Rossiya imperiyasi

Turkistonda kommunikatsiya va ishlab chiqarish tarmoqlarini rivojlantirish, milliy kadrlarni

tayyorlash, ma’rifatchilik va aholini jahon madaniyatidan bahramand qilish kabi ijobiy

tadbirlarni ko’rdi. Biroq mustamlakachilik siyosati va amaliyoti o’lkaning iqtisodiy, ma’naviy-

madaniy taraqqiyotiga jiddiy salbiy ta’sir ko’rsatdi. «Bu salbiy oqibat tashqaridan olib kirilgan

tsivilizatsiya natijalaridan ko’ra bir necha barovar ortiq edi». (Karimov I.A. O’zbekiston XXI asr

bo’sag’asida: xavfsizlikka tahdid, barqarorlik shartlari va taraqqiyot kafolatlari. -T.: O’zbekiston,

1997, 55-bet.).

Rossiya imperiyasining Turkistonda joriy etgan ma’muriy-boshqaruvi tizimi xalqning

boshiga solingan siyosiy sirtmoq bo’ldi. Bosqinchilar avvalo, Turkiston boyliklarini talon-taroj

qildi, so’ngra o’lkani xom ashyo bazasiga aylantirib iqtisodiyotni o’z manfaatlari yo’lida jilovlab

oldi. Og’ir soliqlar, g’ayriqonuniy majburiyatlar aholini tobora qashshoqlashtirib bordi.

Mustamlakachilar mahalliy aholining milliy qadriyatlari, urf-odatlarini oyoq osti qilardi,

ma’naviy zug’um kuchayib borardi.

Rossiya Turkistonni o’z mustamlakasiga aylantirgach, uning siyosiy, iqtisodiy, ma’naviy-

madaniy zulmi kuchayib bordi. Podshoizmning mustamlakachilik zulmiga qarshi xalqning

noroziligi, nafrati oshib bordi, qo’zg’olon ko’tarishiga sabab bo’ldi. Qo’zg’olonlarning

harakatlantiruvchi kuchi dehqonlar, shahar hunarmand-kosiblari, kambag’allar bo’ldi. Bu

harakatlarda vatanparvar ruhoniylar, milliy g’ururini yo’qotmagan boy zamindorlar ham ishtirok

etdilar.

1879-yilda 600 ga yaqin g’alayonchi Farg’ona viloyat boshqarmasi binosini qurshab olib,

harbiy gubernatordan Marg’ilon tumanidan olinayotgan soliqlarni kamaytirishni talab qiladi.

G’alayonchilar avzoidan cho’chigan, vaziyatning jiddiyligini anglagan viloyat harbiy gubernatori

bo’lajak katta janjalning oldini olish maqsadida xalqqa yon bosib, ularning talablarini o’rganib

chiqishga va’da beradi va g’ayriqonuniy soliq yig’uvchilarni aniqlab, ularni ishdan

chetlashtirishga majbur bo’ladi.

1880-1883-yillarda mustamlakachilik zulmiga qarshi qator chiqishlar bo’lib o’tdi. Xo’jand,

O’ratepa, Namangan, O’sh va Chustda ko’tarilgan qo’zg’olonlar bunga misol bo’la oladi.

Manbalarda 1885-1892-yillarda Farg’ona viloyatida xalqning 205-marta siyosiy chiqishlari,

harakatlari ko’tarilgani qayd etilgan.

Farg’onadagi vaziyatdan cho’chigan viloyat harbiy-gubernatori Vrevskiy aholidan ko’z-

quloq bo’lib turish uchun Markaziy hukumatga maxfiy siyosiy politsiya xizmatini tashkil etish

taklifini ilgari suradi. U Farg’ona viloyatining har bir tumanida maxfiy ayg’oqchilar tarmog’ini

vujudga keltirish uchun o’z ixtiyoridagi mablag’dan foydalandi. O’lkaning oliy harbiy-siyosiy

doiralari tobora kuchayib borayotgan norozilik to’lqinini pasaytirish uchun ta’sirchan vosita

izlay boshladi. Qurolli kuchlar va politsiya xizmatini kuchaytirish tadbirlari uchun bir yilda 5,5

mln. so’m sarflanardi. Holbuki, unclan ham muhim hisoblangan temir yo’l uchun bor yo’g’i 190

000 so’m ajratilganini hisobga olsak, podsho hukumatining xalq harakatidan naqadar xavotirga

tushgani aniq bo’ladi

Toshkent qo’zg’oloni. 1892-yilning yozida Turkiston markazi Toshkentda rus

mustamlakchilarini talvasaga solgan va tarixga «vabo isyoni» yoki «toshotar voqeasi» sifatida

kirgan qo’zg’olon bo’ldi. 1892-iyun oyida Toshkentda vabo tarqaldi. Shahar ma’muriyati

shoshilinch podshoalar ko’rdi. Vabo kasali bilan o’lganlarni shahar ichkarisidagi 12 ta

qabristonga ko’mish man etildi, shahar tashqarisida 4 ta yangi qabriston ochiladi, deb e’lon

qilindi. Shahardan chiqish va kirish nazorat ostiga olindi. Shaharda vabo kasaliga chalinganlar

yo’q qilinar ekan, degan mish-mishlar tarqaldi.

Toshkent shahar ma’muriyati tibbiyot nuqtai nazaridan to’g’ri bo’lgan bu tadbirlar haqida

aholi o’rtasida tushuntirish ishlari olib bormadi, musulmonchilik odatlari, marosim qonun-

qoidalarini hisobga olmadi. Va’da qilingan 4 ta yangi qabriston o’rniga faqat bittasi ochildi.

Boshqa kasallik bilan o’lganlarni shahar ichkarisidagi qabristonlarga ko’mish ishlarini

rasmiylashtirish ham cho’zilib ketdi, suiiste’molliklar kuchaydi. Odamlar noiloj o’likni eski

qabristonlarga olib borib ko’mishga majbur bo’ldi. Politsiya bundaylarni topib hibsga ola

boshladi. Qabristonni ochib, o’lganlarning ruhi haqorat qilindi.

Shaharning eng taniqli kishilaridan hisoblangan Azizyor Eshon, Abulqosim xo’ja, bozor

oqsoqoli Ziyomuhammad va boshqa kishilar boshchiligidagi mingga yaqin kishi 24-iyunda

shahar boshlig’i mahkamasi tomon yo’l oldilar. Ularga hokim to’ra-shahar boshlig’i polkovnik

S.R.Putintsev va eski shahar oqsoqoli Muhammad Yoqub to’qnash kelishdi. Qamchisini o’ynatib

kelgan oqsoqol xalqning so’zlarini, arz-dodini tinglash o’rniga unga dag’dag’a qila boshladi.

Halq uning boshiga toshlar yog’dirdi. Mashhur «Toshotar» voqeasi boshlanib ketdi. Oqsoqol

otdan tushib hokimning idorasiga qochib yashirindi. Polkovnik Putintsev esa o’zining sodiq

qulini panohiga olib, xalqni tinchitishga urindi. Xalq undan oqsoqolni berishini talab qildi.

Putintsev ham muzokara o’rniga kuch ishlatishni afzal ko’rib, to’pponchasini g’ilofidan chiqarib,

dag’dag’aga o’tdi. Sabr kosasi to’lgan xalq, uzoq o’ylab o’tirmay, hokimga hujum boshladi,

Putintsev va uning mirshablarini do’pposladilar, haloyiq mahkamani ham ostin-ustun qildilar.

Qurollangan soldatlar etib kelgach, xalq ayamay o’qqa tutildi. Noiloj qolgan olomon Anhor

suviga o’zini tashlaydi,ko’p kishi halok bo’ladi va yaralanadi. O’lganlar va yaradorlarning

miqdori haqida aniq ma’lumotlar saqlanmagan. Chunki xalqning o’zi jasadlarni va yaradorlarni

o’zlari bilan olib ketishgan. Keyingi kunlari Anhordan topilgan mayitlar soni 80 taga yetgan.

Qo’lga olingan 60 kishi turli muddatlarga qamoq jazosi va surgunga hukm qilindilar.

Mustamlakachilarning zo’ravonligi xalqning ozodlik harakatini to’xtatib qololmadi.

Andijon qo’zg’oloni. Turkistonda ko’tarilgan ozodlik harakatining eng yirigi 1898-yilgi

Andijon qo’zg’olonidir. Qo’zg’olonga Andijon yaqinidagi Mingtepa qishlog’ida yashovchi

Muhammadali eshon boshchilik qildi. U otasining kasbini olib duk yasardi, shuning uchun uni

Dukchi eshon deb atashardi. Muhammadali Buxoroda o’qidi, Makkaga hajga boradi, Farg’ona

viloyatidagi Sultonxon To’ra eshon xizmatida bo’ladi. Uning vafotidan keyin o’zi Eshon bo’ladi.

Uning maqsadi rus hukmronligidan qutilish, Farg’onada o’z kishisini xon qilib ko’tarish edi.

Uning atrofida kambag’allar to’plana bordi, bog’lar yaratdi, suvsiz yerlarga suv chiqardi.

Muhammadali eshon o’z muridlari bilan kengashib, mustamlakachilarga qarshi Andijon,

Marg’ilon va O’shda joylashgan harbiy lagerlarga hujum qilish rejasini tuzadi.

1898-yil 17-may kuni Muhammadali eshon xaloyiqni qo’zg’olonga da’vat qiladi. Shu kuni

xufton paytida har kim qo’liga tushgan narsani olib Andijon shahariga jo’nadilar. Eshon boshliq

qo’zg’olonchilar Qo’tchi qishlog’iga kirishganda yana 200 kishi qo’shilgan. Qoraqo’rg’on va

Oqchidan o’tib Qo’yliga yaqinlashganida ularga mingboshi G’oyibnazar o’z yigitlari bilan

qo’shiladi. Qo’zg’olonchilar Andijonga yaqinlashganlarida ularga boy savdogar Aliboy

qurollangan 190 yigiti bilan qo’shiladi. Qo’zg’olonchilar soni 2000 kishiga etadi.

Qo’zg’olonchilar Andijondagi mustamlakachilarning harbiy garnizoniga bostirib kiradi va

kazarmaning piramidalarida turgan 30 ga yaqin miltiqni o’lja qilib olib, birinchi qatordagi

soldatlar ustiga tashlanishadi. Ularga ichkaridagi soldatlar qarshilik ko’rsatadilar. Podshoak soat

davom etgan otishmadan so’ng qo’zg’olonchilar to’rt o’lgan sheriklarini tashlab chekinadilar.

Harbiy garnizondagilardan 22 kishi o’ldiriladi, 24 tasi yarador bo’ladi.

Andijonda, ayniqsa rossiyaliklar yashaydigan yangi shaharda mustamlakachi amaldorlardan

tortib to oddiy fuqarogacha vahimaga tushib, uylariga bekingan va musulmonlar yalpi hujumini

kutgan. Hatto tumanboshi polkovnik Koishevskiy ham ko’chaga chiqishdan qo’rqib uyida

bekinib yotadi. Eski shahar oqsoqoli Xolbahodir mingboshi uning oldiga kelganidagina u

voqeaning tinch tugaganini bilgan va darhol askar chaqiradi. Ular yangi shahardan boshlab

ko’ziga ko’ringan musulmonlarni otadi. Bu voqealardan mutlaqo bexabar, ertalab ishlashga

chiqqan minglab dehqonlar va hunarmandlar mustamlakachilar o’qidan nobud bo’lishadi. Harbiy

qo’shinlar shaharni o’rab olib, qo’zg’olonni harbiy kuch bilan shafqatsizlarcha bostiradi.

Mustamlakachilar Muhammadali eshonni tutish uchun Mingtepaga yurdilar, yo’lda duch

kelgan kishini otib o’ldirib Mingtepaga bostirib kirdilar, uch soatcha otishma va tintuv

o’tkazdilar. Nihoyat, eshon Arslonbob yaqinidagi Toshko’prikda qo’lga tushirildi. Eshon va

uning muridlari, tanish-bilishlari, maslakdoshlariga nisbatan dahshatli qatag’on uyushtirildi.

1898-yil 12-iyunda Muhamadali eshon va uning yaqin maslakdoshlaridan 5 nafari osib o’ldirildi,

yuzlab kishilar qamoq jazosiga hukm etildi, 18 kishi Sibirga surgun qilindi.

Dukchi eshon qo’zg’oloni izsiz ketmadi. Butun Farg’ona vodiysida mustamlakachilarga

qarshi harakat davom etdi. Yakkatut, Namangan, Beshariq, Marg’ilon va boshqa tuman va

qishloqlarda bosqinchilarga qarshi harakatlar bo’ldi. 1898-yilgi qo’zg’olon podshoizmga qattiq

zarba berdi, uning negizlarini titratdi. Qo’zg’olonchilar Vatan ozodligi uchun kurash tarixi

sahifalaridan munosib o’rin egalladilar.

1916-yil xalq qo’zg’oloni. Birinchi jahon urushi unda ishtirok etayotgan Rossiya

imperiyasini tobora holdan toydirmoqda edi. O’n minglab askarlar jangda qurbon bo’ldilar.

Talvasaga tushgan Rossiya Oliy Bosh qo’mondonlik shtabi harbiy vazirlikdan «armiya

ehtiyojlari uchun salmoqli miqdorda kuch ajratishni» zudlik bilan talab qildi. Bu kuchni harbiy

vazirlik mustamlakalardan to’plashga umid bog’ladi. Natijada Rossiya imperatori Nikolay II

1916-yil 25-iyunda Turkiston, Sibir va Kavkazdagi 19 yoshdan 43 yoshgacha bo’lgan erkaklarni

front orqasidagi xizmatlar uchun safarbar qilish to’g’risida farmon chiqardi.

Turkiston general-gubernatoriga zudlik bilan farmonni amalga oshirish buyurilib, Sirdaryo

viloyati zimmasiga 87 ming, Samarqandga 38 ming, Farg’ona zimmasiga 50 ming kishi yuborish

majburiyati yuklandi. O’lkada safarbar qilinuvchilarning ro’yxatlari tuzila boshlandi. Xalq bu

tadbirga «mardikorlikka» olish deb nom berdi. Mahalliy ma’muriyat mardikorlikka chaqirishni

boylik orttirish vositasiga aylantirdi. Boylarning o’g’li pul bilan qutulib qolar, kambag’al oilalar

esa yolg’iz o’g’ildan, boquvchisidan ayrilar edi. Bu hol xalqning kuchli noroziligiga olib keldi.

Petrograddan ba’zi tabaqadagilar tovon evaziga mardikorlikdan ozod qilinishi mumkinligi

to’g’risida qo’shimcha ko’rsatmalar etib kelganidan keyin xalq noroziligi qo’zg’olonga aylanib

bordi.

4-iyulda Xo’jand shahrida norozilik namoyishi boshlanib ketdi. Unda dehqonlar,

mardikorlar,podshoakorlar, ayollar - jami 3000 dan ortiq kishi qatnashib, namoyish «Mardikor

bermaymiz!» shiori ostida o’tdi. Politsiya namoyishni bostirishga kirishdi, ular ustiga tosh

yog’ildi. Harbiy qismdan soldatlar etib kelib politsiyachilar bilan birgalikda namoyishni bostirdi,

ikki kishi o’ldi, bir kishi yarador bo’ldi. Xo’jand voqeasi haqidagi xabar butun Turkistonga

yoyildi. 5-iyulda Samarqand uezdining Urgut qishlog’ida g’azabga kelgan 2000 kishilik

dehqonlar volost boshqaruvining mahkamasi oldiga to’plandi. Mahkama xodimlari kaltaklandi.

O’sha kuni Samarqand uezdining Siyob, Mahalla, Xo’ja Ahror va Angar volostlarida ham

namoyishlar bo’lib o’tdi.

11-iyulda Toshkentda katta g’alayon boshlanib ketdi. Hunarmandlar, ishchilar, shahar

kambag’allari va shahar atrofidagi dehqonlar Beshyog’ochdagi politsiya boshqarmasi tomon yo’l

oldilar. Bu yerda qo’g’olonchilarning katta guruhi to’plandi. Namoyishchilar «bolalarimizni

bergandan ko’ra o’zimiz o’lganimiz yaxshiroq, podsho o’lib ketsin» deya-maydonni larzaga

keltirib qichqirdilar. Mahalliy aholi faollaridan Yo’lchi Ibrohimov (ko’nchi), G’ulom Kamolov

(g’isht teruvchi), ishchi ayol Zuhrabibi Musaeva va boshqalar xalqni podshoh hukumatiga qarshi

qat’iy kurash boshlashga da’vat etdilar. «Ur, politsiyachilarni!» degan qichqiriqlar bilan

boshqarmaga hujum qildilar. Qamal va otishma boshlanganidan bir soat keyin yordamga jazo

qo’shini etib keldi. Kazak qismlari 5 kishini otib o’ldirishdi, 15 kishi yarador bo’ldi.

Qo’zg’olonning faol ishtirokchisi Zuhrabibi ham kurashning oldingi safidagi to’qnashuvda

tosh otayotib halok bo’ldi. Qo’zg’olonchilar chekinishdi. Sal keyinroq yana chinakam jang

boshlanib ketdi. Endi podshoh askarlari chekinishga majbur bo’ldilar, ular boshqarma ichiga

kirib olib, barrikada qurib himoyalandilar. Podpolkovnik Savitskiy boshliq jazo otryadi, uning

ketidan kelgan general Galkin kuchlari jangga kirib qo’zg’olonni bostirishga erishdilar. Toshkent

atrofidagi qishloqlarda dehqonlarning g’alayonlari politsiya va qo’shinlar bilan to’qnashuvga

aylandi. Bunday to’qnashuvlar 12-iyulda Yangibozor, To’ytepa qishloqlarida, 14-iyulda Troitsk,

Xonobod va Pskent qishloqlarida ham bo’lib o’tdi.

Noroziliklar Rossiyaning asosiy paxtakor rayoniga aylantirilgan Farg’ona vodiysida tobora

kuchaya boshladi. G’alayonlar Qo’qon shahri, Kattaqo’rg’on, Rishton, Ganjiravon qishloqlarida

ham bo’lib o’tdi. Ularning barchasi ayovsiz bostirildi.

9-iyul kuni Andijon jome masjidida podshoh farmoni o’qib eshittirildi. Aholi yashin

tezligida-maydonni to’ldirdi. Xalq «hozir hamma mingboshilar va amaldorlarning boshini kesib

tashlaymiz va mol-mulkini yer bilan yakson qilamiz», deb tahdid solib, safarbarlikni bekor

qilishni talab etishdi. Politsiya va kazaklarga hujum boshlandi. Jazolovchilar qo’zg’olonchilarga

o’t ochib 3 kishini o’ldirib, 12 kishini yarador qildilar.

Skobelev uezdida xalq g’alayonlari 10-iyul yakshanba kuni eski Marg’ilondagi chiqishlar

bilan boshlandi. To’plangan kishilar soni 25 mingtagacha etgan. Qattiq to’qnashuvda ikki

mirshab o’ldirilgan, bir necha oqsoqol kaltaklangan. Xalq bilan yomon munosabatda bo’lgan

boylar ham o’ldirilgan. Boylarning uylari va ma’muriy binolar vayron qilinib, podsho rasmi

yirtilib, oyoq ostiga tashlangan. Bu yerga jazo polki etib kelib qo’zg’olonchilarga qarshi o’t

ochib, 63 kishini o’ldirib, ko’pchilikni yarador qilganlar.

1916-yildagi qo’zg’olonning eng kuchli nuqtasi Jizzax qo’zg’oloni bo’ldi. Jizzax shahri

aholisi 13-iyul kuni safarbarlikka chaqirilganlar ro’yxatini talab qilib oqsoqol va mingboshi

mahkamasiga to’plandilar. Oqsoqolni o’ldirib, mingboshi mahkamasini vayron qildilar, ro’yxatni

topib olib yondirib tashladilar. Nazir Hoji eshon Jizzax beki deb e’lon qilinadi. Qo’zg’olonni

bostirishga etib kelgan jazo otryadi katta zarbaga uchradi. Qo’zg’olonchilar safi kengayib bordi.

Nazir Hoji eshon boshchiligida qo’zg’olonchilar yangi shaharga tomon yurdilar. Jazo otryadi

bilan qo’zg’olonchilar o’rtasida bo’lgan to’qnashuvda ikkala tomondan ham qurbonlar bo’ldi.

Qo’zg’olonchilar telefon simlarini uzib, neftli baklarni yondirib, binolarni vayron qildilar.

Lomakino bekatida temir yo’l ko’prigi, relslar buzib tashlandi. Obruchevo, Kurapotkino,

Rostovtsovo temir yo’l bekatlari ham vayron qilindi, 6 ta temir yo’l ko’prigi buzib tashlandi.

Abdurahmon jevachi boshchiligidagi kuchlarning Bog’don volostida ham g’alayonlari boshlanib,

Jizzax tomon yuradilar. 21-iyul kuni Jizzax yaqinidagi Qili deb atalgan manzilda

qo’zg’olonchilar bilan jazo otryadi o’rtasida to’qnashuv sodir bo’ladi. Pulemyotdan o’qqa

tutilgach qo’zg’olonchilar engiladi. Abdurahmon jevachi, Nazir Hoji eshonlar qo’lga olinadi,

o’lim jazosiga hukm qilinadi.

Turkiston general-gubernatori Jizzax qo’zg’olonini bostirish uchun polkovnik Ivanov

boshchiligida oltita to’pi bor 13 ta rota askar, 300 kishilik kazak otryadi, 2 ta artileriya qismi va 3

rota sapyorlarni safarbar etadi. Jazo otryadi qo’zg’olonni shafqatsizlarcha bostirdi. Omon qolgan

Jizzax aholisi jazirama cho’lga haydaladi. Jizzax ishi bo’yicha 1000 kishi hibsga olindi, 151

kishi sud qilinib turli muddatlarga qamaldi.

1916-yilgi qo’zg’olon butun Turkistonga yoyildi, dehqonlar va kambag’allar qo’zg’olonni

harakatga keltiruvchi asosiy kuch bo’ldi. Qo’zg’olon bostirilgan bo’lsada, mustamlakachilar ham

anchagina kuchlaridan ajraldilar. Shuning uchun ham 1916-yil 13-dekabrda IV Davlat Dumasida

so’zga chiqqan A.F. Kerenskiy «Urush frontlariga yangi bir front - Turkiston fronti qo’shildi», -

deb vaziyatga jiddiy va xolis baho bergan edi.

General-gubernator imperatorga yo’llagan mutlaqo maxfiy axborotida 97 rus askari

o’ldirilib, 86 tasi yarador bo’lganini va 76 askar bedarak yo’qolganini, 7 rus amaldori, rus

aholisidan 2325 kishi o’ldirilib, 1384 kishi bedarak yo’qolganini yozgan. Ammo u Turkiston

frontida o’z talofatini aniq yozgani holda vahshiyona o’ldirilgan o’n minglab mahalliy aholi

hisobini bermaydi.

Qo’zg’olon o’lkadagi Rossiya imperiyasi mustamlakachilik tizimining tagi bo’sh zaminda

ekanligi va uning ustunlari qimirlay boshlaganini hamda Turkiston xalqlarining vatanparvarligi,

g’ururi so’nmaganligini namoyon etdi.

Turkistonda o’rnatilgan mustamlakachilik zulmi XIX asr oxiri XX asr boshlarida yanada

kuchaydi. Podshoizm iqtisodiy jihatdan mahalliy xalqni talash, ezish bilan birga, ularni

jaholatda, savodsizlikda tutib turish, ma’naviy qashshoqlantirishga intilar edi. Mustamlakachilar

shu maqsadda o’lkaga chinovniklar, harbiylar, bankirlar, savdo-sanoatchilar, muhandis-texniklar,

ruhoniylar, ilmiy kuchlar, ishchilar, mujiklardan iborat malaylarini safarbar etgan edi. Zolimlar

qanchalik urinmasin, mahalliy aholining hurlik, ozodlik uchun intilishini so’ndirolmadi, milliy

ozodlik harakati kuchayib bordi. Tarixiy vaziyat millat ravnaqini o’ylovchi ziyolilar, mahalliy

burjuaziya vakillari, ulamolar orasidan xalqni uyg’otish, milliy ongini oshirish, birlashtirish

uchun kurashuvchi kuchlarni tayyorlab etishtirdi.

Sharq bilan G’arbni taqqoslab musulmonlar va turkiylar dunyosi, xususan Rossiya

tasarrufiga olingan musulmonlarning jahon taraqqiyotidan uzilib qolayotganini qrim-tatar

farzandi Ismoil Gaspirali (1851-1914) birinchi bo’lib angladi. U turkiy xalqlardagi jaholatni yo’q

qilish, ma’naviyat-ma’rifat orqali taraqqiy topgan mamlakatlar darajasiga ko’tarilish harakatini

boshlab berdi. Ismoil Gaspirali maorifni isloh qilish, maktablarda dunyoviy fanlarni o’qitish

masalasini ko’tardi. U 1884-yilda Qrimdagi Boqchasaroy shahrida jadid maktabiga asos soldi.

«Jadid» arabcha so’z bo’lib «yangi» degan ma’noni bildiradi. U o’zi tashkil etgan maktab

o’quvchilari uchun o’quv dasturi tuzdi va darsliklar yozdi. U 40 kun ichida 12 o’quvchining

savodini chiqarib, tezda shuhrat qozondi. «Tarjimon» gazetasini chiqarib, o’z g’oyalarini yoydi.

1888-yilda «Rahbari muallimin yoki muallimlarga yo’ldosh» kitobini nashr etib, jadid

maktablarining qurilishi, dars o’tish mazmuni, jihozlanishi, sinov va imtihonlar olish usullarini

bayon etib berdi.

Ismoil Gaspirali g’oyalari Turkistonga ham kirib keldi. 1893-yilda U Turkistonga kelib,

ilg’or ziyolilar bilan uchrashdi, Buxoro amiri huzurida bo’lib bitta jadid maktabi ochishga rozilik

oldi. Turkistonlik ziyolilar jadidchilikni yoqlab maorifni isloh qilish, «Usuli jadid» maktablarini

tashkil etishga kirishdilar. 1898-yilda Qo’qonda Salohiddin domla, 1899-yilda Andijonda

Shamsiddin domla va Toshkentda Mannon qori jadid maktabiga asos soldilar. 1903-yilda

Turkistonda 102 ta boshlang’ich va 2 ta o’rta jadid maktablari faoliyat ko’rsatdi.

Turkiston jadidlariga Mahmudxo’ja Behbudiy, Abduqodir Shakuriy, Munavvar qori

Abdurashidxonov, Abdulla Avloniy va boshqa o’nlab milliy ziyolilar rahnamolik qildilar. Ular

dastlab maorifni isloh qilish yo’lidan bordilar. «Usuli jadid» maktablari tarmog’i kengayib bordi,

ularda diniy ta’limot bilan birga tibbiyot, hikmat, kimyo, nujum, handasa kabi dunyoviy bilimlar

o’rgatildi, savod chiqarish tezlashtirildi.

Talabalarga Turkiston, turkiylar tarixini o’rgatishga alohida e’tibor berildiki, bu ularning

milliy ongini uyg’otishga, jamiyatni etnik jihatdan birlashtirishga xizmat qilardi.

M.Behbudiyning «O’z urug’ining otini bilmagan, etti otasini tanimagan qul-manqurtdir» degan

so’zlari talabalarni milliy o’zligini anglashga chaqirar edi. Munavvar qorining «Adibi avval»,

«Adibi soniy», M.Behbudiyning «Kitobatul atfol», «Bolalar maktubi», «Muxtasari tarixi islom»,

«Jug’rofiya», A.Avloniyning «Adabiyot», «Birinchi muallim», «Turkiy guliston», «Maktab

gulistoni» kabi darsliklari milliy maktab va milliy tarbiyani yuqori saviyaga ko’tarishga xizmat

qildi. Jadid maktablarida har tomonlama bilimli, ma’naviy etuk, o’z xalqining tarixini va dunyo

ishlarini yaxshi o’zlashtirgan kadrlar tayyorlab chiqarildi.

Jadidlar yoshlarni chet ellarga o’qishga yuborish tashabbusi bilan chiqdilar. Boy tabaqaning

ilg’or vakillari jadidlarning bu harakatini ma’qullab, tegishli mablag’ bilan ko’maklashdilar.

Ko’pgina umidli yoshlar Germaniya, Misr, Turkiya va Rossiyaning markaziy shaharlariga

o’qishga yuborildi. 1910-yili Buxoroda mudarris Xoji Rafiy va boshqalar «Bolalar tarbiyasi»

xayriya jamiyatini tashkil etib, 1911-yilda 15 ta, 1912-yilda 30 ta talabani Turkiyaga o’qishga

jo’natdi. 1909-yilda Munavvar qori tuzgan «Jamiyati xayriya» ham miskin va ojiz talabalarga

yordam berar, yoshlarni chet elga o’qishga yuborishga yordamlashar edi.

Jadidlar Turkistonda milliy matbuotga asos soldilar. Munavvar qori 1906-yilda «Xurshid»

(«Quyosh») jurnalini tashkil etib, unga o’zi muharrirlik qildi. Jurnal xalqning haq-huquqlarini

tanishga, milliy uyg’onishga xizmat qildi. Ammo mustamlakachi ma’murlar tezda jurnalni

chiqarishni man qildilar. M.Behbudiy 1913-yilda «Samarqand» gazetasi va «Oyina» jurnalini

chiqara boshladi. U «Nashriyoti Behbudiya» xususiy nashriyotini, uning huzurida «Kutubxonai

Behbudiya»ni tashkil etdi. Gazeta va jurnalda millat va ona yurt dardi, xalqni ma’rifatli qilish,

erkinligini ta’minlash masalalariga bag’ishlangan dolzarb maqolalar chop etilardi. Ular Rossiya

imperiyasi tasarrufidagi turkiy xalqlarga, Eron, Afg’oniston, Hindiston, Turkiyagacha borib

etardi.

Taraqqiyparvar o’zbek ziyolilarining etakchisi Asadullaxo’ja o’g’li Ubaydullaxo’ja 1913-

yilda «Taraqqiyparvar» deb nom olgan ziyolilarning firqasini tuzadi va 1914-yilda firqaning

«Sadoi Turkiston», «Sadoi Farg’ona» gazetalari chiqariladi. Bu gazetalar sahifalarida e’lon

qilingan maqolalar ommani mustabid tuzumga qarshi qo’zg’atishga xizmat qildi.

Jadidlar milliy teatrga asos soldilar. Munavvar qori rahnamoligida 1913-yilda musulmon

drama san’ati havaskorlari jamiyati - «Turon» truppasi tuzildi. 1914-yil 27-fevralda

Toshkentdagi «Kolizey» teatri binosida o’zbek milliy teatrining birinchi rasmiy ochilish

marosimi bo’ldi. Munavvar qori o’zbek milliy teatrining birinchi pardasini ochar ekan shunday

degan edi: «Turkiston tilida hanuz bir teatr o’ynalmag’onligi barchangizga ma’lumdir...

Teatrning asl ma’nosi «ibratxona» yoki «ulug’lar maktabi» degan so’zdir.

Teatr sahnasi har tarafi oynaband qilingan bir uyga o’xshaydurki, unga har kim kirsa

o’zining husn va qabihini, ayb va nuqsonini ko’rib ibrat olur». O’sha kuni sahnada

M.Behbudiyning «Padarkush» pesasi namoyish etildi. Unda islom dinining Turkistondagi

buzilishlari tasvirlanib, tamoshabin e’tiborini najot yo’li - maorif, maorifni esa «poklangan din»

bera oladi, degan g’oyaga qaratadi. «To’y», «Zaharli hayot», «Javanmarg», «Baxtsiz kuyov»

pessalarida xotin-qizlarning huquqsizligi, ko’pxotinlik, majburiy nikoh oqibatlari kabi

muammolar yoritiladi. Milliy teatr san’ati odamlarga millatda mavjud bo’lgan qusurlar va ijobiy

tomonlarni tushunturuvchi oyna bo’lib xizmat qildi.

Jadidlar matbuoti va teatrida ayrim mutaassib ruxoniylarning poraxo’rligi, axloqsizligi ham

qattiq tanqid ostiga olindi. Abdurauf Fitrat «Munozara» nomli asarida Buxoro ulomalarining

nodonligi va poraxo’rligini ochib tashladi. «Hind sayyohining sarguzashtlari» asarida esa

Buxoro, Qarshi va boshqa shaharlardagi iqtisodiy tanazzulga ayrim ruhoniylarning o’z mavqeini

suiiste’mol qilganliklarini asosiy sabab qilib ko’rsatdi. Jadidchi jurnalist va dramaturglar

nashavandlik, kashandalik, zinogarlik, fohishalik kabi illatlarni qoralashdi.

Jadidlar guruhiy, ijtimoiy va hududiy birlik to’g’risidagi masalalarni ko’tarib, xalqni milliy

va diniy birlikka, jipslashishga, hududiy birlikka chaqirdi, ijtimoiy ongni XX asr darajasiga

ko’tarishga intildilar.

Jadidlarga, bir tomondan, mutaassib ruhoniylar, ikkinchi tomondan, mustamlakachi

ma’murlar qarshilik ko’rsatdilar. Mutaassib ruhoniylar jadidlar ko’targan barcha yangiliklarga

qarshi chiqishdi. Ular jadidlarni padarqushlar, maktablari haqida esa «bu xil maktabda o’quvchi-

talabalar birinchi yili gazeta o’qiy boshlaydi, ikkinchi yili ozodlikni talab qilishadi, uchinchi yili

esa janobi oliylarini taxtdan ag’darib turmaga tiqib qo’yishadi» der edilar. Mutaassiblar tarixni

tasvirlash, o’qitish be’manilik, dahriylik deb hisoblashdi. M.Behbudiy ularni fosh qilar ekan,

Qur’oni Karim ham, Muhammad payg’ambarning hadislari ham tarixga daxldor ekanligini,

Qur’oni Karimning podshoak qismi tarixiy ma’lumotlardan iboratligini asoslab beradi.

Mustamlakachi ma’murlar jadidlar harakatini jilovlash podshoalarini ko’rdilar. Ular ustidan

nazorat o’rnatar, gazeta va jurnallarini man etib, nashriyotlarini buzib tashlar, kitob do’konlari,

qiroatxonalarni yopib tashlar edi. Ayniqsa 1905-1907-yillardagi Rossiya inqilobidan keyin

qatag’onlik kuchaydi. Bu inqilobdan mahalliy burjuaziya va zamindorlarning bir qismi qo’rqib

ketib mustamlakachi ma’murlar panohiga intildilar. Jadidlardan o’ng qanot ajralib chiqib

reaktsiya lageriga qo’shildilar. Qadimchilar deb atalgan bu guruh Rossiyaning obro’si bizning

obro’yimiz, xudodan qo’rq, podshohni hurmat qil, podshohning amri fuqarolar uchun vojibdur,

deb chiqdilar. Ular islohotlarga qarshi chiqib, qadimgi tartiblarni himoya qildilar. Ular

panturkizm - turkiy xalqlarni Turkiya davlatining qo’li ostida birlashtirish, panislomizm - islom

dinidagi barcha xalqlarni birlashtirish g’oyalari soyasida qolib ketdilar.

Jadidlar tobora olg’a yurdilar. Mustamlakachilarning jadidlarga nisbatan qo’llagan

zo’ravonlik podshoalari, ularni ma’naviy-ma’rifiy islohotdan siyosiy qarshilik ko’rsatish

darajasiga ko’tarilishiga olib keldi. Dastlabki siyosiy uyushma va firqalar vujudga keldi.

XIX asr oxiri va XX asr boshlarida Turkistonda-maydonga kelgan jadidchilik madaniy-

ma’rifiy, milliy, ijtimoiy-siyosiy harakat edi. U o’sib mustamlakachilarga qarshi ko’tarilgan

milliy-ozodlik harakatining mafkurasiga aylandi.

Nazorat savollari

1. O‘zbek xonliklarida josuslik ishlari bilan shug‘ullangan Rossiya elchilari, ekspeditsiyasi

haqida nimalarni bilasiz?

2. Rossiya imperiyasi nima uchun xonlik chegaralarida harbiy istehkomlar qurdi? Shunday

istehkomlar qayerlarda barpo etilgan?

3. O‘rta Osiyo masalasida ingliz—rus raqobati qanday bordi?

4. Rossiya imperiyasi bosqini qanday boshlandi?

5. Chimkentdagi janglar qanday bordi?

6. Toshkent mudofaasi haqida nimalarni bilasiz?

7. Amir lashkar Alimqul jasorati haqida so‘zlab bering.

8. Jizzax mudofaasi, jang natijalarini bilasizmi?

9. Turkiston general-gubernatorligi qachon tuzildi, uning hududlarini bilasizmi?

10. Zirabuloq jangi haqida nimalarni bilasiz?

11. Samarqand qo‘zg‘oloni haqida so‘zlang.

12. Kaufman bilan Amir Muzaffar o‘rtasida qachon shartnoma tuzildi, uning shartlarini

bilasizmi?

13. Kaufmanning Xiva xonligiga yurishi, uning natijalari haqida so‘zlang.

14. Gandimiyon shartnomasi qachon tuzildi, uning shartlarini bilasizmi?

15. Qo‘qon xonligida ko‘tarilgan qo‘zg‘olonlarning sabablari, rahbarlari, natijalarini

bilasizmi?

16. Qo‘qon xonligining taqdiri nima, bo‘ldi?

17.Mustamlakachilar qanday idora usulini joriy etdilar?

18. Mustamlakachilarning iqtisodiy siyosati va amaliyoti haqida nimalarni bilasiz?

19. Mustamlakachilar ma’naviy-madaniy sohada qanday siyosat yuritdilar?

20. Milliy ozodlik harakati, deganda nimani tushunasiz, uning sabablari nimada?

21. Toshkent qo‘zg‘olonining sabablari, natijalarini bilasizmi?

22.Andijon qo‘zg‘oloni haqida nimalarni bilasiz?

23. Qanday voqea 1916-yilda Turkistonda qo‘zg‘olon ko‘tarilishiga turtki bo‘ldi, uning

asosiy sababi nimada edi?

24. Jizzax qo‘zg‘oloni haqida nimalarni bilasiz?

25. 1916-yilgi qo‘zg‘olonning ahamiyati nimada?

26. Jadidlar harakati nima va u Turkistonda qachon boshlangan?

27. Kimlar Turkistonda jadidlar harakatiga rahnamolik qildilar?

28. Mahmudxo‘ja Behbudiy faoliyati haqida so‘zlang.

29. Munavvar qori Abdurashidxonov faoliyati haqida nimalarni bilasiz?

30. Jadidlar qanday gazeta va jurnallarni nashr etganlar?

10-mavzu. Turkistonda mustabid sovet hokimiyatining o‘rnatilishi. Sovet hokimiyatining

O‘zbekistonda amalga oshirgan ijtimoiy-siyosiy, iqtisodiy tadbirlarining mustamlakachilik

mohiyati (1917-1989yy.)

Reja:

1.Rossiyada 1917-yil voqealari va uning Turkistonga ta’siri.

2.Turkiston Muxtoriyati.

3.Turkistonda Istiqlolchilik harakati.

Tayanch so‘z va iboralar: 1917-yil fevral inqilobi. Ikki hokimiyatchilik. Jadidlarning

faollashuvi. «Sho‘royi Islomiya». «Sho‘royi Ulamo». Turkiston o‘lka musulmonlari sho‘rosi.

Oktabr davlat to‘ntarilishi. Turkiston Xalq Komissarlari Soveti. Shovinistik siyosat.

Turkiston Muxtoriyati. TASSR. Qurolli harakat. Qo‘rboshi. Yosh xivaliklar. Xiva xonligining

ag‘darilishi. XXSR. Yosh buxoroliklar. Buxoro amirligining ag‘darilishi. BXSR.

XX asr boshlarida Turkistonda uchta ma’muriy birlik: Rossiya imperiyasi O’rta Osiyoni

zabt etganidan keyin tuzilgan va uning tarkibiga mustamlaka sifatida qo’shib olingan Turkiston

general-gubernatorligi, shuningdek, yuzaki ravishda mustaqil bo’lgan, ammo, Rossiyaga qaram

hisoblangan Buxoro amirligi va Xiva Xonligi mavjud edi. Hududining kattaligi va aholisining

ko’pligi jihatidan Turkiston general-gubernatorligi eng yirik edi. O’lkadagi 5 mln.dan ko’proq

aholi (o’zbeklar, tojiklar, qirg’izlar, qozoqlar va turkmanlar) islom diniga e’tiqod qiluvchi

musulmonlar edi. Rossiyadan ko’chirib keltirilgan rusiyzabon aholi o’lkadagi aholining 10/1

qismidan ham kam edi.

1917-yilga kelib Rossiya imperiyasi o’zinig so’nngi kunlarini boshidan kechirayotgan edi.

Ma’lumki Possiya imperiyasi Antanta ittifoqi tarafida turib 1914-yildan Birinchi jahon urushiga

kirgan edi. Urushdagi harbiy mag’lubiyatlar va xo’jalikdagi vayronagarchilik imperiyani tang

ahvolga solib qo’ydi. Bu esa 1917-yilning 23-27-fevralida ro’y bergan pus burjua inqilobiga

sabab bo’di.

23-fevralda Petrogradda stixiyali tarzda namoyishlar boshlanib, ularni tarqatish uchun

yuborilgan hukumat askarlari ham qo’zg’olonchilar tomoniga o’tib keta boshladilar. 27-fevralda

qo’zg’olonchilar shaharning muhim joylarini, hukumat idoralarini egallaydilar. Nikolay II (1894-

1917) taxtdan voz kechdi. Ko’p asrlik Romanovlar sulolasi hukmronligi ag’darildi. Natijada

Rossiyada tarixda kamdan-kam uchraydigan hodisa - ikki hokimiyatchilik vujudga keldi.

Ularning birinchisi burjuaziya vakillaridan iborat Muvaqqat hukumat, ikkinchisi Ishchi, askar,

dehqon deputlari sovetlari edi.

Agar burjuaziya Muvaqqat hukumati mamlakatni yuqoridan turib boshqaradigan organ

sifatida faoliyat yuritib, asta - sekinlik bilan hokimiyat muruvvatlarini o’z qo’liga olib borgan

bo’lsa, ishchi, askar, dehqon deputatlari sovetlari esa hokimiyatni quyidan boshqarishda

qatnashib bordilar. Ularning hokimiyat organi - Petrograd Soveti huddi shu yo’nalishda faoliyat

yuritdi.

Podsho Rossiyasining mustamlakachilik asorati ta’sirida bo’lib kelgan Turkiston o’lkasi

hayotida ham bu davrga kelib sezilarli tarixiy voqealar sodir bo’ldi. Podsho Rossiyasining

mustamlakachilik boshqaruv organi - Turkiston General-gubernatorligi tugatildi. Uning o’rniga

Muvaqqat hukumatning 1917-yil 7-apreldagi qaroriga binoan kadet N.N.Shchepkin raisligida 9

kishidan 4 nafari tub yerli aholi iborat Rossiya Muvaqqat hukumatining Turkiston Qo’mitasi

tashkil etildi. Viloyatlarda harbiy gubernatorlik tizimi barham toptirilib, viloyat komissarlari

instituti vujudga keltirildi. Shuningdek, Rossiyada faoliyat yuritayotgan bolsheviklar,

mensheviklar va eserlar partiyalarining Turkistondagi mahalliy tashkilotlari yetakchiligida

o’lkaning bir qator yirik shaharlarida ishchi, askar deputlari sovetlari tashkil topdi. Tez orada

mahalliy aholi vakillaridan iborat musulmon ishchi va askar deputlari sovetlari ham tuzila

boshlandi. Muvaqqat hukumatning 1917-yil may oyi boshlarida chiqargan farmoniga binoan

Turkistondan jalb qilingan mardikorlar o’z ona yurtlariga qaytib kela boshladi.

Yurt istiqboli va istiqloli uchun qayg’uruvchi vatanparvar, hurriyatparvar kuchlar harakat

qila boshladi va tashkiliy jihatdan uyusha bordi. Bu jarayonda ozod va mustaqil Turkiston uchun

ko’p yillar fidoyilik bilan kurashib kelgan jadidlar harakatining rahnamolari alohida o’rin tutdi.

Ular mahalliy aholining siyosiy ongini o’stirish, hal qiluvchi kurashlarga yetaklab borish

maqsadida o’lkaning ko’plab shaharlarida vaqtli matbuot nashrlari - gazeta va jurnallar chiqara

boshladilar. Masalan, Toshkentda “Xurshid”, “Sadoi Turkiston”, “Turk eli”, “Najot”,

“Kengash”, “Sho’roi islom”, Samarqandda “Oyna”, “Hurriyat”, Buxoroda “Turon”, “Buxoroi

sharif”, Qo’qonda “Sadoi Farg’ona”, “Tirik so’z” nomli matbuot nashrlari o’z sahifalarida

markazdagi siyosiy vaziyatni, joylardagi ahvolni, o’tkir ijtimoiy-siyosiy masalalarni yoritishda,

mahalliy aholi ommasini siyosiy-g’oyaviy jihatdan tayyorlab borishda muhim rol o’ynadi.

Abdulla Avloniy tomonidan Toshkentda 1917-yil aprelidan chiqarila boshlagan “Turon”

gazetasining ilk sonida “Yashasin xalq jumhuriyati” shiori birinchi bor yangragan edi. Unda aniq

maqsad-maslak: “Musulmonlar orasida ko’p yillardan buyon davom etgan umumga zo’rlik,

bid’at odatlarni bitirmak, kelajakda bo’ladigan jumhuriy idoraga xalqni tayyorlamoq” g’oyasi

ilgari surilgan edi.

Xuddi shuningdek, Munavvar Qorining o’sha yili “Najot” gazetasining 26-mart sonida

bosilgan «Xurriyat berilmas, olinur”, degan xitob ham jadidlarning xalq ozodligi va istiqloli

yo’lida jiddiy kurashga bel bog’laganliklaridan dalolat berardi.

Sho’roi Islom va “Sho’roi Ulamo” tashkilotlari. Turkiston jadidlari faqat targ’ibot-

tashviqotchilik ishlari bilangina cheklanib qolmasdan, shu bilan birgalikda siyosiy tashkilotlar,

partiyalar tuzish, ularning faoliyatini islohotchilik maqsadlari sari yo’naltirish bilan ham jiddiy

shug’ullanib bordilar. Chunonchi, 1917-yil 14-martda Toshkentda “Sho’roi Islom” tashkiloti

tuzildi. Hur va demokratik Turkiston uchun kurash uning asosiy g’oyasi va bosh maqsadi edi. 15

kishidan iborat rayosat tarkibidan Munavvar qori Abdurashidxonov (yetakchi), Abduvohid qori,

Mirkomilboy Mo’minboyev, Ubaydullaxo’ja Asadullaxo’jayev, Salimxon Tillaxonov singari

yurt rahnamolari o’rin olgan edilar.

O’lkaning turli joylarida “Sho’roi Islom”ning quyi shu’balari tuzilib, ular aholi orasida

qizg’in faoliyat yuritdilar. Shuningdek, “Sho’roi Islom” ta’sirida joylarda turli nomlarda

tashkilotlar tuzildi. Toshkentda “Turon”, “Ittihodi taraqqiy”, Andijonda “Ozod xalq”, “Hurriyat”,

“Ma’rifat”, Samarqandda “Mirvaj-ul Islom”, “Klub Islomiya”, Kattaqo’rg’onda “Ravnaqul

Islom”, “Guliston” va boshqalar shular jumlasidandir. M. Behbudiyning “Xaq olinur, berilmas”,

Munavvar Qorining “Hurriyat berilmas, olinur” shiorlari ularning chinakam kurash bayrog’iga

aylangan edi..

Turkiston istiqloli uchun kurashga bel bog’lagan va “Sho’roi Islom” ta’sirida faoliyat

yuritgan jadidlarning bir qismi “Qadimchilar” nomi bilan atalardi. 1917-yil iyuniga kelib

“Qadimchilar” “Sho’roi Islom” tarafdorlari bilan uzil - kesil aloqani uzib, “Sho’roi Ulamo”

tashkilotini tuzdilar (uning rahbarlari: Sherali Lapin, Abdumalik Hoji Nabiyev va boshqalar).

Bo’linishning asosiy sabablari Turkistonning milliy mustaqilligiga erishish yo’lidagi ikki xil

qarama-qarshi taktik kurash masalasi edi.

Konservativ, mutaassiblik qarashlar nuqtai nazaridan yondashgan “Qadimchilar” o’lka

mustaqilligini hukmron mustamlakachilarga qarshi faqat g’azovot, ya’ni qurolli kurash yo’li

bilan qo’lga kiritishni yoqlardilar.

Jadidlarning ilg’or namoyandalari esa Rossiyada yuzaga kelgan qulay inqilobiy shart-

sharoitlardan foydalanib, yurt mustaqillgini siyosiy vositalar orqali, behuda qon to’kmasdan,

bosqichma-bosqich qo’lga kiritishni istardilar. Ularning demokratik Rossiya Federatsiyasi

tarkibidagi Turkiston muxtoriyati talabi ham shu maqsadni ko’zda tutardi.

O’lkaning milliy kuchlari o’rtasida yuz bergan bu ajralish va g’oyaviy ixtiloflar, shubhasiz,

ularning harakat birligiga jiddiy putur yetkazardi. Ayniqsa “Sho’roi Ulamo”chilarning nashri -

“Al-Izoh” jurnali sahifalarida millatning ilg’or kuchlariga, vatanparvar milliy ziyolilarga

nisbatan adovat urug’ini yoyishga alohida urg’u berildi. Bu esa aslida shovinistik kuchlar

tegirmoniga suv quyish edi. Negaki bundan o’lkada faoliyat yuritayotgan yot begona siyosiy

kuchlar o’z maqsadlari yo’lida foydalandilar.

Turkistonda demokratik harakatlarning o’sib borishida, turli ijtimoiy qatlamlar va

tabaqalarni istiqlol uchun kurash bayrog’i ostida birlashtirishda 1917-yilda bo’lib o’tgan

Umumturkiston musulmonlari qurultoylari va ular ishlab chiqqan dasturiy hujjatlar, tashkiliy

tadbirlarning roli katta bo’ldi.

Turkiston o’lka musulmonlar sho’rosi. “Sho’roi Islom” tashkiloti tashabbusi bilan 1917-

yil 16-aprelda Umumturkiston musulmonlarining I qurultoyi chaqirildi. Qurultoy ancha vakolatli

anjuman bo’lib, uning ishida Turkistonning ko’plab atoqli kishilari qatnashadilar. Ular orasida

M. Cho’qayev, M. Abdurashidxonov, M. Behbudiy, U. Asadullaxo’jayev, Sh. Lapin, T.

Norbo’tabekov, A. Z. Validiy, S. Yusupov, I. Shoahmedov va boshqalar bor edi. Qurultoy kun

tartibiga 16 ta masalaning qo’yilishining o’zi ham uning katta ahamiyatidan darak berardi.

Qurultoyda o’lkaning bo’lajak davlat qurilishiga alohida to’xtalinib, Turkistonga keng

muxtoriyat huquqini beradigan demokratik Rossiya federatsiyasi tuzilishi g’oyasi ilgari surildi.

Qurultoyda - Turkiston o’lka musulmonlari sho’rosini tuzish to’g’risida qaror qabul qilindi.

Turkiston o’lka musulmonlar Sho’rosining birinchi yig’ilishida uning markaziy organi -

Markaziy sho’ro tuzildi. Mustafo Cho’qayev Markaz raisi, Munavvar Qori rais muovini, Ahmad

Zakiy Validiy kotib, M. Behbudiy, U.Assadullaxo’jayev va boshqalar a’zolar etib saylandilar.

Markaziy sho’ro zimmasiga o’lkadagi barcha tarqoq, o’z holicha ish yuritayotgan, nizom va

dasturlariga ega bo’lmagan uyushma va tashkilotlarni birlashtirish, faoliyatini muvofiqlashtirish

vazifasi yuklandi. Buni uddalashda Markaziy sho’roning joylarda tashkil etilgan shu’ba

(bo’lim)lari muhim rol o’ynadi. Jumladan, Toshkent shu’basini M. Abdurashidxonov,

Samarqand shu’basini M. Behbudiy, Farg’ona shu’basini esa Nosirxon To’ra Kamolxon To’ra

o’g’li boshqardi. Shu tariqa Turkistonda uchta hokimiyat organi vujudga keldi:

1.Rossiya Muvaqqat hukumatining Turkiston Qo’mitasi;

2.Ishchi, askar deputatlari soveti;

3.Turkiston o’lka musulmonlari sho’rosi, uning markaziy organi - Markaziy sho’ro.

O’lka xalqlarining rahnamolari bo’lgan jadidlar, ruhoniyat arboblari o’z sa’y- harakatlarida

mahalliy, hududiy manfaatlar, qiziqishlar bilan cheklanib qolmay, boshqa mintaqalardagi

musulmonlar ommasi, ularning ilg’or vakillari bilan ham yaqindan hamjihat bo’lishga intildilar.

Shu maqsadda ular 1917-yilning 1-2-mayida Moskvada bo’lib o’tgan Butunrossiya

musulmonlari I qurultoyida ishtirok etdilar. Unda musulmonlar manfaatini himoya qiluvchi

davlat qurilishi shaklan milliy-hududiy, federatsiya asosidagi demokratik respublika bo’lishi

ta’kidlandi. Qurultoyda Butunrossiya Musulmonlari sho’rosi, uning Ijroiya Qo’mitasi ta’sis

etildi. Ijroiya Qo’mitaga o’lkamiz vakillaridan U.Asadullaxo’jayev va I. Shoahmedovlar a’zo

etib saylandilar.

Turkiston vakillari ishtirok etgan va 1917-yilning 21 - 31-iyul kunlari Qozon shahrida bo’lib

o’tgan Butunrossiya musulmonlarining II qurultoyi ham Rossiya musulmon aholisining ozodlik

va mustaqillik sari harakatlanish yo’lini aniqlashtirish va muvofiqlashtirishda muhim qadam

bo’ldi. Unda Turkiston, Kavkaz va Qrimda davlat boshqaruvini mehnatkashlarning o’zlari hal

etishi, musulmonlar kurashini tashkil etish uchun Butunrossiya Harbiy Sho’rosini ta’sis etish

to’g’risida qarorlar qabul qilindi.

1917-yilning 17-20-sentabr kunlari Toshkentda bo’lib o’tgan Umumturkiston musulmonlari

vakillarining II Qurultoyi o’lka xalqlari xayotida muhim rol o’ynadi. Unda 500 nafar vakillar

ishtirok etdi. Qurultoyda tarkibi 12 kishilik Turkiston o’lka Qo’mitasi, 24 kishilik “Mahkamai

Sharia” (parlament) tashkil etildi. Qurultoyning maxsus qarorida ularning Rossiya davlati

konstitutsiyasiga muvofiq keladigan shariat qonunlari asosida faoliyat yuritishi ta’kidlangan edi.

Qurultoyda “Sho’roi Islom”, “Sho’roi Ulamo”, “Turon”, “Ittihod” va shu kabi boshqa mahalliy

milliy tashkilotlarni birlashtirib, ular negizida yagona “Ittifoqi Muslimin” (“Musulmonlar

Ittifoqi”) siyosiy partiyasini tuzish g’oyasi ilgari surildi. Qurultoyda M. Behbudiy otashin nutq

so’zlab, hammani birlikka, jipslashishga da’vat etgandi. “Ulug’ Turkiston” gazetasi qurultoy

ruhini aks ettirib, Turkistonning o’z ichki ishlarini mustaqil hal etishga qodir bo’lgan o’lkaning

mahalliy va milliy muxtoriyatini tuzish g’oyasini asosiy o’ringa qo’ygan edi.

Shunday qilib, Turkistonning ilg’or ziyolilari milliy istiqlolga erishish yo’lida o’lkadagi

barcha sog’lom, vatanparvar kuchlarni birlashib, jipslashib harakat qilishga da’vat etgandilar.

Biroq, afsuski, Turkistonda ayricha faoliyat yuritgan, o’z nafsoniyatiga berilgan hamda

muxolifatchilik ustivor bo’lgan ayrim mahalliy, milliy tashkilotlar mana shu yuzaga kelgan

imkoniyatlardan foydalana olmadilar. Bu esa, shubhasiz, vaziyatni ustamonlik bilan o’z izmiga

burib yuborishga intilayotgan bolsheviklarga qo’l keldi.

Muvaqqat hukumatning mamlakatni jahon urushidan olib chiqa olmaganligidan, agrar va

milliy masalalarni hal etolmayotganligidan bolsheviklar ustamonlik bilan foydalandilar.

Bolsheviklar ilgari surgan “Butun hokimiyat Sovetlarga!”, “Yer dehqonlarga”, “Xalqlarga

tinchlik” shiorlari ularning hokimiyatga kelishlarida ayniqsa asqotdi. Rossiya poytaxti

Petrogradda 1917-yil 24-25-oktabrda davlat to’ntarilishi sodir bo’ldi. Uni Lenin boshchiligida

bolsheviklar partiyasi zo’rlik bilan amalga oshirdi. 1917-yil 25-oktabrda bolsheviklar tomonidan

Petrogradda Butunrossiya Sovetlarining II qurultoyi chaqirilib, unda Lenin boshliq Sovet

hukumati - Xalq Komissarlari Soveti tuzildi. Sulx va Yer to’g’risida dekretlar qabul qilindi.

Sovet hukumati nafaqat Markazda, balki shu bilan birga sobiq chor Rossiyasi tasarrufidagi

barcha hududlarda ham o’z hokimiyatini o’rnatish harakatida bo’ldilar.

Turkistonda sovet hokimiyatining o’matilish. Bolsheviklar Markazda siyosiy hokimiyatni

qo’lga kiritgach, Turkistonda ham sovet hokimiyatini qaror toptirishga intildilar. Turkistonda

sho’rolar hokimiyatini o’rnatish g’oyatda murakkab jarayonda kechdi. Buning boisi, avvalo,

oktabr g’oyalarining mahalliy tub joy aholining dili va shuuriga botmaganligidadir. Negaki, bu

zamin aholisi bolsheviklar partiyasi dasturida nazarda tutilgan sotsialistik o’zgarishlar orqali

hamma narsani umumlashtirish va milliylashtirishni yoqtirmasdi. Mahalliy xalq o’zining tarixan

tarkib topgan, asrlar davomida shakllangan o’ziga xos turmush tarzini, yashash sharoitini,

xo’jalik yuritish, idora qilish tartib-qoidalarini bir lahzada tubdan o’zgartirishni xohlamasdi. Bu

narsa uning ongi, tafakkuriga, milliy o’zligi va ma’naviy qiyofasiga mos kelmasdi. Ayniqsa

bolsheviklarning ateistik ruhdagi mafkurasi, uning hujumkor yo’nalishi islom qadriyatlari doimo

e’zozlanib kelingan bu yurt odamlarining ruhiyati va dunyo qarashi bilan singisha olmasdi. Bir

so’z bilan aytganda, mahalliy tub yerli aholi tabiiy ravishda oktabr g’oyalarini qabul qilmadi va

unga moyillik ko’rsatmadi. Biroq begona maslak va g’oyalar bolsheviklar partiyasi va uning

Turkistondagi yalovbardorlari tomonidan kuch va zo’rlik bilan o’lka xalqlariga majburan

tiqishtirildi.

Toshkentda faoliyat ko’rsatayotgan, asosiy tarkibi yevropalik aholi vakillaridan iborat

harbiy qismlar, ishchi otryadlari mahalliy bolshevistik tashkilotlar boshchiligida qurolli

qo’zg’olon yo’li bilan sovet hokimiyatini qaror toptirishga kirishdilar. Bolshevik V.S.Lyapin

boshchiligida inqilobiy qo’mita tuzildi va qo’zg’olon boshlandi. 1917-yil 27-oktabr oqshomida

Toshkentda boshlangan qo’zg’olon natijasida 1-noyabrga kelib Muvaqqat hukumatning

Turkiston Qo’mitasi ag’darildi. General Korovichenko va Muvaqqat hukumatning Turkiston

Qo’mitasi a’zolari qamoqqa olindi. Toshkentda Sovet hokimiyati o’rnatildi. Turkiston o’lkasida

sovet hokimiyatini o’rnatish jarayoni qonli, fojiali voqealar bilan bog’liq holda kechdi.

Jumladan, Farg’ona viloyatida sovet hokimiyatini o’rnatish jarayonida, Marg’ilonda 7 ming,

Andijonda 6 ming, Namanganda 2 ming begunoh kishilar qirg’in qilindi. Samarqand,

Kattaqo’rg’on, Yangi Buxoro, Termiz va boshqa shaharlarda ham sovet hokimiyati o’rnatildi.

Turkistonda sovet hokimiyati organlarini tuzish vaqtida ham bolshevik yo’lboshchilarning

ulug’davlatchilik va shovinistik siyosati to’la kuch bilan namoyon bo’ldi. 1917-yil 15-22-noyabr

kunlari Toshkentda Turkiston ishchi, askar va dehqon deputatlari sovetlarining Ш O’lka

qurultoyi hokimiyat masalasini o’zboshimchalik va biryoqlamalik bilan hal etdi. Unda bolshevik

Kolesov boshchiligida Turkiston Xalq Komissarlari Soveti tuziladi. Uning tarkibiga 7 bolshevik

va 8 ta so’l eser vakillar kiritildi. Uning tarkibiga butun o’lka aholisining 95 foyizini tashkil

etuvchi yerli millat aholisidan esa birorta ham vakil kiritilmadi.

Vaholanki, oktabr o’zgarishi rahnamosi Lenin imzo chekkan “Rossiya xalqlari huquqlari

Deklaratsiyasi”, “Ezilgan va ekspluatatsiya qilinuvchi xalq huquqlari Deklaratsiyasi”, “Rossiya

va Sharq musulmonlariga” xitobnomasi hamda boshqa hujjatlarda millatlarning ozodligi, erki,

huquqlari rasman e’tirof etilgan edi. Amalda esa ulug’ davlatchilik siyosati yuritildi.

Sovetlar mahalliy aholining asriy orzularini ruyobga chiqarishni emas, balki aksincha uni

har sohada kamsitish, milliy va diniy qadriyatlarini tahqirlash yo’lidan bordilar. Sovet

hokimiyatining mahalliy aholining xususiy mulklarini tortib olish, hamma narsani Sovetlar

manfaatlari yo’lida umumlashtirish yo’lida amalga oshirgan g’ayritabiiy faoliyati pirovard

oqibatda o’lka halqlarining keskin norozilik harakatlarining kuchaya borishiga sabab bo’ldi.

Sovet hokimiyati Turkiston jilovini qo’lga olib, o’zining avval e’lon qilgan balandparvoz

va’dalaridan voz kechib, o’lka xalqlariga qarata olib borgan ikkiyuzlamachilik va munofiqlik

siyosatiga javoban yurtning millatparvar rahnamolari faol harakatga keldilar. 1917-yil 26-

noyabrida Qo’qonda o’lka musulmonlarining IV favqulodda qurultoyi chaqirildi. Unda

Turkiston o’lkasining 5 viloyatidan 200 nafardan ziyodroq vakillar ishtirok etdi. Qurultoy ishida

“Sho’roi Islom”, “Sho’roi Ulamo”, Musulmon harbiylari Sho’rosi, o’lka yahudiylar jamiyati

namoyandalari ham qatnashdilar. Qurultoyda Turkiston Muxtoriyati tuzildi. Bu xususda qabul

qilingan qarorda shunday deyiladi: “Turkistonda yashab turgan turli millatga mansub aholi

Rossiya inqilobi da’vat etgan xalqlarning o’z huquqlarini o’zlari belgilash xususidagi irodasini

namoyon etib, Turkistonni Federativ Rossiya respublikasi tarkibida hududiy jihatdan muxtor deb

e’lon qiladi, shu bilan birga muxtoriyatning qaror topish shakllarini Ta’sis majlisiga havola

etadi”. Shundan so’ng qurultoy “Turkistonda yashab turgan milliy ozchilik aholi huquqlarining

muttasil himoya qilinishini tantanali ravishda e’lon qiladi”.

Yangidan tarkib topayotgan davlat Turkiston Muxtoriyati deb ataladigan bo’ldi. Qurultoyda

Turkiston Muxtoriyatining hokimiyat organi - Muvaqqat Kengash tuzildi. Muvaqqat Kengash

tarkibi 12 kishidan iborat etib belgilandi. Dastlab unga quyidagi nomzodlar kiritildi:

1. M. Tinishpayev - bosh vazir, ichki ishlar vaziri; (Qozoq taraqqiyparvarlari 1917-yil-

dekabrda Orenburgda s’ezd o’tkazib «Alash-O’rda» avtonom Respublikasini tuzdilar, uning

hukumati tarkibiga M.Tinishpayev saylanadi. Shu munosabat bilan M.Tinishpayev «Alash

O’rda» poytaxti Semipalatinskka ketadi.)

2. Islom Shoahmedov - bosh vazir o’rinbosari;

3. Mustafo Cho’qayev tashqi ishlar vaziri (keyinroq bosh vazir);

4. Ubaydulla Xo’jayev - harbiy vazir;

5. Yurali Agayev - yer va suv boyliklari vaziri;

6. Obidjon Mahmudov - oziq-ovqat vaziri;

7. Abdurahmon O’razayev - ichki ishlar vaziri o’rinbosari;

8. Solomon Gertsfeld - moliya vaziri.

Hukumat tarkibiga yevropalik aholi orasidan yana to’rtta vakil kiritilishi belgilab qo’yilgan

edi.

Qurultoyning yana bir katta xizmati, bu uning tomonidan Turkiston Milliy majlisi

(parlamenti) tuzilganligi bo’ldi. Unga “Sho’roi Ulamo” tashkiloti rahbari Sherali Lapin rais etib

saylandi.

Milliy Majlis tarkibiga Muvaqqat Kengash a’zolaridan tashqari o’sha davrning atoqli

arboblari: T. Norbo’tabekov, S. Sharifxo’jayev, Nosirxonto’ra Komolxonto’ra o’g’li, M.

Behbudiy, Alixonto’ra Shokirxonto’ra o’g’li, Sobirjon Yusupov, Odiljon Umarov singari yurt

peshvolari ham saylangan edilar.

Shunday qilib, o’lkaning mo’’tabar millatparvar zotlaridan iborat milliy hokimiyat tashkil

etilib, uning zimmasiga ulug’vor vazifalar yuklandi. Eng muhimi, Turkiston xalqining erki,

mustaqilligini asta-sekin tiklash - bu xalqchil hukumatning bosh vazifasi edi. Shu boisdan ham

o’lkaning millionlab fuqarolari Turkiston Muxtoriyati e’lon qilinganligini katta qoniqish ruhi

bilan qarshi oldilar. 1917-yil-dekabr oyi boshlarida Toshkent, Namangan, Jalolobod, Qo’qon,

Samarqand shaharlari aholisi mitinglar, namoyishlar uyushtirib, muxtoriyatni qizg’in qo’llab-

quvvatlab chiqdilar.

Biroq o’lkada o’rnashib olgan va asosiy boshqaruv jilovini qo’lda ushlab turgan Turkiston

sovet hukumati va uning joylardagi hokimiyat mahkamalari Turkiston muxtoriyati va uning

tarafdorlarini yo’q qilish yo’lini butun choralar bilan o’tkazib bordi.

1917-yil 13-dekabrida Toshkentda muxtoriyatni yoqlab o’tkazilgan katta mitingni zo’rlik

bilan tarqatib yuborilishi, bugina emas, unda sovet kuchlari otgan miltiq va pulemyotlar sadosi

ostida ko’plab qurbonlar berilishi (eski shaharlik 16 kishi otib o’ldirilgan edi) - bu Turkiston

muxtoriyatiga nisbatan uyushtirilgan dastlabki suiqasd edi.

1917-yil 25-dekabr kuni Qo’qonda o’lka musulmon ishchi, askar va dehqonlarining I

favqulodda qurultoyi ish boshladi. Unda 200 ga yaqin kishi ishtirok etdi. Qurultoy muxtoriyatni

har tomonlama quvvatlash, unga moddiy va ma’naviy madad ko’rsatish shiori ostida o’tdi. Unda

Turkiston Muvaqqat Kengashi tarkibini musulmon ishchi, askar va dehqon deputatlari qurultoyi

vakillari hisobiga to’ldirish to’g’risida qaror qilindi. Qurultoy o’zining so’nggi ish kuni - 27-

dekabrda Petrogradga, Xalq Komissarlari Soveti Raisi V.I. Lenin nomiga telegramma yo’lladi.

Unda Turkiston muxtoriyatini e’tirof etish, Toshkent Xalq Komissarlari Sovetiga hokimiyatni

Turkiston muxtoriyati Muvaqqat Kengashiga topshirish to’g’risida farmoyish berish so’ralgan

edi.

Lenin va uning safdoshlari esa ochiq va yashirin tarzda Toshkentda faoliyat yuritayotgan

Turkistondagi sovet hukumati oldiga milliy muxtoriyatni tugatishni vazifa qilib qo’yganligi hech

kimga sir emas. Turkistondagi sovet hokimiyati o’lka muxtoriyati faoliyatini cheklash, uni

butunlay barham toptirishga qaratilgan xoinona yo’l tutdi. Bu manfur maqsadni amalga oshirish

uchun sovetlar hokimiyati tasanufida bo’lgan hamma vositalar ishga solindi. 1918-yil 19-26-

yanvarda bo’lib o’tgan Turkiston o’lka sovetlarining IV s’ezdi Turkiston muxtoriyati

hukumatini, uning a’zolarini qonundan tashqari holatda deb hisobladi va ularning boshliqlarini

qamoqqa olishga qaror qildi.

Buning ustiga Turkiston muxtoriyati o’zini o’zi yetarli darajada himoya qila olish

imkoniyatiga ega bo’lolmadi. Muxtoriyatchilar orasida ko’pgina muhim xayotiy masalalarda

birlik, hamjihatlik, jipslik mavjud emasdi. Unga moddiy, ma’naviy hamda harbiy, moliyaviy

madad ko’rsata oladigan real kuchlar va imkoniyatlar yo’q edi. 1918-yil 18-fevralda «Ulamo»

jamiyati tashabbusi bilan Muxtoriyatda to’ntarish sodir etildi. Mustafo Cho’qayev

boshchiligidagi hukumat ag’darildi. Hukumat boshqaruvi Qo’qon shahar militsiyasi boshlig’i

Kichik Ergashga o’tadi.

Turkiston sovet hukumati 1918-yil 14-fevralida Farg’ona viloyati hududida favqulodda

harbiy holat joriy etdi. Uning Qo’qondagi mahalliy hokimiyati - ishchi va askar deputatlari

soveti 17-fevralda muxtoriyat vakillarini taslim bo’lishga da’vat qildi. Ayni vaqtda Toshkentdan

Perefilev boshchiligida qurollangan ko’p sonli qizil qo’shin olib kelindi va ular darhol ishga

solindi. Qo’qondagi ashaddiy millatchi arman dashnoqlari ham bu bosqinga jalb qilindi.

(Dashnoq - 1890-yilda Tiflisda tashkil etilgan «Dashnaktsutyun» («Ittifoq») arman milliy

partiyasi a’zosi. Dashnoqlarning bir qismi 1915-yilgi turk-arman qrig’inida qo’chib Turkistonga

kelgan edilar.). Ayniqsa 19-21-fevral kunlari Qo’qon xalqi ustiga balo-kazo yog’ildi. Shahar o’t

ichida yondi. Shu tariqa, Turkiston Muxtoriyati mag’lubiyatga uchradi.

Eng dahshatliligi shuki, bu xunrezlik tagida hech bir gunohi bo’lmagan ming- minglab

Qo’qon fuqarosi mislsiz jabr tortdi, behisob qurbonlar berdi. Qo’qonda sovetlar sodir etgan

qonli fojiani sovet davlati arboblaridan biri D. Manjara keyinroq shunday deb e’tirof etgandi:

“Milliy siyosatda yo’l qo’yilgan xatolarimiz tufayli Qo’qon muxtoriyati vujudga keldi. Uni

yo’qotish paytida yana bir xatoga yo’l qo’ydik. Qurol-yarog’i deyarli bo’lmagan

muxtoriyatchilar joylashgan eski shaharni qamal qilish o’rniga, biz to’plardan o’qqa tutdik,

keyin dashnoqlarning qurolli to’dalarini ishga soldik. Natijada talon-taroj, nomusga tegish,

qirg’in boshlandi. Bundan muxtoriyatchilarga aloqasi bo’lmagan tinch aholi katta zarar

ko’rdi”.

TASSRning tuzilishi. Sovet hokimiyati o’zining avvaldan rejalashtirgan sotsialistik

yo’nalishdagi iqtisodiy va siyosiy qayta qurishlar yo’lini izchil amalga oshirishga kirishdi.

Chunonchi, yer to’g’risidagi dekret asosida yerga bo’lgan xususiy mulkchilikni tugatish

boshlandi. Shu maqsadda joylarda yer qo’mitalari tuzildi. Jumladan, 1918-yil kuzida Sirdaryo

viloyatida 51 ta, Samarqand viloyatida 50 ta, Yettisuvda 25 ta shunday qo’mitalar tashkil etildi.

Biroq dehqonlar sovet ma’murlarining yer qo’mitalarini tuzish harakatini keskin norozilik bilan

qarshi oldilar. Shunga qaramasdan bolsheviklar bu yo’lni qat’iy amalga oshirishda davom

etdilar. Buning natijasida o’lkadagi ko’plab miqdordagi yirik mulklar, xususiy yerlar musodara

etildi va milliylashtirildi.

Sovet hukmdorlarining yana bir hiylakorligi va ustamonligi shunda ko’rinadiki, ular

Turkiston muxtoriyati tajribasidan muhim xulosa chiqarib, bu hududda o’ziga xos sovet muxtor

respublikasini tuzishga yo’l tutdilar. Bundan ko’zda tutilgan bosh maqsad - Turkistonning

kelajakda mustaqil, suveren davlat bo’lib, ajralib chiqib ketishiga izn bermaslik edi. Sovetlar

ishlab chiqqan rejaga ko’ra 1918-yilning 20-aprelidan 1-mayigacha Toshkentda bo’lib o’tgan

o’lka Sovetlarining V qurultoyida Turkiston avtonom sovet sotsialistik respublikasi (TASSR)

tuzildi va RSFSR tarkibiga kiritildi. Sinfiylik tamoyillariga asoslangan o’ziga xos davlat

boshqaruvida hokimiyat funksiyalari butunlay sovetlar va ularning organlari ixtiyorida edi.

Qurultoyda respublikaning hokimiyat organlari: Markaziy Ijroiya Qo’mitasi (MIQ) va Xalq

Komissarlari Soveti (XKS) saylandi. MIQning jami 36 a’zosidan atigi 9 nafari mahalliy millat

kishilari edi. Avtonom respublika MIQning raisi etib bolshevik P. A. Kobozev saylandi,

bolshevik F. I. Kolesov boshchiligida 16 kishidan iborat tuzilgan XKS tarkibiga ham 3 nafar

mahalliy aholi vakillari kiritilgan edi, xolos.

1918-yil iyunda 2 ming nafar bolsheviklarni o’z safida birlashtirgan Turkiston Kompartiyasi

tuzildi. 1919-yil-martida Turkiston Kompartiyasi huzurida Turor Risqulov raisligida O’lka

musulmonlari byurosi tuziladi. Musbyuroning organi - «Ishtirokiyun» gazetasi nashr etila

boshlandi, unda Turkiston ma’murlarining shovinistik siyosati fosh etila bordi.

1918-yil oktabrida bo’lgan o’lka sovetlarining VI qurultoyida TASSR Konstitutsiyasi qabul

qilindi. Unda Turkistonni RSFSRning “ajralmas, tarkibiy qismi” ekanligi, o’lka xalqlarining

barcha hayotiy masalalari uning mas’ulligida ekanligi qonunlashtirildi.

Turkistonda sovet hokimiyatining tobora kuchayishi, uning yakkahukmronligining ortib

borishi, o’lka hayotining hamma jabhalarining qattiq markazlashtirilishi, qattiqqo’l iqtisodiy

tadbirlarning o’tkazilishi faqat mahalliy aholi qatlamlarining keskin noroziligiga sabab bo’lib

qolmasdan, boshqa siyosiy muxolifatchi kuchlarni ham harakatga keltirdi.

1919-yil 19-yanvarida harbiy komissar K.Osipov uyushtirgan isyon natijasida Toshkentda

14 nafar Turkiston xalq komissarlarining otib o’ldirilishi ham buning aniq ifodasi bo’lgandi.

Ammo tezlikda o’zlarini o’nglab olishga ulgirgan bolsheviklar vaziyatni o’z foydalariga

o’zgartirib, sovet hokimiyatini yana saqlab qolishga muvaffaq bo’ldi, hokimiyat organlari yangi

kadrlar bilan to’ldirildi. Rahbarlik lavozimlariga mahalliy millat vakillari ham jalb etila bordi.

Moskva sovet Turkistoniga o’z ta’sirini kuchaytirish, uni har tomonlama o’ziga qaram qilish

maqsadida 1919-yil kuzida Toshkentga alohida favqulodda vakolatlar berilgan Turkkomissiya

(Sh. Eliava - rais, V. Bokiy, F. Goloshchekin, V. Kuybishev, M. Frunze, Ya. Rudzutak)ni

yubordi. Uning butun faoliyati TASSR sovet va partiya qurilishi ishlarini jadal sur’atlar bilan

olib borish, yangi tuzumni chuqur ildiz ottirish edi. TASSR hayotida kechayotgan barcha

ijtimoiy - siyosiy, iqtisodiy va madaniy jarayonlar bilan bog’liq eng asosiy masalalarning

birortasi ham Turkkomissiya a’zolarining izmisiz hal etilmas edi.

Bu davrda mahalliy xalq orasidan chiqqan, sovet va partiya qurilishida ancha tajriba

ortirgan, chiniqqan T. Risqulov, N. To’raqulov, A. Rahimboyev, N. Xo’jayev, Q. Otaboyev, A.

Ikromov, S. Segizboyev kabi yurt arboblari u yoki bu rahbariy mansablarda faoliyat yuritgan

bo’lsalar-da, ammo ularning inon-ixtiyori moskvalik hukmdorlar tizginida bo’lgan. Xullas,

Turkkomissiya siymosida TASSR hayotida zo’rlik bilan qaror topdirib borilayotgan bolsheviklar

diktaturasining asl mazmun-mundarijasi mujassamlashgan edi.

Rossiyada 1917-yilda yuz bergan fevral inqilobiy o’zgarishi chorizmning yarim mustamlaka

o’lkalari hisoblangan Xiva xonligi va Buxoro amirligida ham aks-sado bermay qolmadi. Avvalo,

bu tobe davlatlarning Rossiya ta’siridan xalos bo’lishga intilishi ko’zga tashlansa, ikkinchi

tomondan, mahalliy xalqning demokratik erkinliklar va huquqlarga ega bo’lish sari harakatlari

faollashdi.

Jumladan, Xorazmda Yosh xivaliklar harakati xonlikdagi siyosiy vaziyatni o’zgartirish va bir

qator demokratik o’zgarishlarni yuzaga chiqarishga otlandilar. Yosh xivaliklar yetakchilari

ishlab chiqqan manifestda konstitutsion monarxiya tuzish, xonning vakolatlarini cheklash,

iqtisodiyot, ta’lim va madaniy xayot jabhalarini isloh qilish talablari ilgari surilgandi. Xivada

ijtimoiy-siyosiy vaziyat keskin tus olayotganidan cho’chigan Isfandiyorxon (1910-1918) 1917-

yil 5-aprel kuni manifestni imzolashga majbur bo’ldi. Manifest talablariga ko’ra xonlikda

konstitutsion monarxiya tuzumi o’rnatildi. Ayni paytda tarkibi 30-50 kishidan iborat ruhoniylar

va savdo-sanoat ahli vakillaridan saylangan Majlis va Nozirlar Kengashi tuziladi. Ular xalq

vakilligi boshqaruvi organlari sifatida xon hokimiyati vakolatlarini ma’lum darajada chekladi.

Manifestga muvofiq yosh xivaliklarning taniqli rahbari Bobooxun Salimov Majlis raisi,

Matmurodov esa Nozirlar Kengashi raisi etib saylandilar. Xon xazinasi va uni tasarruf qilish

ustidan nazorat o’rnatildi. Xon temir yo’llar qurish, pochta-telegraf o’rnatish, yangi jadid

maktablari ochish to’g’risida va’dalar berdi. Biroq Xiva xoni va uning atrofidagi mutaassib

kuchlar bu demokratik o’zgarishlarni yo’qqa chiqarish, eski tartiblarni qayta tiklash payida

bo’ldilar.

1917-yil-iyuniga kelib Isfandiyorxon Rossiya Muvaqqat hukumatining Xivadagi vakili,

general Mirbadalov yordamiga tayanib, Matmurodov boshliq Yosh xivaliklar rahbarlarini

qamoqqa oladi. Bu partiyaning faoliyati qonundan tashqari deb e’lon qilinadi. Yosh

xivaliklarning ko’plari qo’lga olinib jazolanadi. Qolganlari xonlik hududini tark etadilar.

Xiva xonligining tugatilishi. 1917-yil kuzida Rossiyada ro’y byergan oktabr o’zgarishi,

Turkistonda mustabid sovet hokimiyatining o’rnatilishi davomida Xivada ham demokratik

harakat yangi bosqichga qadam qo’yadi. Demokratik kuchlar, aholining kambag’al tabaqalari

faol harakatga kela bordilar. Qo’ng’irot, Ko’hna Urganch, Xojayli, Taxta, Porsu bekliklarida

mahalliy aholi qat’iy harakatlarga chiqdi. Buning ustiga mamlakatni boshqara olmay qolgan

xonning 1918-yil yanvarida turkmanlar sardori Junaidxonni Xivaga chaqirishi va uni bosh

qo’mondon etib tayinlanishi ham vaziyatni yanada chigallashtirib yubordi. Junaidxon tez orada

Isfandiyorxonni qatl ettirib, o’rniga uning tog’asi, irodasiz Said Abdullani nomiga xon qilib

ko’tarib, amalda yakka hukmdor bo’lib oldi. Junaidxonning harbiy diktaturasi zulmidan og’ir

aziyat chekkan ko’plab aholi qo’shni Turkistonga qochib o’ta boshladi. Ularning ko’plari

Sovetlar tayyorlagan qizil qo’shinlar safini to’ldirib bordi. Bularniig hammasi Sovetlarga qo’l

keldi. Shu zaylda ularga qarashli Amudaryo bo’limida (Turtko’lda) N. A. Shaydakov va N. M.

Shcherbakov boshchiligida shimoliy va janubiy harbiy dastalar tuzilib, xonlik tuzumini

ag’darishga shay qilib qo’yildi. Darhaqiqat, Turkiston sovet rahnamolari yo’l-yo’riqlari asosida

harakatga kelgan qizil qo’shinlar va shuningdek, o’zbek va turkman aholisidan tashkil topgan

qo’zg’olon dastalari 1919-yil dekabri oxirlaridan Junaidxon rejimiga qarshi harbiy yurish

boshlaydilar. Bu kuchlar Junaidga ketma-ket zarbalar berib, birin-ketin xonlik hududlarini qo’lga

kiritib bordilar. 1920-yil 2-fevralda Xiva egallandi.

Junaidxon qolgan-qutgan qo’shini bilan Qoraqum sahrosiga chekinadi. Qo’g’irchoq xon

Said Abdullo taxtdan voz kechadi. Shu tariqa, sovetlar kuchi bilan Xiva xonligi ag’darildi va 5

kishidan iborat Inqilobiy qo’mita tuzildi. Uning tarkibiga Yosh xivaliklar va turkman urug’-

qabilalaridan vakillar kiritildi. Inqilobiy qo’mita raisi etib Yosh xivaliklar rahbari

D.Sultonmurodov saylandi. Tez orda Yosh xivaliklar ishlab chiqqan manifest e’lon qilinadi.

1920-yilning 27-30-aprel kunlari Xivada bo’lib o’tgan xalq vakillari Butunxorazm qurultoyi

xonlik tugatilganligi va yangidan Xorazm Xalq Sovet Respublikasi tuzilganligini e’lon qildi.

Qurultoy XXSRning muvaqqat Konstitutsiyasini qabul qildi. Qurultoy shuningdek 15 kishidan

iborat hukumat - Xalq Nozirlar Kengashini sayladi. Yosh xivaliklar rahbarlaridan Polvonniyoz

Yusupov uning birinchi raisi bo’ldi. Tez orada (iyunda) Rossiya bolshevik rahbarlari ko’magida

Xorazm Kompartiyasi tashkil etilib, uning hukmronlik mavqei hayotda tayin etib borildi. Sovet

Rossiyasi ayni paytda yangi tug’ilgan Xorazm Xalq Sovet Respublikasini o’z ta’sir doirasiga

olish maqsadida 1920-yil 13-sentabrda XXSR bilan ittifoq shartnomasini tuzadi. Bu shartnoma

bilan birga ikkala respublika o’rtasida imzolangan xarbiy-siyosiy va iqtisodiy kelishuvlar asosida

Xorazm Xalq Sovet Respublikasiga sovet Rossiyasi tomonidan tegishli harbiy, iqtisodiy va

madaniy yordam ko’rsatish ko’zda tutilgan edi. Biroq “katta og’a”ning bunday yordami zamirida

Xorazm Xalq Sovet Respublikasining ichki ishlariga aralashish, uning siyosatini o’z

manfaatlariga bo’ysundirish maqsadlari yotardi. Faqatgina 1921-yil davomida Xorazm Xalq

Sovet Respublikasida uch-marta (mart,-sentabr,-noyabrda) hukumat o’zgarishi yasalib,

Moskvaga ma’qul kelmagan uning tarkibi o’zgartirildi. O’z xalqining milliy manfaatlarini

ko’zlab siyosat yuritgan Polvonniyoz Yusupov, M. Ibniyaminov, O. Muhammadrahimov bosh

bo’lgan hukumat tarkiblari bekor qilindi, ularning rahbarlari asossiz qoralandi, so’ngra turli

jazolarga giriftor etildi.

1923-yil oktabrida bo’lib o’tgan IV Butunxorazm Sovetlari Qurultoyi Xorazm Xalq Sovet

Respublikasini Xorazm Sovet Sotsialistik Respublikasi deb e’lon qildi va respublikaning yangi

konstitutspyasini qabul qildi. Unda Xorazmda Sovetlar rahbarligida amalga oshirilgan jiddiy

o’zgarishlar orqasida bu respublika endilikda o’z taraqqiyotining yangi, sotsialistik bosqichiga

kirganligi alohida ta’kidlandi. Konstitutsiya yerga bo’lgan xususiy mulkchilikni bekor qildi,

barcha erlar umumxalq mulki deb e’lon etildi. Vaqf mulklari maorif nozirligi ixtiyoriga olindi.

Xorazm xalqlarining xohish-irodasiga zid tarzda amalga oshirilgan bu xil tadbirlar va eng

asosiysi, respublikani boshqarish jilovini tobora Sovetlar hukmronligi qo’l ostiga o’tib borishi,

pirovardida voha aholisining umumiy noroziligining kuchayib borishiga sabab bo’ldi.

Buxoro amirligining ag’darilishi. Buxoro amirligida ham ijtimoiy-siyosiy vaziyat Xiva

xonligidagiga o’xshash tarzda kechdi. Amirlik ham Rossiyaga tobe, vassal davlat edi. Ichki

siyosatda mustaqil bo’lgan amirning mutlaq hokimiyati hukm surib, bundan oddiy xalq ommasi

behad zulm tortib kelardi. XX asr boshlarida bu yerda ham amirlik tuzumiga qarshi demokratik

harakatlar yuzaga kela bordi. Mamlakatning ilg’or, taraqiyparvar ziyoli yoshlaridan tashkil

topgan Yosh buxoroliklar tashkiloti bu harakatlarga yetakchilik qildilar. O’z saflarida Abduvohid

Burhonov, Fayzulla Xo’jayev, Abdurauf Fitrat, Sadriddin Ayniy, Muhitdin Mansurov,

Po’latxo’ja Usmonxo’jayev kabi yurt fidoyilarini birlashtirgan Yosh buxoroliklar harakati keng

xalq manfaatlari foydasiga muhim siyosiy o’zgarishlarni ro’yobga chiqarishga intilganlar. Ular

ishlab chiqqan islohotlar loyihasida mamlakatda konstitutsion monarxiya tuzumi o’rnatish,

ijtimoiy-siyosiy erkinliklar joriy qilish, maorif ishini yaxshilash masalalariga alohida urg’u

berilgandi.

Keng xalq ommasi tazyiqi va Yosh buxoroliklar islohiy talablari asosida amir 1917-yil 7-

aprelida ba’zi yon berishlarga borib manifest chiqarishga majbur bo’ladi. Manifestda soliqlarni

tartibga solish, turli ijtimoiy tabaqalar vakillaridan iborat Majlis qilish, maorif, tibbiyot, sud

tizimlarini yaxshilash, ma’muriy boshqarish ishlarini takomillashtirish kabi qator va’dalar

berildi.

Biroq amirlikning mutaassib, hukmron doiralari tish-tirnoqlari bilan bunga qarshilik

ko’rsatdilar. Ular islohot tarafdorlariga nisbatan ochiqdan-ochiq shahar ko’chalarida qirg’in

uyushtirdilar. Ko’plab islohotchilar Buxoroni tark etishga majbur bo’ldilar. Bu gal amir

tarafdorlarining qo’li baland keldi.

Turkistonda mustabid sovet hokimiyatining o’rnatilishi Buxoro amirligi uchun ham jiddiy

siyosiy vaziyatni vujudga keltirdi. Negaki, sotsialistik inqilob g’oyasini boshqalarga yoyishga

intilgan bolsheviklar chegaradosh Buxoroni o’z mo’ljaliga olgandilar. Xususan 1918-yil martida

“Kolesov voqeasi” nomi bilan tarixga kirgan qonli voqea bunga aniq misol bo’la oladi.

Turkiston sovet respublikasi hukumati raisi F. I. Kolesov Buxoroga ochiq tazyiq o’tkazib, 1918-

yil 2-martida Kogon temir yo’li yoqalab qizil qo’shinlar interventsiyasini uyushtirdi. Bunga

javoban Buxoro amiri xalqni g’azovotga chorlab, o’z qo’shinlari va g’azabga kelgan aholini

urushga safarbar etdi. Oqibatida Kolesov xuruji sharmandalarcha mag’lub bo’ldi. Bu esa amir va

uning arkoni davlatiga barcha demokratik kuchlardan qonli o’ch olishi uchun bahona bo’ldi.

Ayniqsa Yosh buxoroliklar ayovsiz qirg’in qilindi. Bolsheviklarinipg bu avantyurasi Yosh

buxoroliklar uchun g’oyatda qimmatga tushdi. F.Xo’jayevning guvohlik berishicha, bu qirg’inda

Yosh buxoroliklar, ularning tarafdorlaridan 1,5 ming kishi qurbon bo’ladi.

Biroq shunga qaramay sovet mutasaddilari Buxoroda sun’iy inqilob tayyorlash, buning

uchun Turkistondan panoh topgan ko’p sonli buxorolik muhojirlarni ishga solish, ulardan

ko’plab inqilobchi kuchlar etishtirish va ularni tashkillashtirish harakatida bo’ldilar. 1918-yil-

sentabrida Toshkentda Buxoro muhojirlari tomonidan Buxoro kompartiyasi va uning Markaziy

Qo’mitasi tuziladi (uning raisi A. Yoqubov, o’rinbosari M. Qulmuhammedov). 1920-yil

yanvarida Toshkentda F. Xo’jayev boshchiligida “Yosh buxorolik inqilobchilar partiyasining

Turkiston Markaziy byurosi” tashkil etiladi va Turkkomissiya, RSFSR hukumati tomonidan

e’tirof etiladi.

Yosh buxoroliklar partiyasi ishlab chiqqan dasturda tez vaqt ichida despotik tuzumni

tugatish, mamlakatda demokratik respublika tuzish va keng xalq ommasining tub manfaatlarini

ko’zlab ko’plab ijtimoiy-demokratik o’zgarishlarni amalga oshirish vazifalari bayon etilgan edi.

Yosh buxoroliklar tashabbusi bilan 1920-yil-iyundan Toshkentda chiqa boshlagan

«Uchqun» gazetasida ham ilg’or demokratik g’oyalar ilgari surildi. Buxoro xalqi amirning

hokimi mutlaq tuzumini ag’darib tashlash uchun faol kurashga da’vat etib borildi.

Sovet hokimiyatining asl maqsadi Buxoro amirligini ag’darish edi. Uning rasmiy hujjatlari,

ko’rsatmalarida amirlikka qarshi kurash quyidan, mahalliy kuchlar tomonidan boshlanishi

uqdirilgan edi. Shu bilan birga amirlikni ag’darish uchun zarur harbiy tayyorgarlik ham ko’rildi.

M.Frunze boshliq Turkiston fronti qo’mondonligi tomonidan 1920-yil-iyun o’rtalaridayoq

zamonaviy qurol-aslahalar bilan qurollangan qizil qo’shinlar Buxoro chegaralariga keltirib

qo’yilgan edi. Ayni paytda amirlikni ag’darish uchun M.Frunze, V.Kuybishev, N.To’raqulov,

N.Husainov, F.Xo’jayevlar tarkibida harbiy-inqilobiy byuro tashkil etiladi.

1920-yil 29-avgustda Chorjuyda amir tuzumiga qarshi g’alayon boshlandi va Beshim Sardor

boshchiligidagi kuchlar avvaldan belgilangan kelishuvga binoan darhol sovet hukumatidan

«yordam so’rab» murojaat qiladi. Bu sovet qo’shinlarining Buxoroga qarshi urush harakatlarini

boshlashiga bahona bo’ladi.

Rasmiy ma’lumotlarga ko’ra, sovet qo’shini ixtiyorida shu davrda 10 ming qizil askar, 40 ta

to’p, 230 ga yaqin pulemyot, 10 ta zixrli avtomobil, 5 ta zixrli poyezd va 12 ta samolyot bor edi.

Shuningdek, Turkiston fronti qo’shini bilan birga hujum harakatlarida 5 ming kishiga yaqin

buxorolik “inqilobchi tuzilmalar” ham ishtirok etdilar.

Amir lashkari son jihatidan ko’p bo’lgani bilan (20 mingga yaqin), biroq uning qurollanish

darajasi qizillarga nisbatan ancha zaif holda edi. Hujumga tashlangan sovet qo’shinlari

amirlikning Chorjuy, Qarshi, Kitob, Shahrisabz va boshqa hududlarini egallab, Buxoroga tomon

siljib bordilar. Buxoro va uning aholisi sovetlar hujumi chog’ida mislsiz zarar ko’rdi. Shahar

ko’p bor havodan bombardimon qilindi. Uning ko’plab noyob osori atiqalari, tarixiy obidalari

vayron etildi.

Amir Olimxon 1920-yil 2-sentabrda Buxoroni tark etishga majbur bo’ldi. Poytaxt sovet

qo’shinlari tomonidan egallangach, hokimiyat Muvaqqat Butunbuxoro Inqilobiy qo’mitasi

qo’liga o’tdi. 1920-yil 14-sentabrda BKP MQ va Muvaqqat Butunbuxoro Inqilobiy

qo’mitasining birlashgan majlisi bo’ldi. Majlisda A.Muhitdinov boshchiligida qonun chiqaruvchi

oliy organ - Butunbuxoro Inqilobiy qo’mitasi va Fayzulla Xo’jayev raisligida Xalq Nozirlar

Kengashi (hukumat) tuzildi. O’sha yilning 6-8-oktabr kunlarida I Butunbuxoro qurultoyi bo’lib

o’tdi. Unda Buxoro Xalq Sovet Respublikasi tashkil etilganligi e’lon qilindi.

1921-yil 4-martda Moskvada BXSR va RSFSR o’rtasida Ittifoq shartnomasi va iqtisodiy

bitim imzolandi. Bu esa Rossiya Federatsiyasi va uning Turkistondagi vakolatli namoyandalariga

Buxoro Respublikasi ichki ishlariga bevosita aralashish, u yerdagi o’zgarishlarni nazorat etish va

uni aniq sotsialistik maqsadlar sari yo’naltirish uchun keng imkoniyatlar ochib berdi.

Shuningdek, Buxoro Xalq Sovet respublikasining asosiy rahbar tashkiloti - Buxoro Kompartiyasi

RKP (b) ning viloyat tashkiloti maqomida faoliyat yuritardi.

RKP (b) MQ 1922-yil mayida “Turkiston-Buxoro ishlari haqida” qaror qabul qildi. Unda

O’rta Osiyoda, jumladan, Buxoroda jadallik bilan “sotsialistik tuzumni mustahkamlash” qat’iy

uqtirildi. Shuningdek, RKP (b) MQ ning 1923-yil 12-iyunda qabul qilgan Buxoro masalasiga

doir maxsus qarori ham bu davlatning ichki ishlariga qo’pollik bilan aralashish edi. Negaki, unda

Buxoroning rivojlanish jarayonini “sotsialistik izga” burib yuborish maqsadi ko’zda tutilgandi.

Buxoro xalqining tub milliy manfaatlari yo’lida fidoyilik bilan faoliyat yuritgan, inqilobiy

harakatlarning faol ishtirokchilaridan bo’lgan

A.Fitrat, M.Aminov, Otaxo’jayev, Yoqubzoda va boshqalar Moskva vakillarining talabi

bilan respublika hukumati tarkibidan chetlatildi. Buxoro XSRning 1921-yil sentabrida qabul

qilingan Konstitutsiyasi ham RSFSR Konstituttsiyasi andozasida tuzilgan edi. Hukmron Markaz

tashabbusi bilan 1923-yil martida O’rta Osiyo Iqtisodiy Kengashining tuziliish va uning

tarkibiga Buxoro XSRning ham jalb qilinishi bu uning iqtisodiy mustaqilligining asta-sekin

qo’ldan boy berib borilishiga sabab bo’ldi. Moskva tazyiqi ostida bu hududda sotsialistik

o’zgarishlar izchil amalga oshirilib borildi. 1924-yil 18-20-sentabrda bo’lib o’tgan V

Butunbuxoro qurultoyi BXSRni Buxoro Sovet Sotsialistik Respublikasi deb e’lon qildi. Nihoyat,

1924-yilda o’tkazilgan milliy-davlat chegaralanishi natijasida uning hududlari O’zbekiston va

Turkmaniston Sovet sotsialistik respublikalari tarkibiga qo’shib yuborildi, Buxoro davlat sifatida

tugatildi.

Sovet hokimiyatiga qarshi ko’tarilgan bu qurolli harakatning mazmun mohiyatini sovet

mustamlakachilari muttasil buzib, soxtalashtirib keldilar. Uni sovet tarixshunosligida

«bosmachilar harakati», «aksilinqilobiy kuchlar bosqini», «bir to’da yurt buzg’unchilari

harakati» singari nomlarda ta’riflab kelindi. Biroq tarixiy haqiqat milliy istiqlol sharofati bilan

to’liq tiklanib, o’z haqqoniy, xolis bahosini topdi. Bu harakat sovetlar mafkurasi to’qib chiqargan

shunchaki «bosmachilar» harakati emas, balki sovet hokimiyatining zo’ravonlikka asoslangan

siyosati va amaliyotiga qarshilik ko’rsatish harakatidir.

Xo’sh, bu harakatning Turkiston zaminida yuzaga kelishining muhim ijtimoiy omillari, sabablari

nimalardan iborat edi? Nega 1918-yil bahoridan Farg’ona vodiysida boshlangan bu qurolli harakat

asta-sekin alanga olib, Turkiston (O ’zbekiston)ning keng hududlari bo ’ylab yoyildi?

Xalqimiz 1917-yilda sodir etilgan fevral va oktabr o’zgarishlariga katta umidvorlik bilan

ko’z tikkandilar. Ular ilg’or jadidchilik harakati rahnamoligida Rossiyada rivojlanib borayotgan

inqilobiy-demokratik harakatlardan foydalanib, erk, ozodlikni qo’lga kiritmoqchi, o’lka

xalqlarini mustaqillikka olib chiqmoqchi bo’lgandilar. Makkor bolshevik yo’lboshchilarning

oktabr o’zgarishi arafasida va undan keyin e’lon qilgan millatlar erki, mustaqilligini tan olgan

rasmiy hujjatlari Turkiston xalqlarida o’z orzu-umidlarimiz ro’yobga chiqadi, milliy

mustaqilligimiz qaror topadi, degan umid tug’dirgan edi.

Biroq sovet hokimiyati o’rnatilib, mustahkamlana borgan sayin bolsheviklar dohiylarining

ikkiyuzlamachilik, munofiqlik qiyofasi ham ochilib bordi. Ularning byergan balandparvoz

va’dalaridan qaytishi, mahalliy xalqlarni siyosiy faoliyatdan oshkora chetlatishi, joylarda sovet

tuzumini o’rnatishda zo’ravonlikning avjga minishi mahalliy aholi noroziligining oshishiga

sabab bo’ldi.

Mahalliy xalqqa butunlay yot kommunistik mafkurani bayroq qilib olgan sovet zulmkorlari

aholining milliy qadriyatlari, udumlari, diniy e’tiqodini tahqirlash, masjid, madrasalar,

ziyoratgoh joylarni oyoq-osti qilish, noyob ma’naviy bisotlarni talash, dindorlarni ta’qibu

quvg’in ostiga olish kabi nomaqbul ishlari aholi nafratini kuchaytirdi.

O’lka xalqlarining xohish-irodasi bilan vujudga kelib, ularning milliy manfaatlari yo’lida ilk

qadamlar qo’yib borayotgan Turkiston Muxtoriyatini qonga belanishi, yurt farzandlarining

qirg’in qilinishi, Qo’qon shahri va uning atrofidagi qishloqlar aholisining ayovsiz xunrezlik va

talon-tarojlikka duchor etilishi butun Turkistonni mustabid sovet hokimiyatiga qarshi oyoqqa

turg’izdi.

Sovet hokimiyatining aholining xususiy mulkini tortib olib, davlat tasarrufiga olishga

qaratilgan iqtisodiy siyosati odamlarning sovet tuzumiga nisbatan kuchayib borayotgan nafrat-

g’azabiga so’nggi tomchi bo’lib qo’shildi.

Yuz minglab millatparvar, vatanparvar yurt kishilarini qo’lda qurol bilan sovetlar

zo’ravonligiga qarshi kurashi boshlanib ketdi.

Farg’ona vodiysida qurolli harakat. O’lkada boshlangan sovet hokimiyatiga qarshi qurolli

harakatning eng dastlabkisi Farg’ona vodiysida boshlandi. Bu harakatga xalq orasidan yetishib

chiqqan, uning g’am-alami, orzu-armoni, maqsad- intilishlariga hamdard va sherik bo’lgan

Kichik va Katta Ergash, Madaminbek, Shermuhammadbek, Xolxo’ja Eshon, Islom Pahlovon,

Rahmonqul, To’ychi, Aliyor qo’rboshilar singari taniqli rahnomolar yetakchilik qildilar. 1918-yil

bahoridan vodiyning turli joylarida 40 dan ziyod qo’rboshi dastalari faoliyat ko’rsata boshladi.

Jumladan, Madaminbek Skobelev (Farg’ona) uyezdida, Shermuhammadbek Marg’ilon

atroflarida, Omon Polvon, Rahmonqul Namangan uyezdida, Parpi qo’rboshi Andijon atrofida,

Kichik va Katta Ergashlar Qo’qon atrofida, Jonibek qozi O’zgan tomonda, Muhiddinbek

Novqatda harakat qilmoqda edilar.

Kichik Ergash qizillar qo’shini bilan bo’lgan jangda halok bo’lganidan so’ng (1918-yil

fevral) Qo’qon uyezdi tevaragidagi qurolli harakatga Mulla (Katta) Ergash boshchilik qila

boshladi. U o’zining faol harakati, xalq rahnomosiga xos sifatlari bilan tez orada butun vodiydagi

ozodlik kurashining tanilgan yetakchisiga aylandi. 1918-yil kuziga kelib uning qo’l ostida har

birida 20 tadan 1800 nafargacha yigiti bo’lgan 70 ta qo’rboshi dastalari harakat qilayotgandi.

Ulardagi jangchilarning umumiy soni 15 mingtaga yetardi. Madaminbekning 5 ming,

Shermuhammadbekning 6 ming, Xolxo’janing 3 mingdan ziyod, Parpi qo’rboshining 3,6 ming,

Jonibekning 5,7 ming, Muhiddinbekning 4,5 ming jangovor yigitlari ozodlik kurashiga otlangan

edilar. Umumiy maqsad va vazifalarni birgalikda aniqlash, asosiy harakatlarni muvofiqlashtirish

yo’li bilangina tish-tirnog’igacha qurollangan sovet qo’shinlarini yengish, yurt mustaqilligini

ko’lga kiritish mumkin edi. Shu bois bu jangu jadal davrlarda qo’rboshilarning bir necha bor

qurultoylari chaqirilib, ularda muhim hayotiy masalalar muhokama qilinadi. Dastlab shunday

qurultoy 1918-yil martida Qo’qon uyezdining Bachqir qishlog’ida o’tkazildi. Unda Katta Ergash

butun Farg’ona vodiysi harakatining rahbari etib saylandi. Unga qo’shinlarning bosh

qo’mondoni - «Amir al-Muslimin» unvoni beriladi. Madaminbek va Shermuhammadbek esa

uning o’rinbosarlari etib saylandilar. Harakat ko’lamining o’sib, kengayib borishi, uning

saflariga yangi ijtimoiy tabaqalar vakillarining qo’shilishi, tabiiy suratda uning oldiga ulkan

mas’ul vazifalarni, yangi muammolarni keltirib chiqara bordi. Ularni hal etish esa kurash

rahnamolaridan katta matonat, kuchli iroda, yuksak harbiy mahorat, tashkilotchilik kobiliyati va

uzoqni ko’ra bilishlik salohiyatini namoyon qilishni toqoza etardi. Farg’ona qo’rboshilari ichida

Madaminbek Ahmadbek o’g’ligina mana shunday noyob fazilatlar sohibi ekanligi bilan ajralib

turardi. Navqiron yoshda bo’lishiga qaramasdan katta hayot va kurash tajribasi boy, yurt kezgan,

yuksak harbiy sarkardalik iste’dodiga ega Madaminbek ( 1892-1920) tez orada vodiy

kurashchilari sardoriga aylanadi. Sovetlarning rasmiy hujjatlaridan birida ta’kidlanishicha, «o’z

oldiga sovet hokimiyatini ag’darish va Farg’ona muxtoriyatini tiklash vazifasini qo’ygan

Madaminbek tadbirkor siyosatchi va uddaburon tashkilotchi fazilatlariga ega edi».

Darhaqiqat, Madaminbek o’zining qattiqqo’l siyosati, tashkilotchilik faoliyati va eng

muhimi, o’lkada kechayotgan ijtimoiy - siyosiy va harbiy vaziyatni to’g’ri baholay olishi bilan

ajralib turardi. Buning ustiga mavjud vaziyatga muvofiq keladigan amaliy harakatlarni qo’llay

olishi, sarfdoshlariga o’z ta’sirini o’tkaza olishi ham uning ko’p o’tmay butun Farg’ona

qo’rboshilarining nufuzli rahbariga aylantirgan edi. 1919-yilning o’rtalariga kelib uning

yigitlarining soni 25 ming kishidan oshardi. Skoblev, Marg’ilon, Andijon, Namangan, O’sh kabi

hududlarda harakat qilayotgan taniqli qo’rboshilar, ularning jangchilari Madaminbekning yashil

bayrog’i ostiga birlashayotgan edilar. Madaminbekning xalq lashkarlari ayniqsa 1919-yilning

birinchi yarmida sovet qo’shinlariga qarshi bir qator sezilarli zarbalar berdilar. Chunonchi,

yanvarda Marg’ilon, fevralda Skoblev va Chust shaharlarini vaqtincha egallanishi, mahalliy xalq

manfaatiga javob beradigan bir qator muhim amaliy tadbirlarning o’tkazilishi uning obro’sini

yanada ko’tarib yubordi. 1919-yil aprel oyida Madaminbek yigitlari Namangan va Qo’qon

shaharlari atroflaridagi janglarda g’olib keldilar. «Madaminbek turli siyosiy oqimdagi kishilarni

birlashtira oladi. Shuning uchun ham hech qaysi qo’rboshi uningchalik kuch-qudratga ega

bo’lmagan edi», deb yozgandi uning muxoliflaridan biri o’sha kezlarda.

Sovet hokimiyatiga qarshi harakatning ijtimoiy tarkibini kuzatarkanmiz, bunda aholining

sovet tuzumidan norozi bo’lgan, turli-tuman ijtimoiy qatlamlari, chunonchi, dehqonlar,

hunarmandalar, kosiblar, batraklar, mardikorlar, ziyolilar, dindorlar, ruhoniylar, mahalliy boylar

u yoki bu darajada faol ishtirok etganligi ayon bo’ladi.

Xususan, sovet hokimiyati organlarining mahalliy aholiga nisbatan yuritgan o’ta

millatchilik, shovinistik va bosqinchilik siyosati uni oqibatda bu tuzum dushmaniga aylantirdi va

o’z erki, huquqi, ozodligini ximoya qilib kurashga qalqitdi. Farg’ona fronti qo’mondoni M.

Frunzedek zot ham: «.... Bu yerdagi sovet hokimiyati ilk tuzilishi davrida rus va yerli ishchi,

dehqon ommalarini o’ziga tortish o’rniga, mehnatkash xalqni o’zidan uzoqlashtirish uchun

ko’lidan kelgancha harakat qildi. Ishlab chiqarishning natsionalizatsiya qilinishida faqat

burjuaziyaning mulki emas, balki o’rta hol dehqonlarniki ham tortib olindi. Bu yerda

harakat qilgan qizil askar qismlari, inqilobni himoya qilgan ba’zi rahbarlar yerli mehnatkash

xalqning tub manfaatlari bilan hisoblashmadi, uning arzu-dodiga quloq solmadi. Bosmachilik

harakati shu asosda vujudga keldi. Bosmachilik - oddiy qaroqchilar emas. Shunda ularni tez

yo’q qilish mumkin bo’lardi», deb e’tirof qilgan edi.

TASSR XKK raisi K. Otaboyev 1922-yil iyulida Turkiston MIQ 4-plenumida so’zlagan

nutqida bu harakatni xalq ko’zg’oloni sifatida baholagan edi: «Biz 4-yil davomida bu harakatga

hatto to’g’ri baho berishni ham bilmadik, u xalq ko’zg’oloni bo’lgani holda bosmachilik deb atadik.

Bosmachilik mohiyatan talonchilik degan ma’noni anglatadi, bizning ushbu harakatga bergan

noto’g’ri ta’rifimiz masalani hal etishda noto’g’ri yondashuvlarga olib keldi. Va alaloqibat 4-yil

davomida biz bu harakatning biron bir jihatini tugata olmadik».

Sovet rahbarlarining bu e’tiroflari sovetlarga qarshi harakatning nechog’lik o’lkaning

hayotiy qon tomirlariga daxl qilganini, uni larzaga keltirganini yaqqol tasdiq etadi.

Farg’onaning bechorahol xalqi o’z xalaskorlarini butun choralar bilan qo’llab- quvvatlashda

davom etdi. Harakat safi doimo yangi kuchlar hisobiga to’lib bordi. Vodiy qo’rboshilarining

birlashish, qo’shilish sari harakatlari ham sezilarli tus olib bordi. 1919-yil kuziga kelib

Madaminbek lashkarlarining jangovorlik harakatlari keng hududlarga yoyildi. Bu davrga kelib

Monstrovning rus krestyanlari (dehqonlari)dan tashkil topgan ancha ta’sirli harbiy qismlari

Madaminbek kuchlari bilan birlashdi. Bu hol xalq kurashining nafaqat ijtimoiy tarkibiga, balki

ayni chog’da milliy tarkibiga ham sezilarli ta’sir ko’rsatar, uning maqsad-vazifalariga yangicha

yondashishni taqozo etardi. Gap shundaki, bunga qadar sovetlarga qarshi harakat saflarida

o’zbeklar, tojiklar, qozoqlar, qirg’izlar, turkmanlar, uyg’urlar va qoraqalpoqlar singari yerli

millat kishilari kurashib kelayotgan bo’lsalar, endilikda unga sovetlar siyosatidan keskin norozi

bo’lgan rus dehqonlari ham qo’shilgan edilar. Harakat tarkibidagi bu o’zgarish 1919-yil

oktabrida Pomirning Ergashtom ovulida Madaminbek tarafdorlari tashabbusi bilan tuzilgan

«Farg’ona Muvaqqat Muxtoriyat hukumati» tuzilishida ham o’z ifodasini topgandi. Hukumat

tarkibi 24 kishidan iborat bo’lib, uning 16 vakilini musulmonlar va 8 nafarini ruslar tashkil

etardi. Farg’ona hukumati boshlig’i va musulmon qo’shinlari bosh qo’mondoni etib

Madaminbek saylangan edi. Biroq afsuslanarli jihati shundaki, mazkur Muvaqqat hukumat o’z

faoliyatini amalda uddalay olmadi. Buning boisi birinchidan, uning mutasaddilarining boshi

urush harakatlaridan chiqmadi. Ikkinchidan, u biror bir xorijiy davlat bilan diplomatik aloqa

o’rnatish imkoniyatiga ega bo’lolmadi. Bu esa, tabiiyki, uning o’z qobig’iga o’ralib, amaliy

faoliyat yuritishiga imkon bermadi.

1919-yil oktabr oyi oxirlarida Andijonga yaqin Oyimqishloqda to’plangan vodiy

qo’rboshilarining qurultoyida vodiyda harakat qilayotgan 150 taga yaqin jangovor qismlarni o’z

ta’sirida ushlab turgan 4 yirik lashkarboshi: Madaminbek, Ergash, Shermuhammadbek, Xolxo’ja

Eshon qo’shinlarini birlashtirishga kelishildi. Qurultoyda islom qo’shinlarining bosh qo’mondoni

- «Amir al-muslimin» etib Madaminbek saylandi. Biroq bu kelishuv, ahdlashuv ham mustahkam

bo’lib chiqmadi. Ular o’rtasidagi sansolarlik, o’zaro ichki ziddiyatlar o’z salbiy ta’sirini

ko’rsatmasdan qolmadi. Masalan, Xolxo’ja tez orada o’z kuchlarini ajratib, mustaqil faoliyat

ko’rsata boshladi. Vodiydagi jangovar harakatlarning keyingi borishi tashabbusning ko’proq

tajovuzkor sovet qo’shinlari qo’liga o’tishiga, xalq ozodlik kurashining pasayib, so’nib borishiga

olib keldi. O’lkada mustahkamlanib olishga ulgurgan bolsheviklar hokimiyati Markazdan yetarli

darajada harbiy kuch, qurol-yarog’ olib, son-sanoqsiz harbiy mutaxassislarni jalb qilib, ularni

Farg’ona frontiga yo’llash, xalq lashkarlaridan qonli o’ch olishga safarbar qildi. 1920-yil

boshlarida sovet qo’shinlari Ergash, Madaminbek, Shermuhammadbek va Xolxo’ja kuchlariga

sezilarli zarbalar berdilar. Jumladan, 1920-yil yanvarida qizillar Ergash kuchlariga zarba berib,

uning tayanch markazi - Bachqirni egalladi. Xuddi shu vaqtda sovet qo’shini Monstrovning

dehqonlar armiyasini tor-mor etib, Gulcha qal’asini ishg’ol etdi. Monstrovning o’zi asir olindi.

Shuningdek, fevralda Garbuva-Qoratepa-Shahrixon yo’nalishida qizil qo’shinlar

Shermuhammadbek lashkariga kuchli zarba berdi. Buning natijasida Shermuhammadbek

yengilib, Oloy vodiysi tomon chekindi. Ayni paytda qizillar Norin va Qoradaryoning qo’shilish

joyida Madaminbek askarlariga qarshi muvafaqqiyatli jang qilib, unga katta talafot yetkazdilar.

Sovet qo’shinlari qo’mondonlari vodiydagi qarshilik ko’satish harakatini siyosiy kelishuv

yo’li bilan to’xtatish choralarini ham ko’rdilar. Ular qo’rboshilarga vakil yuborib sulh tuzishni

taklif qildilar. Og’ir, murakkab voqealar sharoitida ba’zi qo’rboshilarning sovetlar tomoni bilan

kelishuv yo’liga borishi tushunarlidir. Chunonchi, Madaminbek 1920-yil martida sovet

qo’mondonligi bilan muzokara olib boradi va sulh imzolab o’z harakatlarini to’xtatadi. Bu sulh

shartlariga asosan Madaminbek va uning 1200 nafardan ziyod askar yigitlarining daxlsizligi, o’z

qurol-yarog’lariga ega bo’lishi, kerak bo’lganda ularning vodiyda tinchlik, barqarorlik

o’rnatishda faol ishtirok etishi ta’kidlangan edi. Garchand sulhning bir qator shartlari keyinroq

sovet qo’mondonligining makkorona xatti-harakati bilan o’zgartirilgan bo’lsa-da, biroq

Madaminbek bu kelishuvga, uning mahalliy xalq uchun foydali, manfaatli bo’lishiga ishongan

edi. Shu bois ham u o’zining boshqa safdoshlariga ham sovetlar bilan muzokaralar olib borib,

shunday yo’l tutishni maslahat beradi. Biroq Shermuhammadbek va Xolxo’ja o’z huzurlariga

muzokara uchun kelgan yurtning bu mard o’g’lonini sotqinlik va xoinlikda ayblab, uni qatl

ettiradilar. Sodir etilgan bu fojiali voqea ham vodiy qurboshilari o’rtasidagi o’zaro

munosabatlarning qanchalik mo’rt, omonat bo’lganligidan guvohlik beradi.

Garchand Farg’onada sovet hokimiyatiga qarshi kurash bundan keyin ham yangi-yangi

kuchlar bilan qo’shilishib turli tarzda davom etsada, biroq u avvalgidek keng qamrovli jangovar,

hujumkor yo’nalish kasb etolmadi. 1920-1923-yillar davomida vodiy hududlari bo’ylab olib

borilgan xalq ozodlik kurashlariga aka-uka Shermuhammadbek va Nurmuhammadbek, ulardan

so’ng Islom Pahlavon va Rahmonqullar yetakchilik qildilar. Ularning har birining mislsiz

jasorati, qahramonligi, haq va ozodlik yo’lidagi fidoyiligi xalq xotirasida muhrlanib qoldi.

Vodiyda boshlangan sovetlarga qarshi harakat keyinchalik Turkistonning boshqa hududlariga

ham yoyildi.

Sovet tadbirlari va boshqaruvidan norozi bo’lgan, diniy va ma’naviy qadriyatlari

tahqirlangan Xorazm ahlining turli ijtimoiy qatlamlari ham bosh ko’tardilar. Bu sovet hokimiyati

ashaddiy dushmani Junaidxonga qo’l keldi. Uning jangovar otryadlari safi yangi kurashchilar

hisobiga muttasil ko’payib bordi. Masalan, 1922-yil aprel oyida Junaidxon qo’shinlari Porsu va

uning atroflarini qizil askarlardan ozod qilishdi. Ko’hna Urganch hududida ham shiddatli janglar

olib borildi. 1923-yil dekabrida Pitnak, Xazorasp, Bog’ot, Xonqa tumanlarida ham

dehqonlarning ommaviy qo’zg’olonlari yuz berdi.

1924-yil yanvar-fevralida Xiva, Pitnak va Xazorasp atroflari xalq isyonkorlarining shiddatli

kurash o’choqlariga aylandi. Bunda Junaidxon va Og’ajon Eshonlarning ko’p ming kishilik

kuchlari hukmron sovet istibdodiga qarshi mardonavor kurashlar olib borganlar. 1920-yillarning

ikkinchi yarmidan 1930-yillarning boshlarigacha Xorazm vohasida Ahmadbek, Durdi,

Murodxon, O’roz Geldi, Xudoyberdi, Rajab Qora singari 20 ga yaqin qo’rboshi dastalari

jangovar harakatlar olib bordilar, mislsiz qurbonlar berdilar. Biroq kuchlar nisbati teng

bo’lmaganligi orqasida tish-tirnog’igacha qurollangan sovet qo’shinlari ularni mag’lubiyatga

uchratdi. Sovetlar Xorazmda o’z hukmronligini voha uzra qaror toptirishga muvaffaq bo’ldi.

Buxoroda ham sovetlarning zo’ravonlik siyosati mahalliy xalqlarning qarshiligiga uchradi.

Qarshilik ko’rsatish harakati tarafdorlari o’n yillar davomida sovetlar zo’ravonligiga qarshi

mardonavor kurash olib bordilar. Bu harakatga Ibrohimbek, Davlatmandbek, Doniyorbek, Mulla

Abduqahhor, Fuzail Mahsum singari xalq xaloskorlari rahnamolik qildilar.

Masalan, G’arbiy Buxorda Mulla Abduqahhor (1884-1924) yetakchiligidagi harakat safiga

20 ga yaqin qo’rboshi dastalari (O’rmon polvon, Metan Polvon, Naim Polvon, Shukur Xo’ja,

Jo’ra Amin, Said Mansur, Murod Meshkob va boshqalar) birlashgan edi. Bu xalq lashkarlari

G’ijduvon, Shofirkon, Vobkent, Romitan tumanlari va Nurota tog’larida faol harakat qilganlar.

Mulla Abduqahhor kuchlari xalqning keng ijtimoiy tabaqalaridan doimiy madad olib to 1924-yil

kuzigacha ona yurt dushmanlariga qarshi to’xtovsiz kurash olib borgan. Uning o’zi ham

Qizilqumda qizillar bilan bo’lgan tinimsiz janglarda halok bo’ladi.

Sharqiy Buxoroda sovetlar hokimiyati zo’ravonligiga qarshi yo’nalgan harakat 1930-yillar

o’rtalarigacha davom etdi. Sharqiy Buxoro hududlari bo’ylab keng yoyilgan harakatlarning

taniqli rahnamosi Ibrohimbek (1889-1932) bo’lib, uning umumiy qo’l ostida o’n minglab xalq

qasoskorlari jamlangan edi. Fuzail Mahsum, Davlatmandbek, Qulmuhammadbek, Sulton Sadr,

Fazliddin Qozi kabi o’nlab qo’rboshilar o’z jangovar yigitlari bilan jon fido etib kurashdilar.

Biroq o’lkada qattiq o’rnashib olgan sovetlar hokimiyati va uning yaxshi qurollangan muntazam

qizil qo’shinlari oxir-oqibatda bu harakatni bostirishga muvaffaq bo’ldi. Xususan 1931-yil

iyunida Ibrohimbek lashkari mag’lubiyatga uchratilib, uning o’zi qo’lga olinishi bilan Sharqiy

Buxoro yerlaridagi qarshilik ko’rsatish harakati barham topdi.

Istiqlolchilik harakatining mag’lubiyatga uchrash sabablari. Turkistonda sovet

hokimiyatiga qarshi ko’tarilgan qurolli harakat mag’lubiyatining ko’plab asosli sabablari bor,

albatta.

Eng asosiy sabablardan biri - bu Vatan kurashchilarining ulug’vor maqsadlar sari aholi

barcha tabaqalarini jipslashtirishga qodir bo’lgan yagona milliy g’oyaga tayanmaganligida edi.

Harakat yagona dastur asosida tashkil etilmadi.

Qo’rboshilar siyosiy kurashda toblangan ilg’or jadid namoyandalarini harakatga faol jalb

qila olmadilar.

Harakatning bir markazdan turib boshqarilmaganligi, joylarda harakat qilgan kuchlar

o’zlarining tor hududiy chegaralari bilan o’ralashib qolganligi, mahalliy qo’rboshilarning o’z

manfaatlariga berilishi, dunyoqarashi torligi, cheklanganligi, manmanlik kasaliga chalinganligi,

bir-birlari bilan kelisholmasligi, o’zboshimcha xatti-harakatlarga intilishi kabi hollar oxir-

oqibatda bu kurashning borishiga jiddiy salbiy ta’sir qildi.

Qurolli harakatga qalqigan kuchlarning yetarli moddiy-ta’minot bazasiga, qurol-aslaha

zahirasiga ega bo’lmaganligi ham o’z ta’sirini ko’rsatdi.

Tashqi dunyo bilan aloqa qilish, chetdan yordam, harbiy madad olish imkoniyati bo’lmadi.

O’lka zo’ravoni bo’lib olgan sovetlar esa o’z qo’shinini yetarli darajada zamonaviy qurol-

yarog’lar va harbiy kuchlar bilan ta’minlay olgan edi.

1920-yilda uning tasarrufida 115376 nafar jangchi, shuningdek 11112 ta pulemyot, yuzlab

to’plar, bronopoyezdlar, o’nlab samolyotlar va boshqa zamonaviy qurollar mavjud edi. Harbiy

kuchlar nisbatidagi bunday ustunlik kurash taqdirini qizillar foydasiga hal etilishiga olib keldi.

Bu xalq harakati millionlab yurtdoshlarimiz hayoti va qismatida o’chmas fojiali iz qoldirdi.

Ba’zi aniqlangan rasmiy ma’lumotlarga qaraganda, u milliondan ziyod mahalliy millat

kishilarining aziz umrlariga zomin bo’ldi. Minglab oilalarning o’z ona zaminini tark etib, begona

yurtlarga bosh olib ketishlariga sabab bo’ldi. Kolaversa, qanchalab son-sanoqsiz odamlar mana

shu milliy fojia bois mamlakatning boshqa, uzoq hududlariga surgun va badarga qilindi.

Biroq bu xalq harakati bejiz ketmadi. U yurtdoshlarimizga katta, ibratli saboqlar berdi,

ularning kurash tajribasining boyishiga muhim ta’sir ko’rsatdi. Zero, ona O’zbekistonimizning

istiqlolga yuz tutib, dorilamon zamonlarga musharraf bo’lishida, bugungi baxtiyor avlod

kishilarining mustaqillik oliy ne’matidan to’la bahra topishida o’sha 20-30-yillarda

bobokalonlarimiz qilgan ulkan sa’y-harakatlar, to’kkan qutlug’ qonlar, bergan bemisl

qurbonlarning ibrati oz muncha emas. Ularning yorqin, porloq xotirasi hozirgi minnatdor avlod

kishilarining yodida, shuurida hamisha saqlanadi, faxr-iftixor tuyg’usi bilan eslanadi.

Nazorat savollari

1. 1917-yilgi fevral inqilobi Turkistonning ijtimoiy-siyosiy hayotida qanday o‘zgarishlarni

yuzaga keltirdi?

2. «Sho‘royi Islomiya» tashkiloti qanday maqsadlar yo‘lida tashkil etilgandi? Uning faoliyati

haqida nimalarni bilasiz?

3. Qanday kuchlar «Sho‘royi Ulamo» tashkilotini tuzdilar?

4. Nima sababdan «Sho‘royi Islomiya» va «Sho‘royi Ulamo» o‘rtasida bo‘linish yuz berdi?

5. Umumturkiston musulmonlari I qurultoyida qanday masalalar hal qilindi?

6. Umumturkiston musulmonlari II qurultoyi haqida nimalarni bilasiz?

7. Turkistonda Sovet hokimiyati qay tarzda yuzaga keldi?

8. Turkistonda tuzilgan birinchi Sovet hukumati — Xalq Komissarlari Soveti tarkibini siz

qanday baholaysiz?

9. Turkiston Muxtoriyati tuzilishini taqozo qilgan asosiy omillar deb nimalarni bilasiz?

10. Turkiston Muxtoriyati zimmasiga qanday tarixiy vazifalar yuklangan edi?

11. Turkiston Muxtoriyatini halokatga olib kelgan asosiy sabablar nimalardan iborat?

12. Turkiston Avtonom (Muxtor) Sovet Sotsialistik Respublikasining tuzilishi qanday

maqsadlarni ko‘zda tutardi?

13. Nima uchun Farg‘ona vodiysi sovetlar zo‘ravonligiga qarshi qurolli harakatning asosiy

markazlaridan biriga aylangan?

14. Qarshilik harakatining taniqli namoyandalari kimlar?

15. 1917-yilgi fevral va oktabr o‘zgarishlari ta’sirida Xiva va Buxoroda ijtimoiy-siyosiy

vaziyat qay tarzda rivojlanib bordi?

16. «Yosh xivaliklar»ning maqsadi nimalardan iborat edi?

17. Xiva xonligi qanday yo‘sinda tugatildi?

18. «Yosh buxoroliklar» kimlar? Ularning rahnamolaridan kimlarni bilasiz?

19. Buxoro amirligi qanday ag‘darildi?

20. Xiva xonligi va Buxoro amirligi o‘rnida qanday respublika tashkil etildi?

11-mavzu. Oʻzbekiston mustaqillikka erishish yo‘lida (1989-1991yy.)

Reja:

1.I.A.Karimov – O‘zbekiston mustaqilligini asoschisi va yetakchisi

2.Davlat mustaqilligi huquqiy asoslarining yaratilishi

3.O‘zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi

Tayanch so‘z va iboralar: O‘zbek tili — davlat tili. Ish bilan ta’minlash, Prezident

lavozimi, Butunittifoq referendumi, MDH tuzishga intilish, 1991-yil avgust voqealari, 9+1

hujjati, FHDQ, 1991-yil 25-avgustdagi farmon.

O‘zbekiston Respublikasi Birinchi Prezidenti Islom Karimov 1989 yilda, ya’ni respublika

rahbari sifatida ish boshlagan dastlabki palladayoq haqiqiy yo‘lboshchilarga xos fazilatlarni

namoyon etgan edi. Avvalo, u kun tartibidagi dolzarb masalalarga, respublikadagi o‘ta tang

ahvol echimiga e’tibor qaratgan edi. SHu tariqa faoliyatining boshidayoq Islom Karimov

respublika rahbari sifatida o‘n yillar davomida hal qilinmasdan kelayotgan va ko‘pchilik bundan

buyon ham shunday davom etaveradi, degan kayfiyat bilan umumiy bir beparvolik bilan qo‘llab-

quvvatlab kelayotgan masalalarga oydinlik kiritdi.

Yurtboshimizning siyosiy, iqtisodiy, ijtimoiy, madaniy-ma’naviy sohalarga O‘zbekiston

hayotining deyarli barcha jabhalariga taalluqli bo‘lgan muammolarni aniq raqam va

ko‘rsatkichlar asosida bilishi va ularning echimini aniq ko‘rsatib berishi uning qalbida islohot

g‘oyalari, mustaqillik g‘oyasi uzoq yillar davomida shakllanib borganini ko‘rsatadi.

Atoqli nemis olimi Karl Yaspers o‘z vaqtida buyuk shaxslar boshqalarning erkinligi va

ozodligi uchun o‘zining majburiyatini chuqur his qiladi, deb ta’kidlagan.

Darhaqiqat, tarixiy davr va ijtimoiy vaziyatning o‘zi ulkan fazilatlarga ega bo‘lgan buyuk

shaxsni maydonga chiqaradi. Buyuk shaxs esa, tasodif emas. U o‘z xalqining maqsadlariga,

orzu-umidlariga, intilishlariga, sevinchu iztiroblariga, baxtli va sitamli onlariga guvoh bo‘lib,

yaxlit jamiyat ma’naviy-ruhiy sharoitida shakllanadi, rivojlanadi, kamolotga etadi.

Birinchi Prezidentimiz Islom Karimov O‘zbekistonda mavjud bo‘lgan ijtimoiy-siyosiy

vaziyat oqimida shakllandi, totalitar rejimning butun mohiyatini, o‘zbek xalqining tarixiy qadru

qimmatini chuqur angladi. Natijada millat sha’nini tiklash orzu-umidi bilan yashadi va

shakllandi.

Paxta yakkahokimligi misli ko‘rilmagan darajaga etgani bois odamlarga tomorqa erlari

berilmas, ularning qo‘shimcha daromad manbai deyarli yo‘q edi. Buning ustiga, “paxta ishi”,

“o‘zbeklar ishi” degan soxta kampaniyalar tufayli Markazdan Gdlyan va Ivanov boshliq

tergovchilar guruhi kelib, qishloq xo‘jaligiga ozgina aloqasi bo‘lgan barcha insonlar boshiga

nohaq tergov va ta’qib azoblarini solar edi. Buning oqibatida qanchadan-qancha begunoh

odamlar qamaldi, tergov jarayonlarida ko‘z ko‘rib, quloq eshitmagan kulfatlarga duchor qilingan

edi.

Aholi jon boshiga hisoblaganda, daromadi 75 so‘mdan oshmaydigan 8 million 800 mingga

yaqin odam, respublika aholisining 45 foizi qashshoqlikda kun kechirardi. O‘zimizda

etishtirilgan paxta xomashyosining aksariyati chetga tashib ketilib, xalq iste’molini qondirish

uchun tashqaridan har yili 8-9 milliard so‘mlikka yaqin tayyor mahsulot olib kelingan. Ya’ni,

yurtimizda shunchalik boy xomashyo resurslari bo‘lishiga qaramasdan, ulardan deyarli tayyor

mahsulot ishlab chiqarilmagan. Yillar davomida yig‘ilib kelgan va nihoyat, 90-yillarga yaqin

ijtimoiy portlash darajasiga etgan bunday og‘ir muammolar haqida birinchi marta Islom Karimov

ochiq gapirib, ularni hal etish masalasini kun tartibiga qat’iy qilib qo‘yadi. Islom Karimov

“Respublikaga keltirilayotgan tovarlarning 60 foizi esa mashinalar, asbob-uskunalar, engil sanoat

va oziq-ovqat sanoati mahsulotlaridir. G‘alati bir vaziyat vujudga kelmoqda. Respublika juda

qimmatli xomashyo - paxta, nitron, kaprolaktam ishlab chiqarayotgan bir paytda ularni qayta

ishlashdagi sayozlik, texnologiya zanjiri nihoyasiga etkazilmagani oqibatida ayni shu

xomashyodan ishlab chiqariladigan gazlama, sun’iy tola va tayyor mahsulotlarni chetdan

keltirishga majbur bo‘lmoqda”, deya qat’iy ta’kidlaydi.

Islom Karimov tomonidan O‘zbekistonning iqtisodiy mustaqilligini ta’minlashga alohida

e’tibor qaratilib, bu boradagi strategiyaga quyidagi yondashuvlar asos qilib olinishi belgilab

berildi:

- mintaqamiz taraqqiyotining tarixiy asoslari, oqilona mantiq e’tiborga olinmay, ma’muriy-

buyruqbozlik usullari tazyiqi ostida shakllangan qarashlarning hammasiga barham berilishi;

- mintaqamiz taraqqiyotining istiqbollariga avvalo respublika aholisining manfaati nuqtai

nazaridan qarash zarurligi.

Respublikani iqtisodiy mustaqillik yo‘liga olib chiqish, uni inqiroz girdobidan chiqarish

vazifalarini hal etishda O‘zbekiston resurslari va imkoniyatlariga baho berishga mutlaqo

yangicha yondashish zarurligi, mavjud imkoniyatlarni Ittifoq va jahon bozori uchun qanchalik

jozibali ekani nuqtai nazaridan ko‘rib chiqish kerakligi ta’kidlandi.

Birinchidan, respublikaning ajoyib tabiiy iqlim sharoitlaridan samarali foydalanish,

etishtirilishi lozim bo‘lgan eng foydali va daromadli ekinlarni aniqlab olish;

Ikkinchidan, mavjud 500 ming gektar juda sho‘rxok va o‘rtacha sho‘rxok erlarning

irrigatsion va meliorativ holatini yaxshilash masalalariga e’tiborni kuchaytirish;

Uchinchidan, O‘zbekistonning gaz kondensanti, ko‘mirga bo‘lgan talab-ehtiyojini to‘la-

to‘kis ta’minlash, yaqin vaqt ichida neft qazib olishni 3-4 barobar ko‘paytirish, Qizilqumda

fosforitlarning juda katta konini o‘zlashtirish, rangli va qimmatbaho metallarning juda katta

resurslaridan respublika manfaatlari yo‘lida samarali foydalanish;

To‘rtinchidan, respublikaning eng katta boyligi bo‘lgan uning mehnatsevar xalqi uchun

keng imkoniyatlar yaratish singari bu boradagi muhim vazifalarga alohida e’tibor qaratilib,

ularni amalga oshirish yo‘llari ko‘rsatib berildi.

O‘sha davrda O‘zbekistonda iste’mol qilinayotgan kiyim-kechaklarning 25 foizi, trikotaj

buyumlar va ip gazlamaning 30 foizdan ko‘prog‘i, poyafzalning deyarli 50 foizi chetdan

keltirilar edi. Prezidentimiz o‘z faoliyati boshidanoq respublikamizning xalq iste’moli mollari

jihatidan bunday qaramligini tugatish uchun sharoitlarni yaratishga katta e’tibor qaratdi.

Jumladan:

- engil va mahalliy sanoatni rivojlantirishning tashib kelish va chetga chiqarish

balanslariga asoslangan konkret dasturlarini ishlab chiqish;

zamonaviy fan-texnika taraqqiyoti yutuqlarini egallash, ishlab chiqarishning fan yutuqlari

va intellektual mehnat ko‘p sarflanadigan tarmoqlarini jadal rivojlantirishga keskin burilish;

- mashinasozlik, radioelektronika, asbobsozlik korxonalarini tubdan yangilash va

yangilarini qurish hamda chiqarilayotgan mahsulotlarni yangilash;

- fan va texnika taraqqiyotining oldingi marrasiga chiqish uchun mavjud barcha resurs va

shart-sharoitlar, ilmiy texnikaviy va loyiha-konstruktorlik bazasi imkoniyatlaridan foydalanish;

- shu asosda boshqa mintaqalar va chet ellar bilan teng huqukli sheriklar sifatida aloqalarni

yo‘lga qo‘yish.

Birinchi Prezidentimiz iqtisodiy suverenitetga erishishning amaliy masalalariga batafsil

to‘xtalib:

- iqtisodiyotimizning hayotiy qobiliyatini ta’minlab turgan Ittifoq qaramog‘idagi barcha

korxona va tashkilotlarni respublika tasarrufiga o‘tkazish;

- Ittifoq qaramog‘ida qoldirish maqsadga muvofiq bo‘lgan tarmoq va korxonalar,

jumladan, yopiq turdagi korxonalar to‘g‘risidagi masalani ana shu korxonalarning respublikamiz

bilan o‘zaro iqtisodiy munosabatlarini tubdan o‘zgartirish asosida alohida hal etish.

Zaminimizdan qazib olinadigan oltin, mineral xomashyo, foydalaniladigan er, suv, ishchi kuchi

uchun respublikaga muayyan miqdorda pul to‘lanadigan, shuningdek, mahsulotning ma’lum

qismi respublika korxonalariga topshiriladigan va foydaning ma’lum qismi respublika byudjetiga

o‘tkaziladigan shartnoma munosabatlarini o‘rnatish;

- konvertatsiya qilinadigan valyutada etkazib beriladigan oltinning uchdan bir qismi

qiymatini O‘zbekistonga qaytarish;

- xalq iste’moli mollari ishlab chiqaradigan deyarli barcha korxonalar, jumladan,

«O‘zmaishiykimyo» tashkilotiga qarashli korxonalar, Toshkent zargarlik buyumlari zavodi,

mashinasozlik, elektrotexnika, kimyo korxonalarining ancha qismini, gaz kompleksining yirik

bo‘linmalarini respublika qaramog‘iga o‘tkazish;

- kichik korxona va tashkilotlarni, ayniqsa, aholiga xizmat ko‘rsatish, odamlarning

kundalik ehtiyojlarini ta’minlash bilan bog‘liq shunday korxona va tashkilotlarni mehnat

jamoalariga va xususiy kishilarga topshirishni hukumat oldida tergan dolzarb vazifa sifatida

belgilab berdi.

O‘zbekistonning suveren davlatchilik sari ana shunday bosqichma-bosqich intilib borishiga

qaramay, Ittifoq idoralarining son-sanoqsiz nizomlari va yo‘l-yo‘riqlari respublikaning biron-bir

iqtisodiy masalani mustaqil hal etish imkonini bermas edi. Bunday umrini o‘tab bo‘lgan huquqiy

qoida va nizomlarga ko‘r-ko‘rona itoat qilinishi esa yangidan-yangi ijtimoiy mojarolarni keltirib

chiqarishga sabab bo‘ladi.

Shunga ko‘ra, Birinchi Prezidentimiz Farmoniga binoan, O‘zbekiston SSR Ministrlar

Soveti huzurida xomashyo va engil sanoat mahsulotlari ta’minoti hamda ularni sotish bosh

boshqarmasi hamda Tashqi savdo va xorijiy mamlakatlar bilan aloqa davlat komiteti tashkil

etildi. CHunki, oltita Ittifoq va respublika tashkiloti mavjud bo‘lishiga qaramay, engil sanoat

xomashyosini taqsimlash va realizatsiya qilishni muvofiqlashtirishga erishilmadi, qimmatbaho

xomashyolarning harakati nazorat qilinmadi. Buning oqibatida paxta tolasi va qorako‘lning 90

foizi, tabiiy junning 71 foizi, sintetik tolaning 93 foizi, pilla va charmning anchagina qismi

arzimas narxlarda respublikadan olib ketilaverdi. Ichki bozorda ham, jahon bozorida ham

ko‘plab talab qilinayotgan mana shu g‘oyat qimmatli xomashyoning ko‘pchilik qismi SHarqiy

Evropa mamlakatlariga eksport qilinmoqda, ular esa bu mahsulotlarni jahon narxlarida sotmoqda

edi. Xolbuki, o‘zimizdagi aksariyat korxonalarga xomashyo etishmas, bizdan olib ketilgan

resurslardan tayyorlangan mollarni esa respublika boshqa mintaqalardan va chet ellardan uch

hissa ortiq narx bilan sotib olishga majbur edi.

Shunga ko‘ra, Islom Karimov notinch davrda respublika qishloq xo‘jaligini rivojlantirish

borasidagi yangi tashabbuslarni ilgari surib, amalga oshirilishi zarur bo‘lgan bir qator vazifalarni

belgilab berdi. Jumladan:

- respublikaga Markaz tomonidan zo‘rlab qabul qildirilgan paxta yakkahokimligiga qarshi

izchillik bilan kurash olib borish zarurligi;

- paxta xomashyosini respublika ichida qayta ishlashni yo‘lga qo‘yish;

- paxta xomashyosidan samarali foydalanish, ayni paytda bozorga faol ta’sir ko‘rsatish

yo‘llarini o‘rganish;

- paxtachilikda almashlab ekishni joriy etishga asoslangan ilmiy yo‘ldan borish;

- aholini oziq-ovqat mahsulotlari bilan ta’minlash uchun oziq-ovqat kompleksini ustun

darajada rivojlantirish;

- qayta ishlash sanoati korxonalari qurilishini jadallashtirish;

- qishloqning ijtimoiy hayotini qayta qurish, qishloqni qashshoqlikdan qutqarish, qishloq

xonadonini badavlat qilish yo‘lida ish olib borish zarur edi.

Islom Karimov rahbarligida boshlangan islohotlar tufayli bir-ikki yilda ahvol asta-sekin

o‘nglandi, paxta maydonlari qisqardi (1987 yilda 2 million 108 ming gektar erga chigit ekilgan

bo‘lsa, 1990 yilda 1 million 826 ming gektar erda paxta etishtirildi). Sug‘oriladigan erlarni

paxtadan bo‘shatib olish jamoa va davlat xo‘jaligi hududlarida tomorqa uchastkalarini

kengaytirish va yakka tartibda uy-joy qurish uchun er ajratib berish kabi katta ijtimoiy masalani

qisman hal etish imkonini berdi.

Birinchi Prezidentimiz o‘sha davrdagi jamoa va davlat xo‘jaliklarining xo‘jalik yuritish

mexanizmini qayta qurishni, bir tomondan, rahbarlikning ma’muriy-buyruqbozlikka asoslangan

usullarini bozor munosabatlariga asoslangan iqtisodiy usullar bilan almashtirib, boshqaruvning

butun mexanizmini shaxs va mehnat jamoasining moddiy manfaatdorligi qoidalari asosida kam

sarf-xarajat bilan ko‘proq mahsulot ishlab chiqarishga erishishga qaratish zarurligini; boshqa

tomondan, mavjud xo‘jaliklarning ichki tuzilishi ijara-kooperativ usuliga, barcha ishlab chiqarish

vositalari va xizmat ko‘rsatish sohalari mustaqil xo‘jalik hisobidan ijara, kooperativ va

aksiyadorlik jamoalariga almashtirilishi zarurligini ko‘rsatib berdi.

O‘zbekiston Birinchi Prezidentining «SHaxsiy tomorqa xo‘jaliklarining egalari bo‘lmish

dehqonlarga moliyaviy yordam berish va ularning uyushmasi moddiy-texnik bazasini

mustahkamlash to‘g‘risida»gi Farmoniga binoan, dehqonlarga, shaxsiy yordamchi xo‘jalik

egalariga moliyaviy yordam tariqasida 1 milliard so‘m ajratilishi ularning ijtimoiy ahvolini

yaxshilashda katta omil bo‘ldi. Qo‘shimcha ajratilayotgan moliyaviy yordam asosan iqtisodiy

jihatdan zaif xo‘jaliklarni qo‘llab-quvvatlashga, ularning moddiy-texnik bazasini kengaytirish va

mustahkamlashga, mahsulotni qayta ishlaydigan kichik korxonalar qurish, transport vositalari,

kichik mexanizatsiya texnikasi va chorva mollarini sotib olishga sarflandi.

Bugungi O‘zbekiston — yangidan-yangi imkoniyatlarni namoyon etayotgan, kuchga to‘lib,

nufuzi oshib borayotgan mamlakat. Bugungi O‘zbekiston — barcha qiyinchiliklarni engib,

mustaqillik yo‘lidan yorug‘ istiqbol sari dadil qadam tashlayotgan, xalqaro maydonda obro‘si

oshib borayotgan davlat. Bu— xalq bilan davlat birligidan, omma fikri bilan davlat siyosatining

mushtarakligidan, Islom Karimov siyosiy yo‘lining naqadar xalqchilligidan dalolat beradi.

Darhaqiqat, Islom Karimov siyosiy, tashkiliy, g‘oyaviy, ma’muriy va boshqa jihatlardan

juda mustahkamlangan, yangicha yashashni mutlaqo istamaydigan tuzum tomirlari chirmashib

ketgan bir sharoitda yangicha tafakkur va yangicha yashash tarafdori bo‘lib maydonga chiqdi.

Eskilik bilan tinmay kurashib, yangilikni achchiq iztirob va mashaqqat bilan ongimizga singdirib

keldi. Uning novatorlik kuchi mamlakatni bir tuzumdan ikkinchi bir tuzumga o‘ta hushyorlik,

donolik bilan olib o‘tishida, o‘zi tanlagan yo‘lning to‘g‘riligiga qat’iy ishonch bilan, barcha

sohadagi islohotlarni epchillik va uddaburonlik bilan joriy etishga intilishida namoyon bo‘ldi.

Birinchi Prezidentimiz Islom Karimovning davlatchilik borasidagi faoliyatiga nazar tashlar

ekanmiz, beixtiyor ko‘z o‘ngimizda turli davrlarda faoliyat ko‘rsatgan siyosat va davlat arboblari

gavdalanadi. Xususan, Er yuzining turli mintaqalarida milliy ozodlik harakatlariga boshchilik

qilgan, o‘z Vatanini mustamlakachilik iskanjasidan ozod etib, milliy davlatchiligiga asos solgan

daholar diqqatimizni tortadi. Darhaqiqat, haqiqiy baho taqqosda beriladi. Tarixiy jarayon, voqea

va hodisalar tahlil etilayotganda, ular bir-biriga qiyoslanganda o‘zining butun salmog‘i va

miqyosi bilan namoyon bo‘ladi. Ana shu jihatdan qaraganda, milliy davlatchilikni barpo etish

borasida O‘zbekistonda amalga oshirilayotgan ishlarni jahonning ko‘plab mamlakatlari tarixida

kechgan olamshumul jarayonlarga qiyoslash mumkin.

Yurtboshimiz SHavkat Mirziyoev “Birinchi Prezidentimiz tomonidan ishlab chiqilgan

taraqqiyotning «o‘zbek modeli»ni amalga oshirish va zamonaviy davlat barpo etish borasidagi

strategik tamoyillarga biz o‘z ishimizda doimo suyanamiz. Bu tamoyillar O‘zbekistonda bundan

buyon ham siyosiy, iqtisodiy va ijtimoiy o‘zgarishlarni ta’minlashning mustahkam poydevori

hisoblanadi”, deya alohida ta’kidlab o‘tdilar.

Islohotlar davrida yangilik bilan eskilik o‘rtasida hamma vaqt keskin kurashlar, ziddiyatlar

va qarama-qarshiliklar bo‘lib o‘tadi. Taassufki, hayotda ko‘pincha yangilikdan ko‘ra eskilik,

yaxshilikdan ko‘ra yomonlik, ezgulikdan ko‘ra yovuzlik yashovchan bo‘ladi. Ana shu hayotiy

falsafadan kelib chiqib aytish mumkinki, turmush tarziga aylangan va kundalik hayot qobig‘ida

o‘ralib qolgan dunyoqarashlarni o‘zgartirish oson ish emas. Bu vaqt talab etadigan hodisa. Ayni

paytda, u siyosiy arbobdan nihoyatda kuchli iroda, mustahkam asab, sabot va matonat talab

etadi. Bu intihosiz iztiroblar, o‘z hayotining har bir daqiqasini e’tiqod va g‘oya uchun qurbon

qilishdek fidoyilik hamda oliy darajadagi shaxsiy fazilat ko‘rigidir.

Jamiyat va odamlar hayotida yuz beradigan ana shunday tub burilishlar paytida Bosh

islohotchi murakkab ma’naviy-ruhiy kechinmalar qurshovida qoladi. Islom Karimov esa

islohotlar samaralarini bevosita yangilik bilan eskilik o‘rtasidagi jarlikdan jamiyatni bexatar olib

o‘tish, ya’ni eng avvalo, bosqichma-bosqich odamlar ongi va dunyoqarashida burilish yasash,

shu asosda yangicha yashash afzalliklarini ko‘rsatish yo‘lini tutdi.

XX asr 80-yillari oxirlariga kelib jahon va sobiq Ittifoqdagi o’zgarishlar, hamda yuzaga

kelgan vaziyat O’zbek xalqining mustaqillik uchun bo’lgan kurashini tezlashtirib yubordi. Mana

shunday jarayonda O’zbek xalqiga munosib yo’lboshchi zarur edi. Tarix taqozosi bilan elim deb

yashovchi Islom Karimovdek jasoratli inson 1989 yil 23 iyunda O‘zbekiston ga rahbarlikka

keldi. O‘zbekiston ning yangi hukumati Markaz bilan bo’ladigan munosabatlarni o’gartirmay

turib, ijobiy siljishlarga erishib bo’lmasligini va buning uchun respublikaning to’liq

mustaqilligini ta'minlash zarurligini tushunib yetdi. Uning tashabbusi bilan O‘zbekiston

hukumati tomonidan 1989 yil 15 avgustda “kolxozchilar, sovxoz ishchilari, fuqarolar, shaxsiy

tomorqa xo’jaliklari va individual uy-joy qurilishini yanada rivojlantirish to’g„risida” maxsus

qaror qabul qilindi. Garchi, bu g„oya Ittifoq rahbarlariga yoqmagan bo’lsa ham, I.A.Karimov

o‘zfikridan qaytmay, uni jasorat bilan amalga oshira bordi. Natijada o’sha yilning 4 oyida aholi

qo’shimcha 90,7 ming gektar yer olishdi. O‘zbekiston ning mustaqilligi yo’lidagi yana bir

muhim qadam O‘zbekiston SSR Oliy Kengashning XII chaqiriq ikkinchi sessiyasida (1990 y. 20

iyun) qabul qilingan O‘zbekiston Respublikasi “Mustaqillik Deklaratsiyasi”dir. Deklaratsiya 12

moddadan iborat bo’ib, uning 1-moddasida “O‘zbekiston SSR ning demokratik davlat

mustaqilligi respublikaning o‘z hududida barcha tarkibiy qismlarini belgilashda tashqi

munosabatlardagi tanho hokimligidir”,-deb, yozib qo’yilgan. Sessiya qabul qilgan bu

“Mustaqillik Deklaratsiyasi” xalqimiz tomonidan katta mamnuniyat bilan kutib olindi. Shu

kundan boshlab respublikada O‘zbekiston ning iqtisodiy va siyosiy hayotiga doir masalalar

mustaqil tarzda hal qilina bordi.

Bunga Markazning respubikalarning o‘z– o’zini ta'minlash to’g„risidagi qarorlari ham

asos bo’lib xizmat qildi. Shu bilan birga Markaz rahbarlari: namoyishlar o’tkazish, mitinglar

tashkil qilish, hatto g„ayri konstitutsion yo’llar bilan davlat to’ntarishi o’tkazish bo’lsada, oldingi

buyruqbozlik tizimini mustahkamlashga harakat qildilar. 1991 yil 19 avgustga kelib, butun

jahonni hayajonga solgan Moskvada davlat to’ntarilishiga urinish bo’ldi. To’ntarish

tarafdorlarining asl maqsadlari Ittifoqda yashovchi barcha xalqlarning mustaqillikka erishuviga

yo’l qo’ymaslik, hamda mamlakatdagi parokandalikdan foydalanib qolish edi. Lekin,

O‘zbekiston rahbariyati mavjud ijtimoiysiyosiy vaziyatni saqlash, respublika hududida

favqulodda holat joriy etilishiga, Konstitutsiyaga qarshi davlat to’ntarilishini qo’llab –

quvvatlash yo’lidagi ig„vogarona harakatlarga uchmaslik uchun o’zlarining butun

imkoniyatlaridan foydalandilar. O’sha vaqtda O‘zbekiston Prezidenti Hindiston safarida edi.

Safardan qaytib 19 avgust kuni kechqurun Toshkent shahri faollari bilan uchrashib, qat'iy tarzda

O‘zbekiston nuqtai-nazarini ma'lum qildi. Respublika rahbariyati: “Markazdan, kim bo’lishidan

qat'iy nazar, qonunga xilof ko’rsatmalarni bajarish mumkin emas”,-deb hisobladi. 20 avgustda

O‘zbekiston Prezidenti huzuridagi Vazirlar Mahkamasining Qoraqalpog’iston Respublikasi,

viloyatlar va Toshkent shahri rahbarlari ishtirokida qo’shma majlisi bo’di. Unda O‘zbekiston

ning mustaqillikka erishish yo’li o’zgarmasligi haqida Bayonot qabul qilindi. I.A.Karimov –

O‘zbekiston mustaqilligini asoschisi va yetakchisi O‘zbekiston mustaqillik tomon yo’l tutar

ekan 1989 yilni yoz oylari va 1990 yilning bahorida O‘zbekiston hayotida uning rahbarligida

burilish davri bo’ldi. Xuddi shu paytlarda O’zbek halqining taqdirini hal qiladigan taraqqiyot

yo’llari ishlab chiqildi. Xususan, teng huquqli Mustaqil O‘zbekiston ning inson manfaatini

himoya qilish ustivor vazifa deb maqsad qo’ygan demokratik yo’da rivojlanishi bosh strategik

yo’nalish deb belgilandi. Ana shu yo’lning boshida, 1989 yilning iyunidan O‘zbekiston ning

rahbari, 1990 yilning martidan O‘zbekiston Respubikasining Prezidenti sifatida Islom

Abdug„anievich Karimov turdi. Dunyo mamlakatlarida yangi jamiyat qurishning “O’zbek

modeliga” uning asoschisi va yetakchisi Islom Abdug’nievich Karimovning siyosiy chizmasiga

qiziqish ortib bormoqda. Amerika qo’shma Shtatlarida chiqadigan nufuzli “Novoe russkoe

slovo” haftanomasi (qarang: “Moskovskiye novosti”. 4-son, 1993 yil 10 oktyabr). O‘zbekiston

Prezidenti I. Karimovni Mustaqil davlatlar hamdo’stligining ko’p rahbarlariga namuna qilib

ko’rsatadi va BMT havfsizlik Kengashiga murojaat qilib O‘zbekiston Prezidentining

ijtimoiysiyosiy faoliyatiga e'tibor berishga va uning tajribasi bilan notinch mamlakatlarning

davlat rahbarlarini tanishtirishga chaqiradi. 1996 yili Venada (Avstriya) “XX asr xalqlari

dohiylari” nomida chop etilgan kitoblarning bir jildi O‘zbekiston Prezidentiga bag„ishlangan.

Kitob mualliflari “... Islom Karimov kommunizmdan keyingi O’rta Osiyo mintaqasidagi eng

buyuk davlat arbobidir” , - deb tan beradi. Islom Karimovning har bir asari, ma'ruza va

maqolalari bozor munosabatlariga asoslangan demokratik jamiyat qurishning g„oyaviy-nazariy

asoslarini, amaliy ishlarining kundalik dasturini tashkil qiladi. Istiqlolning dastlabki bosqichida

nashrdan chiqqan “O‘zbekiston ning o‘zistiqbol va taraqqiyot yo’li”, “O‘zbekiston – bozor

munosabatlariga o’tishning o’ziga xos yo’li” va boshqa bir qancha asarlari va nutqlarida bayon

etilgan O‘zbekiston Respublikasi mustaqilligining birinchi navbatdagi vazifalari keyinchalik

g„oyat muhim ahamiyat kasb etgan “O‘zbekiston iqtisodiy islohotlarni chuqurlashtirish

yo’lida”, “Demokratik islohotlarni chuqurlashtirish vazifalari” va boshqa asarlarida o‘zrivojini

topdi. O‘zbekiston ning yaqin o’tmishida va XX asrning so’nggi o’n yilida bosib o’tgan yo’llari,

ularning saboqlari, XXI asrda Respublika istiqlolini mustahkamlashning strategik vazifalarining

asosiy yo’nalishlari I.A.Karimovning bir qancha xorijiy mamlakatlarda bosilib 95 chiqqan

“O‘zbekiston XXI asr bo’sag„asida: xavfsizlikka tahdid, barqarorlik shartlari va taraqqiyot

kafolatlari.”, “O‘zbekiston XXI asrga intilmoqda.” asarlari va Ikkinchi chaqiriq Oliy Majlisning

birinchi sessiyasidagi (22 yanvar 2000 yil) nutqida bayon etib berildi. Ayniqsa, 2011 yilda nashr

qilingan “ O‘zbekiston mustaqillik ostonasida ” deb nomlangan to’plam ayni o’sha davrlarda

mustaqillikka erishuv yo’li qanchalik murakkab kechganligini yaqqol tasdiqlaydi. O‘zbekiston

respublikasining qisqa vaqt ichida ta'lim-tarbiya, madaniyat va sport sohasida erishgan katta

yutuqlarini hisobga olib I.A.Karimovga YuNeSKO “Oltin medali”, xalqaro Olimpiya komiteti

tomonidan “Oltin medal” topshirilishi, Rossiya federatsiyasi Oliy pedogogika akademiyasiga

faxriy a'zo etib saylanishi bejiz bo’lmasdan I.A. Karimov tomonidan ishlab chiqilgan va

muvoffaqiyatli amalga oshirilayotgan Kadrlar tayyorlash milliy dasturining dunyo miqyosida tan

olinganligining belgisidir. Respublika aholisining mutlaq ko’pchiligi (97,5 foizi) bunday

sharoitga bevosita I.A.Karimovning yetakchiligida erishildi deb hisoblaydi. O’zbek xalqi 2000

yil 9 yanvarda bo’lib o’tgan Prezident saylovida o’zining Islom Karimovga nisbatan chuqur

hurmati va extiromini izhor qildi. Saylovchilarning 91,9 foizi Islom Karimovga ovoz berib yana

bir karra davlat rahbari etib sayladi. I.A.Karimov yangi davrning jahon miqyosidagi davlat

arbobi, O‘zbekiston xalqining buyuk yo’lboshchisi sifatida mamlakatninggina emas xorijiy

davlatlar va xalqaro tashkilotlarning qator nishonlari va faxriy unvonlari bilan taqdirlandi.

O‘zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi Mustaqil O‘zbekiston Respublikasining Asosiy

qonuni 1992 yil 8 dekabrda O‘zbekiston Respublikasi Oliy Kengashining XII chaqiriq XI

sessiyasida qabul qilindi. Mustaqillik Konstitutsiyasi muqaddima, olti bo’lim, 26 bob, 128

moddadan iborat bo’ldi. Birinchi bo’limda Konstitutsiyaning asosiy prinsiplari bayon etilib, unda

Davlat suvereniteti, xalq hokimiyatchiligi, Konstitutsiya va qonunning ustunligi, tashqi

siyosatning bosh yo’nalishlari o‘zifodasini topdi. Asosiy qonunning Ikkinchi bo’limi 35

moddadan iborat bo’lib, Inson va fuqarolarning asosiy huquqlari, erkinliklari va burchlariga

bag„ishlangan. Bunda, O‘zbekiston Respublikasining barcha fuqarolari bir xil huquq va

erkinliklariga ega ekanligi, O‘zbekistonning butun hududida yagona fuqarolik o’rnatilganligi,

fuqarolarning shaxsiy huquqlari va erkinliklari, vijdon erkinligi va uning kafolatlanishi

yoritilgan. Insonning davlat va jamiyat ishlarini boshqarishga bevosita hamda o‘zvakillari orqali

qatnashishlari, siyosiy partiyalar va harakatlarga qo’shilish huquqlari taqqoslab ko’rsatilgan.

Asosiy qonunda fuqarolarning mulkdor bo’lishi, mehnat qilish, nafaqa olish, o‘zvaqtida dam

olish, malakali tibbiy xizmatdan foydalanish, bilim olish huquqlariga ega ekanligi aniq qilib

bayon etilgan va bu huquqlari va erkinliklari davlat tomonidan ta'minlanadi deb taqqoslab

qo’yilgan. Barcha fuqarolar Konstitutsiyada belgilab qo’yilgan burchlarni chunonchi, qonunlarga

rioya qilish, xalqimizning tarixiy, ma'naviy meroslarini avaylab saqlash, atrof tabiiy muhitni

asrash, soliqlar va mahalliy yig„imlarni o‘zvaqtida to’lash, Vatanni himoya qilish kabi burchlari

majburiy ekanligi ta'kidlangan. 2010 yilga kelib O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasiga: -

O‘zbekiston Respublikasi Bosh vaziri nomzodi O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining

Qonunchilik palatasiga saylovlarda eng ko’p deputatlik o’rnini olgan siyosiy partiya yoki teng

miqdordagi deputatlik o’rinlarini qo’lga kiritgan bir necha siyosiy partiyalar tomonidan taklif

etiladi. -O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti taqdim etilgan Bosh vazir lavozimiga nomzodni

ko’rib chiqqanidan keyin o’n kun muddat ichida uni O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi

palatalarining ko’rib chiqishi va tasdiqlashi uchun taklif etadi. 96 -Bosh vazir nomzodi uning

uchun tegishlicha O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi Qonunchilik palatasi deputatlari va

Senati a'zolari umumiy sonining yarmidan ko’pi tomonidan ovoz berilgan taqdirda tasdiqlangan

hisoblanadi.

O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining a'zolari Bosh vazir taqdimiga binoan

O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti tomonidan tasdiqlanadi. -O‘zbekiston Respublikasi Bosh

vaziri va O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi Qonunchilik palatasi o’rtasida ziddiyatlar

doimiy tus olgan holda Qonunchilik palatasi deputatlari umumiy sonining kamida uchdan bir

qismi tomonidan O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti nomiga rasman kiritilgan taklif bo’yicha

O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi palatalarining qo’shma majlisi muhokamasiga Bosh

vazirga nisbatan ishonchsizlik votumi bildirish haqidagi masala kiritiladi. Bosh vazirga nisbatan

ishonchsizlik votumi tegishlicha O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi Qonunchilik palatasi

deputatlari va Senati a'zolari umumiy sonining kamida uchdan ikki qismi ovoz bergan taqdirda

qabul qilingan hisoblanadi.

Qaltis vaziyatda 1991-yil 19-avgustda O‘zbekiston Prezidenti A. Karimov Hindistonga

qilgan rasmiy tashrifdan qaytib keldi va Toshkent shahri faollari bilan uchrashuv o‘tkazdi.

Uchrashuvda Prezident O‘zbekistonning nuqtayi nazarini bildirib, respublikamizda favqulodda

holat joriy etishga hojat yo‘qligi, O‘zbekistonda vaziyat barqarorligi, qonunga xilof ko‘rsatmalar

bajarilmasligini qat’iy ta’- kidladi.

1991-yil 20-avgust kuni Toshkentda O‘zbekiston SSR Oliy Kengashi Rayosati va

O‘zbekiston Prezidenti huzuridagi Vazirlar Mahka- masining Qoraqalpog‘iston, viloyatlar va

Toshkent shahar rahbarlari ishtirokidagi qo‘shma majlisi bo‘lib o‘tdi. Majlis mamlakatda vujud-

ga kelgan vaziyatni muhokoma qilib, Bayonot qabul qildi. Bayonotda O‘zbekiston

Respublikasining tinch vaqtda kuch, avvalo, harbiy kuch ishlatishga qarshi ekanligi ta’kidlandi.

Unda tinchlik, osoyishtalikni saqlash va mustahkamlash, har qanday ig‘vogarona harakatlarning

oldini olish, hamma joyda qattiq intizom va tartibni saqlash, mish- mishlar va ehtiroslarga

berilmaslik vazifalari ilgari surildi. Bayonot- da O‘zbekiston «Davlat mustaqilligi to‘g‘risidagi

Deklaratsiya» qoidalarini og‘ishmay va izchil amalga oshirish yo‘lidan boraveradi, deb

ko‘rsatildi.

1991-yil 21-avgustda O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti o‘z farmoni bilan O‘zbekiston

hududida hokimiyat va boshqaruv idoralari, korxonalar, tashkilotlar hamda muassasalarning

qabul qilgan barcha qarorlari va ularning ijrosi SSSR va O‘zbekiston SSR Konstitutsiyalariga

hamda qonunlariga, O‘zbekiston Respublika- si Prezidenti farmonlariga va Vazirlar

Mahkamasining qarorlariga so‘zsiz mos kelishi kerak, deb belgilab qo‘ydi. Farmonda SSSR- da

Favqulodda Holat Davlat Qo‘mitasining SSSR Konstitutsiya- si hamda qonunlariga, O‘zbekiston

SSR Konstitutsiyasi hamda qonunlariga zid keladigan farmonlari va qarorlari haqiqiy emas, deb

belgilab qo‘yildi.

Fitnachilarning qonunga xilof ravishda urinishlari natijasida 1991-yil 19—21-

avgust kunlari Moskvada fojiali hodisalar ro‘y berdi. Rossiya Federatsiyasi rahbariyati

tashabbusi bilan demokratik kayfiyatdagi Moskva aholisi tomonidan fitna bostirildi.

Fitnachilar qamoqqa olindi. M.S. Gorbachov prezidentlik lavozimiga qaytib keldi. Biroq

mamlakatdagi siyosiy vaziyat tang ahiolga tushib qoldi. Markaziy hokimiyat falaj bo‘lib,

harakatsiz qolgan edi. Sovet Ittifo- qi Kommunistik partiyasi ham halokatga uchradi.

1991-yil 25-avgustda O‘zbekiston Sovet Sotsalistik Respublikasi Prezidenti Islom

Karimovning Farmoni e’lon qilindi. Farmon- ga binoan SSSRda vujudga kelgan ahvolni

e’tiborga olib, O‘zbekiston Respublikasi manfaatlarini himoya qilish maqsadida Respublika

Ichki ishlar vazirligi va Davlat xavfsizligi komiteti O‘zbekiston SSRning qonuniy tasarrufiga

olindi. Mazkur idoralar zimmasiga, birinchi navbatda, O‘zbekiston va uning fuqorolari

xavfsizligini, manfaatlarini muhofaza qilish topshirildi. Mazkur farmonga binoan O‘zbekiston

hududida joylashgan SSSR Ichki ishlar vazirligining ichki qo‘shinlari bevosita O‘zbekiston

SSR Prezidentiga bo‘ysundirildi. Respublika Ichki ishlar vazirligi, Davlat xavfsizlik qo‘mitasi,

prokuraturasi va adliya o‘rganlari, shuningdek, respublika hududida joylashgan ichki qo‘shinlar,

Turkiston Harbiy okrugi qismlari va qo‘shinlari partiyadan butunlay xolis qilindi.

Mazkur farmonda O‘zbekiston SSR Oliy Kengashi Rayosatiga juda qisqa muddatda

Respublikaning Davlat mustaqilligi to‘g‘risidagi qonun loyihasini tayyorlash va uni O‘zbekiston

SSR Oliy Kengashi- ning navbatdan tashqari sessiyasi muhokamasiga taqdim etish taklif qilindi.

Mazkur Farmon imzolangan kun — 1991-yil 25-avgustda kuchga kirdi.

Xulosa qilib aytganda, Birinchi Prezident Islom Karimovning kuch-g‘ayrati, oqilona

siyosati, tashabbusi natijasida jonajon Vatanimiz — O‘zbekistonning Davlat mustaqilligiga

tinchlik va qonuniy asosda erishish imkoniyati yaratildi.

Nazorat savollari

1. Farg‘ona vodiysida fojiali voqealar nima sababdan sodir bo‘ldi?

2. Kadrlar siysatida qanday o‘zgarishlar bo‘ldi?

3. Qachon o‘zbek tiliga davlat tili maqomi berildi, uning ahamiyati haqida so‘zlab berig.

4. O‘zbekistonda Prezident lavozimi qachon ta’sis etildi, uning ahamiyatini bilasizmi?

5. Qanday sabablar SSSRni turg‘unlik holatiga olib keldi?

6. O‘zbekistonda qanday masala bo‘yicha referendum bo‘ldi, u qanday natija berdi?

7. Favqulodda holat davlat qo‘mitasi qachon, kimlar tomonidan, nima maqsadda tuzildi,

oqibati nima bo‘ldi?

8. Prezident Iislon Karimovning 1991-yil 25-avgustdagi farmoni qanday masalaga

bag‘ishlangan?


davlat qu‘rish va fuqarolik jamiyat asoslarini shakllantirish

Ma’ruza

Reja

1.Mustaqil O’zbekiston davlatining tashkil topishi va uning tarixiy ahamiyati.

2.Islom Karimov – O’zbekiston Respublikasining birinchi Prezidenti.

3. O’zbekiston Respublikasi davlat ramzlari va Konstitutsiyasining qabul qilinishi.

4.Siyosiy islohotlar. Huquqiy demokratik davlat va fuqarolik jamiyati asoslarining

shakllantirilishi.

Tayanch so‘z va iboralar: O‘zbekuston — mustaqil davlat. 1991-yil 29-dekabrdagi

referendum. Davlat bayrog‘i. Davlat gerbi. Davlat madhiyasi. Konstitutsiyaning qabul qilinishi,

Konstitutsiyaviy tamoyillar. Milliy valuta. Taraqqiyotning «O‘zbek modeli». Huquqiy davlat

qurilishi. Fuqarolik jamiyati. Siyosiy partiyalar. Nodavlat notijorat tashkilotlar.

O’zbekiston mustaqil davlat. SSSR tanazzulga uchragach, O’zbekiston rahbariyati davlat

mustaqilligini to’la o’z qo’liga olishga kirishdi.

1991-yil 25-avgustda O’zbekiston Prezidentining farmoni e’lon qilindi. Farmonga binoan

Respublika ichki ishlar vazirligi va Davlat xavfsizligi qo’mitasi O’zbekiston SSRning qonuniy

tasarrufiga olindi. Respublika hududida joylashgan SSSR ichki ishlar vazirligining ichki

qo’shinlari bevosita O’zbekiston Prezidentiga bo’ysundirildi. Respublika ichki ishlar vazirligi,

Davlat xavfsizlik qo’mitasi, prokuraturasi va adliya organlari, shuningdek, respublika hududida

joylashgan ichki qo’shinlar, Turkiston harbiy okrugi qismlari va qo’shilmalari partiyadan

butunlay xalos qilindi.

O’zbekiston Prezidenti Islom Karimov Oliy Kengash Rayosatiga juda qisqa muddatda

respublikaning davlat mustaqilligi to’g’risidagi qonun loyihasini tayyorlash va uni Oliy

Kengashning navbatdan tashqari sessiyasi muhokamasiga taqdim etishni taklif qildi. Oliy

Kengash 1991-yil 26-avgust kuni O’zbekistonning davlat mustaqilligi to’g’risida qonun

loyihasini tayyorlash haqida va 31-avgustda Oliy Kengashning navbatdan tashqari VI sessiyasini

chaqirishga qaror qildi.

1991-yil 28-avgust kuni O’zbekiston Kompartiyasi MQ va Markaziy nazorat

komissiyasining qo’shma plenumi bo’lib o’tdi. Plenumda Prezident I.Karimovning SSSRda 19-

21-avgust kunlari sodir bo’lgan fojiali voqealar va respublika partiya tashkilotlarining vazifalari

to’g’risidagi axboroti tinglandi va muhokama qilindi. Plenum Respublika Kompartiyasining

KPSS MQ bilan har qanday aloqalarni to’xtatishga, KPSSning barcha tuzilmalaridan chiqishga,

uning markaziy organlaridagi o’z vakillarini chaqirib olishga qaror qildi.

1991-yil 31-avgust kuni O’zbekiston Respublikasi Oliy Kengashining navbatdan tashqari

tarixiy oltinchi sessiyasi bo’lib o’tdi. Sessiyada O’zbekiston Prezidenti I.Karimov nutq so’zlab,

sobiq Ittifoqda so’ngi paytlarda yuz bergan ijtimoiy-siyosiy voqealarni, davlat to’ntarishiga

urinish oqibatlarini tahlil qilib, ular O’zbekiston taqdiriga, xalqimiz tarixiga bevosita daxldor

ekanligini har tomonlama asoslab berdi. Vaziyatdan kelib chiqqan holda, O’zbekiston

Respublikasining davlat mustaqilligini e’lon qildi va uni mastaqillik to’g’risidagi qonun bilan

mustahkamlashni taklif qildi.

Sessiyada «O’zbekiston Respublikasining Davlat mustaqilligi to’g’risidagi Oliy Kengash

Bayonoti» qabul qilindi. Bayonotda bunday deyilgan edi:

«Mustaqillik deklaratsiyasini amalga oshira borib, O’zbekiston Sovet Sotsialistik

Respublikasi Oliy Kengashi O’zbekistonning Davlat mustaqilligini va ozod suveren davlat –

O’zbekiston Respublikasi tashkil etilganligini tantanali ravishda e’lon qiladi».

Oliy Kengash sessiyasida «O’zbekiston Respublikasining davlat mustaqilligini e’lon qilish

to’g’risida» qaror qabul qilindi.

Mazkur qarorda:

1) Respublikaning davlat mustaqilligi to’g’risidagi Oliy Kengash bayonoti tasdiqlansin va

resrublika bundan buyon O’zbekiston Respublikasi deb atalsin;

2) 1-sentabr O’zbekiston Respublikasining Mustaqillik kuni deb belgilansin va 1991-yildan

boshlab bu kun bayram va dam olish kuni deb e’lon qilinsin, deb qat’iy belgilab qo’yildi.

Oliy Kengash sessiyasida «O’zbekiston Respublikasining Davlat mustaqilligi asoslari

to’g’risida» Qonun qabul qilindi. Bu Qonun 17 moddadan iborat bo’lib, O’zbekiston

Respublikasining Davlat mustaqilligini huquqiy jihatdan mustahkamlab berdi.

O’zbekiston Respublikasining QONUNI

O’ZBEKISTON RESPUBLIKASINING DAVLAT MUSTAQILLIGI ASOSLARI

TO‘G‘RISIDA

O’zbekiston SSRning Mustaqillik deklaratsiyasiga va O’zbekiston Respublikasining Davlat

mustaqilligi to‘g‘risidagi bayonotiga asoslanib, O’zbekiston Respublikasining Oliy Kengashi

ushbu qonunni qabul qiladi.

1-modda. O’zbekiston Respublikasi o‘z tarkibidagi Qoraqalpog‘iston Respublikasi bilan

birga, mustaqil, demokratik davlatdir.

2-modda. O’zbekiston Respublikasining xalqi suverendir va u respublikada davlat

hokimiyatining birdan bir sohibidir. U o‘z hokimiyatini ham bevosita, ham vakillik idoralari

tizimi orqali amalga oshiradi.

3-modda. O’zbekiston Respublikasi to‘la davlat hokimiyatiga ega, o‘zining milliy-davlat va

ma’muriy-hududiy tuzilishini, hokimiyat va boshqaruv idoralari tizimini mustaqil belgilaydi.

4-modda. O’zbekiston Respublikasining davlat chegarasi va hududi dahlsiz va bo’linmas

bo’lib, uning xalqi o‘z xohish-irodasini erkin bildirmasdan turib o‘zgartirilishi mumkin emas.

5-modda. O’zbekiston Respublikasida O’zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi va

uning qonunlari ustundir. O’zbekiston Respublikasi Davlat idoralarining tizimi hokimiyatni

qonun chiqaruvchi, ijroiya va sud hokimiyatiga ajratish tartibi asosida quriladi.

6-modda. O’zbekiston Respublikasi Mudofaa ishlari vazirligini tuzish, milliy gvardiya va

noharbiy (muqobil) xizmat tashkil etish huquqiga ega.

Suveren O’zbekiston Respublikasi hududida SSSR Qurolli Kuchlarini shakllantirish va

ularga rahbarlik qilish masalalarida harbiy siyosatni amalga oshirish huquqini o‘zida saqlab

qoladi.

7-modda. O’zbekiston Respublikasi Davlat mustaqilligining moddiy asosi uning mulkidir.

Respublika hududidagi yer, yerosti boyliklari, suv va o‘rmonlar, o‘simlik va hayvonot

dunyosi, tabiiy va boshqa resurslar, respublikaning ma’naviy boyliklari O’zbekiston

Respublikasining milliy boyligi, mulki hisoblanadi.

8-modda. Davlat mulki obyektlari, shuningdek, davlat korxonalari, muassasalari va

tashkilotlarining, shu jumladan Ittifoq qaramog‘ida bo’lib kelgan korxonalar, muassasalar va

tashkilotlarning mol-mulki, ularning asosiy ishlab chiqarish, noishlab chiqarish va oborot yoki

boshqa fondlari hamda o‘zga mol-mulki, ichki kommunikatsiya, transport, aloqa va energetika

tizimlari, respublika kartografiyasi va geodeziyasi O’zbekiston Respublikasining mulkidir.

9-modda. O’zbekiston Respublikasining mulkini davlat tasarrufidan chiqarish va

xususiylashtirish respublika qonunlariga muvofiq amalga oshiriladi. Respublika hududida

joylashgan, Ittifoq qaramog‘ida bo‘lib kelgan davlat korxonalarini aksiyali jamiyatlarga

aylantirish, ularni mulkning boshqa shakllariga o‘tkazish faqat O’zbekiston Respublikasi

qonunlarida ko‘zda tutilgan shartlar asosida va tartibda amalga oshiriladi.

10-modda. O’zbekiston Respublikasi o‘z hududida oltin, boshqa qimmatbaho metallar va

toshlarni qazib chiqarish, qayta ishlash va saqlashni mustaqil amalga oshiradi hamda nazorat

qiladi, o‘z oltin zaxirasini yaratadi.

O’zbekiston Respublikasi SSSRning oltin zaxirasida, olmos va valuta jamg‘armalarida o‘z

ulushiga ega.

11-modda. O’zbekiston Respublikasi o‘z pul birligi – milliy valutasini joriy etishga, jami

pul oboroti, pul va boshqa davlat qimmatli qog‘ozlari emissiyasi hajmlarini mustaqil

belgilashga haqli.

12-modda. O’zbekiston Respublikasi mustaqil moliya va kredit siyosatini amalga oshiradi.

Respublika hududida olinadigan soliqlar va yig‘imlar O’zbekiston Respublikasining davlat

budjetiga va mahalliy budjetlarga tushadi.

13-modda. O’zbekiston Respublikasi chet davlatlar bilan diplomatik, konsullik, savdo

aloqalari va boshqa aloqalar o‘rnatadi, ular bilan muxtor vakillar ayirboshlaydi, xalqaro

shartnomalar tuzadi, xalqaro tashkilotlarning a’zosi bo‘lishi mumkin.

14-modda. O’zbekiston Respublikasi xalqaro iqtisodiy munosabatlarning mustaqil subyekti

bo‘lib, chet el investitsiyalarini amalga oshirish shartlarini, investorlarning huquqlarini

belgilaydi, o‘zining konversiya qilinadigan valuta jamg‘armasini yaratadi, oltin va boshqa

zaxiralarni, ayirboshlanadigan valutani sotadi va sotib oladi.

15-modda. O’zbekiston Respublikasi hududida inson huquqlari umumiy deklaratsiyasiga

muvofiq holda O’zbekiston Respublikasi fuqaroligi joriy etiladi.

O’zbekiston Respublikasining barcha fuqarolari millatidan, elatidan, ijtimoiy chiqishidan,

qaysi dinga mansubligidan va e’tiqodidan qat’i nazar bir xil fuqarolik huquqlariga egadirlar,

respublika konstitutsiyasi hamda uning qonunlari himoyasida bo‘ladilar.

O’zbekiston Respublikasining fuqarolari respublikadan tashqari ham O’zbekiston

Respublikasining himoyasida bo‘ladilar.

16-modda. O’zbekiston Respublikasi o‘z taraqqiyot yo‘lini, o‘z nomini aniqlaydi, o‘z davlat

ramzlarini: gerbi, bayrog‘i, madhiyasini ta’sis etadi, o‘z davlat tilini belgilaydi.

O’zbekiston Respublikasi davlat mustaqilligining ramzlari muqaddasdir va ularni har

qanday tahqirlash qonun bilan jazolanadi.

17-modda. O’zbekiston Respublikasi o‘z tarkibidagi Qoraqalpog‘iston Respublikasining

hududiy butunligini va mustaqilligini e’tirof etadi. O’zbekiston Respublikasi bilan

Qoraqalpog‘iston Respublikasi o‘rtasidagi o‘zaro munosabatlar teng huquqlilik asosida, ular

o‘rtasidagi ikki tomonlama shartnomalar va bitimlar vositasida quriladi.

Qoraqalpog‘iston Respublikasi O’zbekiston Respublikasi tarkibidan tegishli qonunlar

asosida erkin chiqish huquqini saqlab qoladi.

Toshkent shahri, 1991-yil 31-avgust.

O’zbekiston Respublikasi Prezidenti I. Karimov

O’zbekiston Respublikasi Oliy Kengashining VII sessiyasida 1991-yil 30-sentabr kuni

«O’zbekiston Respublikasining Davlat mustaqilligi asoslari to’g’risi»gi Qonunga

Konstitutsiyaviy qonun maqomini berishga qaror qilindi. Qarorda O’zbekiston Respublikasining

amaldagi Konstitutsiyasi moddalari «O’zbekiston Respublikasining Davlat mustaqilligi asoslari

to’g’risida»gi Qonunning moddalariga zid kelgan hollarda mazkur Qonunga amal qilinsin, deb

belgilab qo’yildi.

Shunday qilib, xalqimizning asriy orzusi, umidlari ushaldi, ro’yobga chiqdi. Mamlakatimiz,

xalqimiz siyosiy mutelikdan, asoratdan qutildi. Dunyo xaritasida yana bitta mustaqil davlat –

O’zbekiston Respublikasi paydo bo’ldi.

O’zbekiston Respublikasining aholisi mustaqillik e’lon qilingan paytda 21,5 mln. kishini

tashkil etardi. 2015-yilga kelib aholi soni 31 mln. dan ortdi.

Mustaqillik to’g’risida referendum. O’zbekiston Respublikasi Oliy Kengashining 1991-yil

noyabrida bo’lgan VIII sessiyasi Davlat mustaqilligi masalasi bo’yicha referendum o’tkazish

xaqidagi masalani ko’rib chiqdi.

Oliy Kengashning mazkur sessiyasida 1991-yil 29-dekabr, yakshanba kuni O’zbekiston

Respublikasining Davlat mustaqilligi to’g’risida referendum hamda O’zbekiston Respublikasi

Prezidenti saylovini o’tkazish to’g’risida qarorlar qabul qilindi. Referendumda ovoz berish

byulleteniga masala quyidagi ta’rifda kiritildi: «O’zbekiston Respublikasi Oliy Kengashi

tomonidan e’lon qilingan O’zbekiston Respublikasining Davlat mustaqilligini ma’qullaysizmi?».

Shuningdek, «O’zbekiston Respublikasi Prezidenti saylovi to’g’risida» Qonun qabul qilindi.

1991-yil 29-dekabr kuni umumxalq referendumi bo’lib o’tdi. Referendumda 9.898707 kishi

yoki saylov ro’yxatiga kiritilganlarning 94,1 foizi qatnashdi. Ovoz berishda qatnashganlarning

98,2 foizi O’zbekiston Respublikasi mustaqilligini ma’qullaymiz, deb ovoz berdi.

O’zbekiston Davlat mustaqilligining e’lon qilinishi, uning butun tarixiy taraqqiyoti

natajalaridan kelib chiqadigan ob’ektiv va qonuniy hodisadir.

Respublika xalqi va rahbariyatining donishmandligi, sabotli va qat’iyatliligi, uzoqni ko’ra

bilishi natijasida uning davlat mustaqilligiga erishuvi

Tinch, demokratik, parlament yo’li bilan ijtimoiy larzalarsiz, qurbonlar va

vayronagarchiliksiz amalga oshdi.

1991-yil 29-dekabr kuni muqobillik asosida O’zbekiston Respublikasi Prezidenti saylovi

ham bo’lib o’tdi. Prezidentlikka nomzod Islom Abdug’aniyevich Karimov uchun 8.514136 kishi

yoki ovoz berishda qatnashganlarning 86 foizi ovoz berdi. Markaziy saylov komissiyasi saylov

yakunlarini ko’rib chiqib, I.A.Karimovni 1991-yil 29-dekabrdan O’zbekiston Respublikasining

Prezidenti lavozimiga saylangan, deb xisoblashga qaror qildi. O’zbekiston Respublikasi Oliy

Kengashining 1992-yil yanvarda bo’lgan navbatdan tashqari IX sessiyasida Prezident Islom

Karimov qasamyod qildi: «O’zbekiston Respublikasi Prezidenti lavozimini bajarishga kirishar

ekanman, respublikamiz xalqlariga sadoqat bilan xizmat qilishga, fuqarolarning huquq va

erkinliklariga kafolat berishga, O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasiga qat’iy rioya etishga,

zimmamga yuklangan yuksak vazifalarni vijdonan bajarishga qasamyod qilaman». Islom

Karimov O’zbekiston Respublikasining umumxalq tomonidan saylangan birinchi Prezidentidir.

Davlat ramzlari. O’zbekiston o’zining davlat mustaqilligini mustahkamlashga dadillik

bilan kirishdi. Birinchi bo’lib, davlat ramzlari belgilab olindi.

O’zbekiston Respublikasining Davlat bayrog’i o’n ikkinchi chaqiriq O’zbekiston

Respublikasi Oliy Kengashining VIII sessiyasida 1991-yil 18-noyabrda tasdiqlandi. Davlat

bayrog’i mamlakatimiz hududida ilgari mavjud bo’lgan g’oyat qudratli saltanatlar bayrog’iga

xos bo’lgan eng yaxshi an’analarni davom ettirgan holda respublikaning tabiatiga xos bo’lgan

xususiyatlarni, xalqimizning milliy va madaniy sohalardagi o’zligini ham aks ettiradi.

O’zbekistonning Davlat gerbi, o’n ikkinchi chaqiriq O’zbekiston Respublikasi Oliy

Kengashining X sessiyasida 1992-yil 2-iyulda qabul qilindi. Gerbning markazida qanotlarini

keng yozib turgan Xumo qushi tasvirlangan. Bu baxt-saodat va erksevarlik ramzidir. Qadim-

qadim zamonlardan buyon Xumo qushi o’zbek xalqi orasida odamlarni baxt-saodatga

yetaklovchi kuch ramzi sifatida e’zozlab kelingan.

O’zbekiston Respublikasining Davlat madhiyasi o’n ikkinchi chaqiriq O’zbekiston

Respublikasi Oliy Kengashining XI sessiyasida 1992-yil 10-dekabrda qabul qilindi. Davlat

madhiyasining matni O’zbekiston xalq shoiri Abdulla Oripov, musiqasi O’zbekiston xalq

bastakori Mutal Burhonov tomonidan tayyorlangan.

O’zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi. Mustaqillik qo’lga kiritilgach, milliy huquqiy

davlat qurish, demokratik jamiyat barpo etish, bozor munosabatlarini shakllantirish kabi dolzarb

vazifalar mustaqil O’zbekiston Konstitutsiyasini ishlab chiqishni taqazo etardi.

«Mustaqillik Deklaratsiyasi» qabul qilingan O’zbekiston Oliy Kengashining 1990-yil 20-

iyunda bo’lgan ikkinchi sessiyasidayoq yangi Konstitutsiya ishlab chiqish lozim, degan xulosaga

kelingan edi. Sessiya O’zbekiston Prezidenti Islom Karimov boshchiligida 64 kishidan iborat

Konstitutsiya loyihasini tayyorlash bo’yicha komissiya tuziladi. Konstitutsiyaviy komissiya

O’zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasini ishlab chiqish ustida 2,5 yil ishladi.

Konstitutsiya loyihasini ishlab chiqishda konstitutsiyaviy rivojlanishning jahon tajribasi

o’rganildi, inson huquqlari, demokratiya va qonunchilik sohasida jahonda qo’lga kiritilgan

yutuqlar hisobiga olindi. Milliy davlatchiligimizning tajribasi, Amir Temur va boshqa

allomalarimizning davlatni idora qilish sohasidagi g’oyalari yangi Konstitutsiyaga asos qilib

olindi.

1991-yil 26-sentabrda O’zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi loyihasi umumxalq

muhokamasi uchun matbuotda e’lon qilindi. Muhokama 2 oycha davom etdi. Muhokama

jarayonida bildirilgan takliflar asosida tuzatishlar kiritilgan loyiha 1992-yil 26-noyabrda

matbuotda ikkinchi marta e’lon qilindi. Umumxalq muhokamasi davrida 6 mingdan ortiq taklif

va mulohazalar bildirildi, ular inobatga olindi. Konstitutsiyamiz xalqimizning siyosiy daholigi va

tafakkurining mahsuli bo’ldi.

Oliy Kengashning 1992-yil dekabrda bo’lgan XI sessiyasi O’zbekiston Respublikasining

Konstitutsiyasini qabul qilish masalasini muhokama qildi.

Sessiyada deputatlar loyihaga 80 ga yaqin o’zgartirish, qo’shimcha va aniqliklar kiritdilar.

Shunday qilib, 1992-yil 8-dekabr kuni O’zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi qabul

qilindi.

Mustaqil O’zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi qabul qilinganligini nishonlash

maqsadida Konstitutsiya qabul qilingan kun – 8-dekabr umumxalq bayrami – O’zbekiston

Respublikasining Konstitutsiyasi kuni deb e’lon qilindi.

O’zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi 6 bo’lim, 128 moddadan iborat. U

«Mustaqillik Deklaratsiyasi», «O’zbekiston Respublikasining Davlat mutaqilligi asoslari

to’g’risida» gi Qonunda mustahkamlangan tamoyillar va g’oyalarni o’zida to’la

mujassamlashtirdi.

O’zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi ijodkor xalqimizning xohish, irodasi va dono

fikr-mulohazalari asosida va jahonda to’plangan eng ilg’or konstitutsiyaviy rivojlanish tajribasini

va milliy davlatchiligimiz xususiyatlarini hisobga olgan holda mustaqil ishlab chiqildi. Ilgarigi

konstitutsiyalar esa markaziy hokimiyat tomonidan tayyorlangan Ittifoq konstitutsiyasi

nusxalaridan ko’chirib olinar edi. Shu boisdan ham yangi asosiy qonunimiz mustaqil

O’zbekistonning birinchi Konstitutsiyasi hisoblanadi.

O’zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasini o’rganish jarayonida uning mohiyatini ochib

beruvchi asosiy tamoyillarni bilib olishga ahamiyat berish zarur.

> O’zbekiston Konstitutsiyasining muhim tamoyili davlat suverinitetidir. Davlatimizning

«O’zbekiston Respublikasi» va «O’zbekiston» degan nomlari bir ma’noni anglatadi.

> Konstitutsiyamizning tamoyillaridan yana biri xalq hokimiyatchiligidir.

> Yana bir konstitutsiyaviy tamoyil – davlat hokimiyatining uch tarmoqqa bo’linishidir.

O’zbekiston davlat hokimiyati tizimi hokimiyatning qonun chiqaruvchi, ijro etuvchi va sud

hokimiyatlariga bo’linishi qonunlashtirildi.

> Asosiy Konstitutsiyaviy tamoyillardan biri demokratiyaga sodiqlikdir. Kontitutsiyada

umuminsoniy demokratik tamoyillarning, xalqaro huquq sohasida umum e’tirof etilgan

qoidalarning ustunligi tan olingan.

> O’zbekiston Konstitutsiyasida inson hayoti, erkinligi , or-nomusi, qadr-qimmati va

boshqa daxlsiz huquqlari eng oliy qadriyat ekanligi belgilab qo’yilgan.

> Yana bir Konstitutsiyaviy tamoyil Konstitutsiya va qonunlarning ustivorligidir.

Konstitutsiyaning 15-moddasida «O’zbekiston Respublikasida O’zbekiston Respublikasi

Konstitutsiyasi va qonunlarining ustunligi so’zsiz tan olinadi», deb belgilab qo’yilgan.

Konstitutsiyaning 21-moddasiga binoan O’zbekiston Respublikasining butun hududida

yagona fuqarolik o’rnatilgan. O’zbekiston Respublikasining millati, elatidan qat’iy nazar barcha

fuqarolari O’zbekiston xalqini tashkil etadi.

O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasida Qoraqalpog’iston Respublikasining huquqiy

maqomi, O’zbekiston bilan o’zaro munosabatlarning huquqiy asoslari belgilab berilgan.

O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining qabul qilinishi mamlakatimiz hayotida katta

ahamiyatga ega bo’ldi. U mamlakatimizda qonunchilikning rivojlanishi uchun, huquqiy

islohotlar uchun asos bo’lib qoldi. Yuzlab qonunlar, kodekslar, milliy dasturlar ishlab chiqildi,

umumxalq muhokamasi dan o’tdi, qabul qilindi va hayotimizning barcha jabhalarida amal

qilinmoqda.

Asosiy qonunga kiritilgan o’zgartirishlar va qo’shimchalar 2003-yil 24-25-aprel kunlari

bo’lib o’tgan ikkinchi chaqiriq O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining o’n birinchi

sessiyasida «O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasiga o’zgartirishlar va qo’shimchalar kiritish

to’g’risida»gi Qonun loyihasi muhokama qilindi va mazkur Qonun qabul qilindi.

O’zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasiga jamiyatni yanada erkinlashtirish va

demokratiyalash, ikki palatali parlament tuzish zaruriyatidan kelib chiqqan holda o’zgartirishlar

va qo’shimchalar kiritildi. Asosiy Qonunimiz mazmun va mohiyati, maqsad va vazifalariga daxl

qilmagan holda, avvalo Oliy Majlisning roli va ahamiyatini kuchaytirish, uning palatalari

maqomi va vakolatlariga doir 76-88-moddalarga o’zgartirishlar va qo’shimchalar kiritildi.

O’zbekiston Respublikasi Prezidenti vakolatlari hamda vazifalariga doir 89,90,93,95,97-

moddalarga ham o’zgartirishlar kiritildi. 89-moddaning «O’zbekiston Respublikasi Prezidenti

ayni vaqtda Vazirlar Mahkamasining Raisi hisoblanadi» deyilgan ikkinchi qismi olib tashlandi.

Muxtasar qilib aytganda, qonun chiqaruvchi, ijro etuvchi va sud hokimiyatlari o’rtasidagi

vakolatlar yanada demokratik ravishda qayta taqsimlanadi. Kiritilgan o’zgartirishlar va

qo’shimchalar O’zbekiston Respublikasi Bosh vazirining, hukumatning mas’uliyatini

kuchaytirishga, jamiyat siyosiy hayotining faollashuviga, saylov tizimining yanada

takomillashuviga xizmat qiladi.

Milliy valyuta. O’zbekistonda milliy valyutani muomalaga kiritish uchun ma’lum vaqt,

tajriba kerak edi. Shu boisdan O’zbekiston mustaqillikning dastlabki payti-1991-1993-yillarda

sobiq itttifoqdan meros qolgan rubl zonasida bo’lib turdi. Biroq sovetlardan keyingi makonda

yalpi ichki mahsulot ishlab chiqarishning keskin pasayishi natijasida rublning qadri ham shunga

mos ravishda tushib bordi. 1993-yil may oyi boshlarida 800-900 rublning qadri 1 AQSh dollori

darajasiga tushib ketgan edi.

O’zbekiston muomalaga yangi milliy valyuta kiritish ishiga jiddiy kirishdi. 1993-yil 1-

noyabrda O’zbekistonda so’m-kupon muomalaga kiritildi, uning kursi oldin muomalada bo’lib

kelgan rublga tenglashtirilgan edi. O’zbekiston rahbariyati so’m-kuponlar asosida zarur tajriba

orttirdi, haqiqiy milliy valyutani joriy qilish tadbirlarini ko’rdi.

O’zbekiston Prezidentining 1994-yil 16-iyunda e’lon qilingan «O’zbekiston

Respublikasining milliy valyutasini muomalaga kiritish to’g’risida»gi Farmoniga muvofiq 1994-

yil 1-iyulidan boshlab O’zbekiston Respublikasining milliy valyutasi – So’m muomalaga

kiritildi.

Taraqqiyotning “O’zbek modeli”. Mustaqillikning dastalbki kunlaridayoq O’zbekiston

qanday taraqqiyot yo’lidan boradi, qanday jamiyat, qanday davlat quradi, uning qiyofasi qanday

bo’ladi, degan savollar ko’ndalang turardi.

Jahon tajribasi shuni ko’rsatadiki, dunyodagi hamma mamlakatlar uchun maqbul bo’lgan bir

xil taraqqiyot yo’li, bir xil andoza bo’lishi mumkin emas. Mustaqillikka erishgan har bir

mamlakat o’ziga xos taraqqiyot yo’lini izlaydi, yangi jamiyat barpo etishda o’z andozasini ishlab

chiqishga intiladi. O’zbekiston oldida ham nazariy-ilmiy va amaliy jihatdan puxta asolangan

o’ziga xos yo’lni ishlab chiqish zarur edi. O’zbekistonning taraqqiyot yo’li bozor iqtisodiyoti va

demokratik tamoyillar qaror topgan ilg’or davlatlar tajribasiga, respublikamiz iqtisodiyotining

haqiqiy holati va imkoniyatlariga, xalqning mentaliteti va tarixiy an’analariga, aholining tub

o’zgartirishlarga tayyorlik darajasiga tayangan holda Prezidentimiz Islom Karimov tomonidan

ishlab chiqildi.

O’zbekistonning o’ziga xos taraqqiyot yo’li Islom Karimovning asarlari, ma’ruza va

nutqlarida yangi ma’no-mazmuni bilan to’ldirilib, aniqlashtirilib borildi. 1993-yilda nashr etilgan

«O’zbekiston – bozor munosabatlariga o’tishning o’ziga xos yo’li» nomli asarida Islom Karimov

yangi jamiyat qurishning besh tamoyilini asoslab berdi.

1. Iqtisodiyotni mafkuradan to’la xoli qilish, iqtisodning siyosatdan ustunligi, o’ziga xos

ichki qonunlarga muvofiq rivojlanishi.

2. Davlat – bosh islohotchi, iqtisodiy o’zgarishlarning tashabbuskori.

3. Qonun ustivorligi, islohotlarning mustahkam huquqiy asoslarga qurilishi, qonun oldida

hammaning baravarligi va hammaning qonunga bo’ysunishi.

4. Bozor iqtisodiyotiga o’tishning barcha bosqichlarida kuchli ijtimoiy siyosat yuritish,

aholining muhtoj tabaqalarini ijtimoiy himoyalashning ustivorligi.

5. Bozor iqtisodiyotiga bosqichma-bosqich va izchil ravishda o’tish, ya’ni islohotlarni

inqilobiy sakrashlarsiz amalga oshirish.

Shunday qilib, O’zbekistonning o’ziga xos taraqqiyot yo’li nazariy va amaliy jihatdan puxta

belgilab olindi. Taraqqiyotning «o’zbek modeli» bundan oldin yaratilgan va mavjud bo’lgan

modellarning birortasini takrorlamagan holda, o’z mohiyati va mazmuni jihatidan butunlay yangi

taraqqiyot modelidir. Bu yo’l xalqimiz tomonidan ham, xalqaro maydonda ham taraqqiyotning

«O’zbek modeli» deb qabul qilindi.

Siyosiy islohotlar. Huquqiy demokratik davlat asoslarining barpo etilishi Mustaqillikning

dastlabki yillaridan boshlab O’zbekiston o’z siyosiy mustaqilligini mustahkamlash, demokratik

davlat va fuqarolik jamiyati qurishga yo’naltirilgan chuqur siyosiy islohotlar o’tkazish yo’lidan

bormoqda.

Milliy huquqiy davlat qurilishida quyidagi omillarga tayanildi:

> Xalqaro tan olingan huquqiy tamoyillar inobatga olindi;

> Rivojlangan demokratik davlatlar tajribasiga tayanildi;

> Ko’p ming yillik o’zbek davlatchiligi tarixi va o’ziga xos ma’naviy-axloqiy

qadriyatlariga asoslandi;

> Vakillik hokimyatini vujudga keltirishning eng demokratik tizimi-qonun chiqaruvchi, ijro

etuvchi va sud hokimiyatini barpo etish yo’lidan bordi;

> Davlat boshqaruvining yangi, zamonaviy va samarali tizimi prezidentlik boshqaruv

usulini yaratish yo’li tanlandi.

O’zbekiston mustaqilligi e’lon qilingan paytda 1990-yil fevralda saylangan qonun

chiqaruvchi hokimiyat organi-Oliy Kengash faoliyat ko’rsatmoqda edi. O’zbekistonda

demokratik islohotlarni bosqichma-bosqich amalga oshirish yo’lidan borilib, birdaniga Oliy

Kengashni tarqatib yuborilmadi. U 1990-1994-yillarda qonun chiqaruvchi hokimiyat organi

sifatida faoliyat yuritdi va o’z vakolat muddati davrida 200 ga yaqin qonun va 500 dan ortiq

qarorlar tayyorladi va qabul qildi.

Oliy Majlis. 1992-yil 8-dekabrda qabul qilingan O’zbekiston Respublikasining

Konstitutsiyasiga muvofiq Respublika parlamentining nomi Oliy Majlis deb ataladigan bo’ldi.

Konstitutsiyaning 76-moddasida "O’zbekiston Respublikasining Oliy Majlisi oliy davlat vakillik

organi bo’lib, qonun chiqaruvchi hokimiyatni amalga oshiradi", deb belgilab qo’yildi.

Konstitutsiyaga muvofiq bir palatali parlament-O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisini

shakllantirish tadbirlari ko’rildi. 1993-yil 28-dekabrda "O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisiga

saylovlar to’g’risida", 1994-yil 22-sentabrda "O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi to’g’risida"

qonunlar qabul qilindi. Oliy Majlis hududiy saylov okruglari bo’yicha ko’p partiyaviylik asosida

besh yil muddatga saylanadigan 250 nafar deputatdan iborat bo’lishi belgilandi.

1994-yil 25-dekabr kuni O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisiga birinchi-marta erkin,

demokratik va ko’p partiyaviylik va muqobillik asosda saylovlar o’tkazildi. Har bir saylov

okrugida ikki-uch nomzod, jami 700 nafar nomzod deputatlik uchun kurashdi. Saylovchilar

birinchi-marta nomzodlarni tanlab olish imkoniyatiga ega bo’ldi. Nomzodlarning birontasi ham

etarli ovoz ololmagan saylov okruglarida 1995-yil 8 va 25-yanvar kunlari takroriy saylovlar

bo’ldi. Oliy Majlisga 250 deputat saylandi.

Oliy Majlis 1995-1999-yillarda ijtimoiy yo’naltirilgan bozor iqtisodiyotiga asoslangan

demokratik davlat qurishdan iborat yo’lni huquqiy jihatdan ta’minlashga qaratilgan 10 kodeks, 2

milliy dastur, 145 qonun, 452 qaror qabul qildi. Shuningdek, u 70 ta xalqaro shartnomani

ratifikatsiya qildi, xalqaro konventsiyalarga qo’shilish to’g’risida 58 ta qaror qabul qildi.

Ikkinchi chaqiriq O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisiga 1999-yil dekabrda saylovlar

bo’lib o’tdi. Saylovlarda 7 ta subekt-beshta siyosiy partiya, hokimiyat vakillik organlari va

saylovchilarning tashabbuskor guruhlaridan jami 1010 nafar nomzod qatnashdi. Oliy Majlisga

O’zbekiston xalq demokratik partiyasidan 48, "Fidokorlar" milliy demokratik partiyasidan 34,

«Vatan taraqqiyoti» partiyasidan 20, "Adolat" sotsial-demokratik partiyasidan 11, "Milliy

tiklanish" demokratik partiyasidan 10, hokimiyat vakillik organlaridan 111 va saylovchilar

tashabbus guruhlaridan 16 nafar vakil deputat etib saylandi.

O’zbekiston Respublikasi bir palatali parlamentining 2000-2004-yillarda bo’lib o’tgan 16

sessiyasida 101 ta qonun, 300 dan ortiq qaror qabul qilindi, 55 ta xalqaro shartnoma va bitimlar

ratifikatsiya qilindi. O’zbekiston Respublikasining 329 ta qonun xujjatiga 1357 ta o’zgartirish va

qo’shimchalar kiritildi.

Bir palatali O’zbekiston Respublikasi parlamenti-Oliy Majlisi 1995-2004-yillarda o’z

faoliyatini quyidagi yo’nalishlarda samarali olib bordi:

O’zbekistonda o’tkazilayotgan islohotlarning huquqiy bazasini mustahkamlovchi

qonunlar yaratish;

qabul qilingan qonun hujjatlari ijrosini nazorat qilish;

parlamentlararo aloqalarni rivojlantirish va mustahkamlash;

shaxsning konstitutsiyaviy huquqlari va erkinliklarini himoya qilish;

amaldagi qonun hujjatlarimiz monitoringini xalqaro huquq normalarini o’rgangan holda

olib borish;

joylardagi hokimiyat vakillik organlariga amaliy yordam ko’rsatish.

Muxtasar qilib aytganda, 1995-2004-yillarda O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi bir

palatali parlament sifatida xalq fikrini e’tiborga olish, ochiqlik va oshkorolik tamoyillari asosida

faoliyat yuritdi. Parlamentchilikda demokratik asoslar yaratildi. Bir palatali Oliy Majlis milliy

parlamentarizm rivojlanish tarixida munosib o’rinni egalladi.

Ikki palatali parlamentning shakillantirilishi. Prezident Islom Karimov 2000-yil 25-may

kuni ikkinchi chaqiriq O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining ikkinchi sessiyasida doimiy

asosda ishlaydigan ikki palatali parlament tizimiga o’tishni taklif qildi. Darhaqiqat,

mustaqillikning o’tgan 10-yili davomida parlamentchilikda demokratik asoslar shakllantirildi,

endi bir palatali parlamentdan ikki palatali parlamentga o’tish uchun zarur shart-sharoitlar

yaratgan edi.

2001-yil 6-7-dekabr kunlari bo’lib o’tgan Oliy Majlisning ettinchi sessiyasida ikki palatali

parlament tuzish masalasi muhokama qilindi va parlamentni ikki palatali qilib tuzish zarur,

degan xulosaga kelindi. 2002-yil 27-yanvar kuni «Siz kelgusi chaqiriq O’zbekiston Respublikasi

parlamentini ikki palatali qilib saylanishiga rozimisiz?» degan masalada referendum bo’lib o’tdi.

Referendumda qatnashganlarning 93,65 foizi rozi ekanligini bildirib ovoz berdilar.

2002-yil 4-5-aprel kunlari bo’lib o’tgan Oliy Majlisning sakkizinchi sessiyasida

«Referendum yakunlari va davlat hokimiyati tashkil etishning asosiy printsiplari to’g’risida»

Konstitutsiyaviy qonun qabul qilindi. Mazkur qonunda respublika parlamentining nomi Oliy

Majlis deyiladi, u ikki palatali-quyi va yuqori palatalardan iborat etib tashkil etiladi,deb belgilab

qo’yildi. Quyi palata-Qonunchilik palatasi, yuqori palata-Senat deb ataladi, ularning vakolat

muddati 5-yil deb belgilangan. Ikki palatali parlament tuzishning huquqiy asoslarini belgilab

beruvchi yangi qonun loyihalarini tayyorlsh ishiga kirishildi.

2002-yil dekabrda bo’lib o’tgan ikkinchi chaqiriq O’zbekiston Respublikasi Oliy

Majlisining o’ninchi sessiyasida «O’zbekiston Respublikasining Qonunchilik palatasi

to’g’risida», «O’zbekiston Respublikasining Senati to’g’risida» Konstitutsiyaviy qonunlar qabul

qilindi. Qonunchilik palatasi 120 nafar deputatdan, Senat 100 nafar senatordan iborat etib

shakllantiriladi. Bu o’zgarishlar 2003-yil aprelda O’zbekiston Respublikasining

Konstitutsiyasiga kiritilgan o’zgartirishlarda ham o’z ifodasini topdi. 2003-yil 29-avgustda

«O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisiga saylovlar to’g’risida»gi Qonunga o’zgartirish va

qo’shimchalar kiritib, mazkur qonun yangi tahrirda qabul qilindi. Shu tariqa ikki palatali

professional parlamentni shakllantirishning konstitutsiyaviy-huquqiy asoslari yaratildi. 2004-yil

dekabr-2005-yil yanvar oylarida mamlakatimizda ilk bor ikki palatali parlamentga saylovlar

bo’lib o’tdi. Qonunchilik palatasiga 120 nafar deputat saylandi. Senatga respublikamizning har

bir hududidan 6 nafardan, jami 84 senator saylandi. Konstitutsiyamizning 77-moddasiga

muvofiq, 16 nafar senator O’zbeksiton Respublikasi Prezidenti tomonidan tayinlandi.

O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi Qonunchilik palatasining 2005-yil 27-yanvar kuni

bo’lib o’tgan birinchi majlisida deputatlar Oqsoqollar Kengashi tavsiyasiga ko’ra yashirin ovoz

berish yo’li bilan Qonunchilik palatasi Spikeri lavozimiga Erkin Halilov sayladilar. Shuningdek,

2 nafar deputat Spiker o’rinbosari etib saylandi, qo’mita rahbarlari tasdiqlandi, siyosiy partiyalar

fraktsiyalari tashkil etildi va ro’yxatga olindi.

O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi Senatining 2005-yil 27-yanvar kuni bo’lib o’tgan

birinchi majlisida Prezident taqdimiga muvofiq Senat a’zolari tomonidan yashirin ovoz berish

yo’li bilan Murod sharifxo’jayev Senat raisi etib saylandi. Shuningdek 2 nafar senator Rais

o’rinbosarlari etib saylandi, Senat qo’mitalari tashkil etilib, ularning raislari ham saylandilar.

Muxtasar qilib aytganda, 2005-yil 27-yanvar kuni ikki palatali parlamenti shakllantirish

ishlariga yakun yasaldi. O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi Qonunchilik palatasi va Senati

tashkil etildi va o’z faoliyatini boshladi.

Vazirlar Mahkamasi. O’zbekistonda boshqaruv tizimi tubdan isloh qilindi. Milliy

davlatchilik an’analarini o’zida mujassamlashtirgan ijroiya hokimiyat-Vazirlar Mahkamasi

tuzildi.

O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi ijro etuvchi hokimiyatni amalga oshiradi.

O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi tarkibiga O’zbeksiton Respublikasi Bosh

vaziri, uning birinchi o’rinbosari va o’rinbosarlari, vazirlar, davlat qo’mitalari raislari va

Qoraqalpog’iston Respublikasi Ministrlar Kengashi raisi kiradi.

Vazirlar Mahkamasining tarkibi O’zbekiston Respublikasi Prezidenti tomonidan

shakllantiriladi. O’zbekiston Respublikasi Bosh vaziri nomzodi Prezidentning taqdimiga binoan

O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining palatalari tomonidan ko’rib chiqiladi va tasdiqlanadi.

Vazirlar Mahkamasining a’zolari Bosh vazir taqdimiga binoan O’zbekiston Respublikasi

Prezidenti tomonidan tasdiqlanadi.

Vazirlar Mahkamasi iqtisodiyotning, ijtimoiy va ma’naviy sohaning samarali faoliyatiga

rahbarlikni, O’zbekiston Respublikasi qonunlari, Oliy Majlis qarorlari, Prezident farmonlari,

qarorlari va farmoyishlari ijrosini ta’minlaydi.

Vazirlar Mahkamasi barcha organlar, korxonalar, muassasalar, tashkilotlar, mansabdor

shaxslar va fuqarolar tomonidan bajarilishi majburiy bo’lgan qaror va farmoyishlar chiqaradi.

O’zbekiston Respublikasi Bosh vaziri Vazirlar Mahkamasi Faoliyatini tashkil etadi va unga

rahbarlik qiladi. Prezident topshirig’iga binoan xalqaro munosabatlarda O’zbeksiton

Respublikasi nomidan ish ko’radi.

Sud hokimiyati. O’zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi va 1993-yil 2-sentabrda

qabul qilingan "Sudlar to’g’risida" gi qonun asosida sud islohotlari o’tkazildi. Sudlarning

mustaqilligi qonunlashtirildi, ularning odil sudlovni amalga oshirish faoliyatiga aralashishga yo’l

qo’yilmaydi. Ayblanuvchining himoyalanish huquqi, advokatura tizimining mustaqilligi huquqiy

jihatdan ta’minlandi. O’zbekistonda sud hokimiyati qonunning ustunligi, barcha foqarolarning

qonun oldida tengligini ta’minlash yo’lida faoliyat ko’rsatmoqda.

Sud hokimiyati tuzilishi.

O’zbekiston Respublikasi O’zbekiston Respublikasi Oliy O’zbekiston Respublikasi

Konstitutsiyaviy sudi. sudi Oliy xo’jalik sudi

Qoraqalpog’iston

Respublikasi

Konstitutsiyaviy

nazorat qo’mitasi

Qoraqalpog’iston

Respublikasi fuqarolik va

jinoyat ishlari bo’yicha Oliy

sudlari

Jinoyat ishlari bo’yicha

viloyatlari va Toshkent shahar

hamda tumanlararo tuman va

shahar sudlari

Fuqarolik ishlari bo’yicha

viloyatlar, Toshkent shahar,

tumanlararo, tuman va shahar

sudlari

O’zbekiston Respublikasi

harbiy sudi va okrug harbiy

sudlari

Viloyatlar va Tokent

shahar xo’jalik sudlari

Qoraqalpog’iston

-Respublikasi xo’jalik

sudi

Mahalliy davlat hokimiyati. Milliy davlatchilik tarixi tajribasidan kelib chiqib va

"O’zbekiston Respublikasi mahalliy hokimiyat idoralarini qayta tashkil etish to’g’risida" gi

Qonunga muvofiq 1992-yil yanvaridan boshlab viloyat, tuman, shaharlarda hokimlik tashkil

etildi. Hokimiyat qoshida ijroiya apparati tuzildi.

Viloyat, tuman va shaharlarda hokimlar boshchilik qiladigan xalq deputatlari Kengashlari

hokimiyatning vakillik organlari bo’lib, davlat va fuqarolarning manfaatini ko’zlab o’z

vakolatlariga taaluqli masalalarni hal etadi.lar.

Hokim va uning ijroiya apparati joylardagi barcha korxona va muassasalarga rahbarlik

qilish, mahalliy ahamiyatga molik hamma masalalarni fuqarolarning mafaatlariga mos ravishda

hal qilish bilan shug’ullanmokda.

Boshqaruv sohasidagi islohotlar. O’zbekistonda boshqaruv tizimi tubdan isloh qilindi.

Bozor iqtisodiyotiga o’tishni ta’minlovchi, bozor munosabatlarining faoliyati uchun imkon

beruvchi yangi boshqaruv strukturasi yaratildi. Markazlashtirilgan tartibda qayta taqsimlash

mexanizmidan bozor mexanizmiga, qattiq mahkamachilik va ma’muriy-buyruqbozlikdan

huquqiy boshqaruvga, iqtisodiy omillar orqali o’zini-o’zi idora etishga o’tildi.

Ma’muriy-buyruqbozlik, to’rachilik tizimining o’zagini tashkil etgan Davlat reja qo’mitasi,

Davlat ta’minot qo’mitasi, Davlat narxlar qo’mitasi, Davlat agro-sanoat qo’mitasi va boshqa

qo’mitalar, vazirliklar, ularning ma’muriy apparatlari tugatildi.

Respublikada moliya va bank tizimi tubdan o’zgardi. Moliya vazirligi respublika byudjetini

shakllatirish bilan bir qatorda, davlat soliq siyosatini, moliya siyosatini belgilamokda, valyuta

ishlarini boshqarmoqda. Bank tizimi isloh etildi. Davlat banki va uning bo’linmalari tugatildi,

Markaziy bank, Tashqi iqtisodiy faoliyat milliy banki, ixtisoslashtirilgan aktsiyadorlik-tijorat

banklari-"O’zsanoatqurilishbank", "Paxtabank", "O’zjamg’armabank", "G’allabank",

"Tadbirkorbank", "Savdogarbank", xususiy va boshqa banklar tuzildi. Banklarning mustaqilligi

va pul muomalasi ahvoli uchun javobgarligi oshirildi.

Davlat nazorati tizimi tartibga solindi. Davlat soliq qo’mitasi, Bojxona qo’mitasi tuzildi.

Davlat nazorati qo’mitasi, uning joylardagi organlari tugatildi. Prezident devonida nazorat

inspektsiyasi, hokimiyatlarda tegishli nazorat inspektsiyalari tuzildi.

Davlat mulkini boshqarish va tadbirkorlikni qo’llab-quvvatlash davlat qo’mitasi tashkil

etildi. Bu qo’mita mulkni davlat tasarrufidan chiqarish va xususiylashtirish dasturlarini ishlab

chiqishda, ko’p ukladli iqtisodiyotni shakllantirishda muhim tadbirlarni amalga oshiradi.

Qo’mita investitsiya fondlari, fond birjalari, ko’chmas mulk birjalari, auditorlik xizmatlari va

boshqa bozor strukturasi tuzilmalarini tashkil etmoqda.

O’zbekistonning ishlab chiqarish, transport bo’yicha tarmoq vazirliklari tugatilib, ular o’z-

o’zini mablag’ bilan ta’milaydigan uyushmalarga, kontsernlarga, korporatsiyalarga va boshqa

xo’jalik birlashmalariga aylantirildi. Avtomobil transportida, qurilishda boshqaruv tizimi qayta

tuzildi.

O’zbekiston Respublikasi Oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi, Xalq ta’limi vazirligi,

Sog’liqni saqlash vazirligi, Madaniyat ishlari vazirligining strukturasi, faoliyat va ish yuritish

usullari tubdan o’zgardi.

Umummilliy ahamiyatga molik bo’lgan tarmoqlarda, masalan, sayohatchilik, transport,

madaniyat, kino, televidenie va radio tizimi va boshqalarda iqtisodiy jihatdan mustaqil bo’lgan

milliy kompaniyalar tashkil etildi.

Shunday qilib, mustaqillik qo’lga kiritilgandan beri o’tgan qisqa tarixiy davrda huquqiy

davlat, uning zamonaviy hokimiyat organlari barpo etildi, ixcham, ochiq va tadrijiy rivojlanishga

ega bo’lgan ijtimoiy-siyosiy tizim yaratildi. Bugungi kunda markaziy va yuqori davlat boshqaruv

idoralari vazifalarini davlat hokimiyatining quyi tizimlariga, fuqarolarning o’zini o’zi boshqarish

organlariga bosqichma-bosqich o’tkaza borishni ta’minlashdan iboratdir.

Ochiq fuqarolik jamiyati negizlarining yaratilishi: O’zbekiston taraqqiyotining bosh

yo’li jamiyatni demokratlashtirish, fuqarolik jamiyat qurishdan iboratdir.

Demokratik jamiyat kurish bobida hamma davlat uchun tayyor qolip va andozalar yo’q.

I.Karimov dunyoda bir-biriga o’xshagan ikkita inson bo’lmaganidek, bir-biriga aynan o’xshagan

ikki davlat ham yo’q, deganida haqlidir. To’g’ri, demokratik jamiyatning xalqaro miqyosda

e’tirof etilgan tamoyillari bor: insonning o’z xohish-irodasini erkin bildirishi va uni amalga

oshirishi; ozchilikni ko’pchilikka bo’ysunishi; davlat va jamiyat boshqaruvida qonun ustivorligi;

davlat asosiy organlarining saylab qo’yilishi va ularning saylovchilar oldida hisob berishi va

boshqalar. O’zbekiston demokratik jamiyat qurishda ana shu tamoyillarga, umumjahon

tsivilizatsiyasiga asoslandi. Shuningdek, u xalqimizning necha ming yillik milliy

davlatchiligimiz negizlarini, ma’naviy merosimiz ildizlarini, milliy xususiyatlarimiz va boy

an’analarimizni yangi jamiyat qurilishiga tatbiq etish yo’lidan bormoqda.

O’zbekiston yangi jamiyat qurishda adolat va haqiqat g’oyasiga asoslanmoqda.

Respublikamizda odamlar o’z qobiliyat va ehtiyojlarini to’la namoyon qilish va amalga

oshirishlari uchun zarur bo’lgan dastlabki teng imkoniyatlarni, shu jarayonni vujudga

keltiradigan huquqiy mexanizmni yaratishga katta etibor berildi. Negaki, busiz adolatli jamiyat

qurib bo’lmaydi. Ana shunday imkoniyatlar yaratilgandan keyingina, har bir insonning taqdiri,

turmushi o’ziga bog’liq bo’lib qoladi. Insonning jamiyatdagi o’rni uning solohiyatiga, mehnat

qilish istagi, oqilu uddaburonligiga bog’liq bo’ladi.

Mahalla. O’zbekiston Respublikasining 1993-yil 2-sentabrda qabul qilgan "Fuqarolarning

o’zini-o’zi boshqarish organlari to’g’risida"gi qonuniga binoan, shaharcha, qishloq va ovullarda,

shuningdek ular tarkibidagi mahallalarda hamda shaharlardagi mahallalarda fuqarolarning

yig’inlari o’tkaziladigan bo’ldi. Fuqarolarning yig’inlari o’zini-o’zi boshqarish organi bo’lib,

ular ikki yarim yil muddatga raisni (oqsoqolni) va uning maslahatchilarini saylaydi. 2001-yil

may--iyun oylarida bo’lib o’tgan fuqarolarning o’zini-o’zi boshqarish organlariga saylovlarda

7840 nafar oqsoqol va ularning 75 mingga yaqin maslahatchilari saylandi. Mahalla oqsoqoli va

uning maslahatchilari o’z mahallasi doirasidagi ishlarni hal etish, muhtoj oilalarga davlat

mablag’lari hisobidan yordam berish ishlarida faoliyat ko’rsatmoqdalar. Mahalla tizimi

jamiyatning negiziga aylandi.

Inson huquqlari va erkinliklarining kafolatlanishi. O’zbekiston Respublikasi

Konstitutsiyasining 13-moddasida O’zbekiston Respublikasida demokratiya umuminsoniy

printsiplarga asoslanadi, ularga ko’ra inson, uning hayoti, qadr-qimmati va boshqa dahlsiz

huquqlari oliy qadriyat hisoblanadi, deb belgilab qo’yilgan.

O’zbekiston Respublikasida barcha fuqarolar bir xil huquq va erkinliklarga ega bo’lib, jinsi,

irqi, millati, dini, ijtimoiy kelib chiqishi, e’tiqodi, shaxsi va ijtimoiy mavqeidan qat’iy nazar

qonun oldida tengdirlar. O’zbekistonda yagona fuqarolik o’rnatilgan. Har bir foqaro yashash,

shaxsiy daxlsizlik, turar joy daxlsizligi, bir joydan ikkinchi joyga ko’chish, so’z va e’tiqod

erkinligiga ega bo’lib, bu huquqlar davlat tomonidan himoya qilinadi. Fuqarolarning istagan

dinga e’tiqod qilish yoki hech qaysi dinga e’tiqod qilmaslik huquqi qonun bilan mustahkamlab

qo’yilgan.

O’zbekistonda shaxs erkinligi, inson huquqlarining muhofazasi va kafolati, mehnat va

kasbni erkin tanlash huquqi, ta’lim olish, ijtimoiy muhofaza va boshqa huquqlari qonun bilan

himoya qilinadi.

1995-yil 23-fevralda birinchi chaqiriq Oliy Majlisning birinchi sessiyasida Oliy Majlisning

Inson huquqlari bo’yicha Vakili (Ombudsman) lavozimi ta’sis etildi va bu lavozimga Sayyora

Rashidova saylandi. Uning maqomi va faoliyat doirasi 1997-yil 26-aprelda qabul qilingan Oliy

Majlisning "Inson huquqlari buyicha vakili (Ombudsman) to’g’risida" gi qonun bilan belgilab

berildi. Vakil BMTning inson huquqlari bo’yicha markazi, EHXTning demokratik institutlar va

inson huquqlari bo’yicha byurosi bilan yaqin hamkorlikda faoliyat ko’rsatmoqda.

O’zbekiston Respublikasining 1995-yil 30-avgustda qabul qilingan "Fuqarolarning huquq va

erkinliklarini buzuvchi harakat va qarorlar ustidan sudga shikoyat qilish to’g’risida"gi qonuni

Inson huquqlari va erkinliklarini kafolatlashga xizmat qilmoqda.

O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 1996-yil oktabr oyida e’lon qilingan "Inson

huquqlari bo’yicha O’zbekiston Respublikasi Milliy markazini tuzish to’g’risida"gi Farmonga

binoan inson huquqlari bo’yicha O’zbekiston Respublikasi Milliy markazi tashkil etildi.

O’zbekistonda foqaro va davlat bir-biriga nisbatan bo’lgan huquqlari va burchlari bilan

bog’langan. Davlat o’zining foqarolar oldidagi vazifalarini bajarmoqda. Fuqarolarning

erkinliklari va huquqlarini amalda himoya qilmoqda. Shuningdek, fuqarolarning ham davlat

oldidagi burchlari, majburiyatlari belgilab qo’yilgan.

Fuqarolar Konstitutsiya va qonunlarga rioya etishga, boshqa kishilarning huquqlari,

erkinliklari, sha’ni va qadr-qimmatini hurmat qilishga majburdirlar. Davlat har bir inson

zimmasiga tarixiy, ma’naviy va madaniy merosni avaylab asrash, atrof tabiiy muhitga

ehtiyotkorona munosabatda bo’lish, soliq va yig’imlarni to’lash majburiyatini yuklaydi.

Konstitutsiyaning 52-moddasida "O’zbekiston Respublikasini himoya qilish-O’zbekiston

Respublikasi har bir foqarosining burchidir. Fuqarolar qonunda belgilangan tartibda harbiy yoki

muqobil xizmatni o’tashga majburdirlar", deb belgilab qo’yilgan.

Saylov tizim. O’zbekistonda demokratik jamiyatga xos saylov tizimi barpo etildi. 1991-yil

18-noyabrda "O’zbekiston Respublikasi Prezidenti saylovi to’g’risida", 1993-yil 28-dekabrda

"O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisiga saylov to’g’risida" va 1994-yil may oyida "Xalq

deputatlari viloyat, tuman va shahar Kengashlariga saylov to’g’risida" hamda "Fuqarolar saylov

huquqlarining kafolatlari to’g’risida" qonunlar qabul qilindi.

Konstitutsiya va qonunlarda 18 yoshga to’lgan fuqarolarning saylash huquqiga ega ekanligi,

O’zbekiston Prezidenti saylovi, Oliy Majlis saylovi, xalq deputatlari viloyat, tuman va shahar

Kengashlari saylovi umumiy, teng, to’g’ridan-to’g’ri saylov huquqi asosida yashirin ovoz berish

yo’li bilan o’tkazilishi mustahkamlab qo’yilgan. Har bir fuqaro-saylovchi bir ovozga ega. 35

yoshdan kam bo’lmagan fuqaro O’zbekiston Respublikasi Prezidenti, 25 yoshga to’lganlar Oliy

Majlisga, 21 yoshga to’lganlar viloyat, tuman va shahar Kengashlariga deputat etib saylanish

huquqiga ega. Fuqaro bir vaqtning o’zida ikkidan ortiq vakillik organlarining deputati bo’lishi

mumkin emas.

Ommaviy axborot vositalari. Demokratik institutlarning muhim tarmog’i bo’lgan erkin

ommaviy axborot vositalari vujudga keldi. 2004-yilda Respublika ommaviy axborot vositalari

tizimida 609 nomda gazeta va 162 nomda jurnal chop etildi, 3 axborot agentligi, 50 dan ortiq

teleradiokompaniya va studiyalar ishladi. Jurnalistlarning erkin ijod qilishi, mamlakat ravnaqi

yo’lida xizmat qilishi uchun shart-sharoitlar yaratildi. Ommaviy axborot vositalari to’g’risida

qabul qilingan qonunlar ularni "to’rtinchi hokimiyat" darajasida faoliyat ko’rsatishiga

ko’maklashmoqda.

2014-yilga kelib mamlakatimizda ommaviy axborot bositalari soni 1991-yilga nisbatan 3,5

barobar, shu jumladan, gazetalar 2,5 marta, jurnallar esa 3,5 karra ko’paydi.

O’zbekistonda fuqarolik jamiyati barpo etish aholining siyosiy faolligi va siyosiy

madaniyatining oshib borayotganligida, turli siyosiy partiyalar va jamoat tashkilotlarining

shakllanishida ham namoyon bo’lmoqda.

Mustakillik yillarida mamlakatimizda siyosiy partiyalar, jamoat tashkilotlarining vujudga

kelishi va faoliyat yuritishi uchun huquqiy asoslar yaratildi. Respublika parlamenti tomonidan

qabul qilingan: "Jamoat tashkilotlari to’g’risida" (1991-yil 15-fevral), "Vijdon erkinligi va diniy

tashkilotlar to’g’risida" (1998-yil, yangi tahriri), "Kasaba uyushmalari, ular faoliyatining huquq

va kafolatlari to’g’risida" (1992-yil 2-iyul), "Siyosiy partiyalar to’g’risida" (1996-yil,-dekabr)gi

qonunlar shular jumlasidandir.

O’zbekistonda 4 ta siyosiy partiya faoliyat yuritmoqda.

1.O’zbekiston xalq demokratik partiyasi 1991-yil 1-noyabrda Toshkentda bo’lib o’tgan

ta’sis quriltoyida tashkil topgan. Ushbu quriltoyda uning Dasturi va Nizomi qabul qilindi.

O’zbekiston XDPsining "O’zbekiston ovozi", "Golos Uzbekistana" gazetalari va "Muloqot"

jurnali nashr etilmoqda.

2.1995-yil 18-fevralda O’zbekiston «Adolat» sotsial-demokratik partiyasi (SDP) tuzildi.

Partiyaning Toshkentda bo’lgan I-ta’sis Qurultoyida uning Dasturi va Nizomi qabul qilindi.

"Adolat" sotsial-demokratik partiyasining "Adolat" nomli ijtimoiy-siyosiy haftalik gazetasi

nashr etilmoqda.

3.O’zbekistonda faoliyat ko’rsatayotgan partiyalardan yana biri – Milliy tiklanish

demokratik partiyasidir (MTDP). U 1995-yil 3-iyunda Toshkentda bo’lib o’tgan ta’sis

qurultoyida tuzildi va partiyaning Dasturi va Nizomi qabul qilindi.

O’zbekiston MTDPsining "Milliy tiklanish" haftalik gazetasi nashr etilmoqda.

4.2003-yil oxirida O’zbekiston Liberal-demokratik partiyasi tashkil topdi. Uning

maqsadi tadbirkorlar va ishbilarmonlar manfaatini himoya qilishdan iborat. O’zLDP ning “XXI

asr” hafatlik gazetasi nashr etilmoqda.

1995-yil may oyida jamoatchilikning tashabbusi bilan O’zbekiston «Xalq birligi» harakati

tashkil etildi va faoliyat ko’rsatmokda.

«Kamolot» yoshlar ijtimoiy harakati. «Xalq birligi» harakatining "Birlik" va "Edinstvo"

haftalik gazetalari nashr etilmoqda

O’zbekiston Prezidentining 1996-yil 17-apreldagi farmoniga muvofiq respublika

yoshlarining "Kamolot" jamg’armasi nodavlat hayriya-jamoat birlashmasi sifatida tashkil topgan

edi. "Kamolot" jamg’armasining vazifasi yoshlarining manfaat va ehtiyojlarini o’rganish, ularni

qondirish yuzasidan dasturlar tuzish va davlat ko’magida hayotga tatbiq etishdan iborat edi.

Ammo "Kamolot" yoshlar jamg’armasi bunday vazifalarni bajara olmadi, yoshlarning haqiqiy

ma’nodagi etakchisiga aylana olmadi.

Prezident Islom Karimov 2001-yil 24-yanvar kuni Toshkentda yoshlar masalasiga

bag’ishlangan yig’ilishda yoshlarning chinakam suyanchi bo’la oladigan yangi tashkilot tuzish

g’oyasini ilgari surdi. 2001-yil 25-aprel kuni Toshkentda bo’lgan yoshlar qurultoyida o’zini-o’zi

boshqaradigan nodavlat, notijorat tashkilot-O’zbekiston Respublikasi «Kamolot» yoshlar

ijtimoiy harakati tuzildi va uning Dasturi, Nizomi tasdiqlandi. "Kamolot" yoshlar ijtimoiy

harakatining asosiy maqsadi yoshlarni birlashtirish, sog’lom turmush talablari asosida

tarbiyalash, jamiyatda munosib o’rnini egallashga ko’maklashish, ularning manfaatlarini himoya

qilish, yosh yigit-qizlarning o’z aql zakovati, kuch-g’ayratini to’la namoyon etishi uchun zarur

shart-sharoit yaratib berish, yosh avlodning tayanchi va suyanchi bulishdan iboratdir.

Harakatning Qoraqalpog’iston Respublikasi, viloyatlar, Toshkent shahar, tuman va shahar

bo’limlari, ta’lim muassasalari, harbiy qismlar, huquq-tartibot organlarida boshlang’ich

takilotlari tuzildi. Ular 14 yoshdan 28 yoshgacha bo’lgan O’zbekiston fuqarolarini o’z saflarida

ixtiyoriy ravishda birlashtirgan holda faoliyat ko’rsatmoqda.

Jamoat tashkilotlari. O’zbekistonda turli jamoat tashkilotlari ham faoliyat ko’rsatmoqda.

Jumladan, O’zbekiston kasaba uyushmalari turli kasb egalari bo’lgan xodimlarni jinsi, diniy

e’tiqodlari, irqiy va milliy munosabatlaridan qat’i nazar ixtiyoriy birlashtiruvchi mustaqil

ommaviy jamoat tashkiloti sifatidi faoliyat ko’rsatmoqda.

Mustaqillik sharoitida ayollarni, ko’p bolali onalarni har tomonlama muhofaza qilishni

yanada ko’chaytirish, mehnatkash va ijodkor ayollarni bozor iqtisodiyoti bilan bog’liq bo’lgan

muammolarni hal etishga keng safarbar etish, ilm-fan sohasidagi ayollarning imkoniyatlarini

yanada kengaytirish va ularni qo’llab-quvvatlash maqsadida Vazirlar Mahkamasining 1991-yil

1-martdagi O’zbekiston Respublikasi Xotin-qizlar qo’mitasi to’g’risidagi farmoyishi bilan

Xotin-qizlar qo’mitasi tuzildi. O’zbekiston Respublikasi Xotin-qizlar qo’mitasining asosiy

maqsadi jamiyatda xotin-qizlarning rolini oshirish, ularning ma’naviy va madaniy talablarini

qondirish, ayollarga ijtimoiy-iqtisodiy, huquqiy va psixologik yordam berish, oilani, onalik va

bolalikni himoya qilish, tinchlik va ijtimoiy taraqqiyot uchun ayollarning ishtirok etishlarini

ta’minlashdan iboratdir.

O’zbekiston Respublikasi Xotin-qizlar qo’mitasi tarkibida Qoraqalpog’iston Respublikasi,

12 ta viloyat xotin-qizlar qo’mitalari, Toshkent shahar xotin-qizlar qo’mitasi, 38 shahar, 170

tuman, 14 mingdan ortiq mexnat jamoalari va turar joylarda tashkil etilgan xotin-qizlar

qo’mitalari faoliyat yuritmoqdalar. Qo’mita qoshida xotin-qizlar toifalariga qarab tuzilgan turli-

tuman professional, ijodiy va boshqa uyushmalar ishlamoqda.

1996-yil dekabrda O’zbekiston Respublikasi Prezidenti Farmoni bilan Faxriylar kengashi-

"Nuroniy" jamg’armasiga aylantirildi.

2014-yilga kelib mamlakatimizda jamiyatimizning turli sohalarida 8 ming 100 dan ortiq

nodavlat va notijorat tashkilotlari faoliyat ko’rsatmoqda. Bu 2010-yilga nisbatan 1,6 marta

ko’pdir. Shular jumlasiga "Sog’lom avlod uchun" va "Ekosan" xalqaro jamg’armalari, "Mahalla"

va "Navro’z" xayriya jamg’armalari, iste’dodli yoshlarni qo’llab-kuvvatlash maqsadida

"Ulug’bek", "Iste’dod", "Mehr-shafqat va salomatlik", "Bolalar", "Amir Temur", "Alisher

Novoiy", "Abdulla Qodiriy" jamg’armalari va boshqalar kiradi.

Xulosa qilib aytganda, mustaqillik yillarida O’zbekiston fuqarolik jamiyati asoslari

shakllantirildi. Bugungi kunda fuqarolik jamiyatining negizini tashkil etuvchi nodavlat va jamoat

tashkilotlarining o’rni va ahamiyatini kuchaytirish ustuvor vazifa bo’lib turibdi.

Nazorat savollari

1. 1991-yil 25-avgustda O‘zbekiston Prezidentining qanday farmoni e’lon qilindi?

2. O‘zbekiston Respublikasi Oliy Kengashining 1991-yil 31-avgustda bo‘lgan sessiyasida

qanday hujjatlar qabul qilindi?

3.«O‘zbekiston Respublikasining Davlat mustaqilligi to‘g‘risidagi Oliy Kengash Bayonoti»

haqida so‘zlab bering.

4. Oliy Kengashning «O‘zbekiston Respublikasining Davlat mustaqilligini e’lon qilish

to‘g‘risida»gi qarorining mazmunini bilaliz- mi?

5. «O‘zbekiston Respublikasining Davlat mustaqilligi asoslari to‘g‘risida»gi qonunni

kutubxonadan toping va daftaringizga yozib oling.

6. Mustaqillik to‘g‘risidagi referendum va uning natijalarini bilasizmi?

7. O‘zbekiston Davlat mustaqilligini qo‘lga kiritishning tarixiy ahamiyati nimalardan iborat?

8. O‘zbekiston Respublikasining Davlat bayrog‘ini tavsiflab bering, u qanday hollarda

ko‘tariladi?

9. O‘zbekiston Respublikasining Davlat gerbini tasvirlang, undan qanday payitlarda

foydalaniladi?

10. O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining asosiy tamoyillarini bilasizmi?

11. O‘zbekistonning o‘ziga xos taraqqiyot yo‘lini ishlab chiqishda nimalar asos qilib

olindi?

12. O‘zbekistonda milliy huquqiy davlat qurilishida qanday tamoyillarga asoslandi?

13. O‘zbekiston Respublikasi parlamenti — Oliy Majlisning tashkil topishi va faoliyati

haqida so‘lab bering.

14. Vazirlar Mahkamasining tuzilishi, tarkibi, vazifalari haqida nimalarni bilasiz?

15. O‘zbekistonda qanday sud organlari faoliyat yuritmoqda?

16. Mahalliy davlat hokimiyatining tuzilishi va uning vazifalari haqida so‘rab bering.

17. O‘zbekistonda qanday vazirliklar va davlat qo‘mitalari mavjud?

18. O‘zbekiston fuqarolarining huquqlari, erkinliklari, burchla- rini bilasizmi?

19. Ombudsman nima va qachon ta’sis etilgan?

20. O‘zbekistonning saylov tizimi haqida so‘zlab bering.

21. O‘zbekistonda qachon va qanday siyosiy partiyalar tuzilgan, ularning maqsadlari

nimalardan iborat?

22. O‘zbekiston «Kamolot» yoshlar ijtimoiy harakati qachon tuzilgan, uning maqsadi

nima?

23. O‘zbekistonda faoliyat yuritayotgan qanday nodavlat notijorat tashkilotlarni bilasiz?


taraqqiyot. O‘zbekiston va jahon hamjamiyati

Reja

1.O’zbekistonda bozor munosabatlarining shakllantirilishi. Iqtisodiy taraqqiyot.

2.O’zbekistonda itimoiy-siyosiy barqarorlikning ta’minlanishi.

3.Istiqlol yillarida ma’naviy-madaniy hayot.

4.O’zbekiston Respublikasi tinchliksevar tashqi siyosatining asosiy tamoyilari.

5.O’zbekistonning nufuzli xalqaro tashkilotlar bilan hamkorligi.

Tayanch so‘z va iboralar: Iqtisodiy islohotlar. Strategik maqsadlar. Xususiylashtirish. Kichik

va o‘rta biznes. Agrar islohotlar. Bozor infratuzilmasi. Mashinasozlik sanoati. Yoqilg‘i

mustaqilligi. G‘alla mustaqilligi. Ma’naviy islohotlar. Ma’naviy merosni tiklash. Diniy qatriyatlar.

Madaniyat ravnaqi. Kadrlar tayyorlash milliy dasturi. Milliy istiqlol g‘oyasi, xalqaro ahvol.

Tinchlikka xavf soluvchi tahdidlar. O‘zbekistonninggeosiyosiy o‘rni. Tashqi siyosat tamoyillari.

O‘zbekiston va BMT. O‘zbekiston va YeXHT. O‘zbekiston va Yevropa Ittifoqi. O‘zbekiston va

MDH. MOIH. МОН. O‘zbekiston va Osiyo mamlakatlari. O‘zbekiston va AQSH. O‘zbekiston

va Yevropa mamlakatlari hamkorligi.

Mustabid tuzumdan qolgan iqtisodiy meros. O’zbekiston qaramlik davrida o’z tabiiy

boyliklariga, yer-suv, o’rmon va boshqa resurslariga o’zi egalik qila olmasdi, iqtisodiy taraqqiyot

yo’lini o’zi belgilay olmasdi. Respublika hududida qurilgan va faoliyat ko’rsatayotgan

korxonalar markazga, uning manfaatlariga bo’ysundirilgan edi. O’zbekiston rahbariyati, xalqi

o’z hududida qancha mahsulot ishlab chiqarilayotgani, ular qayerda realizatsiya qilinayotgani va

qancha daromad keltirayotganidan bexabar edi. Moliya-kredit, bank siyosati yuritishda qaram

edi, o’zining milliy valyutasiga, valyuta jamg’armasiga ega emasdi.

Aholi turmush darajasi jihatidan nochorlik, sobiq Ittifoq miqyosida eng oxirgi o’rinlardan

biri meros bo’lib qolgan edi. Rossiya, Ukraina va Belorussiyadan farqli o’laroq, O’zbekiston

aholisining deyarlik uchdan ikki qismi qo’l uchida tirikchilik qilardi. Eski mustabid tuzumdan

o’tkir ijtimoiy, ekologik muammolar meros bo’lib qolgan edi. Mamlakatimiz aholisi yerning

nihoyat darajada sho’rlanishi, havo bo’shlig’i va suv zahiralarining ifloslanganligi, radioaktiv

ifloslanish, Orol dengizining qurib borishi oqibatida juda katta ekologik xavfga duch kelib

qolgan edi.

«Bugun o’sha davr to’g’risidagi haqiqatni xolisona aytadigan bo’lsak, u zamondagi

hayotimizni jahon tarixi va amaliyoti bilan taqqoslaydigan bo’lsak, shuni ochiq aytish kerakki, u

paytda O’zbekiston bir yoqlama iqtisodiyotga – markazga butunlay qaram, izdan chiqqan

iqtisodiyotga ega bo’lgan yarim mustamlaka mamlakat qatoriga aylangan edi». (Karimov I.A.

O’zbekiston XXI asrga intilmoqda. -T.: O’zbekiston, 1999, 6-bet.)

Mustaqillik xalqimizni iqtisodiy zulum, mutelikdan ozod etdi, o’z yeri, yer osti boyliklari,

suv, o’simlik va hayvonot dunyosi va boshqa tabiiy zahiralariga to’la egalik qilish huquqini

berdi. Barcha mulk, korxonalar O’zbekiston tasarrufiga olindi, mustaqil iqtisodiy siyosat

yuritish, o’z iqtisodiy taraqqiyot yo’lini o’zi belgilash erkinligi qo’lga kiritildi.

Bozor iqtisodiyotiga o’tish yo’li. Davlat mustaqilligi qo’lga kiritilgach, O’zbekiston

umumbashariy, jahon sivilizatsiyasining katta yo’liga tushib oldi. O’zbekiston bozor

munosabatlarini shakllantirishni, milliy an’analarga asoslangan o’z yo’lini tanlab oldi.

O’zbekistonda bozor munosabatlariga o’tishning o’ziga xos yo’li ishlab chiqildi. Bu yo’lning

asosiy qoidalari Prezident Islom Karimovning «O’zbekiston – bozor munosabatlariga o’tishning

o’ziga xos yo’li» nomli asarida, ma’ruza va nutqlarida asoslab berildi (besh tamoyil). Bu yo’lga,

birinchidan, xalqaro tajriba asos qilib olindi. Ikkinchidan, xo’jalik imkoniyatlari, shart-

sharoitlari, eski tuzumdan meros bo’lib qolgan muammolar hisobga olindi.

O’zbekistonda ijtimoiy yo’naltirilgan bozor iqtisodiyotini shaklllantirish uchun iqtisodiyotni

tubdan isloh qilishga kirishildi. Avvalo, iqtisodiy islohotlarning qo’yidagi strategik maqsadlari

belgilab olindi:

- kishilar hayoti va faoliyati uchun zarur shart-sharoitlarni ta’minlaydigan iqtisodiy tizimni

barpo etish;

- ko’p ukladli iqtisodiyotni yaratish;

- xususiy mulkning davlat tomonidan himoya qilinishini ta’minlash;

- korxonalar va fuqarolarga keng iqtisodiy erkinliklar berish;

- iqtisodiyotda chuqur tarkibiy o’zgarishlar qilish va raqobatbardosh mahsulotlarni ishlab

chiqarish;

- jahon iqtisodiy tizimiga qo’shilib borish;

- kishilarda yangicha iqtisodiy fikrlashni shakllantirish.

Islohotlarning huquqiy asoslari. Iqtisodiy islohotni amalga oshirishning asosiy omillaridan

biri bozor iqtisodiyotining huquqiy negizini yaratishdan iboratdir. Shu boisdan islohotlarning

huquqiy asoslarini yaratishga alohida e’tibor berildi.

Iqtisodiy sohaga tegishli bo’lgan 100 dan ortiq qonunlar qabul qilindi. Bu qonunlarni

mazmun-mohiyati jihatidan bir qator yo’nalishlarga bo’lish mumkin.

1. Mulkchilik munosabatlari va ko’p ukladli iqtisodiyotni shakllantiruvchi qonunlar. Bu

yo’nalish doirasida mulkchilik to’g’risida, mulkni davlat tasarrufidan chiqarish va

xususiylashtirish to’g’risida, ijara to’g’risida, davlat uy-joy fondini xususiylashtirish to’g’risida

va boshqa qonunlar qabul qilindi.

2. Xo’jalik yuritishni tartibga soluvchi qonunlar, ya’ni xususiylashtirish, mulkchilik,

tadbirkorlik, korxonalar, fermer xo’jaligi, dehqon xo’jaligi, shirkat xo’jaligi to’g’risida qonunlar

qabul qilindi. Bozor infratuzilmasini yaratuvchi va uning faoliyatini tartibga solib turuvchi

banklar va bank faoliyati, pul tizimi, tadbirkorlik, sug’urta, birjalar va birja faoliyati to’g’risida,

qimmatli qog’ozlar va fond birjasi to’g’risida va boshqa qonunlar qabul qilindi. Korxona bilan

davlat o’rtasidagi, korxonalar o’rtasidagi munosabatlarni yo’lga qo’yuvchi, soliq tizimi,

monopolistik faoliyatni cheklash, korxonalarning bankrot bo’lishi haqida qonunlar qabul qilindi,

xo’jalik protsessual kodeksi ishlab chiqildi, xo’jalik sudi tuzildi.

3. O’zbekistonning tashqi iqtisodiy faoliyatini belgilab beruvchi huquqiy normalar yaratildi.

Tashqi iqtisodiy faoliyat to’g’risida, Chet el investitsiyalari to’g’risida, O’zbekiston

Respublikasining xalqaro shartnomalari to’g’risida qabul qilingan qonunlar mamlakatimiz tashqi

aloqalarining rivojlanishi tarixida yangi sahifa ochdi.

Xususiylashtirish. 1991-yil 18-noyabrda qabul qilingan mulkni davlat tasarrufidan chiqarish

va xususiylashtirish to’g’risidagi qonunga muvofiq, davlat mol-mulkni xususiylashtirish

masalalari bo’yicha 20 dan ortiq maxsus dasturlar ishlab chiqildi va ularni amalga oshirishga

davlat boshchilik qildi. Xususiylashtirish jarayoni umumiy uy-joy fondini, savdo, mahalliy

sanoat, xizmat ko’rsatish korxonalarini, qishloq xo’jalik maxsulotlarini tayyorlovchi xo’jaliklarni

davlat tasarrufidan chiqarishdan boshlandi. Bu «kichik xususiylashtirish» deb nom oldi.

Kichik xususiylashtirish 1994-yildayoq tugallandi. Davlat ixtiyorida bo’lgan bir milliondan

ortiq kvartira yoki davlat uy-joy fondining 95 foizdan ortiqrog’i fuqarolarning xususiy mulki

bo’lib qoldi. Bunda har 3 kvartiraning bittasi egalariga imtiyozli shartlar bilan yoki bepul berildi.

Urush faxriylari, o’qituvchilar, tibbiyot xodimlari, ilmiy xodimlar va ijodiy ziyolilarga

kvartiralar bepul berildi. 2002-yilga qadar Respublika uy-joy fondining 98 foizga yaqini

xususiylashtirildi.

Davlatga qarashli mulkni, korxonalarni xususiylashtirishga davlatning o’zi tashabbuskor

bo’ldi va boshchilik qildi. Davlat mulkini xususiylashtirish boshlangandan keyin to 1994-yil

oxirigacha 54 mingga yaqin korxona va obyekt davlat tasarrufidan chiqarildi. Shularning 18,4

mingtasi xususiy mulkka, 26,1 mingtasi aksiyadorlik, 8,7 mingtasi jamoa, 661 tasi ijara

korxonalariga aylandi.

1994-yil 21-yanvarda e’lon qilingan «Iqtisodiy islohotlarni yanada chuqurlashtirish chora-

tadbirlari to’g’risida»gi va 1994-yil 16-martda elon qilingan «Mulkni davlat tasarrufidan

chiqarish va xususiylashtirish jarayonini yanada rivojlantirishning ustivor yo’nalishlari

to’g’risida»gi Prezident farmonlari xususiylashtirish jarayoniga yangi turtki bo’ldi. O’rta va yirik

korxonalarni aksiyadorlik jamiyatlariga, ijara korxonalariga aylantira boshlandi, bu jarayonga

aholi va chet ellik investorlar kengroq jalb qilindi. Davlat mulkini sotish bo’yicha kim oshdi

savdolari va tanlovlar tashkil etildi.

2004-yil boshlarida respublikamizda 1800 ta aksiyadorlik jamiyatlari faoliyat yuritdi, 1,2

mln.dan ortiq fuqaro aksiyalarga ega bo’ldi va ulardan daromad olmoqda.

Kichik va o’rta biznes. Respublikada kichik va o’rta biznesni davlat yo’li bilan qo’llab-

quvvatlash uchun tadbirkorlikni rivojlantirish fondi, kichik va o’rta biznesni rivojlantirishga

ko’maklashish fondi tuzildi, dunyodagi nufuzli banklarning sarmoyalari jalb etildi. Tadbirkorlar

va biznesmenlarga maslahatlar bilan ko’maklashish maqsadida nemis texnikaviy ko’maklashuv

jamiyati O’zbekistonda kichik va o’rta biznesni qo’llab-quvvatlash markazini, Yevropa

hamjamiyati komissiyasi amaliy aloqalar markazini ochdilar. Markaziy Osiyodagi Amerika

tadbirkorlik fondi va Markaziy Osiyodagi Buyuk Britaniya investitsiya fondi tadbirkorlarga

zarur maslahatlar bilan ko’maklashdilar. Faqat 1999-yili kichik va o’rta biznes korxonalariga

Yevropa tiklanish va taraqqiyot banki, Osiyo taraqqiyot banki, Germaniya tiklanish bankining

200 mln. AQSh dollaridan ortiq kredit mablag’lari jalb etildi va o’zlashtirildi. Kichik va xususiy

tadbirkorlikning mamlakat yalpi ichki mahsulotidagi salmog’i 1991-yilda 1,5 foizni, 1999-yilda

12,6 foizni tashkil etgan bo’lsa, 2004-yilda 35,6 foizga yetdi. 2004-yil faoliyat yuritayotgan

kichik biznes korxonalari soni 39,1 mingtaga yetdi. Faqat 2004-yilda bu sektor hisobiga 425

ming ish o’rinlari yaratildi. 2004-yil 1-oktabrida mazkur sektorda ish bilan band bo’lganlar soni

6,1 mln. kishini yoki iqtisodiyotda jami band bo’lganlarning 61,5 foizini tashkil etdi.

Agrar islohotlar. Agrar islohotlarga ustuvorlik berildi. Negaki, respublika aholisining 62

foizi qishloqda yashaydi, qishloq xo’jaligida YaIM ning 30 foizi, mamlakat valyuta

tushumlarining 55 foizi shakllanadi. Agrar islohotlar natijasida qishloq xo’jaligidagi davlat

tasarrufidagi mulk xususiylashtirildi. Bugungi kunda qishloq xo’jaligida nodavlat sektorining

ulushi 100 foizni tashkil qilmoqda.

Islohotlar yillarida odamlarga shaxsiy tomorqa uchun qo’shimcha ravishda 550 ming gektar

sug’oriladigan yer ajratildi va shaxsiy tomorqa uchun berilgan yer-maydoni 700 ming gektarga

yetdi, 9 milliondan ortiq odam ana shu yer hosilidan foydalanmoqda.

Qishloqda xo’jalik yuritishning maqbul shakllarini yaratishga alohida e’tibor berildi. Agrar

islohotlarning dastlabki yillarida sovxoz va kolxozlar jamoa xo’jaliklariga aylantirilgan edi.

Ammo ular xo’jalik yuritishda o’zlarini to’la-to’kis oqlamaganliklari tufayli mulk paylari asosida

shirkatlarga aylantirildi. 1999-yilda 898 ta, 2000-yilda 856 ta qishloq xo’jaligi korxonalari

shirkatlarga aylantirildi. Ularning umumiy soni 2002-yilning 1-yanvari holatiga ko’ra ruspublika

bo’yicha 1900 taga yetdi, ularda 1 mln. 400 ming kishi shirkat a’zosi sifatida mehnat qildi. Agrar

munosabatlar tizimida shirkat xo’jaligida paychilik asosiga qurilgan oila pudratiga keng o’rin

berildi.

Qishloq xo’jaligida fermer va dehqon xo’jaliklari salmoqli o’rin egallamoqda. 2004-yilda

fermer xo’jaliklari soni 85,5 mingdan ziyodni tashkil etdi. Bu turdagi xo’jaliklar don, kartoshka,

sabzavot-poliz mahsulotlari, go’sht, sut, tuxum yetishtirishda tobora salmoqli o’rinni egallab

qishloq xo’jalik ekinlarini yetishtiradigan asosiy ishlab chiqaruvchilarga aylanmoqda.

Qishloqda shaxsiy yordamchi xo’jaliklar dehqon xo’jaliklari sifatida qayta shakllandi.

Dehqon xo’jaligi-bu oilaviy-mayda tovar xo’jaligi bo’lib, tomorqa yer uchastkasi oila

boshlig’iga umrbod meros qilib beriladi, mahsulotlar oila a’zolarining shaxsiy mehnati asosida

yetishtiriladi va sotiladi. 2003-yilda 3,5 mln.dan ortiq dehqon xo’jaligi faoliyat yuritdi

respublikada yetishtirilgan go’shtning 93,7 foizi, sutning 95,9 foizi, kartoshkaning 90 foizi,

sabzavot-poliz mahsulotlarining 70,3 foizi, tuxumning 53,5 foizi dehqon xo’jaliklari tomonidan

tayyorlandi.

2003-yilda respublikamiz qishloq xo’jaligida ishlab chiqarilgan jami mahsulotlarning 22,2

foizi shirkat xo’jaliklariga, 14,9 foizi fermer xo’jaliklariga, 62,9 foizi dehqon xo’jaliklarida

yetishtirildi.

Mustaqillik yillarida amalga oshirilgan agrar islohotlar natijasida qishloq hayoti yangilandi,

dehqon va fermerning mehnatga munosabati, dunyoqarashi o’zgardi. Ular yerning haqiqiy

egasiga, o’z mehnati evaziga yetishtirgan mahsulotning egasiga aylanmoqda.

Narxni erkinlashtirish. Iqtisodiy islohotlarning birinchi bosqichidayoq narxlar

erkinlashtirildi. Bu jarayon ijtimoiy larzalarsiz o’tdi. Negaki, davlat turli kompensatsiya

jamg’armalari tuzdi, bolalar uchun nafaqalar joriy etdi, eng kam ish haqi, pensiya, nafqalar va

stipendiyalar muntazam suratda oshirib borildi.

Narxni erkinlashtirish iqtisodiyotda raqobatchilik muhitini vujudga keltirish bilan bevosita

bog’liq. 1992-yil avgust oyida O’zbekiston Respublikasining “Monopol faoliyatni cheklash

to‘g‘risida”gi Qonuni kuchga kiritildi. Bu qonun asosida raqobatchilikni rivojlantirishga

qaratilgan bir qator normativ hujjatlar ishlab chiqildi va amalga oshirildi. Moliya vazirligi

tizimida tuzilgan Antimonopol va narx-navo siyosatini o‘tkazish bosh boshqarmasi monopol

mavqeyidagi korxonalarni belgilab, ularning mahsulotlari bo‘yicha narxlarni va rentabellikni

tartibga solib turibdi.

Bozor infratuzilmasi. Iqtisodiy islohotlarning muhim yo‘nalishlaridan biri bozor

infratuzilmasini yaratishdan iboratdir.

Bozor infratuzilmasi deganda bozor munosabatlarini shakllantirish va rivojlantirishga, ularni

samarali faoliyat yuritishiga xizmat qiluvchi muassasa, tashkilot va korxonalar majmuasi

tushuniladi.

Respublikamizda bozor munosabatlarini shakllantirish va rivojlantirishga xizmat qiluvchi

infratuzilmaning asosiy bo‘g‘inlari – turli muassasalar, tashkilotlar va korxonalar majmuasi

yaratildi. Avvalambor, ishlab chiqarishga xizmat qiluvchi transport, aloqa, suv va energetika

ta’minoti, yo’l va ombor xo‘jaligi tuzilmalari yaratildi. Bozor munosabatlarini shakllantirishda

birjalar alohida o‘ringa ega. Iqtisodiy islohotlarning dastlabki bosqichidayoq „Respublika

ko‘chmas mulk birjasi“, „Tovar xomashyo birjasi“, „Toshkent fond birjasi“ tashkil etildi.

Bu tarmoq yanada rivojlantirildi. 1991-2000-yillarda xo‘jalik yurituvchi subyektlar uchun xizmat

qiluvchi 58 ta tovarlar va xomashyo birjalari, 24 ta biznes inkubator, 496 ta auditorlik va

konsalting firmalari, ko‘plab savdo uylari, auksionlar, tijoratchilik idoralari, reklama firmalari,

savdo-sotiq va ularni nazorat qiluvchi davlat muassasalari tashkil etildi.

Bozor munosabatlarini rivojlantirishda axborot infratuzilmasi alohida ahamiyatga ega. Shu

boisdan iqtisodiy faoliyat uchun zarur bo‘lgan axborotlar, xabarlar va ma’lumotlarni to‘plovchi,

umumlashtiruvchi vositalar, firmalar vujudga keladi.

Xo‘jalik yurituvchi subyektlarning moliya-kredit munosabatlariga xizmat qiluvchi

infratuzilma – yangi bank tizimi, o‘z-o‘zini kreditlash idoralari, sug‘urta kompaniyalari, moliya

kompaniyalari, soliq undirish idoralari, pul jamg‘armalari yaratildi.

Bozor iqtisodiyotiga xizmat qiluvchi bank-moliya tizimi yaratildi. ,,O’zbekiston

Respublikasining Markaziy banki to‘g‘risida“, „Banklar va bank faoliyati to‘g‘risida“gi

qonunlarda banklarning maqomi va faoliyatining huquqiy asoslari belgilab berildi. Markaziy

bank banklar faoliyatini nazorat qiluvchi maqomga ega. Tijorat banklari ixtisoslashtirildi.

Mustaqillikning dastlabki yilida 6 ta bank faoliyat ko‘rsatgan bo‘lsa, 2010-yilda 31 ta tijorat

banklari, ularning 810 ta filiali aholiga xizmat ko‘rsatdi. Viloyat, shahar va tumanlarda aholiga

xizmat qiluvchi minibanklar ochildi. Minibanklar soni 2011-yil boshlarida 4000 dan oshdi.

Respublika iqtisodiyotini rivojlantirishga yo‘naltirilgan kredit qo‘yilmalari qo‘yish va chet

el sarmoyalarini jalb qilishda banklar faol qatnashmoqdalar. Tijorat banklarining iqtisodiyotning

real sektoriga kreditlar berish imkoniyati, moliya bozoridagi ishtiroki yildan yilga

mustahkamlanib bormoqda. To‘lovlarni naqd pulsiz plastik kartochkalar vositasida amalga

oshirish tizimi yaratildi. So‘mdagi plastik kartochkalar 1996-yilda paydo bo‘ldi. 2011-yilda

muomaladagi bank plastik kartochkalari soni 8 million donani tashkil etdi. Savdo va xizmat

ko‘rsatish shoxobchalarida plastik kartochkalariga xizmat ko‘rsatadigan terminallar soni 86

mingtaga yetdi.

2000-2012-yillarda aholining banklarga qo’ygan omonatlari hajmi 60 barobarga o’sganligi

mulkdorlar qatlamining ortib borayonganini ko’rsatadi.

Respublikamizda tadbirkorlar va aholini ehtimoli bo‘lgan turli zararlardan himoya qiluvchi

sug‘urta bozori vujudga keldi. Davlat ishtirokida bozor munosabatlariga xizmat qiluvchi

„Kafolat“, „Agrosug‘urta“, „O’zbekinvest“ kabi uchta yirik sug‘urta kompaniyasi tashkil

etildi. Ko‘plab xususiy sug‘urta kompaniyalari, shuningdek, xorijiy mamlakatlar bilan

hamkorlikda ishlaydigan qo‘shma sug‘urta kompaniyalari ham vujudga keldi. 2002-yilda

sug‘urta kompaniyalarining soni 28 taga yetdi, ular moliya bozorida mamlakatimiz fuqarolari va

tashkilotlariga 150 turdan ortiq yo‘nalish bo‘yicha sug‘urta xizmati ko‘rsatmoqdalar. „Sug‘urta

faoliyati to‘g‘risida“gi Qonunning qabul qilinishi (2002), Prezident farmoni bilan 2002-yil 1-

fevralidan boshlab sug‘urta tashkilotlarining 3 yil muddatga daromad solig‘idan ozod qilinishi

mamlakatimizda sug‘urta bozorini yanada erkinlashtirish va rivojlantirishga xizmat qilmoqda.

Bozor iqtisodiyotiga o‘tish sharoitida ish bilan bandlik masalasi jiddiy muammoga aylanadi.

Negaki, iqtisodiy tizim o‘zgarayotgan paytda malakasiz kishilargagina emas, ma’lum ixtisosga

ega bo’lgan xodimlarga ham talab cheklanadi, ishsizlar toifasi kengayadi. Bunday sharoitda

ishsizlar sonining ko‘payishiga yo’l qo‘ymaslik tadbirlari ko‘rildi. Respublika „Mehnat birjasi“

va joylardagi 225 dan ortiq mehnat birjasini o‘z ichiga oluvchi katta tarmoq barpo etildi. Har bir

tumanda mehnat birjasi tashkil etildi. Ishsizlarni ro‘yxatga olish, ularni kasbini o‘zgartirish

mexanizmi yaratildi, ishsizlik bo‘yicha nafaqa to’lash yo’lga qo‘yildi. Yangi ish o‘rinlarini

tashkil etishga e’ti bor berildi. 1993-yilda Respublikada tadbirkorlikni rivojlantirish hisobiga

185,1 ming yangi ish o‘rinlari tashkil etilgan bo’lsa, 1998-yilda bu ko‘rsatkich 345,9 mingni

tashkil etdi yoki 1,8 marta ko‘p yangi ish o‘rinlari yaratildi. 2000-yilda faqat kichik va o‘rta

biznes rivoji hisobiga 192,5 mingta, 2001-yilda esa 372 mingta, 2002-yilda 370 mingta yangi ish

o‘rinlari yaratildi.

Iqtisodiy islohotlarning birinchi bosqichidayoq, narxlar erkinlashtirildi. Bu jarayon ijtimoiy

larzalarsiz o‘tdi. Negaki, davlat turli kompensatsiya jamg‘armalari tuzdi, bolalar uchun nafaqalar

joriy etdi, eng kam ish haqi, pensiya, nafaqalar va stipendiyalar muntazam suratda oshirib

borildi.

Narxni erkinlashtirish iqtisodiyotda raqobatchilik muhitini vujudga keltirish bilan bevosita

bog’liq. 1992-yil avgust oyida O’zbekiston Respublikasining „Monopol faoliyatni cheklash

to‘g‘risida“ gi Qonuni kuchga kiritildi. Bu qonun asosida raqobatchilikni rivojlantirishga

qaratilgan bir qator normativ hujjatlar ishlab chiqildi va amalga oshirildi. Moliya vazirligi

tizimida tuzilgan Antimonopol va narx-navo siyosatini o‘tkazish bosh boshqarmasi monopol

mavqeyidagi korxonalarni belgilab, ularning mahsulotlari bo‘yicha narxlarni va rentabellikni

tartibga solib turibdi.

Iqtisodiyotning barqarorlashuvi va rivojlanishi. Mustaqillikning dastlabki yillarida sanoat va

qishloq xo’jalik mahsulotlari ishlab chiqarish tobora pasayib bordi, xo’jalik yuritish

murakkablashib qolgan edi. Buning sababi O’zbekiston iqtisodiy jihatdan qaram bo’lib,

korxonalari mustaqil xo’jalik yurita olmasdi, boshqa hududlarda joylashgan zavod, fabrikalardan

keltiriladigan asbob-uskuna va butlovchi qismlarga butunlay qaram edi. Sobiq Ittifoq

parchalangach, aloqalar uzildi. Natijada ko’pgina korxonalarda mahsulot ishlab chiqarish keskin

kamaydi, ayrimlari to’xtab qoldi. Shu boisdan O’zbekistonda iqtisodiy tanglikdan chiqish,

makroiqtisodiyotni barqarorlashtirish tadbirlari ko’rildi.

Makroiqtisodiyotni barqarorlashtirish uchun O’zbekiston iqtisodiyotda tarkibiy o’zgarishlar

qilish, raqobatbardosh tovarlar ishlab chiqarishga qodir korxonalar qurish va buning uchun zarur

investitsiyalar ajratish yo’llaridan bordi. Iqtisodiyotda tarkibiy o’zgarishlar uchun zarur

mablag’lar davlat byudjeti va aholi jamg’armalari hisobiga ajratildi. 1991-2002-yillarda

iqtisodiyotga jalb etilgan jami investitsiyalar 28,4 mlrd. AQSh dollarini tashkil etdi.

Xalq xo’jaligi tarkibini qayta qurish maqsadida chet el investitsiyasini jalb qilish choralari

ko’rildi. «Chet el investitsiyalari to’g’risida», «Chet ellik investorlar huquqlarini kafolatlari va

ularni himoya qilish choralari to’g’risida» qonunlar qabul qilindi. Chet el investitsiyasini

O’zbekiston iqtisodiyotiga jalb qilish bevosita investitsiyalar tarzida, davlat qarzlari, xalqaro

moliya va iqtisodiy tashkilotlar, qarz beruvchi mamlakatlarning investitsiya yoki moliyaviy

kredit resurslari shaklida amalga oshirildi. Iqtisodiyotga kiritilayotgan xorijiy investitsiya

salmog’I yildan yilga o’sib bordi. 1992-1999-yillarda iqtisodiyotda 4,4 mlrd. AQSh dollari

hajmida chet el investitsiyalari o’zlashtirildi. 1999-yilning o’zida iqtisodiyotning ustuvor

tormoqlari 1 mlrd. 324 mln. AQSh dollari miqdorida chet el investitsiyalari o’zlashtirildi. 1991-

2002-yillarda Respublika iqtisodiyotida o’zlashtirilgan chet el investitsiyalari hajmi 14 mlrd.

AQSh dollarini tashkil etdi. Xorijiy investitsiyalar ishtirokida faoliyat ko’rsatayotgan korxonalar

soni 2003-yilda 2087 taga yetdi.

Yoqilg’i mustaqilligi. Mustaqillik yillarida iqtisodiyotning hayotiy muhim tarmoqlari

rivojlantirildi, yangi sanoat tarmoqlari bunyod etildi. Bunga mamlakatning yoqilgi mustaqilligiga

erishishi yaqqol misoldir. 90-yillarning boshlarida chetdan 6 million tonnaga yaqin neft

mahsulotlari keltirilar, 600 ming tonna paxta tolasi Rossiya va boshqa mamlakatlarga neft

mahsulotlari uchun berilardi. Shu boisdan mamlakatimizda neft mustaqilligi uchun kurash

boshlandi, buning zamini 2 trillion kubmetrga yaqin gaz zahiralari, 160 dan ortiq neft koni bor

edi.

Yiliga 2,5 mlrd. kub metr gaz haydash quvvatiga ega bo’lgan Ko’kdumaloq kompressor

stansiyasi, Buxoro neftni qayta ishlash zavodi barpo etildi. 1996-yilga kelib chetdan neft

mahsulotlarini sotib olish to’xtadi, neft mustaqilligiga erishildi. 1991-yilda 2,9 mln. tonna neft

(gaz kondensati bilan birgalikda) mahsulotlari ishlab chiqarilgan bo’lsa, 2000-yilda bu

ko’rsatkich 7,5 mln. tonnadan oshdi. Shu davrda tabiiy gaz ishlab chiqarish 41,8 mlrd. kub

metrdan 56,4 mlrd. kub metrga o’sdi. O’zbekiston yoqilg’i mustaqilligiga erishdi.

Mashinasozlik va avtomobilsozlik sanoati. Mustaqillik yillarida mashinasozlik sanoati jadal

rivojlandi. 1994-yilda barpo etilgan O’zbekiston-Isroil «O’zIzmash» qo’shma korxonasida paxta

terish mashinalarining gorizontal shpindelli yangi xili yaratildi. Bu agregat jahon

mashinasozligining eng yangi yutug’idir, deb e’tirof etildi.

1992-yilda Janubiy Koreya bilan hamkorlikda O’zbekistonda avtomabil ishlab chiqaruvchi

korxona barpo etishga kelishib olindi. 1993-1996-yillarda Asaka shahrida «O’zDEU avto»

zavodi barpo etildi va “Damas”, “Tiko”, “Neksiya” rusumli avtomabillar ishlab chiqarish yo’lga

qo’yildi. 1996-yilda 25,3 ming, 1997-yilda 64,9 ming, 1998-yilda 54,4 ming, 1999-yilda 58,4

ming, 2004-yilda 70 ming dona engil avtomobil ishlab chiqarildi. «O’zDEU» zavodida 1999-

2014-yillarda “Matiz”, “Lasetti”, “Epika”, “Spark”, “Malibu”, “Kobalt”, “Orlando” rusumli

avtomobillar ishlab chiqarish yo’lga qo’yildi. O’zbekiston dunyoda avtomobil ishlab chiqaruvchi

28-mamlakatga aylandi. Agar 2000-yilda har 100 ta oilaga o’rtacha 20 ta yengil avtomobil

to’g’ri kelgan bo’lsa, 2013-yilda bu raqam 41,4 taga yetdi. Tadqiqotlarga ko’ra 2013-yilda

mamlakatimizdagi oilalarning 11 % dan ortig’i ikkitadan yengil avtomobilga ega.

Samarqandda avtobus va yuk mashinalari ishlab chiqarishga ixtisoslashgan «SamKoch

avto» zavodi qurildi. 2000-yilda «SamKoch avto» zavodi 483 ta avtobus, 102 ta yuk avtomobili

ishlab chiqardi.

Respublikamizda avtomobillarga butlovchi qismlar ishlab chiqaruvchi o’nlab yangi

korxonalar bunyod etildi. Hozirgi paytda «O’zDEU» zavodi uchun zarur bo’lgan butlovchi

qismlarning 20 foizi O’zbekistonda ishlab chiqarilmoqda. Avtomobilsozlik sanoatida 14 mingga

yaqin ishchi va xizmatchi mehnat qilmoqda.

Mashinasozlik sanoatining yirik korxonalari – Toshkent traktor zavodi, O’zbekiston qishloq

xo’jaligi mashinasozligi, Toshkent va Chirchiq qishloq xo’jaligi mashinasozligi, Toshkent

agregat zavodi va boshqa korxonalar mustaqillikning dastlabki yillarida uchragan

qiyinchiliklarni yengib o’tdi. Birgina Toshkent traktor zavodi 2000-yilda 954 ta, 2001-yilda 1002

ta traktor ishlab chiqarilgan bo’lsa, hozirgi paytda yiliga 3,5-4 ming donagacha traktor, minglab

tirkamalar ishlab chiqarilmoqda.

Gaz-kimyo va yengil sanoat. 1995-yil oktabr oyida O’zbekiston bilan AQShning «ABB

Lummus Global» kompaniyasi o’rtasida Sho’rton gaz-kimyo majmuasini qurish bo’yicha

hamkorlik yo’lga qo’yildi. Qurilish ishlari 1997-2001-yillarda amalga oshirildi, majmua

qurilishida 1 mlrd. AQSh dollari hajmida sarmoya o’zlashtirildi. 2001-yil dekabrda Sho’rton

gaz-kimyo majmuasi ishga tushirildi. Majmua yiliga 125 ming tonna polietilen, 137 ming tonna

suyultirilgan gaz va 126 ming tonna gaz kondensati ishlab chiqarish quvvatiga ega.

Yengil va to’qimachilik sanoati tez sur’atlar bilan rivojlanib bormoqda. Paxtani qayta

ishlovchi «Qabul-O’zbekKO», «Kosonsoy-Tekmen», «Papfen», «Asnam tekstil»,

«Karakulteks», «Chinoz to’qimachi», «Qabul-Farg’ona», «Oq saroy to’qimachi» qo’shma

korxonlari barpo etildi. Faqat 2004-yilda 17 ta yengil sanoat korxonalari qurilib ishga tushirildi.

Bu tarmoqda xalq ist’emoli mollari ishlab chiqarish kengaydi, minglab yangi ish o’rinlari

yaratildi. Agar 1991-yili respublikamizda paxta tolasini qayta ishlash 12 foizni tashkil etgan

bo’lsa, 2004-yilda bu ko’rsatkich 28 foizga yetdi. Kalava, ip, paxta va shoyi gazlamalarini

eksport qilish hajmlari ancha oshdi.

Mustaqillik yillarida «Zarafshon-Nyumont» korxonasi, Qizilqum fosforit kombinati,

Qung’irot soda zavodi, Quvasoy kvarts zavodi, Yangiyo’l va Andijon spirt zavodlari, Toshloq ip

yigiruv fabrikasi va boshqa ko’plab korxonalar bunyod etildi.

Don mustaqilligi. Qishloq xo’jaligida ishlab chiqarish tarkibini takomillashtirishga e’tibor

berildi. Xo’jaliklar qanday ekin ekish sohasida mustaqil bo’ldilar. Respublikada don

mustaqilligiga erishish, shakar va boshqa oziq-ovqat mahsulotlari tayyorlashni tiklash yo’li

izchillik bilan amalga oshirildi. Paxta ekiladigan-maydonlar tegishli suratda qisqartirilib, donli

ekinlar-maydoni kengaytirildi. Umumiy ekin-maydonlarida donli ekinlar salmog’i 1991-yilda

18,8 foizni tashkil etgan bo’lsa, 2000-yilda 42 foizga o’sdi.

Respublikamizda don mustaqilligiga erishish, shakar va boshqa oziq-ovqat mahsulotlari

tayyorlash yo’li izchillik amalga oshirildi. Agar 1991-yilda mamlakatimizda 1,9 mln. tonna don,

shu jumlandan 609,5 ming tonna bug’doy tayyorlangan bo’lsa, 2014-yilda 8 mln. tonna bug’doy

yetishtirildi. O’zbekiston g’alla mustaqilligiga erishdi.

Andijon paxtakorlari tashabbusi bilan chigitni plyonka ostiga ekish texnologiyasi joriy etildi.

Bu usul paxtadan sifatli va yuqori hosil yetishtirish imkonini yaratdi.

Iqtisodiyotda barqaror yuksalish. Iqtisodiyot tarkibidagi tub o’zgarishlar, yangi

korxonlalarning bunyod etilishi sanoat mahsulotlari ishlab chiqarish sohasida samarali natijalar

berdi. 1991-2002-yillarda 1872 korxona va boshqa ishlab chiqarish muassasalari qurildi,

mahsulotning 9,5 mingdan ortiq yangi turlarini ishlab chiqarish o’zlashtirildi. 1990-yilda

Respublika bo’yicha ishlab chiqarilgan sanoat mahsulotlari hajmini 100 foiz deb olsak, undan

keyingi yillarda kamayib, 1992-yilda 94,7 foizga, 1993-yilda 98,1 foizga tushgan edi. 1995-yilga

kelib makroiqtisodiyotda barqarorlikka erishildi va 1996-yildan boshlab barqaror o’sish

ta’minlanmoqda. Sanoat mahsulotlari ishlab chiqarish hajmi oldingi yilga nisbatan 1997-yilda

106,5 foizga, 1998-yilda 105,8 foizga, 1999-yilda 106,1 foizga, 2000-yilda 106,4 foizga, 2001-

yilda 108,1 foizga, 2002-yilda 108,1 foizga, 2003-yilda 108,4 foizga, 2004-yilda 109,4 foizga

o’sdi. Un va un mahsulotlari, kiyim-kechak, poyabzal, shakar va qand mahsulotlari ishlab

chiqarish sezilarli darajada ko’paydi, iste’mol buyumlari importi kamaydi.

Yalpi ichki mahsulot ishlab chiqarish 1991-1995-yillarda pasayib bordi, 1996-yildan

boshlab o’sish boshlandi. Oldingi yilga nisbatan 1996-yilda YalM 101,7 foizga, 1997-yilda

105,2 foizga, 1998-yilda 104,4 foizga, 1999-yilda 104,4 foizga, 2000-yilda 104 foizga, 2001-

yilda 104,5 foizga o’sdi.

Natijada, 2001-yilda birinchi bor yalpi ichki mahsulotning 1991-yilga nisbatan 103 foiz

o’sishiga erishildi. MDH davlatlari orasida birinchi bo’lib O’zbekiston iqtisodiy barqarorlikka

erishgan, iqtisodiy ko’rsatkichlari izchil o’sib borayotgan mamlakatdir. 2013-yilda yalpi ichki

mahsulot 8 %, sanoat maxsulotlari ishlab chiqarish hajmi 8,8 %, qishloq xo’jaligi 6,8 % o’sdi.

1991-2013-yillarda YAIMda sanoatning ulushi 14,2 % dan 24,2 % ga, kichik biznesning

ulushi 31 % dan 55,8 % ga o’sdi. YAIMda qishloq xo’jaligining ulushi 34 % dan 17 % ga

kamayishi mamlakatimizning agrar respublikadan sanoati rivojlangan zamonaviy davlatga

aylanayotganini ko’rsatadi. Eng muhimi xalqimizni oziq-ovqat maxsulotlari bilan to’liq

ta’minlash, kerak bo’lsa ularni eksport qilish imkoniyati yaratildi. 2013-yilda mirishkor dehqon

va femerlarimizning fidokorona mehnati bilan 7,8 mln tonna g’alla, 8,4 mln tonna sabzavot, 3

mln 360 ming tonna paxta yetishtirildi.

Shahar va qishloqlarimizning qiyofasi o’zgarib, aholi turmush saviyasi o’sib bordi. Yirik

inshootlar, korxonalarning bunyod etilishi, iqtisodiyotdagi tarkibiy o’zgarishlar, izchil o’sish

sur’atlari odamlarning moddiy va ijtiomiy hayotini, farovoniligini yildan yilga yaxshilanishiga

zamin bo’lib, xizmat qilmoqda. Aholini tabiiy gaz, ichimlik suvi bilan ta’minlash darajasi

salmoqli darajada o’sdi. Birgina 1999-yilda 4,5 ming km gaz tarmog’i, shundan 4,3 ming

kilometri qishloq joylarida, 2 ming km.dan ziyod ichimlik suv tarmog’i, shundan 1,9 ming

kilometri qishloq joylarida ishga tushirildi.

Mustaqillik yillarida O’zbekiston iqtisodiyoti qariyb 5 barobar, fholi daromadlari jon

boshiga o’rtacha 8,7 barobar o’sdi. So’nggi 10 yil davomida (2004-2014) O’zbekiston yalpi ishki

maxsulotining yillik o’sishi 8 % dan ziyod bo’lib kelmoqda.

Jahondagi yetakchi firmalarning havo kemalari bilan ta’minlangan O’zbekiston Havo

yo’llari aviakompaniyasi dunyoning 25 mamlakati bilan havo aloqlarini o’rnatgan, u mustaqillik

yillarida 25 milliondan ko’p yo’lovchiga xizmat qildi.

Ijtimoiy hayot. Aholini ijtimoiy himoyalashga alohida e’tibor berilmoqda. O’zbekistonda

islohotlar boshlangan dastlabki paytdayoq, uning asl maqsadi insonga munosib turmush va

faoliyat sharoitlarini vujudga keltirishdan iborat, deb belgilangan edi. Bozor munosabatlariga

o’tishning ilk davridan boshlab aholini oldindan ijtimoiy himoyalash yuzasidan zarur chora-

tadbirlar ko’rib borildi. Shu maqsadda miqdori muntazam o’zgartirib turilgan ish haqi,

pensiyalar, turli nafaqalar, stipendiyalar, kompensatsiya to’lovlari tarzidagi pul to’lovlari keng

qo’llanildi.

Mamlakatning 2 mln. 640 ming fuqarosi pensiya va moddiy yordam oladi. Bunday to’lovlar

miqdori 2000-yilda 187,8 mlrd. so’mni tashkil etdi.

Faqat 2000-yilning o’zida aholining kam ta’minlangan qismiga fuqarolarning o’zini o’zi

boshqarish organlari-mahalla yig’inlari orqali 54,2 mlrd. so’m miqdorida nafaqa, ko’mak va

boshqa turdagi yordamlar berildi.

Mustaqillik yillarida mamlakatda 70 mln. kv.m. turar joylar, 19,5 ming o’rinli kasalxonalar,

95,7 ming marta tashrifli poliklinikalar, 805,9 ming o’rinli maktablar, 15,3 ming o’rinli

akademik litseylar, 126,5 ming o’rinli kasb-hunar kollejlari qurilib foydalanishga topshirildi.

Aholini ichimlik suvi bilan ta’minlash va gazlashtirish bo’yicha keng qamrovli dasturlar

amalga oshirilmoqda. 1991-2000-yillarda 22,6 ming km. suv quvurlari va 54,1 ming km. gaz

tarmoqlari yotqizildi. Aholining uy-joylarini gazlashtirish darajasi 46,2 foizgacha, ichimlik suvi

bilan markazlashgan holda ta’minlash esa 64,2 foizdan 77,6 foizgacha ko’tarildi.

Yosh oilalarni qo’llab-quvvatlash dasturi amalga oshirilmoqda. 2009-2012-yillarda

mamlakatimizning 159 ta qishloq tumanida namunaviy loyihalar asosida 900 dan ortiq yangi uy-

joy massivlari barpo etildi, 33 ming 500 dan ziyod yakka tartibdagi uy-joy foydalanishga

topshirildi. 2013-yilning o’zida esa 10 mingta ana shu tipdagi uylar qurildi.

Respublikada aholiga tibbiy va ijtiomiy xizmat ko’rsatishning rivojlangan tizimi bunyod

etildi. Mustaqillik yillarida ambulatoriya-poliklinika muassasalarining soni 3 mingdan 4,8

minggacha yoki 1,6 baravar ortdi. Qishloq joylairda 1600 ta vrachlik punktlari ochildi.

Aholiga 81,5 mingdan ortiq shifokorlar turli ixtisosliklar bo’yicha malakali tibbiy yordam

ko’rsatmoqda.

1994-yilda aholining dori-darmonga bo’lgan ehtiyoji Respublikada ishlab chiqarilgan

mahsulot hisobiga bor-yo’g’i 4,5 foizga qondirilar edi. 2003-yilga kelib, katta miqdorda sarmoya

jalb etilganligi hisobidan, bu ko’rsatkich 25 foizgacha o’sdi. 2013-yilning o’zida

Respublikamizda 146 ta yangi zamonaviy tibbiyot muassasalari ishga tushirildi.

2012-yilda Toshkentda o’tkazilgan Ona va bola salomatligiga bag’ishlangan xalqaro ilmiy

konferensiyada qayd etilgan ma’lumotlarga ko’ra mustaqillik yillarida aholining o’rtacha umri

66 yoshdan 73,5 yoshga uzaygan.Onalar o’limi 2 baravar, bolalar o’limi esa 3 baravarga

kamaygan.

Keyingi yillarda ham davlat byudjeti xarajatlari tarkibida ijtimoiy sohaga yo’naltirilgan

xarajatlar yuqori darajada saqlanib qoldi va 2014-yilda umumiy xarajatlarning 60 foizini tashkil

etdi.

2014-yilga kelib mamlakatimizdagi har uch oilaning bittasiga shaxsiy yengil avtomobil, har

100 oilaga o’rtacha 80 ta muzlatkich, 146 ta televizor (ba’zi oilalarda 2-3 tadan) to’g’ri

kelmoqda. Har bir oila 3-4 tadan uyali telefonlarga ega.

O’zbekiston dunyoda o’z xalqining sog’ligi haqida eng ko’p qayg’uradigan davlatdir. 1997-

yil yurtimizda “Inson manfaatlari yili”, 1998-yil “Oila yili”, 1999-yil “Ayollar yili”, 2000-yil

“Sog’lom avlod yili”, 2001-yil “Onalar va bolalar yili”, 2002-yil “Qariyalarni qadrlash yili”,

2003-yil “Obod mahalla yili”, 2004-yil “Mehr va muruvvat yili”, 2005-yil “Sihat-salomatlik

yili”, 2006-yil “Xomiylar va shifokorlar yili”, 2007-yil “Ijtimoiy himoya yili”, 2008-yil “Yoshlar

yili”, 2009-yil “Qishloq taraqqiyoti va farovonligi yili”, 2010-yil “Barkamol avlod yili”, 2011-yil

“Kichik biznes va xususiy tadbirkorlik yili”, 2012-yil “Mustahkam oila yili”, 2013-yil “Obod

turmush yili”, 2014-yil “Sog’lom bola yili”, 2015-yil “Keksalarni e’zozlash yili” deb e’lon

qilinib maxsus davlat dasturlari asosida xalqimizga munosib turmush sharoitlari yaratib

berilmoqda.

Bir so’z bilan aytganda mustaqillik yillarida iqtisodiyotning boshqaruv tizimi tubdan

o’zgartirildi, xo’jalik yuritishning bozor iqtisodiyotiga mos yangi tizimi yaratildi. Bozor

infratuzilmasi asoslari barpo qilindi. Mamlakatimiz iqtisodiy tanazzul davridan o’tib oldi,

makroiqtisodiy va moliyaviy barqarorlikka erishildi, iqtisodiy o’sishni ta’minlovchi zarur shart-

sharoitlar vujudga keldi. Xususiy mulkchilikning huquqiy asoslari yaratildi. Davlat mulkini

xususiylashtirish natijasida ko’p ukladli iqtisodiyot shakllandi. Eng muhimi, odamlarimizning

tafakkuri, hayotga bo’lgan munosabati tubdan o’zgarmoqda. Turmush darajasi, oilasining

farovonligi o’ziga bog’lik ekanligini tushunib yetayotgan odamlar tobora ko’payib bormoqda.

Ma’naviy merosning tiklanishi. Jamiyat ma’naviyati mamlakat barqarorligi va

taraqqiyotinig muhim sharti va kafolatidir. Biron-bir mamlakat o’z ma’naviy imkoniyatlarini,

odamlar ongida ma’naviy va axloqiy qadriyatlarni rivojlantirmay, xalqning milliy ruhini

uyg’otmay va mustahkamlamay turib yuksak taraqqiyot darajasiga ko’tarila olmaydi. Shuning

uchun ham jamiyat ma’naviyatini yuksaltirish O’zbekiston taraqqiyotining ustivor yo’nalishi deb

belgilandi.

Tarixdan ma’lumki, mamlakatimiz bir necha bor ajnabiy bosqinchilar hujumiga duchor

bo’lgan, qaramlik va zulm ostida qolgan. Buning oqibatida xalqimizning boy ma’naviy merosi,

urf-odatlari qadrsizlanishga mahkum bo’lgan. Ayniqsa, Rossiya mustamlakachiligi va sovetlar

tuzumi davrida milliy qadriyatlarimiz, urf-odatlarimiz oyoq osti qilindi. Ona tilimiz, boy

ma’naviy merosimiz qadrsizlantirildi, ko’plab masjidu-madrasalar, milliy maktablar, tarixiy

yodgorliklar buzildi, qarovsiz qoldi. O’zbekiston davlat mustaqilligini qo’lga kiritgan kundan

boshlaboq mamlakatimizda boy ma’naviy merosimizni tiklash va rivojlantirish, jamiyat

ma’naviyatini yuksaltirish davlat siyosati darajasiga ko’tarildi. Jamiyat ma’naviyatini tiklash va

yuksaltirishni ta’minlovchi ma’naviy-ma’rifiy islohotlarning yo’nalishlari belgilab olindi.

Mustaqillik yillarida boy ma’naviy merosimizni tiklash tadbirlari amalga oshirildi. Milliy

madaniyatimizga, jahon sivilizatsiyasi taraqqiyotiga buyuk hissa qo’shgan bobolarimiz – Imom

Buxoriy, Imom Termiziy, Bahouddin Naqshband, Xo’ja Ahmad Yassaviy, Al-Xorazmiy, Al-

Farg’oniy, Ibn Sino, Mirzo Ulug’bek, Alisher Navoiy, Zahiriddin Bobur va boshqa ko’plab

ajdodlarimizning milliy va ma’naviy merosi xalqimizga qaytarildi, tavallud topgan kunlari butun

mamlakat bo’yicha nishonlandi, ruhlari shod etildi, asarlari nashr etildi. Ularning ma’naviy

merosi bugungi kunda xalqimizga yangi jamiyat qurishda ma’naviy kuch-qudrat

bag’ishlamoqda, jamiyatimizni ma’naviy yuksaltirishga xizmat qilmoqda.

Tarixiy xotiraning tiklanishi. Jamiyat ma’naviyatini yuksaltirishda tarixiy xotira, ajdodlar

tarixini bilish, milliy axloqiy qadriyat hamda an’analar va muqaddas dinimizning o’rni va

ahamiyati katta. Biron-bir xalq o’z tarixini bilmay, asrlar osha yaratilgan ma’naviy merosga

tayanmay va uni yanada rivojlantirmay turib o’z kelajagini tasavvur eta olmaydi. Shu bois

mustabid tuzum davrida soxtalashtirilgan xalqimiz tarixini xolisona, haqqoniy yoritish, barcha

o’quv maskanlarida Vatan tarixini o’qitish borasida muhim tadbirlar amalga oshirildi.

O’zbek xalqi va o’zbek davlatchiligi tarixini, tariximizning boshqa sahifalarini xolisona

ilmiy asosda yoritish vazifalari Prezident I.A.Karimovning bir guruh tarixchilar bilan 1998-yil

iyun oyida bo’lgan suhbatida, Vazirlar Mahkamasining 1998-yil 27-iyulda qabul qilingan

«O’zbekiston Respublikasi Fanlar akademiyasi tarix instituti faoliyatini takomillashtirish

to’g’risida»gi qarorida belgilab berildi.

Mustaqillik yillarida Vatanimiz tarixini yoritish va o’rganish masalalari partiyaviylik,

sinfiylik yondashuvlardan, hukmron kommunistik mafkura ta’siridan xalos etildi. Necha 10-

yillar davomida buzib ko’rsatilgan yoki so’z yuritilmay kelgan tarixiy voqealarni xolislik,

tarixiylik, haqqoniylik tamoyillari asosida yoritilgan qator ilmiy asarlar, darsliklar va o’quv

adabiyotlari yaratildi.

Prezident Farmoni bilan 1996-yil Amir Temur yili deb e’lon qilindi. Amir Temur

tavalludining 660-yilligini nishonlashga bag’ishlangan tadbirlar O’zbekistonda, dunyoning 50

dan ortiq mamlakatlarida o’tkazildi. YuNESKO qarori bilan Sohibqiron yubileyi jahon

miqyosida nishonlandi. Parijda Amir Temurga bag’ishlangan madaniyat haftaligi, «Temuriylar

davrida fan, madaniyat va maorifning gullab yashnashi» mavzuida xalqaro konferensiya va

ko’rgazmalar bo’lib o’tdi. Toshkent shahrida Amir Temurga haykal qo’yildi, Temuriylar tarixi

davlat muzeyi tashkil etildi, uning nomi bilan bog’liq tarixiy yodgorliklar ta’mirlandi.

1999-yil vatanparvar siymo, xalq qahramoni Jaloliddin Manguberdi tavalludining 800-

yilligi, xalq dahosi yaratgan Alpomish dostonining 1000-yilligining nishonlanishi, Urganch va

Termizda ular xotirasiga barpo etilgan yodgorlik majmuasi jamiyat ma’naviyatini yuksaltirishga,

milliy ong va milliy g’ururni ko’tarishga xizmat qilmoqda.

Vatanimiz ozodligi yo’lida shahid ketgan Abdulla Qodiriy, Cho’lpon, Fitrat, Usmon Nosir

va boshqa xalq jigarbandlarining nomi, izzat-ikromi, hurmati o’z joyiga qo’yildi, asarlari chop

etildi. Prezidentimiz Islom Karimov tashabbusi bilan Toshkentda mustamlakichilik davri

qurbonlari xotirasini abadiylashtirish maqsadida «Shahidlar xotirasi» yodgorlik majmui,

«Qatag’on qurbonlari xotirasi» muzeyi, fashizmga qarshi janglarda jon fido etgan xalqimizning

farzandlari xotirasini abadiylashtirish maqsadida «Xotira-maydoni» majmuasi barpo etildi. Bu

tadbirlar xalqimizda milliy ongni yuksaltirishga, tarixiy xotirani tiklanishiga, yoshlarni milliy

istiqlol g’oyalari ruhida tarbiyalashga xizmat qilmoqda.

Diniy va milliy qadriyatlarning tiklanishi. Mustaqillik sharofati bilan diniy qadriyatlar,

diniy e’tiqod qayta tiklandi. Ramozon hayiti, Qurbon hayiti, qadimiy xalq bayrami Navro’z

qayta tiklandi, bu kunlar Prezident Farmoni bilan dam olish, bayram kuni bo’lib qoldi.

Musulmonlar O’zbekiston xalqi tarixida birinchi-marta bevosita hukumat homiyligida har yili

Haj va Umra amallarini ado etish imkoniyatlariga ega bo’ldilar. Prezident Farmoni bilan tuzilgan

«Ma’naviyat va ma’rifat» jamoatchilik markazi, «Oltin meros» xalqaro xayriya jamg’armasi

jamiyatning ma’naviy-ma’rifiy ravnaqi yo’lida xizmat qilmoqda.

Respublikada 17 diniy konfessiya ro’yxatga olingan va rasman faoliyat ko’rstamoqda. 170

dan ortiq diniy tashkilotlar ishlab turibdi va ularda O’zbekistonda yashovchi 130 millat va elat

vakillari o’zlarining diniy ehtiyojlarini qondirmoqdalar. 1,7 mingdan ortiq masjidlar, xristian

ibodatxonalari, sinagogalar va boshqa diniy markazlar ta’mirlandi va yangidan qurildi. 10 ta

diniy ta’lim muassasasi faoliyat ko’rsatmoqda. 1999-yilda Toshkentda Islom Universiteti ochildi.

O’zbekiston hududida xalqning ulug’vor va shonli tarixiga oid 2000 dan ortiq yodgorliklar

ta’mirlandi.

O’zbek xalqining ming yillar davomida shakllangan, mustamlakachilik davrida oyoq-osti

qilingan, insonparvar urf-odatlari va an’analari, madaniy qadriyatlari ehtiyotlab tiklandi va yangi

ma’no-mazmun bilan boyitildi. Maqomchilar, to’y-marosim qo’shiqlari, shoir-baxshilar va

folklor-etnografik dastalarning o’nlab ko’rik-tanlovlari o’tkazildi. Pianinochi va

skripkachilarning simfonik va kamer musiqalari, zamonaviy estrada guruhlarining festival va

tanlovlari bo’lib o’tmoqda.

Mamlakatimizda o’zbek tilining xalq va davlat turmushidagi o’rni va ahamiyati qayta

tiklandi. Davlat tili haqidagi qonunda o’zbek tili o’zbek xalqining ma’naviy mulki ekanligi,

uning ravnaqi, qo’llanilishi va muhofazasi davlat tomonidan ta’minlanishi belgilab qo’yildi. Oliy

davlat hokimiyati, mahalliy hokimiyat va boshqaruv organlarida, korxonalar, muassasalar va

tashkilotlarda ish yuritish asosan o’zbek tilida olib borilmoqda. Respublikamizning ma’muriy-

hududiy birliklari, ko’chalari, geografik o’rinlarning nomlariga yagona milliy shakl berildi va

o’zbek tilida yozib qo’yildi. Natijada o’zbek xalqining milliy qadr-qimmati qayta tiklandi va

mustahkamlandi. Shuningdek, O’zbekistonda istiqomat qilayotgan barcha millat va elatlarning

tillari, qadr-qimmati ham o’z o’rniga qo’yilgan.

Ta’lim ravnaqi. Ma’naviy-ma’rifiy sohadagi yutuqlarimiz ta’lim tizimidagi tub

o’zgarishlarda yaqqol namayon bo’lmoqda. Xalq ta’limini isloh qilish, kadrlar tayyorlash

tizimini mustahkamlash sohasida muhim chora-tadbirlar amalga oshirildi. Yangi oliy o’quv

yurtlari tashkil etilib bilimlarning yangi tarmoqlari bo’yicha kadrlar tayyorlash yo’lga qo’yildi

Oliy ta’lim tizimidagi 16 universitetning 12 tasi mustaqillik yillarida tashkil etildi. Mustaqillik

yillarida eng zarur zamonaviy mutaxassisliklar bo’yicha o’nlab yangi oliy o’quv yurtlari –

Mudofaa vazirligi qoshida Harbiy akademiya, Ichki ishlar vazirligi qoshida Ichki ishlar

akademiyasi, Bank-moliya akademiyasi, Jahon iqtisodiyoti va diplomatiya universiteti, Toshkent

aviatsiya instituti, Navoiy tog’-konchilik instituti, Toshkent Moliya instituti va boshqalar tashkil

etildi.

Prezidentimiz Islom Karimov tashabbusi bilan ta’limni tubdan isloh qilish yo’llari ishlab

chiqildi. 1997-yil 27-avgustda Oliy Majlisning IX sessiyasida O’zbekiston Respublikasining

«Ta’lim to’g’risida» Qonuni va «Kadrlar tayyorlash milliy dasturi» qabul qilindi. Milliy

dasturning maqsadi ta’lim sohasini tubdan isloh qilish, uni o’tmishdan qolgan mafkuraviy

qarashlar va sarqitlardan to’la xalos etish, rivojlangan demokratik davlatlar darajasida, yuksak

ma’naviy va axloqiy talablarga javob beruvchi yuqori malakali kadrlar tayyorlash milliy tizimini

yaratishdan iboratdir.

Milliy dastur ro’yobga chiqmoqda. Yoshlar umumiy o’rta ta’limni 9-yillik maktablarda

oladilar, yana uch yil davomida yangidan tashkil etilgan akademik litseylar va kasb-hunar

kollejlarida o’rta maxsus bilim va kasb-hunar o’rganadilar.

Kadrlar tayyorlash milliy dasturida belgilangan vazifalarni bajarish umumxalq, umummillat

ishiga aylandi. 2001-yilda Kadrlar tayyorlash milliy dasturini amalga oshirishning birinchi

bosqichi yakunlandi.

2001-yilda Respublikamizda 6742 ta maktabgacha ta’lim muassasalarida 608500 nafar

o’g’il-qizlar tarbiyalandi. Ularda 65862 nafar pedagog, tarbiyachi va boshqa xodimlar xizmat

qildi. 9727 ta umumta’lim maktablarida 440762 nafar o’qituvchi 6,3 mln. o’quvchiga ta’lim

bermoqda. Umumiy o’rta ta’lim bo’yicha barcha o’quv fanlaridan Davlat ta’lim standartlari

ishlab chiqildi va ular 346 ta maktabda tajribadan o’tkazildi, ta’lim jarayoniga joriy etildi. Davlat

ta’lim standartlariga mos o’quv dasturlari va darsliklari yaratildi.

Kadrlar tayyorlash milliy dasturini eng muhim, O’zbekistonga xos xususiyati yangi turdagi

3-yillik o’rta maxsus, kasb-hunar ta’limi tizimini yaratishdir. 1998-2004-yillar davomida

zamonaviy o’quv-laboratoriya uskunalari bilan jihozlangan 54 ta akademik litsey va 533 ta kasb-

hunar kolleji barpo etildi. Bu maqsadlar uchun 135 mlrd. so’m mablag’ sarflandi. O’rta maxsus

o’quv yurtlariga zarur bo’lgan jihozlar sotib olish uchun jalb qilingan chet el investitsiyalarining

miqdori 150 mln. AQSh dollarini tashkil etdi. Davlat ta’lim standartlari, o’quv dasturlari ishlab

chiqildi, amaliyotga kiritildi va darsliklar yaratildi. 2003-2004 o’quv yilida akademik litseylarda

26,2 ming, kasb-hunar kollejlarida 531,6 ming o’quvchi ta’lim oldi.

Oliy ta’lim tizimida katta o’zgarishlar qilindi. Oliy ta’lim ikki bosqichdan – bakalavriat va

magistraturadan iborat etib qayta tashkil etildi. 62 ta oliy o’quv yurtlarida ta’lim olayotgan

bo’lajak bakalavr va magistrantlar soni 2003-2004 o’quv yilida 254400 nafarni tashkil etdi.

18486 nafar professor-o’qituvchilar mehnat qilmoqdalar, ularning 1462 nafari fan doktori, 7201

nafari fan nomzodidir. O’tgan 4-yil davomida barcha yo’nalishlar bo’yicha bakalavr va

magistrlar uchun qo’yiladigan talablarni o’zida mujassamlashtirgan Davlat ta’lim standartlari,

o’quv dasturlari yaratildi. Oliy ta’lim uchun 1129 nomdagi darslik va o’quv adabiyotlari nashr

etildi va Oliy o’quv yurtlari kutubxonlariga tarqatildi.

Mamlakatimizda iqtidorli yoshlarni izlab topish, ularga ko’maklashish, qo’llab-quvvatlash

bo’yicha davlat siyosati sobit qadamlik bilan olib borilmoqda. Iste’dodli yoshlarni moddiy va

ma’naviy rag’batlantirish, chet elda o’qishini qo’llab-quvvatlash maqsadida “Respublika bolalar

fondi”, “Sog’lom avlod uchun”, “Iste’dod” jamg’armalari tashkil topdi. Ta’lim sohasida

AKSELS, AYREKS, AQSh kollejlari konsortsiumi, SARE, Tinchlik korpusi (AQSh), Konrad

Adenauer fondi, Britaniya kengashi, SAUD Al-Baptin fondi (Misr) kabi xalqaro tashkilotlar

bilan hamkorlik yo’lga qo’yildi. 2000 dan ortiq talaba va mutaxassislar chet elda o’qib keldi.

O’zbekiston ta’lim tizimi dunyo miqyosida kaеta qiziqish uyg’otmoqda. Moskvadagi Oliy

ta’lim Xalqaro Fanlar akademiyasi prezidenti V.Shukshunov O’zbekistonda ishlab chiqilgan bu

Milliy dasturni mazmun-mohiyati jihatidan tengi yo’q hujjat, deb ta’rifladi. O’zbekistonda

yaratilayotgan ta’lim tizimi «Ta’limning o’zbek modeli» deb e’tirof etildi.

Badiiy adabiyot. Mustaqillik yillarida badiiy adabiyotda milliylik, ming yillik tarixiy ijodiy

an’analar, umuminsoniy qadriyatlar, erkin fikr yuritish tamoyillari tiklandi. Badiiy adabiyot

sinfiylik, partiyaviylik, kommunistik mafkuraviylik kabi aqidalar hukmronligi illatlaridan ozod

bo’ldi.

Badiiy adabiyotda mustaqillikni asrab-avaylash, ozod va obod Vatan qurish, barkamol

insonni tarbiyalash, milliy o’zlikni anglash kabi masalalar bosh mavzu bo’lib qoldi.

Abdulla Oripov, Odil Yoqubov, Primqul Qodirov, Xurshid Davron kabi ijodkorlaming

tarixiy roman, pyesa va qissalarida ulug’ bobokalonlarimiz Amir Temur, Mirzo Ulug’bek,

Z.M.Bobur va boshqalarning siymolari umuminsoniy va milliy qadriyatlarga mos tarzda

yangicha talqinda yoritildi. Xalqaro Sholoxov mukofoti laureati To’lepbergen

Qayipbergenovning «U dunyoga, bobomga xat» asari, Shukrulloning «Kafansiz ko’milganlar»

romanida, Nazar Eshonqulovning «Qora kitob» povestida, O’tkir Hoshimovning «Tushda

kechgan umrlar», Tog’ay Murodning «Otamdan qolgan dalalar» singari asarlarda mustabid sovet

davrida xalq boshiga solingan behad kulfatlar, g’am-alamlar haqqoniy tasvirlangan.

Tohir Malikning «Shaytanat» (4 kitob), Hojiakbar Shayxovning «Tutqin odamlar» asarlarida

insonni iymon va vijdondan ozdirishga, razolat va qabohat ummoniga botirishga urinuvchi

yomonlik dunyosi, mafiya olami shaytonlari fosh qilinadi, ularga nisbatan nafrat tuyg’ulari

tarannum etiladi.

Omon Muxtorning «To’rt tomon qibla» nomli trilogiyasi, Barat Boyqobulovning

«O’zbeknoma» tarixiy-falsafiy dostoni, Abduqhhor Ibrohimovning «Biz kim, o’zbeklar ... »

badiiy-tarixiy asari, Azim Suyunning «Oq va qora», A.Qutbiddinning «Izohsiz lug’at» she’riy

asarlari zamonaviy o’zbek adabiyotining yorqin ifodasidir.

Me’morchilik va amaliy san’at. O’zbek xalqi me’morchiligi mohiyat e’tibori jihatidan

buyuk bunyodkorlik san’atidir. Mustaqillik yillarida me’morchilik san’ati yanada rivojlanib,

takomillashib bormoqda. Me’morchilikda ikki asosiy tamoyil ko’zga tashlanadi. Ulardan biri

sharqona me’moriyatning an’anaviy qonun-qoidalariga rioya etishdir. Bu tamoyil Temuriylar

tarixi davlat muzeyi, Turkiston saroyi, Oliy Majlis, Senat, Toshkent shahar hokimiyati binolari

timsolida o’z aksini topgandir.

Me’morchilikdagi ikkinchi tamoyil esa O’zbekistonning jahon hamjamiyatidan munosib

o’rin olish sari intilishini namoyish etuvchi jahon me’morchiligining eng yaxshi yutuqlaridan

foydalanishda namoyon bo’lmoqda. Bunday binolar jumlasiga «Meridian», «Afrosiyob»

(Samarqand), «Buxoro» «Interkontinental», «Sheraton» mehmonxonalari, «O’zekspomarkaz»,

Milliy bank, Markaziy bank, «Toshkentplaza» savdo markazi, Respublika birja markazi,

banklararo moliyaviy xizmatlar Markazi, O’zbekiston Davlat konservatoriyasi va boshqa

binolarni kiritish mumkin.

Toshkent shahri ko’rkiga ko’rk qo’shib turgan «Oloy», «Chorsu», «Otchopar»,

«Yunusobod», «Mirobod», «Parkent», «Qo’yliq» va boshqa bozor binolari, shuningdek,

«Yunusobod» tennis markazi, «Jar» sport markazi, “Bunyodkor” stadioni singari zamonaviy

inshootlar barpo etildi.

O’zbekistonning qadimiy shaharlaridagi tarixiy binolarni tiklash ishlari jadallik bilan olib

borildi. Bunga Toshkent, Samarqand, Shahrisabz, Buxoro, Xiva shaharlarida qayta tiklangan

o’nlab binolar, obidalar misol bo’la oladi.

Kadrlar tayyorlash milliy dasturini hayotga tadbiq etish jarayonida yuzlab akademik litsey

va kasb-hunar kollejlari uchun mahobatli binolar bunyod etildi.

Mustaqillik yillarida haykaltaroshlik san’ati jadal o’sdi. Haykaltarosh I.Jabborov va

K.Jabborovlar tomonidan Toshkentda Amir Temurning otliq haykali, Samarqand va

Shahrisabzda Amir Temur haykallari, Farg’ona va Quvada al-Farg’oniy (1998), Xorazmda

Jaloliddin Manguberdi haykallari (1999) yaratildi. Haykaltarosh R.Mirboshiyev ijodiga mansub

«Z.M.Bobur» (1993, Andijon), «Abdulla Qodiriy» (1994, Toshkent), «Cho’lpon» (1997,

Andijon), «Ona» (1999, Jizzax shahri) kabi bir qator haykal va yodgorliklar yaratildi. 1999-yilda

Termizda «Alpomish» haykali va majmua-kompozitsiyasi (A.Rahmatullayev va boshqalar)

bunyod etildi.

O’zbekistonda qadimdan amaliy san’at o’ziga xos tarzda rivojlanib kelgan. Mustaqillik

yillarida badiiy kulolchilik, pichoqchilik, zargarlik, ganchkorlik, yog’och o’ymakorligi,

naqqoshlik, kashtachilik, zardo’zlik, gilamdo’zlik, bezakchilik kabi amaliy san’at turlari tiklandi

va yangi ma’no-mazmun bilan rivojlanib bormoqda. Mustaqillik sharofati bilan dizayn san’ati

ham jadal rivojlanmoqda. Tasviriy san’at, rassomchilik san’atining rivojida 1997-yilda tashkil

etilgan O’zbekiston Badiiy akademiyasi va «Tasviriy oyina» respublika ijodiy uyushmasi muhim

rol o’ynadi. O’zbekiston xalq rassomlari Malik Nabiyev, Bahodir Jalolov va boshqalar xalqimiz

ongida milliy g’urur, Vatanga sadoqat tuyg’ularini uyg’otuvchi qator san’at asarlari yaratdilar.

Amir Temur, Mirzo Ulug’bek, Bobur Mirzo portretlari shular jumlasidandir. Tasviriy va

miniatura san’ati yangi ma’no-mazmun bilan boyidi. Shahar ko’chalariga bugungi hayotimizni

tasvirlovchi rasmlar o’rnatildi, binolarning devorlari odamlarga huzur-halovat, zavq

bag’ishlaydigan naqshlar bilan bezatildi.

Xalqaro vaziyatning o‘zgarishi. XXI asr bo‘sag‘asida jahon taraqqiyotining mazmuni

tubdan o‘zgardi. Ilgari bir-biriga qarama-qarshi bo‘lgan - SSSR va AQSH yetakchilik qilgan ikki

ijtimoiy-siyosiy tuzum, ikki harbiy-siyosiy blok mavjud edi. Dunyoda «sovuq urush» siyosati

hukmronlik qilardi. Butun insoniyat yadro urushi xavfi ostida yashardi.

XX asrning 90-yillariga kelib, sotsialistik dunyoning yetakchisi bo‘lgan ulkan imperiya -

SSSR parokanda bo‘ldi, sotsialistik sistema halokatga uchradi. Varshava Shartnomasi bloki

tarqalib ketdi. Dunyoda yangi mustaqil davlatlar vujudga keldi. Birgina SSSRning parchalanishi

natijasida 15 ta mustaqil davlat, jumladan, mustaqil O‘zbekiston davlati tashkil etildi. «Sovuq

urush» siyosati barham topdi.

Xalqaro vaziyatda tub o‘zgarishlar sodir bo‘lsa-da, dunyo tinchligiga tahdid soluvchi xavf-

xatarlar, ziddiyatlar saqlanib qoldi. Bu quyidagi hollarda namoyon bo‘lmoqda:

• Turli darajada rivojlangan mamlakatlar o‘rtasida ijtimoiy – iqtisodiy notenglik va ziddiyatlar

yanada o‘sdi. Mamlakatlar o‘rtasida ilmiy-texnikaviy bilimlar, ilg‘or texnologiya, erkin

sarmoyalarni to‘plash va joylashtirishda hamon tafovutlar katta. Dunyoning katta qismida

iqtisodi zaif, aholisi qashshoq yashayotgan mamlakatlar mavjud.

• Bir qator mintaqalarda, hatto bir mamlakat fuqarolari o‘rtasida milliy-etnik va diniy nizolar

kelib chiqib mojarolarga, qonli urushlarga aylanmoqda. Mintaqaviy mojarolar tufayli 30

milliondan ortiq odam o‘zi yashaydigan joylarni tashlab, boshqa mamlakatlarga qochoq sifatida

ketishga majbur bo‘lgan;

• Umumiy, mintaqaviy va milliy xavfsizlikka terrorizm, ayirmachilik va diniy ekstremizm

tahdid qilmoqda. Xalqaro terroristlar, dinni siyosiylashtirish natijasida vujudga kelgan

ekstremistlar, shu jumladan, islom fundamentalistlari odamlar o‘rtasida «haqiqiy» va «soxta»

dindorlik belgilari bo‘yicha qarama-qarshilik chiqarishga, millatlarni parchalashga, islom

sivilizatsiyasi bilan boshqa sivilizatsiyalar o‘rtasida yangi qarama-qarshiliklar, mojarolar keltirib

chiqarishga urinmoqdalar;

• «Sovuq urush» siyosatiga chek qo‘yilishi natijasida yalpi yadro urushi xavfi kamaygan

bo‘lsa-da, bu turdagi ommaviy qirg‘in qurollarning ko‘p miqdorda saqlanayotganligi, yadro

quroliga ega bo‘lgan davlatlar sonining ko‘payib borayotganligi dunyo uzra umumiy xavfsiz-

likka jiddiy tahdid bo‘lib qolmoqda;

• Jahon miqyosida atrof-muhitning ifloslanayotganligi, nosog‘lom ekologik vaziyat,

jumladan, Markaziy Osiyoda Orol dengizining qurib borishi bilan bog‘liq ekologik tanglik in-

soniyat boshiga xavf solib turibdi;

• Tobora kuchayib borayotgan korrupsiya, uyushgan jinoyatchilik, giyohvandlik, yashirin

qurol oldi-sotdisi insoniyatni tashvishlantirmoqda.

Bularning barchasi dunyo hali ham ilgarigidek mo‘rt bo‘lib turganligidan dalolat beradi.

Bizni qurshab tugran olam g‘oyat murakkab va muammoli bo‘lib keldi, hozir ham shunday

bo‘lib qolmoqda.

Bugungi kunda butun insoniyatning taqdiri, ijtimoiy taraqqiyot istiqbollari xalqaro

munosabatlarga bog‘liq bo‘lib qoldi. Xalqaro maydondagi har bir siyosiy tanglik, mojaro barcha

mamlakatlar va xalqlar manfaatiga daxldor bo‘lib qoldi. Hatto, ayrim olingan mamlakat

ichkarisidagi nizoli jarayonlarni, urushlarni bartaraf etish ham jahon hamjamiyatining vazifasiga

aylandi.

Davrimizning muhim xususiyati aholi talab-ehtiyojlarining g‘oyat darajada o‘sganligi bilan

belgilanadi. Alohida olingan bir mamlakat resurslari bilan uning aholisi talablari, ehtiyojlarini

to‘liq qondirib bo‘lmaydi. Hatto rivojlangan mamlakat uchun ham boshqa mamlakatlar bilan

iqtisodiy, madaniy, ilmiy-texnikaviy hamkorlik qilish obyektiv zaruriyat bo‘lib qoldi.

Hozirgi dunyoda biron-bir mamlakat, shu jumladan, O‘zbekiston Respublikasi ham

boshqalardan ajralgan hudud emas. Sayyoramiz yaxlit va bo‘linmasdir. Shu bois, barcha

mamlakatlar, xalqlar bir-biri bilan bog‘langan, o‘zaro aloqadadir.

O‘zbekiston xalqaro aloqalarni yo‘lga qo‘yish nuqtayi nazaridan va o‘z taraqqiyot istiqbol-

lari jihatidan qulay geografik-strategik imkoniyatlarga ega.

Qadim zamonlarda Sharq bilan G‘arbni bog‘lab turgan Buyuk ipak yo‘li O‘zbekiston

hududi orqali o‘tgan. Bu yerda savdo yo‘llari tutashgan, tashqi aloqalar hamda turli madaniyatlar

tutashib bir- birini boyitgan. Bugungi kunda ham Yevropa va Osiyoni bog‘laydigan yo‘llar

Markaziy Osiyodan, uning o‘rtasida joylashgan O‘zbekistondan o‘tmoqda:

• Markaziy Osiyoda geografik-siyosiy jihatdan markaziy o‘rin tutgan O‘zbekiston ushbu

mintaqada kuchlar nisbati va muvozanatini saqlash, barqarorlikni ta’minlash, hamkorlikni

mustahkamlash imkoniyatlariga ega.

• O‘zbekiston Markaziy Osiyoning transport, energetika, suv tizimi markazida joylashgan.

• Aholi soni, ilmiy-texnikaviy va boshqa imkoniyatlari jihatidan mintaqada yetakchi o‘rinda

turadi.

• Tabiiy iqlim sharoiti qulay, ulkan mineral xomashyo zaxiralari va strategik materiallarga

ega, dehqonchilik madaniyati rivojlangan, oziq-ovqat bilan o‘zini ta’minlashga qodir.

• O‘zbekiston sanoatning bazaviy va zamonaviy tarmoqlariga ega, o‘zini neft, gaz, rangli

metallar bilan ta’minlabgina qolmay, ularni eksport qilish imkoniyatiga ega.

• Yurtimizning jahonga mashhur boy ma’naviy merosi bor, shu tufayli insoniyat

sivilizatsiyasida salmoqli o‘rin egallab, dunyoning ma’naviy va siyosiy jarayonlariga ta’sir

o‘tkazish salohiyatiga ega.

O‘zbekistonda qulay imkoniyatlar bilan bir qatorda geografik-siyosiy jihatdan qiyinchiliklar

tug‘diruvchi omillar ham mavjud. Jumladan:

• O‘zbekiston Fors ko‘rfazi, Kaspiy dengizi havzasi va Qrim havzasining neft va gazga juda

boy konlari joylashgan yarim xalqaning strategik markazida joylashgan. Shu bois, bu hududda

butun dunyoda energiya taqchilligi sharoitida ko‘pgina yirik davlatlarning bir-biriga mos

kelmaydigan manfaatlari o‘zaro to‘qnashmoqda;

• Yana bir noqulaylik shundan iboratki, O‘zbekiston etnik,

demokratik, iqtisodiy va boshqa muammolar yuki ostida qolgan

mamlakatlar bilan chegaradoshdir;

• Sovetlar davrida Markaziy Osiyoda, jumladan, O‘zbekistonda kommunikatsiyalar nomaqbul

ravishda shakllantirilgan. Janubiy yo‘nalishda transport kommunikatsiyalari amalda rivoj

topmagan. O‘zbekiston bevosita dengizga chiqa olmaydigan, buning ustiga dengiz

bandargohlaridan eng uzoqda joylashgan mamlakat. Bir necha davlatlar hududidan o‘tadigan olis

yo‘llar, O‘zbekistonning iqtisodiy aloqalarini chegaralaydi, yuk tashishni qimmatlashtirib,

mahsulotlarning raqobatga bardosh berishiga salbiy ta’sir etadi;

• Suv resurslarining cheklanganligi, ekologik muammolar, Orol

fojiasi ham mamlakatimiz uchun noqulay omildir.

Mustaqillikning dastlabki kunlaridayoq O‘zbekistonning milliy manfaatlariga mos

keladigan puxta tashqi siyosiy yo‘lni belgilash, jahon hamjamiyatiga qo‘shilish, xorijiy

mamlakatlar bilan siyosiy diplomatik, iqtisodiy, ilmiy-texnikaviy, madaniy aloqalar o‘rnatish

masalalari dolzarb vazifa sifatida ko‘ndalang bo‘lib turardi. Bu osongina yechiladigan vazifalar

emas edi. Masalaning murakkabligi shundan iborat ediki, Ittifoq davrida tashqi siyosat yuritish,

tashqi dunyo bilan aloqa qilish, tashqi savdoni tashkil etish Moskva, markaziy hokimiyat

tomonidan olib borilar edi. Respublikalar esa, jumladan, O‘zbekiston ham tashqi dunyodan

ajralgan, to‘g‘ridan to‘g‘ri aloqa qilolmaydigan yopiq mamlakat edi. Shu bois, davlatimiz tashqi

siyosat yuritish tajribasiga ham, jahon diplomatiyasini, tashqi iqtisodiy faoliyatni biladigan

kadrlarga ham ega emas edi. Respublikada bunday kadrlar tayyorlovchi birorta ham o‘quv yurti

yo‘q edi. Vaziyat zudlik bilan tashqi siyosiy va tashqi iqtisodiy aloqalarni shakllantirishni talab

qilmoqda edi.

Prezident Islom Karimovning «O‘zbekistonning o‘z istiqlol va taraqqiyot yo‘li» va

boshqa asarlarida mustaqil tashqi siyosat yuritish qoidalari nazariy va amaliy jihatdan puxta

asoslab berildi. O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 17-moddasida tashqi siyosat qoi-

dalari qonunlashtirildi va u jahondagi ko‘plab mamlakatlar bilan hamkorlik jarayonlari ortga

qaytmasligining huquqiy kafolati bo‘lib xizmat qilmoqda.O‘zbekistonni xalqaro huquq subyekti

sifatida belgilaydigan, respublikaning tashqi siyosiy va tashqi iqtisodiy aloqalarini tartibga

soladigan qonunlar qabul qilindi. «O‘zbekiston Respublikasi tashqi siyosiy faoliyatining asosiy

prinsiplari to‘g‘risida»gi, «Chet el investitsiyalari va xorijiy investorlar faoliyatining kafolatlari

to‘g‘risida»gi, «Tashqi iqtisodiy faoliyat to‘g‘risida»gi va boshqa qonunlar hamda normativ

hujjatlar ana shular jumlasidandir. Bular faol va keng ko‘lamli hamkorlik uchun mustahkam

huquqiy kafolat yaratib berdi.

Tashqi aloqalarni ta’minlaydigan vazirliklar va muassasalar tashkil etildi. Tashqi ishlar

vazirligi, Tashqi iqtisodiy aloqalar, investitsiyalar va savdo vazirligi, Tashqi iqtisodiy faoliyat

Milliy banki, ixtisoslashtirilgan tashqi savdo firmalari shular jumlasidandir. Jahon iqtisodiyoti va

diplomatiyasi universiteti, O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti huzuridagi Davlat va jamiyat

qurilish akademiyasi va boshqa universitetlarda tashqi siyosiy va tashqi iqtisodiy faoliyat sohasi

uchun mutaxassis kadrlar tayyorlash yo‘lga qo‘yildi.

Tashqi siyosatga tinchlik, barqarorlik, hamkorlik yo‘li asos qilib olindi.

O‘zbekiston Respublikasi tashqi siyosatining asosiy tamoyillari quyidagilardan iborat:

- mafkuraviy qarashlardan qat’iy nazar hamkorlik uchun ochiqlik, umuminsoniy

qadriyatlarga, tinchlik va xavfsizlikni saqlashga sodiqlik;

- davlatlarning suveren tengligi va chegaralar daxlsizligini hurmat qilish;

- boshqa davlatlarning ichki ishlariga aralashmaslik;

- nizolarni tinch yo‘l bilan hal etish;

- kuch ishlatmaslik va kuch bilan tahdid qilmaslik;

- inson huquqlari va erkinliklarini hurmat qilish;

- ichki milliy qonunlar va huquqiy normalardan xalqaro huquqning umum e’tirof etilgan

qoidalari va normalarining ustuvorligi;

- davlatning, xalqning oliy manfaatlari, farovonligi va xavfsizligini ta’minlash maqsadida

ittifoqlar tuzish, hamdo‘stliklarga kirish va ulardan ajralib chiqish;

- tajovuzkor harbiy bloklar va uyushmalarga kirmaslik;

- davlatlararo aloqalarda teng huquqlilik va o‘zaro manfaatdorlik, davlat milliy

manfaatlarining ustunligi;

- tashqi aloqalarni ham ikki tomonlama, ham ko‘p tomonlama kelishuvlar asosida

rivojlantirish, bir davlat bilan yaqinlashish hisobiga boshqasidan uzoqlashmaslik.

Mamlakatimizning jahon xalqlari tinchligi va xavfsizligiga mos bo‘lib tushgan

tinchliksevar tashqi siyosati uni jahonda mustaqil davlat sifatida tezda tan olinishini ta’minladi.

O‘zbekiston Respublikasining davlat mustaqilligini dunyodagi nufuzli davlatlar tan oldi,

ularning 130 tasi bilan diplomatik, siyosiy, iqtisodiy, ilmiy-texnikaviy va madaniy aloqalar

o‘rnatildi. Toshkentda 45 mamlakatning elchixonasi, yigirmaga yaqin xalqaro tashkilot va

moliyaviy muassasa vakolatxonalari faoliyat ko‘rsatmoqda. Shuningdek, xorijiy mamlakatlar va

xalqaro tashkilotlar huzurida O‘zbekistonning 46 diplomatik va konsullik vakolatxonalari

ochilgan va faoliyat ko‘rsatmoqda.

O‘zbekiston Respublikasi o‘zining xohish-irodasi va taklifiga ko‘ra 1992-yil 2-martda

jahondagi eng nufuzli xalqaro tashkilot - Birlashgan Millatlar Tashkilotiga a’zo bo‘ldi.

1993-yil 24-avgustda Toshkentda BMTning vakolatxonasi ochildi va ish boshladi.

Mamlakatimiz Prezidenti I.Karimovning BMT Bosh Assambleyasining 1993-yilda bo‘lgan 48-

sessiyasida ishtirok etishi va unda 27-sentabrda qilgan ma’ruzasi O‘zbekistonni jahonga ko‘hna

va yosh, navqiron davlat sifatida namoyon etdi. O‘zbekiston Respublikasi nomidan Markaziy

Osiyoda xavfsizlik, barqarorlik va hamkorlik masalalari bo‘yicha BMT ning Toshkentda doimiy

ishlovchi seminarini chaqirish, narkobiznesga qarshi kurashni kuchaytirish, Orol muammosini

hal etish va boshqa masalalar bo‘yicha bir qator takliflar o‘rtaga qo‘yildi.

O‘zbekiston rahbariyati va BMT rahbarlarining sa’y-harakatlari natijasida O‘zbekiston

BMTning Xalqaro telekommunikatsiya uyushmasi, Xalqaro taraqqiyot assotsiatsiyasi, Qochoqlar

ishi bo‘yicha oliy qo‘mitasi, Jahon sog‘liqni saqlash tashkiloti, Xalqaro fuqaro aviatsiyasi

tashkiloti, Xalqaro atom energiyasi agentligi, Aholi joylashish jamg‘armasi, Narkotik

moddalarni nazorat qilish dasturi, Sanoat taraqqiyoti tashkiloti, Oziq-ovqat va qishloq xo‘jaligi

tashkiloti singari ixtisoslashgan muassasalarga a’zo bo‘ldi.

O‘zbekistonning tashabbusi bilan va BMT rahnamoligida 1995- yil 15-16-sentabr kunlari

Markaziy Osiyoda xavfsizlik va hamkorlik masalalariga bag‘ishlangan Toshkent kengash-

seminari bo‘lib o‘tdi. Xalqaro kengashda ishtirok etgan 31 davlat va 6 xalqaro tashkilotdan kel-

gan muxtor vakillar mintaqa xavfsizligini ta’minlash, mojarolarning oldini olish, integratsiya

jarayonlarini chuqurlashtirishning ishonchli tizimini barpo etish masalalari yuzasidan o‘z

fikrlarini, takliflarini aytdilar. Kengash yakunida qabul qilingan Bayonot jahon xalqlarini,

xususan, Markaziy Osiyo xalqlarini, turli siyosiy kuchlarni mintaqaviy xavfsizlikni

mustahkamlashga, iqtisodiy va ekologik hamkorlik tizimlarini barpo etishga chaqirdi.

O‘zbekistonning BMT bilan hamkorligining yorqin sahifalaridan yana biri Markaziy Osiyo

mintaqasini yadro qurolidan xoli zonaga aylantirish masalasida o‘z ifodasini topdi. O‘zbekiston

Prezidenti Islom Karimov BMT Bosh Assambleyasining 48-sessiyasi minbaridan turib so‘zlagan

nutqida Markaziy Osiyoni yadro qurolidan xoli zonaga aylantirish g‘oyasini ilgari surgan edi.

O‘zbekistonning bu tashabbusi xalqaro hamjamiyat tomonidan qo‘llab-quvvatlandi.

1997-yil 15-16-sentabr kunlari Toshkentda «Markaziy Osiyo-yadro qurolidan xoli zona»

mavzusida xalqaro konferensiya bo‘lib o‘tdi. Uning ishida 56 davlat va 16 xalqaro tashkilotdan

vakillar ishtirok etdi. Ushbu masala yuzasidan Markaziy Osiyo mamlakatlari tashqi ishlar

vazirliklarining Bayonoti imzolandi. BMTga a’zo davlatlar mazkur taklifini ko‘p bor muhokama

qilib, 2006-yilda ushbu masala bo‘yicha shartnoma imzolashdi. 2009-yilning mart oyidan

boshlab mazkur shartnoma kuchga kirdi. Markaziy Osiyo mintaqasining yadro qurolidan xoli

zonaga aylanishi mazkur mintaqa xavfsizligini mustahkamladi.

2000-yil oktabr oyida Toshkentda Markaziy Osiyoda xavfsizlik va barqarorlikni

mustahkamlash, giyohvand moddalar tijorati, uyushgan jinoyatchilik va terrorizmga qarshi

kurash mavzusida xalqaro konferensiya bo‘lib o‘tdi. O‘zbekiston Prezidenti tashabbusi bilan

2001-yilda BMT Xavfsizlik Kengashining terrorizmga qarshi kurash bo‘yicha maxsus Qo‘mitasi

ta’sis etildi. 2002-yil 18-20- oktabr kunlari BMT Bosh kotibi Kofe Ananning, 2010-yil aprel oyi-

da BMT Bosh kotibi Pan Gi Munning O‘zbekistonga tashriflari mamlakatimizning xalqaro

hamjamiyatdagi o‘rni mustahkamlanib, obro‘- e’tibori ortib borayotganining dalilidir.

О‘zbekistonning BMT homiyligidagi ta’lim, fan va madaniyat bilan shug‘ullanuvchi xalqaro

tashkilot - UNESCO bilan aloqalari tobora mustahkamlanib bormoqda. 1993-yil 23-oktabrda

UNESCOning Parijdagi qarorgohida O‘zbekistonni UNESCO ga a’zolikka qabul qilish

marosimi bo‘ldi. O‘sha kuni Ulug‘bek tavalludining 600 yilligini nishonlash UNESCO dasturiga

kiritildi. 1994-yil oktabrida Parijda Ulug‘bek haftaligi tantana bilan o‘tdi. Samarqand, Xiva va

Buxoro UNESCO ning jahon madaniy qadriyatlar ro‘yxatiga kiritildi. Bu ro‘yxatda 411 ta

obyekt bor.

UNESCO Markaziy Osiyo taraqqiyotini o‘rganish, tiklash va ommalashtirishga katta

ahamiyat bermoqda. «Ipak yo‘li - muloqot yo‘li» deb nomlangan yirik tadqiqotda Markaziy

Osiyoga birinchi darajali ahamiyat berildi. 1995-yil iyul oyida UNESCO qaroriga binoan

Samarqandda Markaziy Osiyo tadqiqotlari xalqaro instituti tashkil etildi. UNESCO Bosh

direktori Federiko Mayorning 1995-yil iyul oyida O‘zbekistonga rasmiy tashrifi chog‘ida

mazkur institut ochildi. UNESCO bobomiz Amir Temur tavalludining 660 yilligini xalqaro

miqyosda nishonlashga qaror qildi va 1996-yil oktabrda Parijda Amir Temurga bag‘ishlangan bir

haftalik xalqaro anjuman bo‘lib o‘tdi. Amir Temur tavallud topgan Shahrisabz shahri UNESCO

ning madaniy qadriyatlar ro‘yhatiga kiritildi.

1997-yilda jahon madaniyati durdonalaridan hisoblangan Buxoro va Xiva shaharlarining

2500 yillik muborak sanalari Parijda keng nishonlandi. Xalqaro anjuman va ko‘rgazmalar

o‘tkazildi. Bu O‘zbekiston va UNESCO o‘rtasidagi hamkorlikning yana bir yorqin ifodasi bo‘ldi.

1997-yil 19-20-oktabr kunlari Buxoro va Xiva shaharlarining 2500 yilligi, 2002-yilda Termiz

shahrining 2500 yilligi va Shahrisabz shahrining 2700 yilligi munosabati bilan bo‘lib o‘tgan

ulkan tantanalarda BMT, UNESCO va boshqa ko‘plab xalqaro tashkilotlar va xorijiy

mamlakatlarning elchilari va vakillari, bir qator mehmonlar ishtirok etdilar.

O‘zbekiston BMT doirasidagi ixtisoslashgan muassasalar -Jahon sog‘liqni saqlash

tashkiloti, Xalqaro mehnat tashkiloti, Jahon intellektual mulk tashkiloti, Xalqaro bolalar

jamg‘armasi (VNlSEF), Xalqaro pochta ittifoqi, Elektr aloqasi bo‘yicha xalqaro ittifoq, Jahon

meteorologiya tashkiloti, Xalqaro Olimpiada Qo‘mitasi, Xalqaro avtomobilchilar ittifoqi va

boshqa tashkilotlarning a’zosi sifatida ular bilan hamkorlik qilmoqda.

O‘zbekistonda iqtisodiy islohotlarni amalga oshirishga, uning jahon hamjamiyati bilan

integratsiyalashuviga xalqaro moliyaviy, iqtisodiy tashkilotlar - Xalqaro valuta fondi, Jahon

banki, Xalqaro moliya korporatsiyasi, Yevropa tiklanish va taraqqiyot banki ham

ko‘maklashmoqda. Xalqaro savdo markazi (YuNKTAD), Tariflar va savdo Bosh bitimi (GATT)

bilan hamkorlik qilinmoqda.

O‘zbekiston 1992-yil fevral oyida dunyoda tinchlikni mustahkamlash, inson huquqlarini

himoya qilish bo‘yicha katta tadbirlarni amalga oshirayotgan nufuzli xalqaro tashkilot -

Yevropada xavfsizlik va hamkorlik tashkiloti - YXHTga a’zo bo‘lib kirdi. I.Karimovning 1992-

yil 9-10-iyulda bo‘lgan Yevropada xavfsizlik va hamkorlik tashkilotining majlisida ishtirok

etishi, unda nutq so‘zlashi va Kengashning 10-iyulda bo‘lgan majlisiga raislik qilishi

O‘zbekistonning jahon hamjamiyatida munosib o‘rin egallaganligining dalilidir. I. Karimov o‘z

nutqida u yoki bu mintaqada tinchlik va barqarorlikni buzishi mumkin bo‘lgan mojarolar yaqin-

lashuvining oldini olish, mojarolarga yo‘l qo‘ymaslik muammolari bilan shug‘ullanuvchi

mexanizmni vujudga keltirish, tashkilot qabul qilayotgan hujjatlarning ta’sirchanligini oshirish,

hujjatlar mojarolarni oldini olish, yo‘l qo‘ymaslik ruhida bo‘lishini ta’minlash takliflarini ilgari

surdi. 1999-yil noyabr oyida bo‘lgan YXHTning Istanbul sammitida Islom Karimovning xalqaro

terrorchilikka qarshi kurashuvchi xalqaro markaz tuzish haqidagi taklifi ham ma’qullandi.

1996-yil fevral oyida O‘zbekiston bilan Yevropa Ittifoqi o‘rtasida hamkorlik o‘rnatish

bo‘yicha muzokaralar bo‘ldi. Shu yil iyul oyida Florensiya shahrida Yevropa Ittifoqi bilan

O‘zbekiston o‘rtasida sherikchilik va hamkorlik to‘g‘risida Bitim imzolandi. Bu hujjat

O‘zbekistonning Yevropa Ittifoqi va unga a’zo bo‘lgan mamlakatlar bilan o‘zaro

munosabatlarining huquqiy negizi bo‘lib siyosiy, iqtisodiy, ilmiy-texnikaviy, madaniy aloqalar

uchun keng imkoniyatlar ochdi.Yevropa Ittifoqi bilan hamkorlik O‘zbekistonning xavfsizligi va

taraqqiyotini ta’minlovchi muhim omillardan biri bo‘lib xizmat qilmoqda.

O‘zbekiston mustaqil davlat sifatida sayyoramiz ozon qatlamini muhofaza qilish bo‘yicha

Vena Konvensiyasiga, ozon qatlarnini kamaytiradigan moddalar haqidagi Monreal Protokoliga,

atrof-muhitga ta’sir etuvchi vositalarni harbiy yoki boshqa dushmanlik maqsadida qo‘llashni

taqiqlovchi Konvensiyaga, Yadro qurolini tarqatmaslik haqidagi shartnomaga qo‘shilgan.

Shunday qilib, O‘zbekiston jahon hamjamiyatiga qo‘shildi, xalqaro va mintaqaviy

muammolarni hal qilishda, umumiy va mintaqaviy xavfsizlikni mustahkamlashda faol

qatnashayotgan nufuzli davlat darajasiga ko‘tarildi.

1996-yilda Shanxayda, 1997-yilda Moskvada bo‘lib o‘tgan Xitoy, Rossiya, Qozog‘iston,

Qirg‘iziston, Tojikiston davlat rahbarlarining sammitlarida harbiy sohada hamda chegara

hududlarida o‘zaro ishonchni mustahkamlash, qurolli kuchlarni qisqartirish to‘g‘risida

shartnomalar imzolangan edi. Shu tariqa, «Shanxay forumi» yoki «Shanxay beshligi» tashkiloti

tuzilgan edi.

2001-yil 14-15-iyun kunlari Xitoyda navbatdagi Shanxay sammiti bo‘lib o‘tdi. Uning

ishida O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Islom Karimov qatnashdi va O‘zbekistonning

«Shanxay forumi»ga to‘la huquqli a’zo bo‘lishi to‘g‘risida bayonot imzolandi.

O‘zbekistonning «Shanxay forumi»ga kirishi munosabati bilan uning nomi Shanxay hamkorlik

tashkiloti - SHHT, deb o‘zgartirildi. O‘zbekiston uning asoschilaridan biri bo‘ldi.

2001-yil iyunda bo‘lgan sammit yakunida Shanxay hamkorlik tashkilotini tuzish to‘g‘risida

deklaratsiya hamda terrorchilik, ayirmachilik va ekstremizmga qarshi kurash borasidagi

Shanxay konvensiyasi imzolandi.

2002-yil 6-7-iyun kunlari SHHTga a’zo mamlakatlar davlat boshliqlarining Sankt-Peterburg

shahrida navbatdagi sammiti bo‘lib o‘tdi. Muzokaralar yakunida SHHTga a’zo davlatlar

rahbarlarining Deklaratsiyasi, tashkilotning ta’sis hujjati - SHHT Xartiyasi, SHHTga a’zo

davlatlar o‘rtasida Mintaqaviy antiterror tuzilmasi haqidagi bitim imzolandi.

2003-yil 29-may kuni Moskvada bo‘lib o‘tgan sammitda SHHT ning doimiy amal qiluvchi

idoralari - Pekinda Kotibiyat va Toshkentda Mintaqaviy aksilterror tuzilmasi (MATT) ijroiya

Qo‘mitasini ishga tushirishga qaror qildi. Bu tashkilotlar 2004-yil yanvardan boshlab ish

boshladilar.

2004-yil 17-iyun kuni Toshkentda SHHTga a’zo davlatlar rahbarlarining sammiti bo‘lib

o‘tdi. Unda ikki asosiy masala - xavfsizlik va savdo-iqtisodiy hamkorlik bo‘yicha muzokaralar

bo‘ldi. Sammitda 2004-yil mart oyida O‘zbekistonning Toshkent shahri, Buxoro va Toshkent

viloyatlarida sodir etilgan terrorchilik harakati nafaqat O‘zbekiston, balki butun Markaziy Osiyo

mintaqasida vaziyatni izdan chiqarishga qaratilganligi qayd etildi. Butun dunyoda terrorchilik

kuchayib, yadroviy, kimyoviy, biologik, elektron terrorchilik xavfi paydo bo‘lganligi,

terrorchilarning bazalarini yo‘qotish, odamlarning ongini zaharlaydigan, terrorchilikni

moliyalashtiradigan markazlarga qarshi keskin kurash olib borish zarurligi ta’kidlandi. Shu bois,

Toshkentda tashkil etilgan MATT zimmasiga axborot almashish, chegara va bojxona

qo‘mitalarining, maxsus xizmatlarning hamkorligini muvofiqlashtirish, shu orqali terrorchilik-

ning oldini olish vazifasi yuklangan.

SHHTning Toshkent sammitida savdo-iqtisodiy hamkorlikni rivojlantirish masalasiga

alohida e’tibor berildi. Sammitda SHHTga a’zo mamlakatlarni xavfsizlik orqali hamkorlik sari

boshlaydigan tashkilotdir, deb ta’kidlandi. Sammitda iqtisodiy hamkorlikning quyidagi

yo‘nalishlarini rag‘batlantirishga kelishib olindi:

• transport infratuzilmasini rivojlantirish;

• tabiiy mineral xomashyo zaxiralarini o‘zlashtirish;

• suv-energetika zaxiralaridan unumli foydalanish;

• ekologiyaga oid masalalar, xususan, ichimlik suvi muammolarini hal qilish;

• fan-texnika va yuqori texnologiya, energetika sohalarida integratsiyalashish;

• investitsiyalar xavfsizligini kafolatlaydigan huquqiy poydevor yaratish, bu sohadagi to‘siq va

muammolarni bartaraf etish.

Xitoy Xalq Respublikasi raisi Xu Tszintao Xitoy hukumati SHHT doirasadagi iqtisodiy

munosabatlarni rivojlantirishga 900 mln AQSH dollari miqdorida kredit ajratishini ma’lum qildi.

Sammit yakunida Toshkent deklaratsiyasi, SHHT ning vakolatlari va immunitetlari

to‘g‘risidagi konvensiya, Narkotik vositalar va psixotrop moddalarning noqonuniy aylanishiga

qarshi kurashda hamkorlik to‘g‘risidagi bitim, tashkilot va uning organlari faoliyatiga doir

hujjatlar - jami o‘nta hujjat imzolandi.

2010-yil 11-iyun kuni Toshkentda SHHT Davlat rahbarlari Kengashining navbatdagi 10-

majlisi bo‘lib o‘tdi. Davlat rahbarlari ko‘p tomonlama va o‘zaro hamkorlikni rivojlantirish,

dolzarb mintaqaviy va xalqaro masalalar, muammolar bo‘yicha fikr almashdilar. Sammitda

iqdisodiy hamkorlikni rivojlantirish va mintaqaviy xavfsizlikni mustahkamlash masalalariga

alohida e’tibor berildi. Muzokaralar yakunida SHHT Davlat rahbarlarining deklaratsiyasi,

SHHTga a’zolarni qabul qilish tartibi to‘g‘risida Nizom, SHHTning Toshkentda faoliyat

yurtuvchi Mintaqaviy aksilteror tuzulmasi kengashining 2009-yildagi faoliyatiga doir hisobot

tasdiqlandi, SHHTga a’zo davlatlar hukumatlari orasida qishloq xo‘jaligi sohasida va

jinoyatchilikka qarshi kurashda hamkorlik to‘g‘risida bitimlar imzolandi.

Xulosa qilib aytganda, O‘zbekiston tarixan qisqa vaqtda dunyo hamjamiyati tomonidan

e‘tirof etildi. Nufuzli xalqaro tashkilotlarga a’zo bo‘ldi.

1991-yil 8-dekabrda Minskda uch slavyan respublikasi - Rossiya, Ukraina, Belorus

rahbarlari - B.Yelsin, L.Kravchuk S.Shushkevichlarning uchrashuvi bo‘ldi. O‘sha kuni Belovejs-

koe Pushcheda uch davlat boshliqlari Mustaqil Davlatlar hamdo‘stligi (MDH)ni tuzish

to‘g‘risida Shaitnoma imzoladilar. Shartnomada yagona iqtisodiy makon, yagona valuta va

moliya-bank sistemasi bo‘ladi, fan, ta’lim, madaniyat va boshqa sohalarda hamkorlik qilinadi,

tashqi siyosat, armiya sohasidagi siyosat kelishilgan holda yuritiladi, deb belgilangan edi.

Hujjatda SSSRning mavjudligi va SSSR Konstitutsiyasi to‘xtatiladi, deb e’lon qilindi. Ukraina,

Belorussiya, Rossiya parlamentlari MDHni tuzish haqidagi shartnomani ratifikatsiya qildilar va

1922-yil 30-dekabrdagi SSSRni tuzish to‘g‘risidagi shartnomani bekor qildilar.

Qozog‘iston, O‘zbekiston, Qirg‘iziston, Tojikiston va Turkmaniston Prezidentlari MDHga

uni ta’sis etuvchilar rolida kirishga tayyor ekanligini bildirdilar.

1991-yil 21-dekabrda Almati shahrida Rossiya (B.Yelsin), Ukraina (L.Kravchuk), Belorus

(S.Shushkevich), Qozog‘iston (N.Nazarboyev), O‘zbekiston (I.Karimov), Qirg‘iziston

(A.Akayev), Tojikiston (R.Nabiyev), Turkmaniston (S.Niyazov), Ozarbayjon (A.Mutalibov),

Armaniston (Ter-Petrosyan), Moldaviya (M.Snegur) davlat boshliqlarining kengashi bo‘ldi.

O‘sha kuni 11 davlat boshliqlari Belovejskoye Pushche shartnomasi yuzasidan protokolni

imzolab, «Teng huquqli va ahdlashayotgan oliy tomonlar» maqomida MDH muassisi bo‘ldilar.

Kengashda Almati Deklaratsiyasi qabul qilindi. Deklaratsiyada quyidagilar haqida bayonot

berildi:

Hamdo‘stlik qatnashchilarining o‘zaro aloqalari ular o‘rtasidagi tenglik asosida

tuziladigan bitimlar hamda bitimlarda belgilangan tartiblar doirasida faoliyat yuritadigan

muvofiqlashtiruvchi muassasalar orqali amalga oshiriladi.

MDH davlat ham emas, davlatlar ustidagi tuzilma ham emas.

Xalqaro strategik barqarorlikni va xavfsizlikni ta’minlash maqsadida harbiy-strategik

kuchlarning birlashgan qo‘mondonligi va yadro quroli ustidan yagona nazorat saqlab qolinadi.

MDH ochiqdir, uning barcha a’zolari roziligi bilan sobiq SSSR ning a’zolari va boshqa

davlatlar ham unga qo‘shilishi mumkin.

Umumiy iqtisodiy makonni, umumiy bozorni vujudga keltirishda va rivojlantirishda

hamkorlik qilishga sodiqlik tasdiqlanadi.

MDHning tuzilishi bilan SSSRning mavjudligi to‘xtatiladi.

Hamdo‘stlik qatnashchilari o‘z Konstitutsiyalaridagi tartib, qoidalarga binoan sobiq

SSSR ning shartnomalari va bitimlaridan kelib chiqadigan xalqaro majburiyatlarining

bajarilishiga kafolat beradilar.

MDH qatnashchilari mazkur Deklaratsiya qoidalariga og‘ishmay rioya etish

majburiyatini oladilar.

MDH kengashlarini tayyorlash bo‘yicha ishchi guruhini tuzish to‘g‘risida protokol

imzolandi. Shu tariqa, Mustaqil Davlatlar Hamdo‘stligi tashkil topdi.

1993-yil yanvarda Minskda MDH Davlatlari boshliqlarining navbatdagi kengashi bo‘ldi.

Unda MDHning Nizomi imzolandi va MDHning huquqiy rasmiylashtirish jarayoni yakunlandi.

1991-1999-yillarda MDH davlat boshliqlarining 25-mart kengashi bo‘lib, ularda hammasi bo‘lib

iqtisodiy, ijtimoiy, harbiy-siyosiy, tashkiliy va umumiy sohalarga oid 1300 ga yaqin masalalar

muhokama etilib, tegishli hujjatlar imzolandi.

Hamdo‘stlik mamlakatlarining iqtisodiy va madaniy aloqalari katta mashaqqatlar va

sekinlik bilan mustahkamlanib bordi. Qabul qilingan hujjatlarning aksariyati qog‘ozda qolib

ketdi. Bunga sabab tomonlarning muammolarni yechishni istamayotganida emas, aksincha,

o‘zaro hamkorlik teng huquqli asosda, har bir mamlakatning milliy manfaatlarini hisobga olgan

holda yuritilishiga intilayotganligi bilan bog‘liq edi. O‘tgan yillar davomida erishilgan

ahdlashuvlarni amalga oshirishning samarali mexanizmi yaratilmadi, o‘zaro hisob-kitoblar

muvofiqlashtirilmadi.

2001-yil 29-30-noyabr kunlari Moskvada MDH tashkil etilgan

kunning 10 yilligiga bag‘ishlangan yubiley sammiti bo‘lib o‘tdi. Sammit qatnashchilari

Afg‘onistondagi voqealar to‘g‘risida bayonot qabul qildilar. Bayonotda aksilterror operatsiyasi

ijobiy baholandi.

Yubiley sammitida yana bir hujjat - MDH tuzilganining 10 yilligi munosabati bilan

Bayonot imzolandi. Bayonotda 10 yil davomida rejalashtirilgan hamma tadbirlar ham amalga

oshmagani ta’kidlandi. Hamdo‘stlik barcha a’zo mamlakatlar xalqlari farovonligini oshirish

yo‘lida salohiyatga ega ekanligi, undan foydalanish zarurati e’tirof etildi.

O‘zbekiston Rossiya Federatsiyasi bilan davlatlararo munosabatlar o‘rnatish va uni

rivojlantirishga alohida ahamiyat berib kelmoqda.

1992-yil 30-mayda I.Karimov boshliq O‘zbekiston delegatsiyasining Rossiyaga davlat tashrifi

paytida O‘zbekiston Respublikasi bilan Rossiya Federatsiyasi o‘rtasida davlatlararo

munosabatlarning asoslari, do‘stlik va hamkorlik to‘g‘risida shartnoma imzolandi. Shartnoma

ikki davlat o‘rtasida har tomonlama hamkorlikni yo‘lga qo‘yish va rivojlantirishga huquqiy asos

soldi. Ikki davlat o‘rtasida diplomatik aloqalar o‘rnatildi, elchixonalar ochildi.

Rossiya Federatsiyasi Prezidenti B.Yelsinning 1993-yil mart oyida O‘zbekistonga tashrifi

paytida O‘zbekiston va RF o‘rtasida madaniyat, fan va texnika, ta’lim, sog‘liqni saqlash,

axborot, sport va turizm sohasida hamkorlik qilish to‘g‘risida bitimlar imzolandi.

V.Putinning Rossiya Prezidenti etib saylanishi Rossiya va O‘zbekiston o‘rtasidagi

hamkorlikni yangi bosqichga ko‘tardi. V.Putin qisqa muddatda O‘zbekistonga ikki marta - 1999-

yil 10-11 -dekabrda va 2000-yil 18-19-may kunlarida davlat tashrifi bilan keldi. Tashrif

davomida ikki mamlakat Prezidentlari va rasmiy delegatsiyalari o‘rtasida savdo-iqtisodiy

aloqalarni yanada kengaytirish, harbiy va harbiy-texnikaviy hamkorlik, xavfsizlik, jumladan,

Afg‘onistondagi vaziyatni barqarorlashtirish, xalqaro terrorchilikka qarshi birgalikda kurashish

va boshqa masalalar muhokama qilindi.

Dekabrdagi uchrashuvda «O‘zbekiston bilan Rossiya o‘rtasida harbiy va harbiy-

texnikaviy hamkorlikni yanada chiiqurlashtirish to‘g‘risida shartnoma» imzolangan bo‘lsa,

may oyidagi muzokaralar nihoyasida ikki mamlakat hukamatlari o‘rtasida «O‘zbekiston

Respublikasi ma’muriy-hududiy tuzilmalari bilan Rossiya Federatsiyast subyektlari o‘rtasida

hamkorlikni kengaytirish to‘g‘risida bitim», «Xalqaro avtomobil qatnovi to‘g‘risida bitim»

imzolandi.

O‘zbekiston Prezidenti I.Karimovning 2001-yil 3-5-may, 2004 - yil aprel oylarida

Rossiyaga tashrifi va Rossiya Federatsiyasi Prezidenti V.Putinning 2004- yil iyun oyida

O‘zbekistonga tashrifi ikki mamlakat o‘rtasidagi hamkorlikni yangi pog‘onaga ko‘tardi.

2004-yil 16-iyunda O‘zbekiston Respublikasi va Rossiya Federatsiyasi o‘rtasida strategik

sherikchilik to‘g‘risida bitim imzolandi. Mazkur bitim o‘zaro xavfsizlikni ta’minlash, iqtisodiy

va gumanitar sohalarda hamkorlikni kengaytirishga xizmat qilmoqda.

2005-yil 14-noyabrda imzolangan ittifoqchilik munosabatlari to‘g‘risida shartnoma

hujjatlari o‘zaro xavfsizlikni ta’minlash, global tahdidlarga qarshi harakat qilish, siyosiy,

iqtisodiy va gumanitar sohalardagi hamkorlikni kengaytirishga qaratilgan mustahkam poydevor

bo‘lib xizmat qiladi. «O‘zbek neft-gaz» milliy xolding kompaniyasi bilan «Lukoyl» neft

kompaniyasi OAJ hamda «Gazprom» ochiq aksiyadorlik jamiyati o‘rtasida mahsulot taqsimotiga

oid bitim imzolandi. Bu hujjat Rossiya tomonidan O‘zbekiston yoqilg‘i -energetikasi sohasiga

qariyb 2,5 mlrd. AQSH dollari miqdorida investitsiya kiritishni nazarda tutadi. Ikki mamlakat

o‘rtasidagi o‘zaro tovar ayriboshlash hajmi 2004-yilda 1 mlrd 642 mln AQSH dollarini tashkil

etgan bo‘lsa, 2013-yilda 7 mild AQSH dollardan oshdi.

O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Islom Karimovning 2010-yil 19-20 aprel kunlari

Rossiyaga tashrifi jarayonida harbiy-texnik, bojxona, madaniy-gumanitar sohalarda hamkorlik

qilish bo‘yicha hujjatlar imzolandi. Ikki davlat o‘rtasida turli sohalardagi munosabatlar 276

hujjat asosida amalga oshirilmoqda. 2010- yilda O‘zbekistonda 843 ta O‘zbek-Rossiya qo‘shma

korxonasi, Rossiyada esa o‘zbekistonlik sheriklar ishtirokida 385 ta qo‘shma korxonalar faoliyat

ko‘rsatdi. 2013-tilda O‘zbekiston Rossiyalik ishbilarmonlar bilan hamkorlikda 900 ga yaqin

qo‘shma korxona faoliyat yuritdi, ularning 150 dan ortig‘i to‘la Rossiya sarmoyasi asosida

tuzilgan.

Rossiyaning 2000-2014-yillarda O‘zbekiston iqtisodiyotiga kiritgan investitsiyalari hajmi 8

milliard dollarni tashkil etadi. O‘zbekiston-Rossiya o‘rtasidagi munosabatlar tom ma’nodagi

teng huquqlilik, o‘zaro manfaatdorlik, bir-birlarining suvereniteti, hududiy yaxlitligi va

manfaatlarini hurmat qilish tamoyillari asosida chuqurlashib bormoqda.

Markaziy Osiyo davlatlari Prezidentlarining uchrashuvi 1991 -yil 13-15-avgust kunlarida

Toshkent shahrida bo‘ldi. Unda uchrashuv yakunlari xususida Axborot hamda O‘rta Osiyo va

Qozog‘iston respublikalararo Maslahat kengashini tuzish to‘g‘risida bitim imzolandi. Maslahat

kengashining vazifasi beshta mamlakat o‘rtasida iqtisodiy hamkorlik qilish uchun shart-sharoit

yaratishdan, bozor munosabatlariga o‘tishda mintaqa manfaatlarini himoya qiluvchi kelishilgan

siyosat yuritishdan, iqtisodiyotning umumiy muammolarini hal etishga yagona yondashuvlarni

ishlab chiqishdan iborat, deb belgilandi.

1993-yil 4-yanvarda I.Karimov tashabbusi bilan Toshkentda O‘rta Osiyo Respublikalari va

Qozog‘iston Prezidentlarining yig‘ilishi bo‘lib o‘tdi. Unda Markaziy Osiyo atamasi tilga olindi

va bundan keyin Markaziy Osiyo, deganda O‘rta Osiyo respublikalari va Qozog‘iston

tushuniladigan bo‘ldi. Uchrashuv qatnashchilari mintaqa davlatlaridagi siyosiy va iqtisodiy

ahvolni muhokama qildilar. Mintaqa mamlakatlari o‘rtasidagi ikki tomonlama va ko‘p

tomonlama shartnomalar, savdo-iqtisodiy bitimlar qanday bajarilayotganligi tahlil etildi.

Orolni saqlab qolish xalqaro jamg‘armasini tuzish to‘g‘risida qaror qabul qilindi.

Jamg‘arma majlislarini Qizil O‘rda, Nukus va Toshhovuzda o‘tkazish zarur, deb topildi. Besh

davlat boshliqlari hamkorlik haqidagi bitimni imzoladilar.

1993-yil mart oyida Qizil O‘rdada Markaziy Osiyo davlatlari boshliqlarining Rossiya davlat

delegatsiyasi ishtirokida anjumani bo‘lib o‘tdi. Anjumanda Orol dengizi va Orolbo‘yi

muammolarini hal etish, Orol mintaqasi ekologiyasini sog‘lomlashtirish va ijtimoiy-iqtisodiy

taraqqiyotni ta’minlash sohasida birgalikda qilinadigan harakatlar to‘g‘risida bitim imzolandi.

Orol dengizi havzasi muammolari bilan shugullanuvchi Davlatlararo kengash tuzildi. Orolni qut-

qarish xalqaro jamg‘armasi ta’sis etildi.

1993-yil avgustda Nukusda Orol dengizi havzasi muammolari bilan shug‘ullanuvchi

Davlatlararo kengash va Orolni qutqarish xalqaro jamg‘armasining qo‘shma majlisi bo‘ldi. 1994-

yil 11-yanvarda Nukusda Markaziy Osiyo mamlakatlari boshliqlarining Rossiya Federatsiyasi

davlat delegatsiyasi (Yuriy Yakovlev, RF Bosh .vaziri o‘rinbosari) ishtirokida konferensiyasi

bo‘lib o‘tdi. Konferensiyada Orol dengizi havzasidagi ahvol bilan bog‘liq ko‘pgina masalalar,

Orolni qutqarish xalqaro jamg‘armasi mablag‘lari qanday to‘planayotgani muhokama qilindi,

faoliyati ma’qullandi. Ekologik vaziyatni yaxshilash yuzasidan yaqin 3-5 yil ichida bajarilishi

lozim bo‘lgan muayyan vazifalar belgilandi. Orol dengizini qutqarish bo‘yicha Davlatlararo

kengash Nizomi tasdiqlandi hamda uning ijroiya organining rahbari tayinlandi. Bu masalalar

bo‘yicha qarorlar qabul qilindi.

1994-yil 30-aprelda Cho‘lponota shahrida O‘zbekiston, Qozog‘iston, Qirg‘iziston o‘rtasida

yagona iqtisodiy makon tuzish to‘g‘risida uch tomonlama shartnoma imzolandi. O‘zbekiston,

Qozog‘iston va Qirg‘iziston Prezidentlarining 1994-yil iyul oyi boshida Almati shahrida bo‘lib

o‘tgan uchrashuvida o‘zaro integratsiyani kuchaytirish bo‘yicha, Markaziy Osiyo hamkorlik va

taraqqiyot bankini tuzish to‘g‘risida bitimlar imzolandi. Tomonlar Davlatlararo kengash hamda

uning doimiy ijroiya organini, shuningdek, Bosh Vazirlar kengashi, Tashqi ishlar vazirlari

kengashi, Mudofaa vazirlari kengashini ta’sis etdilar. O‘zbekiston, Qozog‘iston va Qirg‘izision

o‘rtasida Markaziy Osiyo hamkorlik va taraqqiyot banki tashkil etildi. Shu tariqa, Markaziy

Osiyo iqtisodiy hamjamiyati (MOIH) tashkil topdi.

1995-yil 15-dekabrda Jambulda Qozog‘iston, Qirg‘iziston va O‘zbekiston Respublikalari

Davlatlararo kengashining navbatdagi majlisi bo‘ldi. Prezidentlar 2000-yilgacha bo‘lgan

iqtisodiy integratsiya va birinchi navbatda sarmoya sarflanishi lozim bo‘lgan loyihalar

dasturlarini hayotga joriy etish, kommunikatsiya tarmoqlarini rivojlantirish masalalarini

muhokama etdilar. Integratsiya dasturida 53 ta loyihalar ishlab chiqildi. BMT rahnamoligida

harakat qiladigan Qozog‘iston, Qirg‘iziston va O‘zbekiston Respublikalarining tinchlikni saqlash

kollektiv batalyonini tashkil qilish haqida qaror qabul qilindi. Uch davlatning tinchlikni saqlash

kollektiv batalyoni shakllantirildi.

1997-yil 9-10-yanvar kunlari Bishkekda O‘zbekiston, Qozog‘iston, Qirg‘iziston davlat

boshliqlarining kengashi bo‘lib unda uch qardosh davlatlar o‘rtasida abadiy do‘stlik haqida

shartnoma imzolandi. Bu hujjatda o‘zbek, qozoq, qirg‘iz xalqlarining orzu-niyatlari o‘z ifodasini

topdi. Mazkur shartnoma uch qardosh davlat xalqlarining iqtisodiy, siyosiy, madaniy, ilmiy-

texnikaviy hamkorligini yangi asoslarda rivojlantirishga yo‘naltirdi.

1997-yil 12-dekabr kuni Qozog‘iston Respublikasining yangi poytaxti - Ostona shahrida

Qozog‘iston, Qirg‘iziston va O‘zbekiston Prezidentlarining kengashi bo‘lib o‘tdi. Kengashda uch

mamlakat o‘rtasida energetika, suv zaxiralaridan oqilona foydalanish, oziq- ovqat ta’minoti,

kommunikatsiya hamda mineral xomashyo zaxiralarini o‘zlashtirish va qayta ishlash sohalari

bo‘yicha xalqaro konsorsiumlar tuzish to‘g‘risida muzokara bo‘ldi. Prezidentlar xalqaro

konsorsiumlar tuzish bo‘yicha uch mamlakat hamkorligi tamoyillari konsepsiyasini

ma’qulladilar. 1998-yilda Tojikiston Respublikasi Markaziy Osiyo iqtisodiy hamjamiyatiga a’zo

bo‘lib kirdi.

2000-yil 20-21-aprel kunlari Toshkentda O‘zbekiston, Qozog‘iston, Qirg‘iziston va

Tojikiston Respublikalari Prezidentlarining uchrashuvi bo‘lib o‘tdi. Uchrashuvda mintaqaviy

hamkorlik va mamlakatlararo munosabatlarga doir masalalar muhokama qilindi. To‘rt mamlakat

rahbarlari terrorchilik, siyosiy va diniy ekstremizm, xalqaro uyushgan jinoyatchilikka qarshi

kurash va mintaqa davlatlariga tahdid soladigan boshqa xavf-xatarning oldini olishga qaratilgan

hamkorlik to‘g‘risida shartnoma imzoladilar.

2001- yil 28-dekabr kuni Toshkentda MOIH davlatlari boshliqlarining navbatdagi kenga-

shi bo‘lib o‘tdi. Kengashda hamkorlikni rivojlantirish, mintaqada barqarorlik va xavfsizlikni

ta’minlash masalalari muhokama qilindi. Mazkur kengashda MOIH tashkiloti faoliyatini

to‘xtatishga qaror qilindi. Islom Karimov taklifiga binoan MOIH negizida Markaziy Osiyo

Hamkorligi Tashkiloti (MOHT), deb qayta tuzishga kelishib olindi.

2004-yil 28-may kuni Ostona shahrida MOHT tashkilotiga a’zo mamlakatlar davlat

rahbarlarining sammiti bo‘lib o‘tdi. Unda tashkilot qamragan mintaqada xavfsizlikni

mustahkamlash, umumiy bozor barpo etish masalalari muhokama etildi. Muzokaralar yakunida

O‘zbekiston, Qozog‘iston, Qirg‘iziston va Tojikiston Prezidentlarining qo‘shma bayonoti

MOHTga a’zo mamlakatlar o‘rtasida televideniye va radio dasturlarini o‘zaro tarqatish

to‘g‘risida bitim imzolandi.

2005-yil 6-7-oktabr kunlari Sankt-Peterburg shahrida bo‘lib o‘tgan MOHT Davlat

rahbarlarining sammitida o‘tgan davrda amalga oshirilgan ishar sarhisob qilindi. Kengashda

Markaziy Osiyo umumiy bozorini barpo etish konsepsiyasi tasdiqlandi.

O‘zbekiston Prezidenti taklifiga binoan MOHT bilan Yevroosiyo iqtisodiy hamjamiyati

(YeOIH) ni birlashtirishga kelishib olindi. Negaki, ikki tashkilotning maqsad va vazifalari

deyarli bir-biriga yaqin edi.

Rossiya, Belorus, Qozog‘iston, Qirg‘iziston va Tojikiston o‘rtasida 1995-yilda tuzilgan

Bojxona ittifoqi negizida Yevroosiya iqtisodiy hamjamiyati tashkil topgan edi. YeOIHning

2006-yil 24- 25-yanvar kunlari Sankt-Peterburg shahrida bo‘lib o‘tgan sammitida O‘zbekiston

unga a‘zo bo‘lib kirdi. Mazkur sammitda O‘zbekistonning Yevrosiyo iqtisodiy hamjamiyatini

ta’sis etish to‘g‘risidagi shartnomaga qo‘shilishi to‘g‘risidagi protokol, «YeOIHni ta’sis etish

to‘g‘risidagi shartnomaga o‘zgartirish va qo‘shimchalar kiritish to‘g‘risida» qarorlar imzolandi.

YeOIH a‘zo mamlakatlar o‘rtasida integratsiyaning rivojlanishiga, yagona umumiy

bozorning shakllanishiga, Bojxona ittifoqiga, erkin savdo zonasining tarkib topishiga

ko‘maklashmoqda.

Qozog‘iston Prezidenti N.Nazarboyev 1994-yil 10-12-yanvarda rasmiy davlat tashrifi bilan

O‘zbekistonda bo‘ldi. Ikki Prezident O‘zbekiston bilan Qozog‘iston o‘rtasida tovarlar, xizmatlar,

sarmoyalar va ishchi kuchlarining erkin o‘tib turishini nazarda tutuvchi hamda o‘zaro kelishilgan

kredit-hisob-kitob, budjet, soliq, narx, boj va valuta siyosatini ta’minlash to‘g‘risida shartnomani

imzoladilar. 1998-yil 31-oktabrda O‘zbekiston va Qozog‘iston o‘rtasida Abadiy do‘stik

shartnomasi imzolandi.

O‘zbekiston va Qozog‘iston Prezidentlarining Toshkentda 2000-yil 20-21-aprel kunlari

bo‘lib o‘tgan uchrashuvida ikki davlat chegaralarini aniq belgilab olishga bag‘ishlandi.

Muzokaralar yakunida «O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A.Karimov va Qozog‘iston

Respublikasi Prezidenti N.A.Nazarboyevning qo‘shma bayonoti» imzolandi. Ikki mamlakat

mustaqilligi va chegaralari daxlsizligini ta’minlashga qaratilgan bu hujjat ikki tomonlama

hamkorlik aloqalarini yanada mustahkamlash va chuqurlashtirishda muhim ahamiyatga ega.

«Davlat rahbarlari, - deyiladi qo‘shma bayonotda, - O‘zbekiston Respublikasi bilan Qozog‘iston

Respublikasi o‘rtasidagi chegara ikki davlat qardosh xalqlarini birlashtiruvchi tinchlik, do‘stlik

va yaxshi qo‘shnichilik chegarasi bo‘lib qolishida yakdildirlar». 2001-yil 16-17-noyabr kunlari

O‘zbekiston Prezidenti Islom Karimov rasmiy tashrif bilan Qozog‘istonda bo‘ldi. Ikki davlat

Prezidentlari O‘zbekiston - Qozog‘iston davlat chegarasi to‘g‘risida Shartnoma imzoladilar.

2440 km uzunlikdagi chegaraning 96 foizi belgilab olindi. Qolgan qismini kelishuv asosida

delimatatsiya qilishga kelishildi. 10 oy davomida bu borada tegishli ishlar amalga oshirildi.

2002-yil 9-sentabrda Qozog‘iston Respublikasi Prezidenti Nursulton Nazarboyevning taklifiga

binoan Islom Karimov Ostona shahriga tashrif buyurdi. «O‘zbekiston-Qozog‘iston davlat chega-

ralarining alohida uchastkalari to‘g‘risida bitim» imzolandi. Ikki mamlakat o‘rtasidagi chegaraga

oid dolzarb masalalar huquqiy jihatdan o‘z yechimini topdi. Ikki mamlakat o‘rtasidagi tovar

ayirboshlash hajmi 2011-yilda 2,7 milliard AQSH dollarini tashkil etdi. 2012-yilda O‘zbe-

kistonda 178 ta o‘zbek-qozoq qo‘shma korxonasi, Qozog‘istonda 120 ta qozoq-o‘zbek qo‘shma

korxonasi faoliyat yuritdi.

O‘zbekistonning Qirg‘iziston bilan ikki tomonlama hamkorligi O‘zbekiston Respublikasi

bilan Qirg‘iziston Respublikasi o‘rtasida do‘stlik, hamkorlik va o‘zaro yordam haqida

shartnoma asosida yo‘lga qo‘yildi va rivojlantirilmoqda. Bu shartnoma Qirg‘iziston Prezidenti

Askar Akayevning O‘zbekistonga rasmiy davlat tashrifi paytida Toshkentda 1992-yil 29-sen-

tabrda I.Karimov va A.Akayev tomonidan imzolangan edi. I. Karimovning 1993-yil avgustga

Qirg‘izistonga qilgan rasmiy davlat tashrifi paytida O‘sh shahrida O‘zbekiston va Qirg‘iziston

o‘rtasida 1994-2000-yillarga mo‘ljallangan iqtisodiy integratsiyani rivojlantirish to‘g‘risida

Bayonot imzolandi. Bu hujjat ikkala respublikada ishlab chiqarilgan milliy dasturlarni muvofiq-

lashtirishga, xomashyo va ishchi kuchidan, ilmiy salohiyatdan unumli foydalanishga qaratilgan.

Ikki davlat o‘rtasida iqtisodiyot, savdo, madaniyat, sog‘liqni saqlash, fan va ta’lim, sport va

turizm bo‘yicha hamkorlikni mustahkamlash haqida bitmlar imzolangan.

1994-yil 16-yanvarda O‘zbekiston Prezidenti I. A. Karimov Qirg‘izistonda bo‘ldi.

Rasmiy tashrif yakunida tovarlar, xizmatlar, sarmoya, ishchi kuchlarining erkin yurish, o‘zaro

kelishilgan kredit – hisob-kitob, budjet, soliq, narx, bojxona va valuta siyosatini belgilovchi

shartnomalarni imzoladilar. O‘zbekiston va Qirg‘iziston o‘rtasida savdo-iqtidodiy hamkorlik,

madaniyat, sog‘liqni saqlash, fan va ta’lim, sport va turizm bo‘yicha hamkorlikni yanada

mustahkamlash haqida bitimlar imzolandi. Bu hujjatlar asosida ikki mamlakat o‘rtasidagi ikki

tomonlama hamkorlik rivojlanib bormoqda. 2000-yilda O‘zbekistonda 22 ta o‘zbek-qirg‘iz

qo‘shma korxonasi, Qirg‘izistonda 62 ta qirg‘iz-o‘zbek qo‘shma korxonasi faoliyat yuritdi.

2000-yil iyunda Qirg‘izistonda ekstermistik kuchlar tomonidan Prezident hokimyayining

ag‘darilishi, millatlararo qonli voqealar sharoitda O‘zbekiston Prezidenti oqilona yo‘l tutdi. 100

mingdan ortiq qochqinlar, xotin-qizlar, bolalar, qariyalarni O‘zbekiston hududiga qabul qilindi,

joylashtirish va barcha zarur narsalar bilan ta’minlandi. Islom Karimov harakatlari natijasida

Markaziy Osiyo qarama-qarshiliklarning keng ko‘lamli o‘chog‘iga aylanib ketishining oldi

olindi. Jahon Hamjamiyati O‘zbekiston Prezidentining qaltis vaziyatda amalga oshirgan oqilona

tadbirlarini to‘liq ma’qulladi.

Tojikistonda 1992-1996-yillarda davom etgan birodarkushlik urushi Tojikistonning iqtisodiy

taraqqiyotiga salbiy ta’sir etdi, uning qo‘shni mamlakatlar, jumladan, O‘zbekiston bilan

hamkorligiga ham salbiy ta’sir etdi.

O‘zbekiston Prezidenti Islom Karimovning taklifiga binoan 1998-yil 4-yanvar kuni

Tojikiston Prezidenti Imomali Rahmonov O‘zbekistonga amaliy tashrif bilan keldi. Ikki

mamlakat rahbarlari tashrif yakunlari bo‘yicha qo‘shma axborot imzoladilar. O‘zbekiston va To-

jikiston Bosh vazirlari sog‘liqni saqlash, madaniyat va gumanitar soha, fan, texnika va axborot

sohalari bo‘yicha hamkorlik to‘g‘risida bitimlarni imzoladilar. Ikki mamlakat hukumatlari

o‘rtasida yuk tashish hamda gaz yetkazib berish, Tojikistonniig qarzi bo‘yicha o‘zaro hisob-kitob

to‘g‘risidagi bitimlar ham imzolandi. O‘zbekiston va Tojikiston munosabatlari o‘zining yangi,

mustahkamlanish va taraqqiyot davriga o‘tdi. O‘zbekiston bilan Tojikiston o‘rtasida tovar ayir-

boshlash hajmi 1997-yilda 50 mln AQSH dollaridan oshdi, bu avvalgi yilga nisbatan 50 foiz

ko‘pdir. 2000-yilda O‘zbekistonda 15 ta o‘zbek-tojik qo‘shma korxonasi, Tojikistonda 3 ta tojik-

o‘zbek qo‘shma korxonasi faoliyat yuritdi.

1991-yilda O‘zbekiston va Turkmaniston Prezidentlari uchrashuvida O‘zbekiston Respub-

likasi bilan Turkmaniston Respublikasi o‘rtasida do‘stlik va hamkorlik to‘g‘risida shartnoma

imzolandi. Bu shartnoma ikki davlat o‘rtasidagi savdo-iqtisodiy, madaniy aloqalarga negiz bo‘lib

xizmat qilmoqda.

O‘zbekiston Prezidenti I.Karimov 1996-yil 16-yanvar kuni amaliy tashrif bilan

Turkmanistonda bo‘ldi. Chorjo‘y shahrida S. Niyozov bilan 1. Karimov o‘rtasida va ikki

mamlakat delegatsiyalari o‘rtasida muzokaralar bo‘ldi. Prezidentlar O‘zbekiston bilan Turkma-

niston o‘rtasida do‘stlik, hamkorlik va o‘zaro yordam to‘g‘risidagi shartnomani, O‘zbekiston

bilan Turkmaniston o‘rtasida davlat chegarasini qo‘riqlashda hamkorlik qilish to‘g‘risidagi va

suv xo‘jaligi masalalari bo‘yicha bitimlarni imzoladilar.

Ikki mamlakat hukumatlari o‘rtasida sarmoyalarni rag‘batlantirish va o‘zaro himoyalash,

havo yo‘li, bojxona ishlarida hamkorlik va o‘zaro yordam, uzoq muddatli savdo-iqtisodiy

hamkorlikning asosiy yo‘nalishlari, daromad va mulkdan ikki yoqlama soliq olmaslik, mada-

niyat, ta’lim, sog‘liqni saqlash, sayyohlik va boshqa sohalarda hamkorlik qilish to‘g‘risida 20

dan ziyod bitimlar imzolandi.

O‘zbekiston Prezidenti Islom Karimovning 2007, 2010, 2012- yillardagi Turkmanistonga

davlat tashrifi, Turkmaniston Pezidenti Gurbanguli Berdimuhammedovning 2008-yil mart

oyidagi, 2013-yil noyabir oyidagi O‘zbekistonga davlat tashriflari ikki qardosh mamlakat

o‘rtasida o‘zaro manfaatli aloqalarning yanada mustahkamlanishga xizmat qilmoqda. Ikki davlat

o‘rtasida imzolangan iqtisodiy hamkorlik to‘g‘risidagi shartnoma, do‘stona munosabatlar va har

tomonlama hamkorlikni yanada mustahkamlash to‘g‘risidagi shartnoma va bir qator bitimlar

ikki qardosh mamlakat o‘rtasida hamkorlikni yangi bosqichga ko‘tardi. Ikki davlat o‘rtasida

erkin savdo tartibi yo‘lga qoyildi.

O‘zbekiston Prezidenti Islom Karimov o‘zbek qozoq, qirg‘iz qoraqalpoq, tojik, turkman

va mintaqada yashovchi xalqlar o‘rtasida qadimiy do‘stlik aloqalarini yangi sharoitda

mustahkamlashni nazarda tutib «Turkiston- umumiy uyimiz» degan g‘oyani ilgari surdi. Mintaqa

jamoatchilik vakillarini, birinchi navbatda ijodkor ziyolilar e’tiborini Turkiston tuyg‘usini–

tarixiy birlik tuyg‘usini qaytadan tiklashga qaratdi.

Mintaqa ziyolilari, Turkiston zaminida yashovchi barcha xalqlarni yaqinlashtirish

maqsadida yurgan sog‘lom kuchlar bu g‘oyani qo‘llab quvatladilar. «Turkiston- umumiy

uyimiz», deb nomlangan jamoatchilik harakati tashkil topdi.

1995-yil 21-noyabr kuni Toshkentda markaziy Osiyo ziyolilari ishtirokida «Qardosh

xalqlar uchrashuvi» mavzusida xalqaro quriltoy bo‘lib o‘tdi. Quriltoyda «Turkiston-umumiy-

uyimiz» harakatini birinchilardan bo‘lib qo‘llab-quvvatlagan olamaro mashhur bo‘lgan qirg‘iz

yozuvchisi Chingiz Aytmatov ma’ruza qildi. Ma’ruzachi va so‘zga chiqqan qardosh xalqlar

vakillari mintaqada yashab o‘tgan ajdodlarimiz ruhi bilan olis istiqlolda tug‘ilajak avlodlar

bog‘liqligi, mintaqa yaxlitligi, yagona Turkiston tuyg‘usining muqaddasligi haqida so‘zladilar.

Qurultoyda «Turkiston xalqlari madaniyati Assambleyasi» tashkil etildi. Chingiz Aytmatov

Assambleyi Prezidenti, Odil Yoqubov Assambleya vitse-prezidenti etib saylandi.

Assambleyaning qarori Toshkentda, uning bo‘limlari Bishkek va Almatida tashkil etildi.

Assambleya xalqaro konferensiya, davra suhbatlari o‘tkazmoqda. 1997- yil oktabr oyidan

boshlab 8 sahifalik «Markaziy Osiyo madaniyati» nomli gazeta o‘zbek, qozoq, qirg‘iz, tojik va

rus tillarida chiqarilmoqda. Bu tadbirlar mintaqa xalqlari o‘rtasida do‘stlik va hamkorlik

aloqalarni mustahkamlashga ko‘maklashmoqda.

O‘zbekiston Respublikasi birinchi navbatda Yaqin va O‘rta Sharq hamda arab

mamlakatlari bilan davlatlararo munosabatlar o‘rnatish va rivojlantirishga kirishdi.

1991-yil 16-19-dekabr kunlari I.Karimov boshliq O‘zbekiston davlat delegatsiyasi

mamlakatimiz mustaqilligini birinchi bo‘lib tan olgan mamlakat–Turkiyada bo‘ldi. Turkiya

Prezidenti Turg‘ut O‘zol, Bosh Vazir Sulaymon Demirel va boshqa rahbarlar, ishbilarmonlar

bilan amaliy uchrashuvlar, suhbatlar bo‘lib o‘tdi. Safar chog‘ida O‘zbekiston Respublikasi bilan

Turkiya jumhuriyati o‘rtasida davlatlararo munosabatlarning asoslari va maqsadlari

to‘g‘risida shartnoma, konsullik vakolatxonalarini ayirboshlash to‘g‘risida Protokol, iqtisodiy

va savdo sohasidagi hamkorlik to‘g‘risida bitim, madaniyat, fan, ta’lim, sog‘liqni saqlash, sport

va turizm sohasidagi o‘zaro hamkorlik to‘g‘risida bitim, transport va kommunikatsiyalar sohasi-

dagi hamkorlik to‘g‘risida bitim, axborot ayirboshlash, televideniye va radio eshittirish bo‘yicha

hamkorlik qilish haqida protokollar va boshqa hujjatlar imzolandi. O‘zbekiston bilan Turkiya

o‘rtasidagi munosabatlar keyingi yillarda ancha kengaydi. 1992-yil 28-aprel kuni O‘zbekistonda

Turkiya elchixonasi, Turkiyada O‘zbekiston elchixonasi ochildi va faoliyat ko‘rsatmoqda.

Hamkorlikning yanada chuqurlashtirishda Turkiya davlati rahbarlari-Turg‘ut O‘zol, Sulaymon

Demirel, Tansu Chiller, Mesut Yilmazar, Ahmet Sezerlarning O‘zbekistonga rasmiy tashriflari

chog‘ida imzolangan hujjatlar katta ahamiyatga ega bo‘ldi. Ikki davlat o‘rtasidagi hamkorlik

gazlama va tayyor kiyim-kechak ishlab chiqarish, qishloq xo‘jalik mahsulotlarini qayta ishlash,

qo‘shma korxonalar qurish, kadrlar tayyorlash, turizmni rivojlantirish va boshqa sohalarda

amaliy natijalar bermoqda. O‘zbekistonda Turkiya sarmoyadorlari ishtirokida 200 dan ortiqroq

qo‘shma korxonalar barpo etildi. 1996-yil iyun oyida O‘zbekiston avtomobilsozlik korxonalari

assotsiatsiyasi-“O‘zavtosanoat” Turkiyaning “KochXolding” konserni bilan Samarqand shahrida

“SamKochavto”o‘zbek-turk qo‘shma korxonasini barpo etish to‘g‘risida shartnoma tuzdilar. Tez

orada bu qo‘shma korxona bunyod etildi va sig‘imi o‘rtacha avtobuslar hamda 8 tonnagacha yuk

ko‘taradigan yuk avtomobillari yig‘ish yo‘lga qo‘yildi. Ikki mamlakat o‘rtasidagi o‘zaro tovar

ayirboshlash hajmi 1992-yilda 75 mln AQSH dollarini tashkil etgan bo‘lsa, 1998-yilda 275 mln

AQSH dollariga ko‘paydi.

1992-yil 27-28-iyun kunlari Pokiston Islom Respublikasi Bosh vaziri Muhammad Navoz

Sharifning O‘zbekistonga rasmiy davlat tashrifi ikki davlat o‘rtasidagi aloqalarga asos soldi.

Safar kunlarida «O‘zbekiston Respublikasi bilan Pokiston Islom Respublikasi o‘rtasida

davlatlararo munosabatlar va hamkorlik prinsiplari to‘g‘risida» shartnoma, iqtisodiy va savdo

hamkorligi to‘g‘risida, madaniyat, sog‘liqni saqlash, fan, texnika, kadrlar tayyorlash, turizm

sport va ommaviy axborot sohasida hamkorlik qilish to‘g‘risida bitimlar imzolandi. O‘zbekiston

va Pokiston o‘rtasidagi hamkorlikni O‘zbekiston Prezidenti Islom Karimovning 1992-yil 13-14-

avgust kunlari Pokistonga rasmiy tashrifi va unda imzolangan hujjatlar yanada yangi pog‘onaga

ko‘tardi. Ikki davlat o‘rtasida suv resurslari, elektrlashtirish, irrigatsiya va melioratsiya sohasida

hamkorlik qilish to‘g‘risida, pochta va telekommunikatsiya sohasida, davlat banklari va milliy

banklar o‘rtasida, vakolatxonalar ayirboshlash to‘g‘risida, investitsiyalar va sarmoyalarni himoya

qilish to‘g‘risida bitimlar imzolandi. Pokiston Islom Respublikasi Bosh Vaziri Benazir Bxutto

1995-yil may va noyabr oylarida O‘zbekistonga ikki marta tashrif buyurdi. Iqtisodiyot, sog‘liqni

saqlash, fan, texnika, sayyohlikni rivojlantirish haqida bitimlar imzolandi.

1992-yil 24-25-noyabr kunlari respublikamiz Prezidenti I. Karimovning Eron Islom

Jumhuriyatiga rasmiy davlat tashrifi O‘zbekiston va Eron o‘rtasida davlatlararo aloqalarga asos

soldi. Safar chog‘ida «O‘zbekiston Respublikasi bilan Eron Islom Jumhuriyati o‘rtasida

davlatlararo munosabatlarning asoslari to‘g‘risida» Deklaratsiya, havo transporti sohasidagi

hamjihatlik to‘g‘risida memorandum, iqtisodiy va ilmiy-texnikaviy hamkorlik sohasidagi ham-

jihatlik to‘g‘risida memorandum, pochta, telefon va telegraf sohasidagi hamjihatlik to‘g‘risida

memorandum, davlat Markaziy banklari o‘rtasida bitim imzolandi. 1993-yil 18-oktabrda Eron

Prezidenti Ali Akbar Hoshimiy Rafsanjoniyning O‘zbekistonga rasmiy tashrif bilan kelishi ikki

mamlakat o‘rtasidagi aloqalarni yanada kengayishiga ko‘maklashdi. Safar chog‘ida tranzit

aloqalarni tartibga solish to‘g‘risida hamda xalqaro avtomobil qatnovi to‘g‘risida bitimlar

imzolandi.

2002-yil 26-aprel kuni Eron Prezidenti Sayyid Muhammad Hotamiyning O‘zbekistonga

qilgan rasmiy tashrifi paytida O‘zbekiston va Eron o‘rtasida imzolangan ikki tomonlama soliqqa

tortilishga yo‘l qo‘ymaslik, daromad va sarmoya soliqlariga taalluqli ma’lumotlarni almashish,

transport vositalari haydovchilari uchun viza masalalarini yengillashtirish, O‘zbekiston tovar

ishlab chiqaruvchilari va tadbirkorlar palatasi bilan Eronning savdo, sanoat va tog‘-kon sanoati

palatasi o‘rtasida hamkorlik to‘g‘risida hujjatlar ikki mamlakat o‘rtasidagi munosabatlarning

huquqiy asosini yanada boyitdi.

2001-yil 11-sentabr kuni xalqaro terroristlar AQSHda sodir etgan fojiali voqealar paytida

O‘zbekiston birinchilardan bo‘lib AQSH hukumatining Xalqaro terrorizmga qarshi aksilterror

kaolitsiya tuzish haqidagi taklifi tarafdori bo‘lib chiqdi. 2002-yil 11-14-mart kunlari O‘zbekiston

Prezidenti Islom Karimov boshliq davlat delegatsiyasi Prezident Jorj Bush taklifiga binoan

rasmiy davlat tashrifi bilan AQSHda bo‘ldi. AQSH Prezidenti J.Bush va martabali hukumat va-

killari Islom Karimovni Oq uyda obro‘-e’tiborli mehmon sifatida kutib oldi. Tomonlar xalqaro

ahvol, Markaziy Osiyodagi jarayonlar, xalqaro terrorizmga qarshi kurash, harbiy va harbiy-

texnikaviy, iqtisodiy hamkorlik masalalarida fikr almashdilar. Tashrif yakunida «O‘zbekiston

bilan AQSH o‘rtasida o‘zaro sheriklik va hamkorlik asoslari to‘g‘risida deklaratsiya», ilmiy-

texnikaviy tadqiqotlar, yadroviy materiallar va texnologiyalar tarqalishining oldini olishda

hamkorlik, moliya, qishloq xo‘jaligiga oid qator hujjatlar imzolandi.

AQSHni sinovli damlarda qo‘llab-quvvatlagani uchun Prezidenti-

miz Islom Kariniov Amerika jamoatchiligi tomonidan «Xalqaro

miqyosdagi lider» mukofoti bilan taqdirlandi. Bu mukofot Ame-

rika xalqining O‘zbekiston xalqiga hurmat-e’tiborining timsolidir.

O‘zbekiston Respublikasining jahon hamjamiyatiga integratsiyalashuvida Yevropa Ittifoqi

mamlakatlari bilan o‘zaro manfaatli aloqalarni yo‘lga qo‘yish va tobora chuqurlashtirish alohida

o‘rin tutadi. 1996-yil 21-iyunda Florensiya shahrida imzolangan O‘zbekiston bilan Yevropa

Ittifoqi o‘rtasidagi «Sheriklik va hamkorlik to‘g‘risidagi bitim», uning 1999-yil 1-iyulda kuchga

kirishi mamlakatimizning Yevropa Ittifoqi mamlakatlari bilan o‘zaro munosabatlarining huquqiy

negiziga aylandi.

O‘zbekistonning Yevropa Ittifoqining a’zosi, ulkan iqtisodiy va ilmiy-texnikaviy

salohiyatga ega bo‘lgan Germaniya bilan o‘zaro manfaatli aloqalari kengayib bormoqda.

O‘zbekiston Prezidenti I.Karimovning Germaniyaga 1993-yil 28-aprel kuni boshlangan va besh

kun davom etgan rasmiy tashrifi O‘zbekiston bilan Germaniya o‘rtasida munosabatlarni yo‘lga

qo‘yishda muhim ahamiyatga ega bo‘ldi. l.Karimov GFR Federal Prezidenti Rixard fon

Vayzenker va Fideral kansler Gelmut Kol bilan samimiy, o‘zaro tenglik asosida suhbatlashdi.

Ikki davlat o‘rtasida madaniy hamkorlik to‘g‘risida, sarmoyalar qo‘yishni amalga oshirish va

o‘zaro himoya qilishga ko‘maklashish to‘g‘risida, ilmiy tadqiqotlar va mutaxassislar fondini

tashkil etish to‘g‘risida bitimlar imzolandi. «Doyche bank», «Mersedes-Bens» va «Simens»

kompaniyalarining rahbarlari bilan uchrashuvlar bo‘ldi, ular bilan hamkorlik qilish haqida

kelishib olindi. Safar natijalariga ko‘ra, O‘zbek-Germaniya hamkorligi masalalari bo‘yicha

hukumatlararo komissiya tuzildi. Toshkentda ikki tomonlama savdo-iqtisodiy palata tashkil

etildi, GFRning elchixonasi ochildi. 1994 - yil 1-sentabrda GFRning o‘sha paytdagi poytaxti

Bonnda O‘zbekiston Respublikasining Yevropada birinchi elchixonasi ochildi. Hozirgi paytda

elchixona Germaniyaning yangi poytaxti Berlin shahrida faoliyat yuritmoqda. «Toshkent-

Frankfurt» havo yo‘li ochildi, O‘zbekistonda «Doyche-bank»ning bo‘limi faoliyat ko‘rsatmoqda.

Germaniyaning “Geydelberg” firmasi O‘zbekistonda nashriyot- matbaa sohasida

hamkorlik qilayotgan yirik kompaniyadir. “Geydelberg” firmasi asbob-uskunalari bilan

Yangiyo‘l kitob fabrikasi, Toshkent va Nukus poligrafiya kombinatlari, Samarqanddagi “Tong”

nashriyoti qayta jihozlandi. O‘zbekistondagi “Rastr” va “Groteks” matbaa korxonalari

“Geydelberg” firmasi texnologiyasi asosida ishlamoqda. Natijada maktablar uchun darslik, o‘quv

qo‘llanmalari va boshqa turdagi nashriyot mahsulotlari ishlab chiqarish ancha yaxshilandi. 2001-

yilda O‘zbekiston-Germaniya-Rossiya hamkorligidagi “Namangan qog‘oz” qo‘shma korxonasi

qurilib ishga tushirildi.

O‘zbekiston Prezidenti I.A.Karimovning 2001-yil 2-5-aprel kunlari Germaniya Federativ

Respublikasiga, Germaniya Federal kansleri Gerxard Shrederning 2002-yil 9-10-may kunlari

O‘zbekistonga qilgan rasmiy safarlari O‘zbekiston-Germaniya o‘rtasidagi o‘zaro manfaatli

hamkorlikni yangi bosqichga ko‘tardi. Ikki mamlakat tadbirkorlari va rasmiy doiralari o‘rtasida

aloqalar kengayib bormoqda. 1997-yilda O‘zbekistonda 55 ta Germaniya kompaniyasining

vakolatxonalari faoliyat yuritgan bo‘lsa, 2001-yilda bu ko‘rsatkich 80 taga yetdi. Ularning eng

yiriklari «Xobas TAPO», «Xiva Karpet» va boshqalardir. 2003-yilda Germaniyalik sarmo-

yadorlar ishtirokida yengil sanoat, oziq-ovqat sanoati, qishloq xo‘jaligi mahsulotlarini qayta

ishlash, farmatsevtika sanoati, transport va boshqa sohalarda tashkil etilgan 138 ta korxona

faoliyat ko‘rsatdi, ulardan 40 tasi yuz foizlik Germaniya kapitaliga ega. O‘zbekistonga

kiritlayotgan Germaniya sarmoyalari hajmi 2001-yildayoq 1 mlrd AQSH dollaridan oshdi. Ikki

mamlakat o‘rtasidagi savdo aylanmasi 2001 - yilda 283,3 mln AQSH dollarini tashkil etdi.

Samarqanda 2009-yilda “JV MAN Avto-Uzbekiston” O‘zbekiston-Germaniya qo‘shma

korxonasi barpo etildi. Zavodda 15-50 tonnalik yuk ko‘tarish quvvatiga ega bo‘lgan zamonaviy

MAN avtomobillari ishlab chiqish yo‘lga qo‘yildi. 2010- yilda korxonada 480 dona yuk

mashinasi ishlab chiqarilgan bo‘lsa, 2011-yilda bu ko‘rsatkish 658, 2012-yilda mingan ortiqni

tashkil qildi. Germaniya Federativ Respublikasi O‘zbekistonning Yevropadagi eng yirik

iqtisodiy hamkoridir.

O‘zbekiston bilan Fransiya o‘rtasida munosabatlarni o‘rnatish va rivojlantirish muhim

ahamiyatga ega. 1993-yil 28-30-oktabr kunlari O‘zbekiston delegatsiyasining Fransiyaga rasmiy

tashrifi ikki davlat o‘rtasidagi hamkorlikka asos soldi. Prezident I.Karimov Fransiya Prezidenti

F.Mitteran, Fransiyaning boshqa rahbarlari hamda jamoatchilik vakillari bilan do‘stona suhbat va

samarali muzokaralar yuritdi. F.Mitteran qabul marosimida nutq so‘zlab: «Hozirgi siyosiy vazi-

yatda Markaziy Osiyoda yetakchi o‘rinni egallab turgan mustaqil O‘zbekiston Sharq bilan G‘apb

o‘rtasida ishonchli ko‘prik bo‘lishi mumkin. Ko‘p asrlik tarix, teran an’analarga ega bo‘lgan,

insoniyatning faxriga aylangan allomalarni yetkazib bergan O‘zbekiston doimo fransuzlarning

diqqatini tortib kelgan. Bu tashrifdan keyin shuni ishonch bilan aytish mumkinki, mamlakatingiz

biz uchun yanada yaqin bo‘lib qoldi»,- deb ta’kidlagandi. Bu Vatanimiz to‘g‘risida, uning shon-

shuhratini ulug‘lovchi xolisona, olijanoblik bilan berilgan bahodir. Safar natijasida Parijda

«O‘zbekiston Respublikasi va Fransiya Respublikasi o‘rtasida do‘stlik va hamkorlik to‘g‘risida

shartnoma», madaniyat, ilmiy-texnikaviy va maorif sohasida hamkorlik qilish to‘g‘risida bitim,

sarmoyalarni o‘zaro rag‘batlantirish va himoyalash to‘g‘risida bitim imzolandi.

Xulosa qilib aytganda, O‘zbekistonda tarixiy jihatdan qisqa bir davrda xalqaro

munosabatlarni yo‘lga qo‘yish va rivojlantirish bobida asrlarga arziydigan ishlar amalga

oshirildi. O‘zbekiston o‘zi-ning tinchliksevar, yaxshi qo‘shnichilik, o‘zaro foydali hamkorlikka

qaratilgan siyosati va faoliyati bilan butun dunyoga tanildi, jahon hamjamiyatida o‘zining

munosib o‘rnini egalladi, uning mavqeyi yildan-yilga mustahkamlanib bormoqda.

Nazorat savollari

1. Mustabid sovet tuzumidan bizga qanday iqtisodiy meros qolgan edi?

2. Mustaqillik iqtisodiyot bobida qanday imkoniyatlar yaratdi?

3. O‘zbekiston bozor munosabatlariga o‘tishda qanday yo‘lni tanladi?

4. Bozor munosabatlarini shakllantiruvchi qanday qonunlar qabul qilindi?

5. Kichik xususiylashtirish qachon o‘tkazildi va u qanday natijalar berdi?

6. O‘rta va yirik korxonalarni xususiylashtirish haqida so‘lab bering.

7. Kichik va o‘rta biznesning rivojlanishi haqida nimalarni bilasiz?

8. Agrar islohotlar qanday natija berdi?

9. Bozor infratuzilmasi nima?

10. Chet el sarmoyalarining O‘zbekiston iqtisodiyotiga jalb etilishi haqida nimalarni bilasiz?

11. O‘zbekistonning yoqilg‘i mustaqilligiga erishishini tushuntirib bering.

12. To‘qimachilik va yengil sanoatda qanday yangi korxonalar barpo etildi?

13. Qishloq xo‘jaligini rivojlantirish borasida qanday tadbirlar amalga oshirildi?

14. Aholini ijtimoiy himoyalash siyosati va amaliyoti qanday natija berdi?

15. Jamiyat ma’naviy hayotini yuksaltirish borasida qanday tadbirlar ko‘rildi?

16. Kadrlar tayyorlash milliy dasturining hayotga tatbiq etilishi qanday natija berdi?

17. Xavfsizlikka qanday omillar tahdid solmoqda?

18. O‘zbekistonning geosiyosiy jihatdan qulay imkoniyatlari nimalardan iborat?

19. Qanday geosiyosiy jihatlar O‘zbekistonga qiyinchiliklar tug‘- dirmoqda?

20. Mustaqil tashqi siyosat yuritish borasida qanday huquqiy zaminlar yaratildi

21. O‘zbekistonning tashqi siyosati qanday tamoyillarga tayanadi?

22. O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 17-moddasini daftaringizga yozib oling.

23. Dunyodagi qaysi davlatlar Toshkentda o‘z elchixonalarini ochgan?

24. Qaysi mamlakatlarda O‘zbekistonning elchixonalari faoliyat ko‘rsatmoqda?

25. O‘zbekiston nima, uchun jahon hamjamiyatiga qo‘shilish yo‘lidan bormoqda?

1-mavzu O‘zbekiston tarixi fanining predmeti, uni o‘rganishning nazariy-

metodologik asoslari, manbalari va ahamiyati

Seminar mashg‘ulotining o‘qitish texnologiyasi

Vaqti – 2 soat Talabalar soni 15-30 nafar

O‘quv mashg‘ulotining shakli Muammoli seminar

Seminarda muhokama uchun

savollar

1. O‘zbekiston tarixi predmeti, uning maqsadi va

vazifalari.

2. O‘zbekiston tarixi fanining metodologik tamoyillari

3. O‘zbekiston tarixini o‘rganishda asosiy manbalar.

Tarixni davrlashtirish.

4. O‘zbekiston tarixi fanining komil inson tarbiyasidagi

o‘rni va roli.

O‘quv mashg‘ulotining maqsadi: mavzu doirasida tabalabalar bilimini mustahkamlash va

yanada chuqurlashtirish.

Pedagogik vazifalar:

-O‘zbekiston tarixi predmetining ijtimoiy-

gumanitar fanlar orasida tutgan o‘rniga baho

berish;

-O‘zbekiston tarixining predmeti, asosiy

o‘rganish ob’ekti va bugungi kunda tarix fani

fan oldida turgan muommolarga to‘xtalish;

-Mustaqillik sharoitida tarixni o‘rganishda

yangicha yondoshuv va bundan ko‘zlangan

maqsadlarga to‘xtalish;

-Barkamol inson tarbiyasida tarix fanining

ahamiyatini ko‘rsatish;

O‘quv faoliyatining natijalari:

Talaba:

-O‘zbekiston tarixi predmeti, uning

metodologik tamoyillarini asoslab beradi;

-Vatanimiz tarixiga mustamlaka-qaramlik

yillarida bo‘lgan noxolis yondoshuvning

sababi va oqibatlari xususida ma’lumot beradi;

-O‘zbekiston tarixini o‘rganishda istiqlol

yillarida amalga oshirilgan chora-tadbirlarni

tushuntirib beradi;

-Komil inson tarbiyasida O‘zbekiston tarixi

fanining o‘rniga ob’ektiv baho beradi.

O‘qitish uslubi va texnikasi taqdimot slaydlari, muammoli uslub,

munozara, test.

O‘qitish vositalari Kompyuter, proektor, doska, маркер

O‘qitish shakli Yakka, jamoa va guruh bilan ishlash

O‘qitish shart-sharoitlari Guruhlarda ishlashga mo‘ljallangan auditoriya

Seminar mashg‘ulotining texnologik xaritasi

Bosqichlar

vaqti

Faoliyat mazmuni

O‘qituvchi Talaba

1-bosqich.

Kirish

(20 min.)

1.1.Mavzu, uning maqsadi, o‘quv mashg‘ulotidan

kutilayotgan natijalar ma’lum qilinadi, ularning

dolzrarbligi asoslab beriladi

1.1.Eshitadi, testlar

va topshiriqlarga

javob yozadi.

2-bosqich.

Asosiy

(50 min.)

2.1.Talabalarga muammoli topshiriqni o‘qib eshittiradi.

Qo‘yilgan muammoni mazmunini tushuntiradi.

Talabalar bilan birga mammoning mazmuni yuzasidan

taklif etilgan varintalarni muhokama qiladi.

Aniqlashtiradi va ulardan birida to‘xtaydi.

2.2. Talabalarni 3 ta kichik guruhga bo‘lib, ularga

muammoli topshriqlarni tarqatadi. Aqliy hujum tartib

qoidalarini eslatadi. Baholash mezonlari yuzasidan

ma’lumot beradi va o‘zaro baholash jadvalini tarqatib

chiqadi.

Guruhlardagi ishni boshlanishini e’lon qiladi.

2.3. Taqdimot boshlanishini e’lon qiladi. Taqdimot

jarayonida izoh beradi, chiquvchilarni xatolarini

tuzatadi, talabalarni faol munozaraga chorlaydi, o‘zaro

baholashni tashkil etadi.

2.4. Muammoning echimi bilan bog‘liq bo‘lgan

masalalarni va qiyinchiliklarni ajratib, yakun yasaydi.

So‘nggi xulosani beradi.

2.1.Eshitadi,

muammoning

mazmuni yuzasidan

takliflar beradi.

2.2.Muammoli

topshiriqni echadi,

T-sxema tuzadi va

muammo echimi

bilan bog‘liq

jadvalni to‘ldiradi,

taqdimotlarni

tayyorlaydi,

chiqishga

tayyorgarlik ko‘radi.

2.3.Taqdimot bilan

chiqish qiladi.

Faol munozara

qiladi, savollar

beradi, to‘ldiradi,

boshqa guruhlarning

taqdimotlarini

baholaydi.

3-bosqich 3.1.Yakun yasaydi, talabalar e’tiborini asosiy masalaga Eshitadi, savollar

Yakuniy

(10 min.)

qaratadi, o‘quv jarayonidagi talabalarning ijobiy

tomonlariga to‘xtalib o‘tadi.

3.2.Mustaqil ta’lim uchun topshiriq beradi: keyingi

mavzuni insert metodi asosida tayyorlash, munozaraga

va o‘zaro savollarga tayyorlanish topshirig‘ini beradi.

berib, o‘z fikrlariga

aniqlik kiritadi.

Referat mavzularni

tanlaydi.

Muammoli topshiriq

“O‘zbekiston tarixi” fani xalqimizning eng qadimgi zamonlardan to hozirgi kunlargacha

bosib o‘tgan uloq va murakkab tarixiy yo‘lini, ijtimoiy-siyosiy, iqtisodiy, madaniy va ma’naviy

hayotini holisoni o‘rganadi va tushuntiradi.

“O‘zbekiston tarixi”ni o‘rganish quyidagi nazariy metodologik asoslarga tayanadi:

-O‘zbekiston tarixini jahon xalqlari tarixi bilan bog‘liq holda o‘rganish;

-tarixiy voqea, hodisalarni o‘rganayotganda ular bilan bog‘liq bo‘lgan barcha faktlarning

hech bir istisnosiz butun majmuini birga olib tekshirish, aniq dalillarga asoslanish;

-voqea, hodisalarni o‘z davrining aniq tarixiy sharoitidan, tarixiy rivojlanish jarayonidan

kelib chiqqan holda o‘rganish;

-davlat arboblarining, siyosiy kuchlar, partiyalar, turli uyushmalarning tarixiy taraqqiyot

darajasiga ko‘rsatgan ijobiy yoki albiy ta’sirini o‘rganish.

Topshiriq: “O‘zbekiston tarixi” fanining yoshlarning vatanparvar, barkamol avlod etib

tarbiyalashdagi o‘rni va roliga baho bering, “Tarixiy xotirasi bor inson – irodali inson” iborasiga

izoh bering, tarixni xolisona, ilmiy o‘rganish usullarini ishlab chiqing.

Uslubiy tavsiyalar

1. Xal qilish yo‘llari

1.Muammoga izoh bering.

2.”Tarix” atamasiga, “O‘zbekiston tarixi” fanining predmeti, maqsad va vazifalariga,

uning sovet davridagi o‘rganilish holatiga izoh bering, ijobiy va salbiy tomonlarini

ochib bering (turli grafikli organayzerlardan foydlaning: “Nimaga?”, “Qanday?”,

“Baliq skeleti” sxemalari va boshqalar).

3.T-sxemadan fodalangan holda yuqoridagi nazariy metodologik asoslarni izohlab

bering.

4.Sovet davrida tarix faniga bo‘lgan munosabat yuzasidan umumiy baho bering.

5.O‘zbekiston tarixini o‘rganishning boshqa ijobiy jihatlarini o‘ylab toping.

6.Muammoning echimi bilan bog‘liq umumiy xulosa keltiring.

7.Muammoning echimi bilan bog‘liq quyidagi jadvaldan foydalaning.

2. Muammoning echimi bilan bog‘liq jadval:

Muammo mazmuni Yakuniy xulosa:

Muammo osti echimi Echim tarkibi: Xulosalar:

Testlar

1.Quyidagilarning qaysi biri O’rta Osiyo tarixiga oid eng qadimgi manba hisoblanadi?

A) «Avesto» kitobi

V) Gerodotning «Tarix» asari

S) Hindlarning «Rigveda» kitobi

D) Strabonning «Geografiya» asari

2.O’zbekiston tarixining eng qadimgi bo’limini aniqlang

A) ibtidoiy san’at tarixi

V) ishlab chiqarish xo’jaliklari tarixi

S) ma’naviy madaniyat tarixi

D) moddiy madaniyat tarixi

Ye) ibtidoiy, diniy tasavvurlar tarixi

3.Tarix fanida insonlarning kelib chiqishi, qarindoshlik aloqalari, bir oila ajdodlarini o’rganish

bilan shug’ullanadigan fan sohasi

qanday ataladi?

A) genetika

V) biologiya

S) antropologiya

D) geneologiya

4.Qadimgi bitiklarni o’rganish bilan shug’ullanuvchi fan sohasi qanday ataladi?

A) TSivilizatsiya

V) Oykumena

S) Epigrafika

D) Numizmatika

5. Tarixiy taraqqiyot bosqichlari, voqealarning davriy ketma-ketligini o’rganuvchi fanni toping

A) Epigrafika

V) Xronologiya

S) Geneologiya

D) Etnografiya

7.Kvint Kurtsiy Ruf qaysi yurtga mansub tarixchi bo’lgan?

A) Miletga

V) Fivaga

S) Rimga

D) Galikarnasga

6.Qaysi qadimgi tarixchi Amudaryoni Araks deb nomlagan?

A) Gerodot

V) Kurtsiy Ruf

S) Ktesiy

D) Arrian

7.Qadimgi davrlardayoq “Tarix otasi” deb nom olgan

mashxur yunon tarixchisini aniqlang

A) Kurtsiy Ruf V) Ktesiy

S) Gerodot D) Arrian

8.Islom Karimov qachon bir guruh tarixchi olimlar bilan uchrashib “Tarixiy xotirasiz kelajak

yo’k” mavzusida ma’ruza qildi?

A) 1996 yilda

V) 1998 yilda

S) 1999 yilda

D) 1994 yilda

9.Quyidagilardan qaysi biri moddiy manbalar turkumiga kirmaydi?

A) mehnat qurollari

V) harbiy qurol-aslahalar

S) arxiv manbalari

D) zeb-ziynat buyumlari

10. O’rta Osiyo xalqlari qadimgi tarixi haqida ma’lumot

beruvchi “Tarixiy yilnomalar” asarining muallifini

toping

A) Ban Gu

V) Gerodot

S) Arrian

D) Sima TSyan

4-5 ta to’g’ri javob – “qoniqarli”

6-7 ta to’g’ri javob – “yaxshi”

8-10 ta to’g’ri javob – “a’lo”

Baholash mezonlari

Guruh Echim

(T-sxema,

Izoh

(aniqlik,

Guruh faolligi

(qo‘shimchalar,

Jami ballar Baholash

jadval,

xulosa)

mantiqiylik) savollar)

(0,7) (0,7) (0,6) (2,0)

1

2

3

2-mavzu Markaziy Osiyo - insoniyat sivilizatsiyasining ajralmas qismi.

Seminar mashg’ulotining o’qitish texnologiyasi


Oʻquv mashgʻulotining shakli Munozarali seminar

Seminarda

muhokama uchun

savollar

1. Oʻrta Osiyo jahon antropogen mintaqalaridan biri sifatida.

2. Tosh davri va uning bosqichlari.

3. Davlatchilikka o’tish shart-sharoitlarining vujudga kelishi.

4. Ibtidoiy davr madaniyati.

Oʻquv mashg’ulotining maqsadi: Ibtidoiy jamoa davri, uning bosqichlari, moddiy va

ma’naviy madaniyati yuzasidan talabalar tomonidan egallangan bilimlarni mustahkamlash va

chuqurlashtirish.


-mavzu bo’yicha bilimlarni tizimlashtirish,

mustahkamlash;

-darslik bilan ishlash ko’nikmalarini hosil

qilish;

-axborotlarni tahlil qilish va o’z fikrini

ifodalash ko’nikmalarini rivojlantirish.

O’quv faoliyatining natijalari:

Talaba:

-TSivilizatsiya tushunchasi;

-Tosh davri va uning bosqichlari;

-Antropogenez jarayoni;

-Ibtidoiy jamoa tuzumi;

-Urug’chilik davri va uning bosqichlari;

-Ilk diniy tasavvurlar va ibtidoiy madaniyat

ko’rinishlari kabi tarixiy tushuncha va

atamalarning mazmun mohiyatini bilib oladi.

Oʻqitish uslubi va texnikasi Munozarali seminar, savol-javob, aqliy hujum.

Oʻqitish vositalari Mavzuga oid matnli tarqatma materiallar, tarixiy

xaritalar, marker, skoch.

Oʻqitish shakli Jamoada va guruhlarda ishlash

Oʻqitish shart-sharoitlari Guruhlarda ishlashga mo’ljallangan auditoriya


Bosqichlar

vaqti

Faoliyat mazmuni

o’qituvchi talaba

1-bosqich

Kirish

(10 min.)

1.1.Mavzuni, maqsadi, rejadagi o’quv natijalarini

e’lon qiladi, ularning ahamiyatini va dolzarbligini

asoslaydi.

1.2.Seminar munozara va guruhlarga bo’lingan

tarzda o’tishini e’lon qiladi.

1.3.Mashg’ulotidan kutilayotgan natijalarni ma’lum

qiladi.

1.4.Mashg’ulot qoidalarini eslatadi.

1.1.Mavzuni yozadi

va o’zini darsga

tayyorlaydi.

2-bosqich

Asosiy

(60 min.)

2.1.Talabalarning e’tiborini jalb etish va bilim

darajalarini aniqlash uchun tezkor savol-javoblar

o’tkazadi:

-TSvilizatsiya nima?

-Antropogenez jarayoni deganda nimani tushunasiz?

-Paleolit davri va uning bosqichlarini bilasizmi?

-O’zlashtiruvchi xo’jalik bilan ishlab chiqaruvchi

xo’jalikning bir-biridan farqi nimada?

-Nima uchun O’rta Osiyo mintaqasini jahon

antropogen mintaqalaridan bir deb hisoblaymiz?

2.2. “3 x 4” texnologiyasi asosida kichik guruhlarga

vazifa beradi. Talabalar munozarasini tashkil etadi.

-Har bir javobning mazmuniga va mantiqiyligiga

e’tibor beradi. Savollar berishni taklif etadi. Turli

nuqtai-nazarlarni tinglaydi va umumlashtiradi.

2.3. Olingan bilim va ko’nikmalar test orqali

tekshirib baholanadi.

2.1.Eshitadilar va

savollarga

individual tarzda

javob beradi.

2.2.Guruh a’zosi

sifatida savollarga

o’z nuqtai-

nazarlarini bildiradi,

qo’shimchalar

qiladi.

2.3.Test savollariga

individual javob

beradi.

3-bosqich 3.1.Seminar mashg’ulotini yakunlaydi, savollar 3.1.Eshitadilar.

Yakuniy

(10 min.)

bo’yicha xulosalar chiqaradi, munzara

ishtirokchilarini baholaydi.

3.2.Mustaqil ish uchun vazifa beradi.

Xulosalarni yozib

oladilar.

3.2.Topshiriqni

yozib oladilar.

“3 x 4” texnologiyasi

Mashgʻulotni o’tkazish tartibi:

• o’qituvchi talabalarning umumiy soniga qarab 3-5 kishidan iborat kichik guruhlarga

ajratadi;

• o’qituvchi talabalarga mashg’ulotning maqsadi va o’tkazilish tartibi bilan tanishtiradi va

har bir kichik guruhga qog’ozning yuqori qismida yozuvi bo’lgan varaqlarni tarqatadi;

• o’qituvchi kichik guruh a’zolarini tarqatma materialda yozilgan asosiy fikrni faqat uchta

fikr, ya’ni uchta so’z, yoki so’zlar birikmasi, yoki uchta gap bilan davom ettirishlari

mumkinligini uqtiradi va buni amalga oshirish uchun aniq vaqt belgilaydi;

• guruh a’zolari birgalikda tarqatma materialda berilgan fikrni yozib davom ettiradilar;

• vazifa bajarilgach, guruh a’zolari o’rinlaridan turib soat mili yo’nalishi bo’yicha

joylarini o’zgartiradilar, ya’ni 1-guruh 2-guruhning 2 -guruh 3-guruhning, 3-guruh esa 4 -

guruhning (boshqa kichik guruhlar bo’lsa, shu tariqa) o’rniga o’tadilar;

• yangi joyga kelgan guruh a’zolari shu yerda qoldirilgan tarqatma materialdagi fikrlar

bilan tanishib, unga yana yangi uchtadan o’z fikrlarini yozib qo’yadilar;

• guruh a’zolari yana yuqoridagi kabi joylarini o’zgartiradilar, shu tariqa kichik guruhlar

o’z joylariga qaytib kelguilariga qadar joylarini almashtirib, tarqatma materiallarga o’z fikrlarini

ko’shib boradilar;

• o’z joylariga qaytib kelgan kichik guruhlar tarkatma materialda to’plangan

barcha fikrlarni diqqat bilan o’qib, ularni umumlashtirgan holda bitta yaxlit ta’rif yoki qoida

holatiga keltiradilar;

• har bir kichik guruh o’zlarining mualliflik ta’riflari yoki qoidalarini guruh

a’zolaridan biri taqdimot qiladi;

• o’qituvchi kichik guruhlar tomonidan berilgan ta’riflar yoki qoidalarga izoh berib, ularni

baholaydi, so’ngra mashg’ulotni yakunlaydi.

Kichik guruhlar uchun mavzular:

1. “PALEOLIT DAVRI BU ...”

2. “MEZOLIT DAVRI BU ...”

3. “NEOLIT DAVRI BU ...

4. “ENEOLIT DAVRI BU ...”

5. “BRONZA DAVRI BU ...”

Munozara mazmuni Yakuniy xulosa:

Munozara osti echimi Echim tarkibi: Xulosalar:

Mavzuga oid testlar

1.Eng qadimgi odamlar faoliyatida qaysi davrga kelib urug’ jamoasiga o’tish uchun shart-sharoit

vujudga kelgan?

A) Temir davrida V) Qadimgi odamlar paydo bo’lganda

S) Bronza davrida D) Ibtidoiy to’da davrining oxirlariga kelib

2.Ibtidoiy jamoa tuzumining qaysi davrida kamon va o’q ixtiro qilingan?

A) Eneolitda V) Paleolitda S) Mezolitda D) Ilk paleolitda

3.Qaysi javobda qadimgi tarixga oid xodisalarning davriy ketma ketligi davriy

jihatdan to’g’ri ko’rsatilgan?

A) sopol idishlar yasash, o’q-yoyning kashf etilishi

V) qoyatosh suratlarining paydo bo’lishi, vafot etganlarni ko’mish

S) uy-joy qurilishi, vafot etganlarni ko’mish

D) ilk qoyatosh suratlari, o’q-yoyning kashf etilishi

4.Ibtidoiy jamoa tuzumining qaysi davriga kelib odam irqlari paydo bo’lgan?

A) Ibtidoiy to’da davrida V) Urug’-aymoqchilik davrida

S) Temir davrida D) Qadimgi tosh davrida

5.Markaziy Osiyoda ilk paydo bo’lgan shahar quyidagilardan qaysi biri hisoblanadi?

A) Poykant V) Jarqo’ton S) Varaxsha D) Afrosiyob

6. Odamzodning qadimgi ajdodlari orasida qaysi biri hozirgi qiyofadagi odamlarga

yaqin turadi?

A) pitekantrop V) zinjantrop S) neandertal D) sinantrop

7.Qaysi javobda qadimgi tosh davri bosqichlari to’g’ri ketma-ketlikda ko’rsatilgan?

A) Mezolit, Paleolit, Neolit, Bronza V) Paleolit, Neolit, Bronza, Mezolit

S) Paleolit, Mezolit, Neolit, Eneolit D) Neolit, Bronza, Mezolit, Temir

8. O’rta Osiyo hududidagi birinchi o’troq dehqonchilik manzilgohini toping

A) Teshiktosh V) Joytun S) Kaltaminor D) Sopollitepa

9. Teshiktosh manzilgohi qaysi hududdan topilgan?

A) Surxondaryo V) Farg’ona S) Zarafshon vohasi D) Toshkent vohasi

10.Avstrolapitek so’z qanday tarjima qilinadi?

A) Avstriya odami V) Maymun odam

S) Janub maymuni D) Avstraliya odami

11.Mezolit davrining eng qadimgi manzilgohlaridan biri bo’lgan Qo’shilish

manzili qaerdan topilgan?

A) Amudaryo havzasidan V) Zarafshonning quyi oqimidan

S) Farg’onaning Obishir g’oridan D) Toshkentning Bo’zsuv kanali hududidan

12. Antropogenez jarayoni xronologik jihatdan to’g’ri berilgan qatorni toping.

A) sinantrop, kromanon, pitekantrop, neandertal

V) pitekantrop, sinantrop, neandertal, kromanon

S) zinjantrop, avstraopitek, neandertal

D) kromanon, neandertal, sinantrop, pitekantrop

13. Kromanon odami qaysi davrda shakllangan?

A) O’rta paleolit davrida V) So’nggi paleolit davrida

S) Mezolit davrida D) Ilk paleolit davrida

14.O’zbekistonning janubida bronza davriga oid qadimiy dehqonchilik bilan shug’ullangan

aholi manzilgohini toping.

A) Zamonbobo V) Amirobod S) Sopollitepa D) Sarazm

15. Eng qadimgi dafn tartiblari qachon vujudga kelgan?

A) Ilk paleolitda V) O’rta paleolitda

S) So’nggi paleolitda D) Mezolitda

16. Ilk paleolit davriga oid Selungur makoni qaerdan topilgan?

A) Surxondaryo vohasidan V) Farg’ona vodiysidan

S) Zarafshon vohasidan D) Toshkent vohasidan

17.O’rta Osiyo tarixida quyidagilardan qaysi biri qadimiyroq?

A) Samarqanddagi Siyobcha yodgorligi

V) Kulolchilik charxining paydo bo’lishi

S) Selungur manzilgohi

D) Sapollarga naqsh tushirilishi

18.Kaltaminor madaniyati qaysi davrga oid

A) Mezolit V) Neolit S) Paleolit D) Bronza

19.Odamlar qoramol, tuya, xo’kiz va qo’ylarni qachondan qo’lga o’rgatganlar?

A) Bronzada V) Temir asrida S) Mezolitda D) Tosh asrida

20.Odamlarning eng qadimgi mashg’uloti ...

A) chorvachilik va termachilik edi V) dehqonchilik va ovchilik edi

S) termachilik va ovchilik edi D) ovchilik va baliqchilik edi




Baholash mezonlari

Guruh “3 x 4”

texnologiyasi

Izoh

(aniqlik,

mantiqiylik)

Guruh faolligi

(qo‘shimchalar,

savollar)

Jami

ballar

Baholash

(1,2) (1,2) (0,6) (3,0)

1

2

3

3-mavzu O‘zbek davlatchiligining shakllanishi va dastlabki taraqqiyot bosqichlari.

Seminar mashg’ulotining o‘qitish texnologiyasi


O‘quv mashg’ulotining shakli Munozarali seminar

Seminarda muhokama

uchun savollar

1.Davlatchilik tushunchasi. Vatanimiz xududida vujudga

kelgan dastlabki davlatlar.

2.Yunon-Baqtriya, Parfiya, Sug’d (Sug’diyona), Qang’,

Dovon davlatlari.

3.Kushon podsholigi va uning tariximizda tutgan o’rni.

4. Efatliylar, turk xoqonligi va arablar istilosi davrida Oʻrta

Osiyo.

O‘quv mashg’ulotining maqsadi: O’zbek davlatchiligining eng qadimgi bosqichlari va uning

keyingi taraqqiyoti yuzasidan ma’ruza mashg’ulotida o’zlashtirilgan bilimlarni

mustahkamlash va chuqurlashtirish.


-mavzu bo’yicha bilimlarni

tizimlashtirish, mustahkamlash;

-darslik bilan ishlash ko’nikmalarini

hosil qilish;



O‘quv faoliyatining natijalari:

Talaba:

-mavzudagi asosiy tushunchalar, izohlar mazmun-

mohiyatini yorita oladi;

-Vatanimiz xududida ilk davlatchilikning yuzaga

kelishiga sabab bulgan omillarni bilib oladi;

-Qadimgi davrdan yurtimizga bosqinchilik

yurishlarini qilgan o’zga davlatlar va ularga qarshi

ozodlik kurashlarini olib borgan qaxramonlar haqida

bilib oladi;

-Arxeologik yodgorliklar misolida qadimgi davr

davlatlari xaqida aniqroq ma’lumotlarga ega bo’ladi.

O‘qitish uslubi va texnikasi Munozarali seminar, suhbat, aqliy hujum.

O‘qitish vositalari Ma’ruza matnlari, proektor, tarqatma materiallar,

marker, skoch, mavzuga oid tarixiy xaritalar.

O‘qitish shakli Jamoada va guruhlarda ishlash

O‘qitish sharoitlari Guruhlarda ishlashga mo’ljallangan auditoriya


Bosqichlar

vaqti

Faoliyat mazmuni

o‘qituvchi talaba

1-bosqich

Kirish

(10 min.)

1.1.Mavzuni, maqsadi, rejadagi o’quv natijalarini e’lon

qiladi, ularning ahamiyatini va dolzarbligini asoslaydi.

1.2.Seminar munozara tarzida o’tishini e’lon qiladi

Mavzuni yozadilar

va savollarga javob

beradilar


qiladi.

1.4.Munozara qoidalarini eslatadi.

2-bosqich.

Asosiy

(60 min.)



o’tkazadi:

-“Davlat” tushunchasiga ta’rif bering.

-Vatanimiz xududida dastlabki davlatlarni vujudga

kelishiga qanday omillar sabab o’lgan?

-O’rta Osiyoning qadimgi davr davlatlarini

o’rganishda qanday yozma manbalarni bilasiz?

-Tumaris va SHiroq haqida nima bilasiz?

-Spitamen qanday jasorat ko’rsatgan?

2.2.Mavzuga oid tarqatma materialni talabalarga

havola etadi. “Tushunchalar tahlili”, “Blits-so’rov”

texnologiyalari asosida talabalar munozarasini tashkil

etadi. Mavzuga oid testlarni individual tarzda

bajarilishini va baholanishini nazorat qiladi.

2.3.Talabalarning qo’shimcha savollariga javob beradi.

2.1.Eshitadilar va

javoblarni

tayyorlaydilar

2.2.Talabalar

savollarga o’z

nuqtai-nazarlarini

bildiradilar,

qo’shimchalar

qiladilar va

savollarga javob

beradilar.

3-bosqich

Yakuniy

(10 min.)

3.1.Seminar mashg’ulotini yakunlaydi, savollar

bo’yicha xulosalar chiqaradi, munzara ishtirokchilarini

baholaydi.


3.1.Eshitadilar.

Xulosalarni yozib

oladilar.

3.2.Topshiriqni

yozib oladilar.

Munozara oldidan talabalar uchun tarqatma materiallar

Vatanimiz xududida vujudga kelgan dastlabki davlatlar.

QADIMGI BAQTRIYA PODSHOLIGI

Qadimgi Baqtriya «Avesto» da «Go’zal, tug’lari yuksak ko’tarilgan» mamlakat sifatida

ta’riflanadi. Baqtriya haqidagi qadimgi ma’lumotlar Naqshi Rustamdagi Bexstun qoyasi va Eron

shohlari Persepol yozuvlarida ham uchraydi. Persepolda Baqtriyaliklar 15 joyda (jumladan, idish

ko’targan va tuya yetaklashgan xolda) tasvirlangan. Baqtriya haqida qadimgi yunon tarixchilari –

Gekatey Gerodot, Ktesiy, Strabon, Kurtsiy Ruf, Arrian, Diador, Pliniy va boshqalar qimmatli

ma’lumotlar qoldirganlar. Jumladan, Ktesiy Ossuriya podishosi Ninning Baqtriyaga qilgan

yurishi, Baqtriya podishosi Oksiart va uning xazinasi haqida xabar beradi. Ktesiy asarlarida

tasvirlangan xalqlar orasida Baqtriyaliklar birinchilardan bo’lib tilga olinadi. Gerodotning

«Tarix» asarida Ahmoniylar imperiyasi tarkibiga kirgan 20 ta satraplik va 70 xalqlar orasida

Baqtriya va baqtriyaliklar Ariananing jovohiri sifatida tariflaydi. Ko’pchilik mualiflar

baqtriyaliklarni «jangovor», «botir», ko’p sonli halq sifatida tariflaydilar. Mamlakatda

mastahkamligi sababli «zabt etib bo’lmaydigan» ko’plab joylar, shu jumladan, poytaxt Baqtra

(Balx) bor edi.

Ktesiyning «Persika» asarida Baqtriyaning ko’plab qal’alari va istehkomlari haqida

ma’lumotlar keltirilgan. Baktriya xududidan mil.avv. 1- ming yillikning 1 yarmiga oid 240 dan

ortiq uy-qo’rg’onlar, qal’alalar va shaharlar qoldiqlar tekshirilgan. Baqtriya daryo va vohalardan

iborat beshta viloyat ( Surxon, Balxob, Kofirnixon-Vaxsh, Panj, Ko’kcha-Qunduz)ni

birlashtirgan.

Mil.avv. VII asrlarda qadimgi Baqtriya davlati tarkibiga Surxondaryo, Qashqadaryo,

Zarafshon vodiylari va ularga chegaradosh viloyatlar kirgan. Bu vaqtda Baqtriya va Sug’dning

Ko’ktepa, Afrosiyob, Qiziltepa, Uzunqir, Yerqo’rg’on SHimoliy Afg’onistonda Bolo Xisor,

Oltindiyor kabi markaziy shaxarlari bo’lgan. Bolo Xisor o’rnida Baqtriya podsholigining

poytaxti Baqtra shahri joylashgan. SHaharlar keng maydonlarni egalagan. Ularning qalin

mudofa devorlari bilan o’ralgan qo’rg’on-qal’alari ham bo’lgan.

Qadimgi Baqtriya podsholigi Ahmoniylar davlati tomonidan tugatiladi. Olimlar buni

ko’proq Kir II ning miloddan avvalgi 545-540 yillardagi O’rta Osiyo hududlariga yurishlari bilan

bog’laydilar.

QADIMGI XORAZM DAVLATI

Vatanimiz hududidagi ilk davlat birlashmalaridan biri. Tarixiy yozma manbalar (Avesto)

va antik davr tarixchilari asarlarida keltirgan geografik joy nomlarini solishtirgan holda

olimlarning aksariyati Qadimgi Xorazm davlati hozirgi zamonaviy Xorazm vohasidan ancha

katta hududni o’z ichiga olishini va bu davlat birlashmasining markazi birmuncha janubiy

o’lkalar (Marv-Xirot)ga to’g’ri kelishini ta’kidlashadi.

Avestoda Vanhvi Daiti daryosi bo’yidagi Ar’yanam Vaychax o’lkasi va u yerda qish uzoq

(9 oy) davom etishi haqida ma’lumot bor. I.Markvart, S.P.Tolstov kabi olimlarning fikricha

Avestodagi «Ar’yanam-Vaychax» (Ariylar o’lkasi) bu «Katta Xorazm» bilan bir narsa, Vanhvi

Daiti esa bu Amudaryodir. So’nggi yillarda amalga oshirilgan tadqiqotlar I.Markvart tomonidan

XX asrning 30-yillarida fanga kiritilgan «Katta Xorazm» kontseptsiyasi tarixiy voqelikka to’g’ri

kelmasligini ko’rsatmoqda.

Fanda miloddan avvalgi I ming yillikning ikkinchi choragida Xorazmda Ahamoniylarga

qadar ilk davlat birlashmasi mavjud bo’lgan degan munozarali taxminlar mavjud. Kam sonli

yozma manbalar shunga ishorat berardi. Keyingi yillarda olib borilgan arxeologik tadqiqotlar

quyi Amudaryo havzalarida sun’iy sug’orishga asoslangan o’troq dehqonchilik madaniyati

miloddan avvalgi VI va V asr boshlaridan yuksala boshlanganini ko’rsatadi. Aynan shu davrdan

boshlab Xorazmda dastlabki keng ko’lamli sug’orish inshootlari bunyod etilib, ana shu sug’orish

tarmoqlari bo’ylab dehqonchilik vohalari va ilk shaharlar (Ko’zaliqir, Qal’aliqir, Xazorasp,

Bozorqal’a) paydo bo’ladi. Mazkur ashyoviy dalillar qadimgi Xorazmda davlatchilik yuqorida

ko’rsatilgan sanalar atrofida shakllana boshlanganini ko’rsatadi.

Miloddan avvalgi VI-V asrlarda Xorazm Ahamoniylar Eroni tarkibiga kiritilgan.

AHAMONIYLAR miloddan avvalgi 558-330 yillarda Eronda hukmronlik qilgan sulola.

Sulolaga miloddan avvalgi VIII asr oxiri VII asr boshlarida Elam yaqinidagi Parsua hududida

yashagan qadimgi fors qabilalarining boshlig’i, oriylarning nufuzli sardoridan biri Ahmon asos

solgan. Kir II (mil. avv. 556-530) va Doro I ( mil. avv. 522-486) lar davrida O’rta Osiyo

hududlari Ahamoniylar sulolasiga bo’ysundirilgan.

To’maris

Turon elining qahramoni. Massagetlar malikasi. Mil. avv. 6-a.da yashagan. Gerodot «Tarix»

asarida mil. avv. 530 y.da massagetlar malikasi To’marisning Eron shohi Kayxusrav (Kir II) ni

Turonga qilgan bosqinchilik yurishiga qarshi mardonavor kurashgani haqida hikoya qiladi.

Avvaliga To’maris Kayxusravni tinch qo’shnichilikda yashashga chaqiradi. Lekin Kayxusrav

fikridan qaytmay, mil. av. 530 y.da massagetlar ustiga yurish boshlaydi. To’maris halol jang qilishni

yaxshi ko’radi. U axdiga binoan dushman O’kuz (Amudaryo)dan bemalol o’tib olishi uchun o’z

lashkari b-n chetlashib turadi. To’marisning mardligiga Kayxusrav hiyla b-n javob beradi:

To’marisning o’g’li Sparganisni qo’shini b-n mast qilib asir oladi. Dushman To’marisning o’g’lini

qaytarish va urushni to’xtatish haqidagi taklifini ham rad etadi. Sparganis asirlikda o’zini o’ldiradi.

SHundan so’ng mil. av. 530 y.ning yozida tomonlar o’rtasida qattiq jang bo’lib, Eron qo’shini tor-

mor qilinadi. Kayxusrav jangda o’ladi. To’maris uning boshini qon b-n to’lg’azilgan meshga solib:

«Sen umring bo’yi qonga to’ymading. Men o’z ontimga amal qilib, seni qon b-n sug’ordim.

Birovning yurtiga zo’ravonlik b-n bostirib kirganlarning jazosi shu!» — deydi. To’maris shu tariqa

o’z yurti mustaqilligini saklab qoladi.

Shiroq

Turon elining qahramoni. Mil. av. 6-a.da yashagan. Mil. av. 6-a. boshlarida Eroy shohi Doro I

qo’shini Turon hududiga bostirib kirgan. Yunon tarixchisi Polienning «Harbiy hiylalar» asarida ilk

marta SHiroq jasorati tilga olingan. Polienning yozishicha, sak qabilalari yo’lboshchilari Saksafar,

Omarg va Oamiris fors qo’shinini yengish uchun harbiy kengash (qurultoy) o’tkazayotganda,

oddiy otboqar SHiroq ularning huzuriga kelib, o’z rejasini bayon qiladi. Unga kura, SHiroq

harbiy hiyla ishlatib yolg’iz o’zi Doro qo’shiniga qarshi turgan.

SHiroq Doro huzuriga kelib qabiladoshlari ustidan shikoyat qiladi va unga nohaq sitam

yetkazganlari (uning quloq, burunlari kesilgan edi) uchun Eron qo’shinini saklar turgan yerga eng

qisqa yo’l b-n boshlab borishini aytgan. SHiroq Eron qo’shinini Kizilqumning ichkarisi tomon

boshlaydi, forslar o’zlari b-n atigi 7 kunlik suv, oziq-ovqat zaxirasi olgan edi. Jazirama cho’lda

dushman holdan toyib, zaxirasi tugagan. Nihoyat, muhlatning 7-kunida dushman qo’shini

aldanganini payqaydi. SHiroq atrofini kurshab olgan Doro I va uning sarkardalariga qarata

shunday deydi: «Men yolg’iz uzim Doro qo’shinini yengdim. Sizlarni aldab, cho’lning qoq

o’rtasiga olib keldim. Xohlagan tomoningizga ketishingiz mumkin, vohagacha to’rt tomoningiz

ham 7 kunlik yo’l!». SHiroqning boshini qilich b-n chopib tashlaydilar. Fors qo’shinining asosiy

qismi cho’lda qirilib ketgan. SHunday qilib, SHiroq vatan ozodligi yo’dida jonini fido qilgan.

SALAVKIYLAR DAVLATI - Yaqin va O’rta SHarqdagi yirik davlat. Aleksandr

Makedonskiy tuzgan imperiyasi (mil.avv.334-323 y.) tanazzulga uchragach, miloddan avvalgi

312 yilda uning lashkarboshilaridan biri Salavk I Nikator tomonidan asos solinadi. Salavk

Midiya, Suza, Fors, keyinchalik Baqtriya va Sug’diyonani qayta bo’ysundirib Aleksandr

Makedonskiy saltanatining Misr va Makedoniyadan tashqari asosiy hududlarini birlashtirishga

erishadi. Mil.avv. 293 yilda Salavk sharqiy viloyatlarga o’g’li Antioxni noib qilib tayinlaydi.

Antiox mashhur so’g’d vatanparvar qo’zg’olonchisi Spitamenning qizi Apama bilan Salavk

nikohidan tug’ilgan farzand edi. Mil.avv. 280 yilda Selevk vafot etgach Spitamenning nevarasi

Antiox butun saltanatning oliy hukmdoriga aylanadi. Mil. avv. III. asr o’rtalarida O’rta Osiyo va

Eronda Salavkiylardan mustaqil Yunon-Baqtriya va Parfiya davlatlari tashkil topadi.

YUNON-BAQTRIYA PODSHOLIGI – O’rta Osiyoning janubiy hududlarida miloddan

avvalgi 250 - 140-130 yillar orasida mavjud bo’lgan davlat. Salavkiylar davlatida aka-uka

Salevk II va Antiox Gierakslar o’rtasida hokimiyat uchun o’zaro kurash avjiga chiqqan bir

paytda Salavkiylarning Baqtriyadagi noibi Diodot o’zini mustaqil deb e’lon qiladi. Yangi

tashkil topgan davlatning hududi Baqtriya yerlariga to’g’ri kelsada, uni boshqargan

podsholar asli kelib chiqishi yunonlardan edi. SHuning uchun ham bu davlatning nomi

Yunon-Baqtriya deb yuritiladi. Yunon-Baqtriya davlati tarixan qisqa vaqt 120 yil yashagan

bo’lsada, o’zbek davlatchiligi tarixida muhim o’rin qoldirdi. Hunarmandchilik, savdo-sotiq,

shaharsozlik madaniyati gullab yashnadi. Mahalliy va yunon madaniyatining qo’shilib

ketishidan o’ziga xos ellinizm madaniyati tarkib topdi.

Yunon-Baqtriya davlatiga miloddan avvalgi 140-130 yillarda shimoliy-sharqdan O’rta

Osiyo hududlariga kirib kelgan ko’chmanchi yuechji qabilalari barham beradi.

PARFIYA DAVLATI – hozirgi Turkmanistonning janubi va Eron hududlarida miloddan

avvalgi 250 yildan milodiy 224 yillarda hukmronlik qilgan Parfiya davlat. Sulolaga dax

qabilasining boshlig’i Arshak asos solgan. Parfiya davlatining ilk poytaxti Ashxabod yaqinidagi

Niso shahri bo’lgan. Keyinchalik u Erondagi Ktesifonga ko’chirilgan. Parfiya davlati Mitridat II

(123-87) davrida juda kuchayib, SHarqning qudratli davlatiga aylanadi. Salavkiylar qo’shini tor-

mor etilib, Eron va Mesopotamiya hududlari podsholikka qo’shib olinadi. Parfiya davlatining

g’arbga tomon kengayishi Rim imeriyasi bilan urushni keltirib chiqardi. Miloddan avvalgi 53

yilda Karri jangida Orod II (55-36) Rimning mashhur sarkardasi Karass qo’shinlarini

qaqshatqich mag’lubiyatga uchratadi. Parfiya davlati Falastin, Suriya, SHarqiy Kichik Osiyoni

ham ishg’ol etib, zamonasining eng qudratli davlatiga aylanadi. Milodimizning birinchi asridan

Parfiya davlati asta-sekin inqirozga yuz tuta boshlaydi. Arshakiylar sulolasi Eron Sosoniylar

sulolasi tomonidan 224 yilda tugatiladi.

FARG’ONA – Ustrushona viloyatining shimoliy-sharqida, Sirdaryoning yuqori havzasida

joylashgan tarixiy viloyat. Hozirgi Andijon, Namangan va Farg’ona viloyatlariga to’g’ri keladi.

Farg’ona dastlab tarixchi Gerodotning «Tarix» asarida «parikaniylar yurti» nomi ostida eslab

o’tiladi. Farg’ona so’zi sug’d manbalarida «Fraganik» shaklida yozilib, «tog’lar orasidagi

vodiy», «atrofi berk soylik» ma’nosini anglatadi. Xitoy manbalarida «Dayyuan, ya’ni Davan”

deb yuritilgan. Dayyuan ham «tog’lar orasidagi vodiy» ma’nosini beradi.

DAVAN DAVLATI. Farg’ona vodiysida ilk davlatchilik izlari, mil.avv. I ming yillik

boshlariga oid CHust madaniyati yodgorliklarida (Dalvarzin, Ashqoltepa) ko’zga tashlanadi.

Hozirgacha Farg’ona vodiysida 80 dan ortiq CHust madaniyati yodgorliklari qayd etilgan. CHust

madaniyatining so’nggi bosqichida (mil.avv. VIII-VII asrlar) mayda shahar – davlatlar asosida

davlat birlashmalari vujudga kelgan. Farg’ona tarixiy hududida miloddan avvalgi III asrda

Davan davlati tashkil topadi. Mil.avv. 136-128 yillarda Farg’onaga kelgan Xitoy elchisi va

sayyohi CHjan TSyan «Davanda 70 dan ortiq katta va kichik shaharlar bor» deb yozgan.

Davan podsholigida sug’orma dexqonchilik, chorvachilik va xunarmanchilik rivojlangan.

Ipak yo’li ta’sirida shaharsozlik madaniyati ancha takomillashgan. Bu davlat savdogarlar va

sayyohlarning sharqiy Sug’diyona chegaralaridan to Tan (Xitoy) imperiyasigacha bo’lgan yo’li

xavfsizligini ta’minlab turgan. Mil. avv. II asrda Davan davlatida 300 ming kishi yashagan.

Poytaxti Ershi shahri (hazirgi Marhamat) bo’lgan.

Farg’onaning «Samoviy» deb nom olgan nasldor otlari ko’pchilikni qiziqtirgan. Mil.avv.

104-101 yillarda Xitoyning 60 ming kishilik qo’shni Davanga bostirib kirganda davanliklar

qang’liklar yordamida xitoyliklarni xaydab, yuborib, o’z mustaqilligini saqlab qolgan. II asrda

Davan davlati barham topadi. Uning yerlari Kushon podsholigiga qo’shib olinadi.

«Tushunchalar tahlili» uslubidagi tarqatma metariallar.

Tushunchalar Mazmuni

Nmana

Vis

Varzana

Zantu

Daxyu

Kavi

Bexistun yozuvlari

Satraplik

Saklar

Yuechjilar

Sug’diylar

Blits-so‘rov “O‘zbek davlatchiligi va uning taraqqiyot bosqichlari”

Yakka

baho

Yakka

xato

Guruh

bahosi

Guruh

xatosi

To’g’ri

javob

Asosiy tarixiy voqealar

Salavkiylar davlatining tashkil topishi

To’maris jasorati

Aleksandr Makedonskiy vafoti

Marg’iyonada Frada qo’zg’oloni

Yunon Baqtriya davlatining tashkil topishi

Spitamen qo’zg’oloni

Kushon saltanatining tashkil topishi

SHiroq jasorati

Baktriyaga yuechjilar istilosi

Farg’ona davlatining barham topishi

Aleksandr Makedonskiyning Sug’diyonaga

yurishlari

Kanishka hukmronligi davri. Kushon

saltanatining gullab- yashnashi

7-8 ta to‘g‘ri javob - “qoniqarli”

9-10 ta to‘g‘ri javob - “yaxshi”

11-12 ta to‘g‘ri javob - “a’lo”

Mavzu bo’yicha test savollari.

1.Quyida keltirilgan davlatlardan qaysi birida budda dini davlat dini darajasiga ko’tarilgan?

A) Yunon-Baktriya V) Ahmoniylar saltanati

S) Kushon davlati D) Qang’

2.Quyidagi qaysi tarixiy voqea boshqalariga nisbatan oldinroq sodir bo’lgan?

A) Yunon-Baqtriyaga yuechjilar istilosi

V) Iskandar Zulqarnaynning vafot etishi

S) SHiroq jasorati

D) Salavkiylar davlatining tashkil topishi

3.Iskandar Zulqarnaynga qarshi kurashgan xalq qahramonini toping.

A) Spitamen V) To’maris

S) SHiroq D) Antiox

4.Miloddan avvalgi 312-250 yillarda mavjud bo’lgan davlat birlashmasini toping

A) Qang’ davlati V) Parfiya davlati

S) Yunon-Baktriya davlati D) Salavkiylar davlati

5.Keltirilgan davlat birlashmalaridan qaysi biri oldinroq mavjud bo’lgan?

A) Parfiya davlati V) Ahmoniylar davlati

S) Iskandar Zulqarnayn saltanati D) Yunon-Baktriya davlati

6.Dalvarzintepa shahri qadimda qaysi davlatning poytaxti bo’lgan edi?

A) Kushon davlati V) Yunon-Baktriya davlati

S) Xorazm davlati D) Dovon davlati

7.Ko’chmanchi Yuechji qabilalari tomonidan qaysi davlatga asos solinadi?

A) Yunon-Baktriya davlatiga V) Qang’ davlatiga

S) Kushon davlatiga D) Salavkiylar davlatiga

8.Miloddan avvalgi 250-140 yillarda mavjud bo’lgan davlatni toping.

A) Qang’ davlati V) Parfiya davlati


9.Miloddan avvalgi III –milodiy III- asrlar mobaynida mavjud bo’lgan davlatni toping

A) Qang’ davlati V) Dovon (Farg’ona) davlati


10.Demetriy, Yevtidem, Yevkratid nomli podsholar qaysi davlatda hukmronlik qilishgan?

A) Qang’ davlatida V) Parfiya davlatida

S) Yunon-Baktriya davlatida D) Salavkiylar davlatida

11.Qaysi davlat birlashmasi miloddan avvalgi III-milodiy III -asrlar davomida mavjud bo’lgan?

A) Qang’ davlati V) Dovon (Farg’ona) davlati


12.Quyida keltirilgan shaxslardan qaysi biri Kushon davlati podshosi bo’lgan?

A) Antiox V) Vima Kadfiz

S) Demetriy D) Kserks

13.Kushon davlatining markazi(poytaxti)ni toping

A) SHo’rchi tumanidagi Dalvarzintepa

V) Yangiqo’rg’on tumanidagi Kushon qishlog’i

S) Qadimgi Parkanadagi Dalvarzintepa

D) Koson tumanidagi Koson shahri

14.Ershi shahri quyidagi qaysi davlatning poytaxti bo’lgan?

A) Dovon V) Parfiya

S) Yunon-Baqtriya D) Xorazm

15.Qadimgi Xorazm va Baqtriya podsholiklari nechanchi asrlarda mavjud bo’lgan?

A) mil avv. VI-IV asrlarda

V) mil.avv. IX-VIII asrlarda

S) mil.avv. VIII-VII asrlarda

D) mil.avv. VII-VI asrlarda

16.Qang’ davlatining poytaxti qanday atalgan?

A) Axsikat V) Ershi

S) Kang’dez D) Qang’ar

17.Antiox I Soter qaysi davlatning hukmdori edi?

A) Salavkiylar davlati V) Yunon-Baktriya

S) Kushon podsholigi D) Parfiya davlati

18.Deyarli bir vaqtda tashkil topgan davlatlarni toping

A) Ahmoniylar saltanati va Qang’ davlati

V) Xorazm va Qang’ davlati

S) Yunon-Baktriya va Parfiya davlatlari

D) Kushon va Farg’ona davlatlari

19.Xitoy (Xan saltanati) Miloddan avvalgi II asrda

qaysi davlat bilan «somoviy otlar» uchun urushlar olib borgan edi?

A) Dovon V) Qang’ S) Kushon D) Xorazm

20.Tarixan xato berilgan ma’lumotni toping.

A) Hozirgi Toshkent vohasi qadimda Qang’ davlati tarkibiga kirgan

V) Parfiya davlati hozirgi Turkmaniston hududlarida mavjud bo’lgan

S) Qashqadaryo va Zarafshon vohalari Dovon davlati tarkibida bo’lgan

D) Kushon saltanati davrida Hindiston bilan keng iqtisodiy va madaniy aloqalar o’rnatilgan




Baholash mezonlari

Guruh Blits-so‘rov Izoh

(aniqlik,

mantiqiylik)

Guruh faolligi

(qo‘shimchalar,

savollar)

Jami

ballar

Baholash

(0,7) (0,7) (0,6) (2,0)

1

2

3

4-mavzu Ilk o‘rta asrlarda o‘zbek davlatchiligi: ijtimoiy-siyosiy, iqtisodiy, madaniy

hayot.



O’quv mashg’ulotining shakli Munozarali seminar

Seminarda muhokama

uchun savollar

4. Eftaliylar sulolasi. Eftaliylar davrida ijtimoiy-iqtisodiy va

madaniy hayot.

5. Turk hoqonligi. Hoqonlik davrida O‘rta Osiyo

хalqlarining iqtisodiy va madaniy hayoti.

6. O‘rta Osiyo halqlari arablar istilosi va hukmronligi

davrida.

O’quv mashg’ulotining maqsadi: Qadimda paydo bo’lgan va turli davrlarda xalqlarni

bog’lab turgan savdo yo’llari yuzasidan ma’ruza mashg’ulotida o’zlashtirilgan bilimlarni






hosil qilish;

-axborotlarni tahlil qilish va o’z

fikrini ifodalash ko’nikmalarini

rivojlantirish.


Talaba:



-Vatanimiz xududida qadimdan mavjud bo’lgan savdo

yo’llarining xalqaro miqiyosdagi ahamiyatini

tushunib oladi;

-Turli davrlarda xalqaro savdoning axamiyatining

pasayish hamda yuksalish sabablarini bilib oladi;

-Buyuk ipak yo’li miqiyosida O’rta Osiyoning tarixda

tutgan o’rni haqida bilib oladi.

-Xozirgi davrda xalqoro miqiyosda “Buyuk ipak

yo’li-muloqot yo’li” dasturida O’zbekistonning

amalga oshirayotgan ishlari xaqida tushucha oladi.

O’qitish uslubi va texnikasi Munozarali seminar, suhbat, aqliy hujum.

O’qitish vositalari Ma’ruza matnlari, proektor, tarqatma materiallar,

marker, skoch, mavzuga oid tarixiy xaritalar.

O’qitish shakli Jamoada va guruhlarda ishlash

O’qitish sharoitlari Guruhlarda ishlashga mo’ljallangan auditoriya

Seminar mashg‘ulotlining texnologik xaritasi

Bosqichlar

vaqti

Faoliyat mazmuni

o’qituvchi talaba

1-bosqich

Kirish

(10 min.)





qiladi.


1.1.Eshitadi, testlar

va topshiriqlarga

javob yozadi.

2-bosqich.

Asosiy

(60 min.)



o’tkazadi:

-Halqaro savdo nima?

-Qadimda qanday savdo yo’llari bulgan?

-Buyuk ipak yo’li insoniyatga necha asr mobynida

xizmat qildi?

-Amir Temur va temuriylar davrida xalqaro savdoning

rivojlanishiga qanday sabab ko’rsata olasiz?

2.1.Eshitadilar va

javoblarni

tayyorlaydilar

-Nima sababdan Buyuk ipak yo’li uz axamiyatini XVI

asrdan boshlab yo’qota boshladi?

-TRASEKA nima?

2.2.Mavzuga oid tarqatma materialni havola etadi.

Rebus va “Rezyume” texnologiyasi asosida talabalar

munozarasini tashkil etadi.

Turli nuqtai-nazarlarni tinglaydi va umumlashtiradi.

Mavzu yuzasidan test so’rovini o’tkazadi.


2.2.Talabalar

savollarga o’z

nuqtai-nazarlarini

bildiradilar,

qo’shimchalar

qiladilar va

savollarga javob

beradilar.

3-bosqich

Yakuniy

(10 min.)



baholaydi.


3.1.Eshitadilar.

Xulosalarni yozib

oladilar.

3.2.Topshiriqni

yozib oladilar.

Mustaqil ish uchun “Buyuk ipak yo’li” Rebusi

1.Qadimda sharq zargarlari tomonidan yuksak baholangan la’l (lojuvard) qazib olingan hudud

D O A N SH A B H

2.Buyuk Ipak yo’li atamasini fanga kiritgan olim.

N G I O X R E T F

3.Eron Ahamoniylar davlatining poytaxti.

U A S Z

4.CHjyan TSyan sayohati tufayli Xitoyliklar O’rta Osiyodan o’zlashtirgan madaniy ekin

turi

D N O G I B R

5.III-VII asrlarda Buyuk Ipak yo’lida savdo kimlarning qo’lida (nazorati ostida) bo’lgan?

I A U Y D S L R G’

6.Amir Temur poytaxti Samarqandga Erondan olib kelingan maxsulot

V R A D A R M I

7.Amir Temur saroyida bo’lgan ispan qiroli elchisi

I O L X A K V

8.Qaysi shaharda bo’lib o’tgan yig’ilishda Yevropa va Osiyoni bir-biri bilan bog’laydigan

transport yo’lagi barpo etish masalasi ko’rib chiqilgan edi?

R S E B S L Yu

9.1998 yil Buyuk Ipak yo’lini tiklashga bag’ishlangan xalqaro konferentsiya qaysi

shaharda o’tkazilgan edi?

A U B K

10.O’rta asrlarda Xitoyning poytaxti

L B O A N Q X I

“REZYUME TEXNOLOGIYaSI”

asosidagi mavzu taxlili

Xozirgi davrda xalqaro savdo uchun eng optimal transport vositasi

Xavo yo’llari Temir yo’llar Suv (okean va dengiz)

yo’llari

afzalligi kamchiligi afzalligi kamchiligi afzalligi kamchiligi

Umumiy xulosa

Mavzu yuzasidan talabalar bilimini baholash uchun test savollari

1.Qadimgi La’l yo’li qachon vujudga kelgan?

A) mil.avv. 6-4 ming yillikda. V) mil.avv. 4-3 ming yillikda.

S) mil.avv. 7-6 ming yillikda. D) mil.avv. 3-2 ming yillikda.

2.Qadimgi SHox yo’li qaysi sulola davrida yuzaga kelgan?

A) Axmoniylar V) Arshakiylar

S) Sosoniylar D) Salavkiylar

3.Buyuk ipak yo’li nechanchi asrda shakillangan?

A) mil.avv V-IV asrlarda V) mil.avv. III asrlarda

S) mil.avv. IV-III asrlarda D) mil.avv. II asrda

4.”Buyuk ipak yo’li” atamasini birinchi bor fanga kiritgan olimni ko’rsating.

A) A. Dyuperon V) Meri Boys

S) F. Rixtgofen D) Gerodot

5. “Buyuk ipak yo’li” atamasi fanga kiritilmasdan oldingi uning nomini aniqlang?

A) Somon yo’li V) Karvon yo’li

S) G’arbiy meridional yo’l D) SHarqiy Finikiya yo’li

6.Mil. avv. II asrda Xitoy imperatori U-Di kimni O’rta Osiyoga elchi qilib junatgan?

A) Sima TSzyanni V) CHjan TSyanni

S) Syuan TSzyanni D) Xuan CHaoni

7. Xitoy xududida Buyuk ipak yo’lining dastlabki tarmog’i qaysi shaxardan boshlangan?

A) Pekin V) Sianь S) CHjou D) Xanь

8. III-VII asrlarda O’rta Osiyo va SHarq orqali o’tgan ipak yo’lining nazorati kimlarning

qo’lida bo’lgan?

A) Arablar V) Mo’g’illar S) Sug’diylar D) Turklar

9. Buyuk ipak yo’lining taxminiy uzunligi necha km dan iborat edi?

A) 12 ming km V) 14 ming km S) 15 ming km D) 16 ming km

10. VIII asrdan boshlab Ipak yo’lidagi savdo nazorati ……… qo’liga o’tgan.

A) Sug’diylar V) Mo’g’illar S) Arablar D) Somoniylar

11. Buyuk ipak yo’lining nufuzi XVI-XVII asrlarga kelib pasaya boshladi.

Buning sababi….?

A) Buyuk geografik kashfiyotlar

V) Temuriylar davlatining parchalanishi

S) CHingizxon karvon yo’llari bo’ylab o’z nazoratini o’rnatdi

D) Ipakning jaxon bozorida narxining pasayishi

12.Amir Temur xuzuriga kelgan Ispan elchisi kim?

A) Gonzales de Klavixo V) Genrix Trastamara

S) Muso CHalabiy D) Ioan IV Paleolog

13.TRASEKA nima?

A) Xavo yo’llari transport tarmog’i

V) Yevropa-Kavkaz-Osiyo transport yo’lagi

S) Atlantikani Tinch okeani bilan bog’lovchi suv transport yo’lagi

D) Xalqaro temir yo’llar asotsiatsiyasi.

14. XIII asrga kelib, kim ipak yo’lining barcha tarmoqlari bo’ylab nazoratni qo’lga

kiritdi?

A) Ismoil Somoniy V) Amir Temur S) CHingizxon D) SHayboniyxon

15.Qaysi xalqaro tashkilot «Buyuk ipak yo’li – muloqot yo’li» dasturining

tashabbuskori bo’ldi?

A) EKO V) MDH S) NATO D) YuNESKO




Baholash mezonlari

Guruh Echim

(T-sxema,

jadval,

xulosa)

Izoh

(aniqlik,

mantiqiylik)

Guruh faolligi

(qo‘shimchalar,

savollar)

Jami

ballar

Baholash

(0,7) (0,7) (0,6) (2,0)

1

2

3

5-mavzu IX-XII asrlarda oʻzbek davlatchiligi. Ijtimoiy-siyosiy va iqtisodiy hayot.

Ajdodlarimizning jahon sivilizasiyasi taqaqqiyotiga qo‘shgan ulkan hissasi.



Oʻquv mashgʻulotining shakli Munozarali seminar

Seminarda

muhokama uchun

5. IX asr boshlarida Movarounnahrdagi siyosiy vaziyat.Toxiriylar

davlati. Siyosiy, ijtimoiy-iqtisodiy hayot.

savollar 6. Somoniylar sulolasining davlat tepasiga kelishi. Davlat

boshqaruvi.

7. Movarounnahrda Qoraxoniylar hukmronligining o‘rnatilishi.

8. G‘aznaviylar va Saljuqiylar davlati.

9. Uyg‘onish davri va uning buyuk allomalari.

Oʻquv mashg’ulotining maqsadi: mavzu yuzasidan talabalar tomonidan egallangan bilimlarni



-mavzu boʻyicha bilimlarni tizimlashtirish,

mustahkamlash;


qilish;

-axborotlarni tahlil qilish va oʻz fikrini

ifodalash koʻnikmalarini rivojlantirish.


Talaba:

-Toxiriylar davlati;

-Somoniylar davlati;

-Qoraxoniylar davlati;

-G‘aznaviylar davlati;

-Saljuqiylar davlati;

-Renessans kabi tarixiy tushuncha va

atamalarning mazmun mohiyatini bilib oladi.

Oʻqitish uslubi va texnikasi Munozarali seminar, savol-javob, aqliy hujum.

Oʻqitish vositalari Mavzuga oid matnli tarqatma materiallar,

marker, skoch.

Oʻqitish shakli Jamoada va guruhlarda ishlash

Oʻqitish shart-sharoitlari Guruhlarda ishlashga mo’ljallangan auditoriya

Seminar mashg‘ulotlining texnologik xaritasi

Bosqichlar

vaqti

Faoliyat mazmuni

o’qituvchi talaba

1-bosqich

Kirish

(10 min.)



asoslaydi.

1.2.Seminar munozara va guruhlarga bo’lingan

tarzda o’tishini e’lon qiladi.


qiladi.

1.4.Mashg’ulot qoidalarini eslatadi.

1.1.Mavzuni yozadi

va o’zini darsga

tayyorlaydi.

2-bosqich

Asosiy

(60 min.)



o’tkazadi:

-Davlat nima?

2.1.Eshitadilar va

savollarga

individual tarzda

javob beradi.

-Siyosiy boshqaruv deganda nimani tushunasiz?

-Sosoniylar davlatining vazirliklarini bilasizmi?

-Somoniylar va G‘znaviylar davlati boshqaruv

tizimi bir biridan nimasi bilan farq qiladi?

-Nima uchun O‘rta Osiyodagi IX-XII asrlar fan va

madaniyat ravnaqi Uyg‘onish davri deb nomlanadi?

2.2. “3 x 4” texnologiyasi asosida kichik guruhlarga

vazifa beradi. Talabalar munozarasini tashkil etadi.

-Har bir javobning mazmuniga va mantiqiyligiga


nuqtai-nazarlarni tinglaydi va umumlashtiradi.

2.3. Olingan bilim va ko’nikmalar test orqali

tekshirib baholanadi.

2.2.Guruh a’zosi

sifatida savollarga

o’z nuqtai-

nazarlarini bildiradi,

qo’shimchalar

qiladi.

2.3.Test savollariga

individual javob

beradi.

3-bosqich

Yakuniy

(10 min.)





3.1.Eshitadilar.

Xulosalarni yozib

oladilar.

3.2.Topshiriqni

yozib oladilar.


IX-XII asrlarda o‘zbek davlatchiligi. Siyosiy, ijtimoiy va iqtisodiy hayot

VIII asr oxiri va IX asr boshlarida arab xalifaligi og‘ir siyosiy tanglikka uchradi.

Buysundirilgan xalqlarni itoatda tutib turish xalifalik uchun tobora qiyin bo‘lib qoldi.

Movarounnahr va Xuroson aholisining tez-tez qo‘zg‘olon ko‘tarib turishi mamlakat ichida

uzluksiz davom etgan feodal urushlar arab xalifaligi hokimiyatini zaiflashtirdi. Bunday og‘ir

siyosiy vaziyat abbosiylarni Movarounnahr va Xurosonda olib borilayotgan siyosatni

o‘zgartirishga majbur etdi. Endilikda ular sharqiy viloyatlarni boshqarishda davlat ishlariga

mahalliy zodagonlarni jalb etish va ularning qo‘li bilan viloyatlarni xalifalik tasarrufida tutib

turishga harakat qildilar. Biroq mahalliy zodagonlar Movarounnahr va Xurosonni asta–sekin o‘z

tasarrufiga olibgina qolmasdan, balki xalifalik markazida ham hokimiyatni boshqarishda ko‘proq

rol o‘ynaydigan bo‘lib qoldilar. Ayniqsa xalifa Ma’mun va uning ukasi Amin o‘rtasida

xokimiyat uchun kurash mahalliy zodagonlar uchun qo‘l keldi. Ukasi Aminga qarshi kurashda

yordam bergani uchun xalifa Ma’mun 821 yili Tohir ibn Husaynni Movarounnahr va Xurosonga

noib etib tayinladi. Samarqand viloyati Somonxudotlardan Nuhga, Farg‘ona Ahmadga, SHosh va

Usturushona YAhyoga, Hirot esa Ilyosga tegdi. IX asr boshlarida xalifa Xorun ar–Rashid

vafotidan keyin arablar zabt etgan mamlakatlar birin–ketin mustaqillikka erisha boshladilar. Bu

jarayon Movarounnahr va Xurosonda ham boshlandi. Xususan o‘lkaga hukmronlik qilgan

Tohiriylar sulolasi davrida mustaqil davlatga aylanishda dastlabki natijalarga erishildi. 860–870

yillarda esa O‘rta Osiyo Somoniylar sulolasidan bo‘lmish aka–ukalar Nasr va Ismoil ibn

Ahmadlar xatti– harakati tufayli to‘la mustaqillikka erishdi.

Tohir ibn Husayn Xuroson va Movarounnahrning noibi bo‘lib olgach, oradan bir yil ham

o‘tmay xutbadan xalifa nomini chiqartirib tashlaydi. Bu shubhasiz, Bog‘dod bilan aloqani uzish

va o‘zini mustaqil deb e’lon qilish edi. Natijada somoniylar xonadonining siyosiy hayotida xam

birmuncha o‘zgarishlar ro‘y berdi. Aka-uka somoniylar o‘rtasida kurash boshlandi. Ayniqsa,

Buxoro noibi Ismoil akasi Nasrga itoat kilishni istamaydi. O‘ziga berilgan viloyatni mumkin

qadar iqtisodiy jihatdan mustaqil idora qilishga intiladi. U 888 yilda akasi Nasr qo‘shinlarini tor-

mor keltirib Movarounnahrga yagona hukmdor bo‘lib oldi va mustahkam feodal davlatni

tuzishga intildi.

Somoniylar davlatining kuchayib borishi arab xalifaligini cho‘chitar edi. SHu boisdan

xalifalik Xurosondagi Safforiylar bilan somoniylarni to‘qnashtirishga va ikkalasini xam

zaiflashtirib,o‘z ta’sirini qayta tiklashga harakat qiladi. Natijada 900 yili boshlanib ketgan urush

somoniylar g‘alabasi bilan tugaydi. Butun Xuroson somoniylar qo‘l ostiga o‘tadi. Oqibatda

poytaxti Buxoro shahri bo‘lgan Somoniylarning yirik mustaqil feodal davlati tashkil topdi.

Somoniylar davlatining barqarorligi avvalambor markazlashgan mustahkam

hokimiyatning qaror topishiga bog‘liq edi. Buni yaxshi bilgan Somoniylar ulkan mamlakatni

boshqarishda ixcham davlat ma’muriyatini tashkil etdilar. Davlat boshqaruv tizimini tashkil

qilish va takomillashtirishda ma’rifatli vazirlar bo‘lmish Abdullo Muhammad Jayxoniy va Abu

Fazl Bal’amiylarning xizmati katta bo‘ldi.

Podsho dargoxi va devonlar – markaziy hokimiyatdan iborat edi. Dargoxda amir xarami

va karorgohi hamda saroy ayonlari, navkar va xizmatkorlarning turar joylari bo‘lgan. Somoniylar

davlati asosan vazir, mustavfiy, amirul mulk, sohibi shurat kabi 10 ta devonlar boshqaruvida

idora etilardi. Ular orasida vazir devoni bosh boshqaruv mahkamasi hisoblanar va davlatning

ma’muriy, siyosiy va xujalik tartiboti uning bevosita nazorati ostida tutib turilardi. Barcha devon

boshliqlari vazirga tobe’ edi. Amir Nasr II (914-943 y) davrida Buxoroning Registon maydonida

podsho qasri qarshisida devonlar uchun Saroy qurilib, davlat mahkamasi mana shu maxsus

binoga joylashgan edi. Mahkama xizmatchilari odatda arab, fors tillarini puxta egallab olgan,

qur’on va shariatning asosiy qoidalarini yaxshi biladigan, turli fanlardan birmuncha xabardor

bo‘lgan savodli aslzodalardan tanlab olingan.

Davlat boshqaruvi Buxoro Registoni atrofida joylashgan o‘nta devon qo‘lida bo‘lgan.

Devoni vazir yoki xojayi-kalon barcha ma’muriy, siyosiy va xo‘jalik muassasalarini nazorat

qilgan. Vazir barcha harbiy kuchlarni ham boshqargan. Somoniylar davrida quyidagi devonlar

bo‘lgan:

Devoni mustavfiy–moliyaviy ishlar devoni, uni xazinachi boshqargan.

Devoni rasoil –elchilik va muhim davlat ishlarini boshqargan. U devoni insho ham

deyilgan.

Devoni sohib-ushrot–sipohiylarni va shoh saroyini moddiy jihatdan ta’minlagan. Yiliga

to‘rt marta lashkar sipohiylariga maosh berilgan.

Devoni sohib-barid–davlat elchilari va viloyat hokimlari ustidan maxfiy nazorat ishlarini

boshqargan.

Devoni muxtasib–bozorlarda tarozu va narx navoni, keyinchalik aholi tomonidan shariat

qonun qoidalariga rioya qilinishini nazorat qilib turuvchi muassasa.

Devoni mushrif (nazorat qiluvchi)–xazina kirim–chiqimi va boshqa muhim davlat

ishlarini nazorat qilgan.

Bundan tashqari Devoni qozi, Devoni ziyo, Devoni mamlakai xos (davlat mulklarini

boshqargan), Devoni vaqf mavjud bo‘lgan.

Barcha devonlarning viloyat va shaharlarda bo‘limlari bo‘lib, hokimlarga bo‘ysungan.

Markaziy mahkama viloyatlardagi mahalliy boshqarmalar bilan doimiy aloqada bo‘lgan. Viloyat

devonlari bir tomondan mahalliy hokimga, ikkinchi tomondan esa markaziy mahkamaning

tegishli devoniga buysunar edi. Viloyat hokimlari ba’zan vazir deb yuritilardi. Mansabdorlarning

xizmat haqi uchun davlat yillik daromadining deyarli yarimi sarflanardi. Davlatda islom dinining

ta’siri g‘oyatda kata bo‘lganligidan oliy diniy mansab- SHayxulislomning roli yuqori darajada

e’tirof etilgan.

Somoniylar davlatida er egaligining quyidagi shakllari mavjud bo‘lgan:

-Mulki sultoniy- shaxsan amirga tegishli er-suv, tegirmon, dukonlar. Bu mulkni qishloq

chorikorlari ijaraga olganlar.

-Xususiy shaxslarga tegishli mulk: hukmdor tabaqa xonadoni, dehqon-zodagonlarga,

sayyidlar, sipohsolar, badavlat savdogarlarga tegishli mulk hisoblangan.

- Vaqf erlari: diniy muassalar va madrasalarga tegishli mulk. Bu mulkni muassasa

mutavallisi boshqargan.

- Jamoa mulki: yaylov, tog‘ yonbag‘irlaridagi lalmi erlar.

Somoniylar davrida qishloq xo‘jaligi,hunarmandchilik, savdo-sotiq munosabatlari,

shaharlar hayoti ancha yuksaldi. Mamlakat mustaqilligi ta’minlangan, nisbiy ichki siyosiy

barqarorlik, kuchli markaziy hokimiyat tizimi mavjud bo‘lgan bir sharoitda jamiyatning barcha

sohalarida sezilarli o‘zgarishlar, ijtimoiy siljishlar yuz berdi. O‘lkaning SHosh, Farg‘ona va

Xorazm vohalarida turli xil g‘alla ekinlari etishtirish, bog‘dorchilik, uzumchilik, polizchilik,

paxta etishtirish ancha kengayib bordi. Ko‘plab suv inshootlari barpo etildi. SHaharlarda

ko‘plab hunarmandchilik ustaxonalari, o‘nlab karvonsaroylar, bozor rastalari mavjud bo‘lib,

doimiy ravishda ishlab turgan.

Samarqand, Buxoro, Marv, SHosh, Isfijob, shuningdek, Farg‘ona, Xorazm vohasi

shaharlari savdo-sotiq va hunarmandchilik markazlari sifatida g‘oyat ravnaq topgan. Buyuk ipak

yo‘li bu shaharlarni xalqaro karvon savdosi bilan tutashtirgan.

Metallga ishlov berish, oltin, kumush, mis va boshqa ma’danlardan qimmatli bezaklar,

buyumlar, asbob-anjomlar tayyorlash shaharlarda keng rivojlangan. Farg‘ona vodiysi,

Ohangaron, Samarqand, Nurota tumanlarida kon-ruda ishlab chiqarishi taraqqiy topgan.

Somoniylar davlati o‘zining muayyan bosqichlarida ijtimoiy- siyosiy va boshqa sohalarda

qanchalik yuksalish, muhim o‘zgarish jarayonlarini boshdan kechirmasin, asta – sekinlik bilan

tushkunlik, parokandalik sari yuz tutib bordi. X asrning ikkinchi yarmidan boshlab saroyda

fitnalar, mahalliy feodal beklar, amaldorlar o‘rtasida o‘zaro ichki nizolar, ziddiyatlar kuchayib

ketdi. Ularni jilovlashga markaziy hokimiyat ojizlik qildi. Buning natijasida sharqdan kelgan

qoraxoniylar sulolasi Somoniylar sulolasiga barham berdi.

X asr o‘rtalarida Issiqkulning janubi va qoshg‘arda yashagan yag‘mo qabilasi kuchayib,

avval o‘zlaridan shimoli- sharqda yashovchi chig‘il qabilasi bilan yagona ittifoqqa birlashadi.

So‘ngra Ettisuvga xuruj qilib, qorluqlarni buysundiradi va bu ulkan hududda qoraxoniylar

davlatini tashkil qiladilar. Bu yangi turk davlatining hukmdorlari «arslonxon» va «bug‘roxon»

unvonlari bilan yuritilgan. Buyuklik yoki ulug‘lik esa qadimgi turkiy xalklarda «qora» so‘zi

bilan atalgan. SHu boisdan taxtda utirgan arslonxon va bug‘roxonlar «qoraxon», ya’ni ulug‘xon

hisoblangan. Ular hukmdorlik qilgan davlat esa tarixda «qoraxoniylar davlati» nomi bilan

shuhrat topgan.

qoraxoniylar 992 yilda Xasan Bug‘raxon boshchiligida Buxoroni egallaydilar. Biroq ular

Buxoroda uzoq turolmaydilar. Kasallik uni qoshg‘arga qaytishga majbur qiladi. Yo‘lda u vafot

etadi. Bunday qulay sharoitdan foydalangan somoniy hukmdorlar Buxorga qaytib yana taxtni

egallaydi. SHu vaqtda ikki mahalliy turk xojiblari–Foyiq Balxda, Abuali Simjuriy Xurosonda

amir Nuh ibn Mansurga qarshi qo‘zgolon ko‘taradilar. O‘z kuchiga ishonmagan amir G‘azna

hukmdori Sabuktakinni yordamga chaqiradi. qo‘zgolon bostiriladi. YOrdam evaziga

Sabuktakinga Xuroson noibligi beriladi. Natijada G‘aznada Sabuktakin va o‘g‘li Mahmudning

siyosiy hukmronligi mustahkamlanib G‘aznaviylar davlati tashkil topadi. Tez orada bu davlat

kuchayib, Hindiston chegarasidan to Amudaryogacha bo‘lgan erlarni egallaydi.

996 yilda qoraxoniylar Mavarounnahrga yana hujum boshlaydilar. SHunda Sabuktakin

Nuh ibn Mansurga yordam berish o‘rniga amir qo‘shinlariga Keshga etib kelishini va birga

qoraxoniylarga qarshi kurashishni taklif qiladi. Nuh ibn Mansur, shubhasiz, bundan bosh tortadi.

Bunga javoban Sabuktakin qo‘shin yuborib, Buxoroni egallaydi va qoraxoniylar bilan muzokara

olib boradi. Ular o‘rtasida shartnoma tuzilib, unga muvofiq Sirdaryo havzasi qoraxoniylar

qo‘liga utdi, Sabuktakin esa Amudaryodan janubdagi erlar va Xurosonga hukmdor bo‘lib oldi.

SHunday qilib 999 yilda Somoniylarning o‘rniga qoshg‘ardan Amudaryogacha chuzilgan,

sharqiy Turkistonning bir qismi, Ettisuv, Farg‘ona va qadimgi Sug‘dni o‘z ichiga olgan

qoraxoniylar davlati tashkil topdi.

qoraxoniylar davlat boshqaruvida davlatni el-yurt va viloyatlarga bo‘lib idora qilganlar.

El-yurt hokimlari «iloqxon», viloyat noiblari esa «takin» deb yuritilardi. Iloqxonlar o‘z nomlari

bilan chaqa-tangalar zarb qilar va viloyatlar mustaqilligi uchun intilar edilar. Mavarounnahr

iloqxoni qoraxoniy iloqxonlari orasida katta obro‘ga ega edi. U odatda Samarqandda taxtda

o‘tirardi. Viloyat boshqaruv ma’muriyatida Somoniylar davridagidek vazirlar, mustavfiylar

xizmat qilardilar. SHaharlar esa shahar hokimi, raisi va muxtasiblari tomomnidan boshqarilardi.

qoraxoniylar mamlakatda o‘z hukmronligini mustahkamlab olishda musulmon ruhoniylari bilan

yaqin va do‘stona munosabatlar o‘rnatadilar. Bu davrda imomlar, sayyidlar, shayxlar va

sadrlarga e’tibor kuchaydi.

Ma’muriy idoralar dargoh va devonga bo‘linib, boshqaruv usuli somoniylar davlati

boshqaruvidan ancha farq qilgan. qoraxoniylar markaziy boshqaruv tizimidan ko‘ra ko‘proq

hududiy boshqaruv tizimini afzal ko‘rganlar.

qoraxoniylarda vaqf jamoa mulklari asosiy er mulklari hisoblangan. qoraxoniylar davlatida

iqto’ er egasi o‘z mulkida ishlayotgan ziroatkorlardan belgilangan miqdorda qonun bilan qayd

etilgan soliqdan boshqa ortiqcha mahsulot yoki haq olishga huquqi bo‘lmagan.

XI asrning 40 yillariga kelib qoraxoniylar o‘rtasidagi sulolaviy kurashlar oqibatida xonlik

ikkiga bo‘linib ketadi. Farbiy xonlik markazi Buxoro bo‘lib, unga Movarounnahr va

Farg‘onaning g‘arbiy hududlari kirgan. SHarqiy xonlik markazi Bolasog‘un bo‘lib uning

tarkibiga Talos, Isfijob, SHosh, Farg‘onaning sharqiy qismi, Ettisuv va qoshg‘ar erlari kirgan.

qoraxoniylarning er, mol, dunyo va davlat talashib Faznaviylar, saljuqiylar va qoraxitoylar bilan

olib borgan urushlari natijasida davlat kuchsizlanib boradi. 1130 yilda qoraxoniylar davlati

saljuqiy Sulton Sanjarga qaram bo‘lib qoldi. 1211 yilda esa Xorazmshoh Aloviddin Muhammad

qoraxoniylarga so‘nggi zarbani berdi va Movarounnahrda qoraxoniylar sulolasini tugatdi.

Xulosa o‘rnida shuni aytishimiz mumkinki, O‘rta Osiyo erlarining qoraxoniylar davlati

tarkibiga o‘tishi erli aholining etnik tarkibida ham muhim o‘zgarishlarni vujudga keltirdi.

SHarqiy hududlardagi turkiy qavmlar g‘arbiy hududlarga ko‘chib kelib, o‘rnashib, o‘troqlasha

boshladi.

Bu esa shubhasiz, o‘zbek xalqining etnik shakllanish jarayonida hal qiluvchi ahamiyatga

ega bo‘ldi. Ayni chog‘da turkiy tilning iste’mol doirasi to‘xtovsiz kengayib bordi. SHu bilan

birga bu tilning adabiy til sifatida mavqei va maqomi ham tarkib topib bordi. Go‘zal va nafis

qadimgi turkiy, ya’ni eski o‘zbek adabiyotining ijodiy namunalari hisoblangan Maxmud

qoshg‘ariy, YUsuf Xos Hojib va Ahmad YUgnakiylarning betakror ijodiyoti bunga yorqin dalil

bo‘la oladi.

G‘aznaviylar davlatining asoschisi Sabuktakin (Sabuktegin) bo‘lib, u Somoniylar

davrida etuk harbiy lashkarboshi darajasigacha ko‘tarilgan. U katta xizmatlari evaziga 977 yilda

G‘azna mulkini qo‘lga kiritib, asta-sekin uning siyosiy mustaqilligini ta’minlash, qudratini

oshirish borasida ustamonlik bilan siyosat yurgiza boshladi. Sabuktakin somoniy

hukmdorlarning da’vatiga binoan ularga harbiy yordam ko‘rsatadi va buning evaziga Xurosonga

egalik qilish huquqini qo‘lga kiritadi.

G‘aznaviylar davlatining eng gullab yashnagan davri Sulton Mahmud hukmronlik qilgan

davrga to‘g‘ri keladi. Sulton Mahmud davrida G‘aznaviylar davlati musulmon davlatining eng

qudratli davlatiga aylanadi. Bu davlatning hududi shimoliy Hindistondan CHag‘oniyon va

Xorazmgacha cho‘zilgan bo‘lib unga Eronning ham katta qismi kirgan edi.

Mahmud G‘aznaviy 1030 yilda vafot etdi. Uning o‘g‘li Ma’sud otasi tuzgan davlatni

butunligicha saqlab qola olmadi. Bunday siyosiy inqirozdan foydalangan Xorazm mustaqil

bo‘lishga erishdi. 1040 yili Ma’sud G‘aznaviy qo‘shinlari Saljuqiy qo‘shinlari bilan Dandanakon

yonida to‘qnashdi va engildi. Keyinchalik Ma’sudning ukasi Mavlud davrida bu parokandalik

yanada kuchaydi. G‘aznaviylar davlatining katta qismi Saljuqiylar qo‘liga o‘tdi. Bu esa

G‘aznaviylar sulolasini inqiroziga sabab bo‘ldi.

Saljuqiylar Sirdaryoning quyi oqimida yashagan o‘g‘uz qabilalari bo‘lib, ularning

yabg‘usi (sardori) Saljuqbek bo‘lgan. Ular tuzgan davlat Saljuqiylar nomi bilan yuritilgan .

Somoniylar hukmronligi davrida ularning ruxsati bilan Saljuqiylar qabilalari Zarafshon

vohasiga, Nurotaning tog‘li erlariga kelib o‘rnashib, chorvachilik bilan shug‘ullanganlar.

Keyinroq Movarounnahr erlari qoraxoniylar tomonidan egallangach, ular G‘arbga tomon

siljidilar. Hozirgi Turkmaniston hududlari, keyinchalik Xurosonga o‘tdilar. Saljuqiylar hukmdori

To‘g‘rulbek Movorounnahr va Xuroson hududlarini o‘z avlodlari CHag‘rilbek va

Dovudbeklarga qoldirib, o‘zi g‘arbga tomon yurishlarini davom ettirdi. 1038-1063 yillar orasida

To‘g‘rulbek Old Osiyo va Kichik Osiyoning katta hududlarini qo‘lga kiritdi. Bu davr mobaynida

Saljuqiylar Gurgon, Tabariston, Xorazm, Ozarbayjon, Kurdiston hududlarini, hozirgi g‘arbiy

Eron viloyatlarining bir qismini Fors, Kermon viloyatlarini egallaydi. 1055 yilda esa xalifalik

markazi Bag‘dod ishg‘ol qilinadi. Ayni paytda Vizantiyaning Kavkazdagi ta’siriga ham kuchli

zarba beriladi. To‘g‘rulbek Saljuqiylar sultonligiga asos soldi. Uning vorisi Alp-Arslon(1063-

1072) davrida Vizantiya imperatori mag‘lubiyatga uchraydi. Kichik Osiyoning O‘rta Er dengizi

qirg‘oqlarigacha bo‘lgan erlari qo‘lga kiritiladi.

Saljuqiylar qudratining Mavorounnahr va Xurosondagi eng kuchaygan payti Malikshoh

(1072-1092 yy) davriga to‘g‘ri keladi. Malikshoh tomonidan mamlakat hayotining ko‘plab

sohalarida juda muhim ijobiy o‘zgarishlar amalga oshirildi. Balx va Termiz hududlari

qoraxoniylardan tortib olindi. 1089 yilda Buxoro va Samarqand egallandi. SHu tariqa

qoraxoniylar Saljuqiylarga tobe bo‘lib qoladi.

Tashqi savdoning rivojlanishiga to‘sqinlik qiluvchi haddan ziyod boj to‘lovlarining bekor

qilinishi tadbiri ham Nizomulmulk siyosatining muhim jihatlaridan bo‘lgan. Nizomulmulk

davrida Saljuqiylar qo‘li ostidagi hududlarda «iqto’» tizimi kuchli rivojlangan bo‘lib, u bilan

bog‘liq mulkiy munosabatlar qishloq ho‘jaligi sohasida etakchi mavqeni egallagan. Biroq ana

shunday qudratli davlat qoraxitoylar bilan bo‘lgan jangda mag‘lubiyatga uchradi va zaiflasha

boshladi. Saljuqiylarga hal qiluvchi zarbani Balx va Xuttalon viloyatlarida yashovchi

ko‘chmanchi g‘o‘z qabilalari berdilar. Ular Sulton Sanjar qo‘shinlarini tor-mor etib, uni asir

oldilar. G‘o‘zlar himoyasiz qolgan Marv va Nishopur shaharlarini talab o‘t qo‘ydilar.Sulton

Sanjar 1156 yilda asirlikdan qochishga muvoffaq bo‘lsa ham, lekin Saljuqiylar davlatini tiklay

olmadi va bir yildan so‘ng vafot etdi.

“3 x 4” texnologiyasi

Mashgʻulotni o’tkazish tartibi:

• o’qituvchi talabalarning umumiy soniga qarab 3-5 kishidan iborat kichik guruhlarga

ajratadi;

• o’qituvchi talabalarga mashg’ulotning maqsadi va o’tkazilish tartibi bilan tanishtiradi va

har bir kichik guruhga qog’ozning yuqori qismida yozuvi bo’lgan varaqlarni tarqatadi;

• o’qituvchi kichik guruh a’zolarini tarqatma materialda yozilgan asosiy fikrni faqat uchta

fikr, ya’ni uchta so’z, yoki so’zlar birikmasi, yoki uchta gap bilan davom ettirishlari

mumkinligini uqtiradi va buni amalga oshirish uchun aniq vaqt belgilaydi;

• guruh a’zolari birgalikda tarqatma materialda berilgan fikrni yozib davom ettiradilar;

• vazifa bajarilgach, guruh a’zolari o’rinlaridan turib soat mili yo’nalishi bo’yicha

joylarini o’zgartiradilar, ya’ni 1-guruh 2-guruhning 2 -guruh 3-guruhning, 3-guruh esa 4 -

guruhning (boshqa kichik guruhlar bo’lsa, shu tariqa) o’rniga o’tadilar;

• yangi joyga kelgan guruh a’zolari shu yerda koldirilgan tarkatma materialdagi fikrlar

bilan tanishib, unga yana yangi uchtadan o’z fikrlarini yozib qo’yadilar;

• guruh a’zolari yana yuqoridagi kabi joylarini o’zgartiradilar, shu tariqa kichik guruhlar

o’z joylariga qaytib kelguilariga qadar joylarini almashtirib, tarqatma materiallarga o’z fikrlarini

ko’shib boradilar;

• o’z joylariga qaytib kelgan kichik guruhlar tarkatma materialda to’plangan

barcha fikrlarni diqqat bilan o’qib, ularni umumlashtirgan holda bitta yaxlit ta’rif yoki qoida

holatiga keltiradilar;

• har bir kichik guruh o’zlarining mualliflik ta’riflari yoki qoidalarini guruh

a’zolaridan biri taqdimot qiladi;

• o’qituvchi kichik guruhlar tomonidan berilgan ta’riflar yoki qoidalarga izoh berib, ularni

baholaydi, so’ngra mashg’ulotni yakunlaydi.

Kichik guruhlar uchun mavzular:

6. “TOXIRIYLAR DAVLATI BU ...”

7. “SOMONIYLAR DAVLATI BU...”

8. “QOROXONIYLAR DAVLATI BU...

9. “G‘AZNAVIYLAR DAVLATI BU ...”

10. “SALJUQIYLAR DAVLATI BU ...”

Munozara mazmuni Yakuniy xulosa:

Munozara osti echimi Echim tarkibi: Xulosalar:

Mavzuga oid testlar

1. 1. Somoniylar davrida eng kata er egaligi (er mulklari) qanday atalgan?

A) Mulki sultoniy.

V) Vaqf erlari.

S) Mulki xiroj.

D) Xususiy mulk erlari.

2.Koraxoniylar davlati kachon tashkil topgan?

A) XI asr boshlari.

B) X asrning ikkinchi yarmi.

C) XII asr boshlari.

D) XI asr urtalari.

3.G‘aznaviylar davlatining asoschisi kim?

A) Mahmud G‘aznaviy.

B) Ma’sud G‘aznaviy.

C) Sulton Sanjar.

D) To‘g‘rulbek.

4. Xorazm 1017 yilda qaysi davlat tarkibiga qo‘shib olindi?

A) Saljuqiylar davlati.

V) qoraxoniylar davlati.

S) G‘aznaviylar davlati.

D) qoraxitoylar davlati.

5. O‘ziga «Iskandari soniy» taxallusini bergan hukmdor kim?

A) Ismoil Somoniy.

V) Sulton Mahmud.

S) Alovuddin Muhammad Xorazmshoh.

D) Sulton Malikshoh.

6.«Algebra» atamasi qaysi O‘rta Osiyolik allomaning nomi bilan bog‘liq?

A) Al-Xorzmiy

B) Farobiy

C) Beruniy

D) Zamahshariy

7.Abu Rayhon Beruniy yashab ijod etgan davrni ko‘rsating?

A) 973-1048.

B) 980-1037

C) 999-1065

D) 780-847

8. Mashhur tarixchi Narshaxiyning qanday asarini bilasiz?

A) «Buxoro tarixi»

B) «Turt ulus tarixi»

C) «Jome ut-tavorix»

D) «Zafarnoma»

9. Xorazm Ma’mun Akademiyasida quyidagi allomalardan qaysilari tahsil olganlar?

A) Nizomulmulk, Abulqosim Firdavsiy.

B) Ahmad Fargoniy, al-Xorazmiy.

C) Ibn Sino, Abu Rayhon Beruniy.

D) Abu Nasr Farobiy, Mahmud qoshg‘ariy.

10. «Qubbat ul-islom» nomi bilan shuhrat topgan shaharni aniqlang?

A) Samarqand.

V) Urganch.

S) Damashq.

D) Buxoro.




Baholash mezonlari

Guruh “3 x 4”

texnologiyasi

Izoh

(aniqlik,

mantiqiylik)

Guruh faolligi

(qo‘shimchalar,

savollar)

Jami

ballar

Baholash

(1,2) (1,2) (0,6) (3,0)

1

2

3

6-mavzu Mo‘g‘ullar istilosi va zulmiga qarshi kurash. Jaloliddin Manguberdi – mard

va jasur ajdodimiz.


Vaqti – 2 soat Talabalar soni – 15 – 30 nafar



savollar

1. Mug‘ullar istilosi arafasida Xorazmshohlar davlatidagi

vaziyat. Mug‘ullar saltanatining vujudga kelishi. Uning

istilochilik yurishlari va oqibatlari.

2. Jaloliddin Manguberdi jasorati. Mo‘g‘ullar zulmiga

qarshi kurash.

3. Chig‘atoy ulusining tashkil topishi, uning ijtimoiy-

iqtisodiy hayoti.

4. XIII-XIV asrning birinchi yarmida o‘lkaning madaniy

hayoti.

O’quv mashg’ulotining maqsadi: Amir Temur boshchiligidagi saltanatning tashkil topishi.

Amir Temurning jahon tarixida tutgan o’rni va roli. Temuriylar davlatida ilm-fan adabiyot,

san’at, me’morchilik gullab yashnaganligini talabalar ongiga singdirish.

Pedagogik vazifalar: O’quv faoliyatining natijalari:

- Mavzu buyicha bilimlarni, tizimlashtirish,

mustahkamlash;

- Darslik bilan ishlash ko’nik-malarini hosil

qilish;

- Axborotlarni tahlil qilish va o’z fikrini

ifodalash ko’nikma-larini rivojlantirish.

Talaba:

- Mavzudagi asosiy tushunchalar,

markazlashgan davlat mazmun-mohiyatini

yorita oladi;

- Siyosiy, iqtsodiy-ijtimoiy, madaniy

sohalardagi islohotlarni tizimlay oladi va ular

orasidagi bog’liqlik va o’ziga xoslikni farqlay

oladi;

- Amir Temurning jahon tarixida tutgan o’rni

va roliga xolisona baho bera oladi.

O’qitish uslubi va texnikasi: Munozarali seminar, suhbat, aqliy hujum,

Rezyume texnologiyasi, Loyiha

texnologiyasi, Blits-so’rov.

O’qitish vositalari: Tarqatma materiallar, marker, doska

O’qitish shakli Jamoa, guruhlarda ishlash.

O’qitish shart-sharoitlari Proektor, kompyuter bilan jihozlangan va

guruhlarda ishlashga mo’ljallangan

auditoriya.

Seminar mashg’ulotining texnologik xaritasi

Bosqichlar

vaqti

Faoliyat mazmuni

O’qituvchi Talaba

1-bosqich

kirish

(10 minut)

1.1. Mavzuni maqsadi, rejadagi o’quv natijalarini e’lon


1.2. Seminar munozara tarzida o’tishini e’lon qiladi.

1.3. Mashg’ulotdagi kutilayotgan natija-larni ma’lum

qiladi.

1.4. Munozara qoidalarini eslatadi.

Mavzuni yozadilar

va savollarga javob

beradilar

2-bosqich

asosiy

(60 minut)

2.1. Talabalarning e’tiborini jalb etish uchun va bilim


o’tkazadi.

- Amir Temur haqida Prezidentimiz I.Karimov qanday

fikrlar bildirgan?

- Amir Temurning buyuk tarixiy xizmatlari nimada?

- “Temur tuzuklari”dagi harbiy sohaga tegishli

islohotlarni ayting?

- Amir Temurning jahon tarixida tutgan o’rni va roli

qanday?

2.2. “Rezyume”, “Loyixa” texnologiyalari, “Blits-

so’rov” va testlar vositasida talabalar ishini tashkil

etadi.

Har bir javobning mazmuniga va mantiqiyligiga

2.1. Eshitadilar va

javoblarni

tayyorlaydilar.

2.2. Talabalar sa-

vollarga o’z nuq-tai-


nuqtai nazarlarni tinglaydi va umumlashtiradi. Har bir

savol muhokamasi umumiy xulosa bilan tugaydi.

2.3. Talabalarning qo’shimcha savollariga javob

beradi.

nazarlarini

bildiradilar, qo’-

shimchalar qiladi-

lar va savollarga

javob beradilar

3-bosqich

yakuniy

(10 minut)

3.1. Seminar mashg’ulotini yakunlaydi, savollar

bo’yicha xulosalar chiqaradi, munozara


3.2. Mustaqil ish uchun vazifa beradi.

3.1. Eshitadilar,

xulosalarni yozib

oladilar.

3.2. Topshiriqni

yozib oladilar.

“Mo’g’ullar tomonidan O’rta Osiyoning bosib olinishi va uning oqibatlari” (“Rezyume

texnologiyasi”)

Siyosiy jihatdan Iqtisodiy jihatdan Madaniy (ma’naviy) jihatdan

Afzalligi Kamchiligi Afzalligi Kamchiligi Afzalligi Kamchiligi

Xulosa

“Loyiha texnologiyasi” (Proekt)

Mavzu: XIV – asrning 2-yarmida Movarounnahrdagi siyosiy ahvol va Amir Temur

Ushbu texnologiyaning sharti - guruhni mavzu paragraflar bo’yicha guruhlarga ajratish,

bunda tanlab olingan voqea va hodisalarning izchillik va ketma-ketligiga amal qilinishi, guruh

vakillari ham o’z namoyish etayotganlarida shu ketma-ketlikka amal qilishi lozim. Ularga

material bilan ishlash uchun beriladigan vaqt material hajmi va ta’lim muassasi turiga qarab

belgilanadi. SHuningdek, beriladigan vazifalar soni ham materialning bandlari bilan bog’liqdir.

1-bosqichda - guruhlarga vazifa beriladi. Guruh vakillari materialni olib, u bilan tanishadilar,

to’ldiradilar. (10 min.)

2-bosqichda - guruh vakillari voqea va hodisalar ketma-ketligiga qarab himoya etadilar. (10

min.) O’qituvchi har bir guruh namoyishini izohlashi zarur.

3-bosqichda - guruhlarga o’qituvchi tomonidan qo’shimcha manbalar, adabiyotlar ham

beriladiki, ulardan o’zlari tayyorlagan materialga oidlarini ajratib oladilar va yangi jumlalar

ustida ishlaydilar. (10)

1-guruh - Movarounnahrdagi feodal tarqoqlik

2-guruh - Amir Temur va uning hayoti haqida umumiy ma’lumotlar.

unga tavsifnoma.

3-guruh - Amir Temurning Movarounnahrni birlashtirish harakati.

4-guruh - Amir Temurning Samarqand sarbadorlari va Amir Husayn

bilan munosabatlari, uning buzilishi

Blits-so’rov: “Amir Temur markazlashgan davlat asoschisi”

Yakka

baho

Yakka

xato

Guruh

bahosi

Guruh

xatosi

To’g’ri

javob

Harakatlar mazmuni

1365 Amir Temur va Ilyosho’ja o’rtasidagi “Loy

jangi”

1388 Amir Temur Xorazmni uzil-kesil bo’ysundirdi

1355 Amir Temurning Amir Husayinning singlisi

O’ljoy Turkon og’aga uylanishi

1399 Amir Temurning Dehlini egallashi

1395 Amir Temur Terak daryosi bo’yidagi jangda

To’xtamishxonni tor-mor keltirdi

1336 Amir Temur tavalud topdi

1402 Amir Temur Anqara jangida Boyazid ustidan

g’alaba qozondi

1404 Amir Temur Samarqanddan Xitoy yurishini

boshladi

1370 Amir Temur Movarounnahr amiri deb e’lon

qilindi

1386-

1388

Amir Temurning Eronga qarshi uch yillik

yurishlari




Mavzu yuzasidan test savollari

Amir Temur va temuriylar davrida ilm-fan va madaniyat

Quyida keltirilgan ta’riflar qaysi shaxs va shaharlarga taalluqli ekanligini toping.

1. Amir Temur hayotlik davridayoq uning harbiy san’ati va davlat boshqarish uslubiga

bag’ishlangan maxsus asar yaratilib, u ____ nomi ostida shuhrat topadi.

2. Amir Temur o’z reja va maqsadlarini ro’yobga chiqarishda ko’proq mulkdorlar va harbiy

jangchilar orasida shuhrat topgan taqvodor ruxoniylar tabaqasi vakillariga suyanardi. U imom

____ ni o’zining piri deb hisoblaydi. Bu buyuk zot Temur qilich bilan nimani qo’lga kiritgan

bo’lsa, shularni toat ibodat, hamda fatvolar berib, mustahkamlab berishga harakat qiladi.

3. Sohibqiron Amir Temur ___ ga alohida e’tibor berib, uni O’rta Osiyoning ma’naviy

markaziga aylantirishga harakat qildi. SHu boisdan bu shahar «Qubbatul ilm val adab» unvoniga

ega bo’ldi.

4. Mirzo Ulug’bek farmoni bilan 1417 yilda ____ shahrida madrasa barpo qilinadi. Bu

madrasaning darvozasiga «Bilim olish har bir musulmon ayol va erkakning burchidir» degan

kalima o’yib yozib qo’yiladi.

5. Mirzo Ulug’bek tomonidan tashkil etilgan Rasadxonada zamondoshlari orasida «Aflotuni

zamon» deb nom olgan ___ ilmiy kuzatishlar va tadqiqotlar olib borgan.

6. Temuriylar davrida hattotlik san’ati yangi taraqqiyot bosqichiga ko’tarildi. Mashhur xattot ___

nasta’liq deb nomlangan yangi uslubdagi xatni kashf qiladi.

7. U XV asr tasviriy san’atining ulug’ nomoyondasidir. U musavvirlikda «Xirot maktabi» deb

nomlangan ijodiy uslubning asoschisi bo’ldi. Zomondoshlari tomonidan «Moniyi soniy» unvoni

bilan sharaflandi.

8. Mirzo Ulug’bek tomonidan tashkil etilgan Rasadxonada zamondoshlari o’rtasida «o’z

davrining Ptolomeyi» deb nom olgan ___ ilmiy kuzatishlar va tadqiqotlar olib borgan.

9. U hattotlik san’ati turlari haqida maxsus asar yozgan. SHarqda ___ «Kotiblar qiblasi» va

«Sulton ul-xattotin» nomlari bilan shuhrat topadi. Sulton Husayin Boyqaro qabr toshidagi bitik-

lavha ham uning tomonidan o’yib bitilgan.

10. XIV-XV asrlar O’rta Osiyo xalqlarining musiqa san’ati taraqqiyotida ham yangi mahsuldor

bosqich bo’ldi. Masalan, ___ «balujiy», «shodiyona», «tabriziy» va «usuli ravon» kuylarini ijod

qiladi.

Tanlash uchun javob variantlari:

1) Sultonali Mashhadiy 2) Sayyid Baraka 3) Buxoro 4) Ali Qushchi 5) «Temur

Tuzuklari» 6) Xurdaki Buxoriy 7) Kesh 8) Toshkent 9) «Zafarnoma» 10) Mirali Tabriziy

11) Ulug’bek 12) Samarqand, 13) Qozizoda Rumiy 14) Kamoliddin Behzod

Baholash mezonlari

Guruh Echim

(Resume,

Loyiha,

Blits)

Izoh

(aniqlik,

mantiqiylik)

Guruh faolligi

(qo‘shimchalar,

savollar)


(1) (0,5) (0,5) (2,0)

1

2

3

7-Mavzu Amir Temur va Temuriylar davrida ijtimoiy-iqtisodiy, siyosiy va madaniy hayot





savollar

1. Amir Temur buyuk davlat arbobi.

2. Temuriylar davrida ilm-fan va madaniyat. Mirzo

Ulug’bekning ilmiy maktabi.

3. Temuriylar davrida me’morchilik.

4. Badiiy adabiyot. Alisher Navoiy merosi.

O’quv mashg’ulotining maqsadi: Amir Temur boshchiligidagi saltanatning tashkil topishi. Amir

Temurning jahon tarixida tutgan o’rni va roli. Temuriylar davlatida ilm-fan adabiyot, san’at,

me’morchilik gullab yashnaganligini talabalar ongiga singdirish.

Pedagogik vazifalar: O’quv faoliyatining natijalari:


mustahkamlash;


qilish;



Talaba:

- Mavzudagi asosiy tushunchalar, markazlashgan

davlat mazmun-mohiyatini yorita oladi;

- Siyosiy, iqtsodiy-ijtimoiy, madaniy sohalardagi

islohotlarni tizimlay oladi va ular orasidagi

bog’liqlik va o’ziga xoslikni farqlay oladi;

- Amir Temurning jahon tarixida tutgan o’rni va

roliga xolisona baho bera oladi.

O’qitish uslubi va texnikasi: Munozarali seminar, suhbat, aqliy hujum,

Rezyume texnologiyasi, Loyiha texnologiyasi,

Blits-so’rov.

O’qitish vositalari: Tarqatma materiallar, marker, doska


O’qitish shart-sharoitlari Proektor, kompyuter bilan jihozlangan va

guruhlarda ishlashga mo’ljallangan auditoriya.

Seminar mashg’ulotining texnologik xaritasi

Bosqichlar

vaqti

Faoliyat mazmuni

O’qituvchi Talaba

1-bosqich

kirish

(10 minut)




Mavzuni yozadilar

va savollarga javob

beradilar


qiladi.1.4. Munozara qoidalarini eslatadi.

2-bosqich

asosiy

(60 minut)



o’tkazadi.- Amir Temur haqida Prezidentimiz

I.Karimov qanday fikrlar bildirgan?

- Amir Temurning buyuk tarixiy xizmatlari nimada?

- “Temur tuzuklari”dagi harbiy sohaga tegishli

islohotlarni ayting?

- Amir Temurning jahon tarixida tutgan o’rni va roli

qanday?

2.2. “Rezyume”, “Loyixa” texnologiyalari, “Blits-

so’rov” va testlar vositasida talabalar ishini tashkil

etadi.Har bir javobning mazmuniga va mantiqiyligiga


nuqtai nazarlarni tinglaydi va umumlashtiradi. Har bir

savol muhokamasi umumiy xulosa bilan tugaydi.

2.3. Talabalarning qo’shimcha savollariga javob

beradi.

2.1. Eshitadilar va

javoblarni

tayyorlaydilar.

2.2. Talabalar sa-


nazarlarini


shimchalar qiladi-

lar va savollarga

javob beradilar

3-bosqich

yakuniy

(10 minut)





3.1. Eshitadilar,

xulosalarni yozib

oladilar.

3.2. Topshiriqni

yozib oladilar.

“Mo’g’ullar tomonidan O’rta Osiyoning bosib olinishi va uning oqibatlari” (“Rezyume

texnologiyasi”)



Xulosa

“Loyiha texnologiyasi” (Proekt)

Mavzu: XIV – asrning 2-yarmida Movarounnahrdagi siyosiy ahvol va Amir Temur

Ushbu texnologiyaning sharti - guruhni mavzu paragraflar bo’yicha guruhlarga ajratish,

bunda tanlab olingan voqea va hodisalarning izchillik va ketma-ketligiga amal qilinishi, guruh

vakillari ham o’z namoyish etayotganlarida shu ketma-ketlikka amal qilishi lozim. Ularga

material bilan ishlash uchun beriladigan vaqt material hajmi va ta’lim muassasi turiga qarab

belgilanadi. SHuningdek, beriladigan vazifalar soni ham materialning bandlari bilan bog’liqdir.

1-bosqichda - guruhlarga vazifa beriladi. Guruh vakillari materialni olib, u bilan tanishadilar,

to’ldiradilar. (10 min.)

2-bosqichda - guruh vakillari voqea va hodisalar ketma-ketligiga qarab himoya etadilar. (10

min.) O’qituvchi har bir guruh namoyishini izohlashi zarur.

3-bosqichda - guruhlarga o’qituvchi tomonidan qo’shimcha manbalar, adabiyotlar ham

beriladiki, ulardan o’zlari tayyorlagan materialga oidlarini ajratib oladilar va yangi jumlalar

ustida ishlaydilar. (10)

1-guruh - Movarounnahrdagi feodal tarqoqlik

2-guruh - Amir Temur va uning hayoti haqida umumiy ma’lumotlar.

unga tavsifnoma.

3-guruh - Amir Temurning Movarounnahrni birlashtirish harakati.

4-guruh - Amir Temurning Samarqand sarbadorlari va Amir Husayn

bilan munosabatlari, uning buzilishi

Blits-so’rov: “Amir Temur markazlashgan davlat asoschisi”

Yakka

baho

Yakka

xato

Guruh

bahosi

Guruh

xatosi

To’g’ri

javob

Harakatlar mazmuni

1365 Amir Temur va Ilyosho’ja o’rtasidagi “Loy

jangi”

1388 Amir Temur Xorazmni uzil-kesil bo’ysundirdi

1355 Amir Temurning Amir Husayinning singlisi

O’ljoy Turkon og’aga uylanishi

1399 Amir Temurning Dehlini egallashi

1395 Amir Temur Terak daryosi bo’yidagi jangda

To’xtamishxonni tor-mor keltirdi

1336 Amir Temur tavalud topdi

1402 Amir Temur Anqara jangida Boyazid ustidan

g’alaba qozondi

1404 Amir Temur Samarqanddan Xitoy yurishini

boshladi

1370 Amir Temur Movarounnahr amiri deb e’lon

qilindi

1386-

1388

Amir Temurning Eronga qarshi uch yillik

yurishlari





Amir Temur va temuriylar davrida ilm-fan va madaniyat

Quyida keltirilgan ta’riflar qaysi shaxs va shaharlarga taalluqli ekanligini toping.

1. Amir Temur hayotlik davridayoq uning harbiy san’ati va davlat boshqarish uslubiga

bag’ishlangan maxsus asar yaratilib, u ____ nomi ostida shuhrat topadi.

2. Amir Temur o’z reja va maqsadlarini ro’yobga chiqarishda ko’proq mulkdorlar va harbiy

jangchilar orasida shuhrat topgan taqvodor ruxoniylar tabaqasi vakillariga suyanardi. U imom

____ ni o’zining piri deb hisoblaydi. Bu buyuk zot Temur qilich bilan nimani qo’lga kiritgan

bo’lsa, shularni toat ibodat, hamda fatvolar berib, mustahkamlab berishga harakat qiladi.

3. Sohibqiron Amir Temur ___ ga alohida e’tibor berib, uni O’rta Osiyoning ma’naviy

markaziga aylantirishga harakat qildi. SHu boisdan bu shahar «Qubbatul ilm val adab» unvoniga

ega bo’ldi.

4. Mirzo Ulug’bek farmoni bilan 1417 yilda ____ shahrida madrasa barpo qilinadi. Bu

madrasaning darvozasiga «Bilim olish har bir musulmon ayol va erkakning burchidir» degan

kalima o’yib yozib qo’yiladi.

5. Mirzo Ulug’bek tomonidan tashkil etilgan Rasadxonada zamondoshlari orasida «Aflotuni

zamon» deb nom olgan ___ ilmiy kuzatishlar va tadqiqotlar olib borgan.

6. Temuriylar davrida hattotlik san’ati yangi taraqqiyot bosqichiga ko’tarildi. Mashhur xattot ___

nasta’liq deb nomlangan yangi uslubdagi xatni kashf qiladi.

7. U XV asr tasviriy san’atining ulug’ nomoyondasidir. U musavvirlikda «Xirot maktabi» deb

nomlangan ijodiy uslubning asoschisi bo’ldi. Zomondoshlari tomonidan «Moniyi soniy» unvoni

bilan sharaflandi.

8. Mirzo Ulug’bek tomonidan tashkil etilgan Rasadxonada zamondoshlari o’rtasida «o’z

davrining Ptolomeyi» deb nom olgan ___ ilmiy kuzatishlar va tadqiqotlar olib borgan.

9. U hattotlik san’ati turlari haqida maxsus asar yozgan. SHarqda ___ «Kotiblar qiblasi» va

«Sulton ul-xattotin» nomlari bilan shuhrat topadi. Sulton Husayin Boyqaro qabr toshidagi bitik-

lavha ham uning tomonidan o’yib bitilgan.

10. XIV-XV asrlar O’rta Osiyo xalqlarining musiqa san’ati taraqqiyotida ham yangi mahsuldor

bosqich bo’ldi. Masalan, ___ «balujiy», «shodiyona», «tabriziy» va «usuli ravon» kuylarini ijod

qiladi.

Tanlash uchun javob variantlari:

1) Sultonali Mashhadiy 2) Sayyid Baraka 3) Buxoro 4) Ali Qushchi 5) «Temur

Tuzuklari» 6) Xurdaki Buxoriy 7) Kesh 8) Toshkent 9) «Zafarnoma» 10) Mirali Tabriziy

11) Ulug’bek 12) Samarqand, 13) Qozizoda Rumiy 14) Kamoliddin Behzod

Baholash mezonlari

Guruh Echim

(Resume,

Loyiha,

Izoh

(aniqlik,

mantiqiylik)

Guruh faolligi

(qo‘shimchalar,

savollar)


Blits)

(1) (0,5) (0,5) (2,0)

1

2

3

8-мavzu O‘rta Osiyo hududlarining xonliklarga bo‘linib ketishi, unig sabablari va

oqibatlari

Seminar mashg’ulotning o’qitish texnologiyasi


O’quv mashg’ulotining

shakli

Munozarali seminar

Amaliy mashg’ulotning

rejasi

1. Buxoro xonligi. Mang’itlar sulolasi davrida Buxoro amirligida

ijtimoiy-iqtisodiy hayot.

2. Xiva xonligining tashkil topishi. Ijtimoiy-iqtisodiy tuzum.

3. Qo’qon xonligining tashkil topishi.

4. Xonliklarning o’zaro munosabatlari hamda ichki ziddiyatlarining

keskinlashib borishi.

O’quv mashg’ulotining maqsadi: Mahaliy hukmdorlarning o’zboshimchalik, zulmkorligining

kuchayishi, ularning markazga bo’ysunmasligi, natijada siyosiy parokandalik va beqarorlik

jarayonlarini kuchayishi, xonliklardagi qoloqlik sabablarini ko’rsatish. Talabalarning ma’ruza

mashg’ulotida o’zlashtirgan bilimlarini chuqurlashtirish va mustahkamlash.

Pedagogik natijalari: O’quv faoliyatining natijalari:


mustahkamlash;


qilish;



Talaba:

- Mavzudagi asosiy tushunchalar, ijtimoiy-

siyosiy voqealar mazmun mohiyatini yorita

oladi;

- Siyosiy, iqtsodiy-ijtimoiy, madaniy sohalardagi

islohotlarni tizimlay oladi va ular orasidagi

bog’liqlik va o’ziga xoslikni farqlay oladi;

- Xonliklardagi o’zaro munosabatlarga xolisona

baho bera oladi.

O’qitish uslubi va texnikasi: Munozarali seminar, suhbat, aqliy hujum.

O’qitish vositalari: Ma’ruza matnlari, proektor, marker, skoch, jahon

va O’zbekiston Respub-likasi siyosiy xaritasi.


O’qitish shart-sharoitlari Proektor, kompyuter bilan jihozlan-gan va

guruhlarda ishlashga mo’ljallangan xona.

Seminar mashg’ulotning texnologik xaritasi

Bosqichlar vaqti Faoliyat mazmuni

O’qituvchi Talaba

1-bosqich kirish

(10 minut)





qiladi.


Mavzuni yozadilar

va savollarga

javob beradilar

2-bosqich asosiy

(60 minut)



o’tkazadi.

- Vatan deganda nimani tushunasiz?

- Temuriylarni SHayboniylardan yengili-shiga sababni

qanday izohlaysiz?

- Xonliklar vujudga kelishini oqibatlari nimada?

- Xonliklardagi qoloqlik sabablari nimada?

2.2. “T-SXEMA”, “Blits-so’rov” texnologiyalari va

test asosida talabalar munozarasini tashkil etadi.

Har bir javobning mazmuniga va mantiqiyligiga


nuqtai nazarlarni tinglaydi va umumlashtiradi.

2.1. Eshitadilar va

javoblarni

tayyorlaydilar.

2.2. Talabalar sa-

vollarga o’z nuq-

tai-nazarlarini


shimchalar qiladi-

lar va savollarga

javob beradilar

3-bosqich

yakuniy

(10 minut)





3.1. Eshitadilar,

xulosalarni yozib

oladilar.

3.2. Topshiriqni

yozib oladilar.

Blits-so’rov: “SHayboniylar sulolasi (1500-1601 y.y.) shajarasi”

Yakka

baho

Yakka

xato

Guruh

xatosi

Guruh

bahosi

To’g’ri

javob

Hukmdorlar

1561-1583 Iskandarxon

1539-1540 Abdullaxon I

1598-1599 Abdulo’min

1556-1561 Pirmuhammad I

1530-1533 Abu Saidxon

1500-1510 Muhammad SHayboniyxon

1533-1539 Ubaydullaxon

1583-1598 Abdullaxon II

1510-1530 Ko’chkinchixon

1540-1550 Abdullatif

1599-1601 Pirmuhammad II

1551-1556 Navro’z Ahmadxon

Ashtarxoniylar sulolasi (1601-1753 y.y.) shajarasi

Yakka

baho

Yakka

xato

Guruh

bahosi

Guruh

xatosi

To’g’ri

javob

Hukmdorlar

1645-1680 Abdulazizxon

1642-1645 Nodirmuhammadxon

1601-1605 Boqimuhammad

1747-1748 Abdulmo’min

1711-1747 Abulfayzxon

1605-1610 Valimuhammad

1680-1702 Subxonqulixon

1702-1711 Ubaydullaxon II

1611-1642 Imomqulixon

Buxoro Mang’itlar sulolasi (1753-1920 y.y.) shajarasi

Yakka

baho

Yakka

xato

Guruh

bahosi

Guruh

xatosi

To’g’ri javob Hukmdorlar

1885-1910 Abdulahad

1800-1826 Haydar

1758-1785 Doniyolbiy

1910-1920 Olimxon

1860-1885 Muzaffar

1753-1758 Muhammad Raximbiy

1785-1800 SHohmurod

1826-1860 Nasrullo

Xiva qo’ng’irotlar sulolasi (1770-1920 y.y) shajarasi

Yakka

baho

Yakka

xato

Guruh

bahosi

Guruh

xatosi


1864-1910 Muhammad Rahimxon II

1804-1806 Eltuzarxon

1825-1843 Olloqulixon

1918-1920 Said Abdulla

1856-1864 Sayid Muhammadxon

1910-1918 Isfandiyorxon

1770-1790 Muhammad Amin

1843-1846 Rahimqulixon

1790-1804 Avazxon

1855-1856 Abdullaxon

1846-1855 Muhammad Aminxon II

1806-1825 Muhammad Rahimxon I

Qo’qonda minglar sulolasi (1710-1875 y.y.) shajarasi

Yakka

baho

Yakka

xato

Guruh

bahosi

Guruh

xatosi


1709-1721 SHohruh

1763-1798 Norbo’ta

1845-1858 Xudoyorxon (1-marta)

1798-1810 Olimxon


1842-1844 SHeralixon

1863-1865 Sulton Sayidxon

1858-1862 Mallaxon

1762-1763 Sulaymon

1752-1753 Bobobek

1733-1750 Abdulkarim

1721-1733 Abduraxim


1810-1822 Umarxon

1822-1842 Muhammadalixon

“T - sxema” metodi

O’qituvchi: Talabalarga “Xonliklar davrida o’zbek davlatchiligi” mavzusidagi

matn tarqatiladi (ilova qilinadi).

- Matndan kelib chiqib, talabalarning mavzu yuzasidan fikrlarini quyidagi sxema

asosida tahlil qilishlarini so’raydi:

“Xonliklar davrida ijtimoiy-siyosiy parokandalik sabablari”

Ichki omillar Tashqi omillar:

- Topshiriq yakka tartibda bajarilishini ma’lum qilib, buning uchun 10 daqiqa

vaqt ajratadi;

- Vaqt tugagach talabalardan izohlarsiz o’z fikr-mulohazalarini o’qib

eshittirishlarini aytadi;

- Barcha xulosalar tinglangach, umumlashtiriladi va yakuniy xulosa

shakllantiriladi.

Talaba:

- Mavzuni diqqat bilan tinglaydi;

- Berilgan sxema asosida tushunchaga nisbatan o’zining mustaqil fikrini bildiradi;

- Reglamentga rioya qiladi.

Mavzu yuzasidan talabalar bilimini baholash uchun testlar

1.XVI asrda SHayboniylar davlatining poytaxti bo’lgan shaharlarni aniqlang

A) Samarqand va Marv V) Samarqand va Toshkent

S) Samarqand va Buxoro D) Buxoro va Qarshi

2.Sulolalar orasida qaysilari Ubaydullo ismli hukmdorlarga ega bo’lgan?

A) Mang’itlar va Temuriylar V) SHayboniylar va Ashtarxoniylar

S) CHingiziylar va Temuriylar D) Somoniylar va Tohiriylar

3.1747 yilda Buxoroni kimlar qamal qiladilar?

A) Qozoq sultonlari V) Xiva xonlari

S) Ko’chmanchi Qalmoqlar D) Eroniy qizilboshlar

4.XVII asr boshlarida o’z o’g’illari tomonidan qatl etilgan hukmdorni toping

A) Ubaydulloxon V) SHohniyoz

S) Arab Muhammad D) Mirzo Ulug’bek

5.Qo’qon xonligi qaysi yillarda mustaqil xonlik sifatida mavjud edi?

A) 1705-1876 yillarda V) 1708-1875 yillarda

S) 1711-1874 yillarda D) 1710-1876 yillarda

6.O’rta Osiyo xonliklari davrida madrasa, masjid va diniy jamoa yerlari qanday atalgan?

A) Vaqf yerlari V) Amlok yerlari

S) Mulk yerlari D) Suyurg’ol yerlari

7.Buxoro Amirligida mang’itlar sulolasi...

A) XVIII asrning boshlaridan XIX asrning 80-yillarigacha hukmronlik qildi

V) XVIII asrdan-XIX asrning oxirigacha hukmronlik qildi

S) XVIII asrning boshlaridan XIX asrning 60-yillarigacha hukmronlik qildi

D) XVIII asrning o’rtalaridan 1920 yilgacha hukmronlik qildi

8.Qaysi Buxoro aimri «qassob amir» degan nom olgan edi?

A) SHohmurod V) Muzaffar

S) Haydar D) Nasrullo

9.Ashtarxoniylar kimlarning avlodi sanalgan?

A) Temuriylarning V) Buxoro sadrlarining

S) Sayyidlarning D) CHingiziylarning

10.Ashtarxoniylar davlatida taxtning vorisi bo’lajak xon qaysi viloyatga noib qilib

tayinlangan?

A) Balxga V) Qarshiga S) Keshga D) Samarqandga

11.Xalq orasida «amiri ma’sum» (begunoh amir) nomi bilan mashhur bo’lgan hukmdorni toping

A) SHayboniyxon V) Nasrullo

S) Umarxon D) SHohmurod

12.Qo’qon taxtiga 3 marta qayta-qayta chiqqan xonni toping.

A) Xudoyorxon V) Mallaxon

S) SHeralixon D) Muhammad Ali

13.Zahiriddin Muhammad Bobur yashab faoliyat ko’rsatgan yillarni toping.

A) 1483-1526 V) 1483-1530

S) 1780-1541 D) 1473-1525

14.SHayboniylar sulolasiga mansub xonni toping

A) Abulg’ozixon V) SHohmurod

S) Abdullaxon D) Arabmuhammadxon

15.Buxoro xonligi qachondan boshlab Buxoro amirligi deb atala boshlangan?

A) XVII asrning 60-yillaridan V) XVII asrning 80-yillaridan

S) XVIII asrning 20-yillaridan D) XVIII asrning 50-yillaridan

16.Mashxur o’zbek shoirasi Nodirabegim kim tomonidan o’ldirilgan edi?

A) Haydar V) Nasrullo

S) Umarxon D) Xudoyorxon

17.Xonliklar davrida amal qilgan yer o’lchov birligini toping.

A) Rabot V) Farsax S) Tanob D) Bayt Ye) Begor

18.Sardoba nima?

A) gumbazli savdo inshooti

V) g’ishtdan qurilgan ko’prik

S) daryoga qurilgan damba (to’g’on)

D) suv saqlanadigan gumbazsimon inshoot

19.Mashhur Mir Arab madrasasi qaysi shaharda joylashgan?

A) Toshkentda S) Samarqandda V) Buxoroda D) Xivada

20.Xivani xonligini o’z himoyasiga olishni so’rab

Peterburgga elchisini jo’natgan Xiva xoni kim edi?

A) Arab Muhammadxon V) Elbarsxon

S) Abulg’ozixon D) SHohniyoz




Baholash mezonlari

Guruh Blits, T-

sxema

Izoh

(aniqlik,

Guruh faolligi

(qo‘shimchalar,

Jami

ballar

Baholash

mantiqiylik) savollar)

(1,2) (1,2) (0,6) (3,0)

1

2

3

9- mavzu O‘zbek xonliklarining Rossiya impiriyasi tomonidan bosib olinishi.

Mustamlakachilik zulmiga qarshi milliy-ozodlik harakati. Jadidchilik.


Vaqti – 2 soat Talabalar soni – 15–30 nafar

O’quv

mashg’ulotining

shakli

Munozarali seminar

Seminar

mashg’ulotining rejasi

1. O’rta Osiyo xonliklarining podsho Rossiyasi tomonidan bosib olinishi

va Turkiston general-gubernatorining tashkil topishi.

2. Podsho Rossiyasining o’lkada yuritgan mustamlakachilik siyosati va

ma’muriy boshqaruv tizimi.

3. Podsho Rossiyasi hukmronligiga qarshi xalq qo’zg’olonlari.

4. Turkistonda jadidchilik harakati.

O’quv mashg’ulotining maqsadi: Podsho Rossiyasining istilochilik yurishlari,

mustamlakachiliksiyosati va Turkiston xalqlarining mustamlakachilik zulmiga qarshi olib

borgan xalq-ozodlik harakatlari yuzasidan ma’ruza mashg’ulotida o’zlashtirgan bilimlarni



- Mavzu buyicha bilimlarni,


- Darslik bilan ishlash ko’nikmalarini

hosil qilish;

- Axborotlarni tahlil qilish va o’z

fikrini ifodalash ko’nikmalarini

rivojlantirish.

Talaba:

-Mavzudagi asosiy tushunchalarni, podsho Rossiyasi

istilosi sababini, maqsadlarini yorita oladi.

-Podsho Rossiyasi tomonidan yubоrilgan elchilar, ular

orqali xonliklar haqida ma’lumotlar yig’ili, birin-ketin

xonliklani bosib olib, o’z vassaliga aylantirganini

o’zlashtiradi.

-O’lka iqtisodiyotini chorizm mafaatlariga

bo’sundirilganini va mahalliy aholini ularga qarshi

olib borgan kurashini bilib oladi. Rossiya istilosi

davridagi siyosiy vaziyatga xolisona baho bera oladi.


O’qitish vositalari: Ma’ruza matnlari, proektor, marker, skoch, doska,

mavzuga oid Turkiston xaritasi.


O’qitish shart-sharoitlari Proektor, kompyuter bilan jihozlangan va guruhlarda

ishlashga mo’ljallangan xona.

Seminar mashg’ulotining taxnologik xaritasi

Bosqichlar

vaqti

Faoliyat mazmuni

O’qituvchi Talaba

1-bosqich.

Kirish.

(10 minut.)

1-1. mavzuni, maqsadi, rejadagi o’quv natijalarini


asoslaydi.

1-2. Seminar munozara tarzida o’tishini e’lon

qiladi.

1-3. mashg’ulotdan kutilayotgan natijalarni

ma’lum qiladi.

1-4. munozara qoidalarini eslatadi.

Mavzuni yozadilar va

savollarga javob beradilar.

2-bosqich.

Asosiy.

(60 minut.)

2-1. Talabalarning e’tiborini jalb etish va bilim

darajalarini aniqlash uchun tezkor savol javoblar

o’tkazadi.

-Podsho Rossiyasi O’rta Osiyoni bosib

olishdek orzusiga erishishiga nima sabab bo’ldi?

-Rossiyaning istilochilik harakatidan ko’zlagan

maqsadi nima edi?.

-Mustamlaka boshqaruv tizimi nima?.

-CHorizmning ko’chirish siyosati, uning asoratli

oqibatlari.

-Mustamlakachi mamurlarning o’lka xalqlari

ma’naviy-madaniy hayotiga qanday ta’siri bo’di?.

2-2. “Rezyume”, “Muammo” texnologiyalari va

test so’rovi orqali talabalar munozarasini tashkil

etadi. Har bir javobning mazmuniga va

mantiqiyligiga e’tibor beradi. Savollar berishni

taklif etadi, turli nuqtai – nazarlarni tinglaydi va

umumlashtiradi.

2-3. Talabalarning qo’shimcha savollariga javob

beradilar.

2-1. Eshitadilar va

javoblarni tayyorlaydilar.

2-2. Talabalar savollarga

o’z nuqtai-nazarlarini

bildiradilar, qo’shimchalar

qiladilar va savollarga

javob beradilar.

3-bosqich

Yakuniy.

(10 minut.)

3-1. Seminar mashg’ulotini yakunlaydi, savollar

bo’yicha xulosachiqaradi, munozara

ishtirokchilarini bahlaydi.

3-2. Mustaqil ish uchun vazifa beradi.

3-1. Eshitadilar,

xulosalani yozib oladilar.

3-2. Topshiriqlarni yozib

oladilar.

“Rezyume” texnologiyasi

“Turkistonda Chor Rossiyasi mustamlakachiligi va uning oqibatlari”



Xulosa

“Blits-so’rov”: Turkistonda Rossiya istilosi va uning bosqichlari.

Guru

h

bah

osi

G

uru

h

xat

osi

To’g

’ri

javob

Yak

ka

xat

o

Yak

ka

bah

o

Tarixiy voqealar

Tarixiy

voqealar

sanasi

Graf Perovskiyning Xivaga muvaffaqiyatsiz

harbiy yurishlari

1839

Perovskiy qo’mondonligidagi rus qo’shinlari

Oqmachit qal’asini egalladilar

1853

Polkovnik CHernyaev qo’shini Qo’qon

xonligining Avliyoota (Jambul) qal’asini

egalladi

1864

Polkovnik Veryovkin qo’shini Turkiston

(Yassi) shahrini zabt etdi

1864

Toshkent shaxri rus qo’shinlari tomonidan

egallandi

1865

Rus qo’shinlari Jizzax, Xo’jand va O’ratepa

shaharlarini egalladilar

1866

General Romanovskiy Erjar yonidagi jangda

Buxoro amiri qo’shinlarini tor-mor keltirdi

1866

Samarqand shahri rus qo’shinlari tomonidan

egallandi

1868

Zirabuloq jangida amir Muzaffar qo’shini

Kaufman tomonidan mag’lubiyatga uchratildi

1868

SHahrisabz va Katob qal’asi ruslar tomonidan

egallandi

1870

Xiva xonligi va uning poytaxti Xiva shahri

ruslar tomonidan zabt etildi

1873

Farg’ona vodiysi Rus qo’shinlari tomonibng

zabt etilib, Qo’qon xonligi tugatildi

1876

Turkman qabilalarining bo’ysundirilishi bilan

Rossiyaning O’rta Osiyodagi harbiy

harakatlari yakunlandi

1885

“Muammo” texnologiyasi: Turkistonda Rossiya istilosi

Muammoning turi Muammoning kelib chiqish

sabablari

Muammoni yechish yo’llari,

sizning harakatingiz

Qo’qon xonligining harbiy

mag’lubiyati


sabablari



Buxoro amirligining taslim

bo’lishi


sabablari



Xiva xonligi mag’lubiyati

“Blits-so’rov”: Turkistonda mustamlakachilikka qarshi xalq qo’zg’olonlari

Guru

h

bah

osi

Guru

h

xat

osi

To’g

’ri

javob

Yak

ka

xat

o

Yak

ka

bah

o

Qo’zg’olonlar

Sanasi

8 Turkistonda mardikorlikka qarshi xalq

qo’zg’olonlari bo’lib o’tdi

1916

3

Farg’onada Abdurahmon Oftobachi qo’shini

bilan Skobelevning jazo qo’shini o’rtasida

qattiq jang bo’lib, qo’zg’olonchilar tor-mor

etildi

1876

1

Samarqandda mustamlakachilarga qarshi

qo’zg’olon va uning ayovsiz bostirilishi

1868

5 Toshkentda “Vabo isyoni” 1892

2 Farg’onada Qo’qon xoni Xudoyorxon va rus

bosqinchilariga qarshi Po’latxon qo’zg’oloni

boshlandi

1873

7 Toshkentda sapyorlar qo’zg’oloni bo’lib o’tdi 1912

4 Mustamlakachilarga qarshi O’sh va

Namanganda dehqonlar harakati boshlandi

1882

6 Andijonda Dukchi Eshon qo’zg’oloni bo’lib

o’tdi

1898

Mavzuga oid testlar

1.1853 yilda CHor Rossiyasi qo’shinlari ... qal’asini egalladilar

A) Jambul V) Oqmachit S) Turkiston D) Raim

2.1864 yilda Rus qo’shinlari Qo’qon xonligiga qarashli qaysi shaharlarni egallaydilar?

A) Turkiston va CHimkentni V) Avliyoota va Pishpakni

S) Pishpak va Raimni D) Toshkent va Turkistonni

3.CHor Rossiyasi qo’shinlari ... yilda Toshkentni egallaydilar

A) 1866 V) 1863 S) 1867 D) 1865

4.Buxoro amirligi bilan Rossiya o’rtasida shartnoma qachon imzolanadi?

A) 1867 yilda V) 1873 yilda S) 1886 yilda D) 1868 yilda

5.1867 yilda ...

A) Xiva xonligi Rossiyaga bo’ysundirildi

V) Toshkent shahri egallandi

S) Turkiston general gubernatorligi tashkil etildi

D) Qo’qon xonligida Xudoyorxonga qarshi Po’latxon qo’zg’oloni boshlandi

6.1866 yilda CHor Rossiyasi qo’shinlari qaysi shaharlarni bosib oladilar?

A) Jizzax, O’ratepa, Xo’jand V) O’ratepa, Samarqand, Jizzax

S) Xo’jand, Jizzax, Buxoro D) O’ratepa, Toshkent, Xo’jand

7.1873 yilda ...

A) Xiva xonligi Rossiyaga bo’ysundirildi



D) Buxoro xonligida Xudoyorxonga qarshi Po’latxon qo’zg’oloni boshlandi

8.Hozirgi Turkmaniston yerlari qachon Rossiya tomonidan egallanadi?

A) 1879 yilda V) 1873 yilda

S) 1881 yilda D) 1885 yilda

9.Turkiston o’lkasini boshqarish yuzasidan “Vaqtli Nizom loyixasi” qachon qabul qilinadi?



10.1892 yilda ...

A) Andijon qo’zg’oloni bo’lib o’tdi

V) Toshkentda “Vabo isyoni” bo’ldi

S) Po’latxon qo’zg’oloni boshlandi

D) Turkistonda birinchi temir yo’l qurildi

11.Dukchi Eshon qo’zg’oloni qaysi hududda bo’lib o’tgan edi?

A) Toshkentda V) Samarqandda S) Andijonda D) Buxoroda

12.1873-1876 yillarda ...



S) Po’latxon qo’zg’oloni bo’ldi


13.1898 yilda ...





14.Po’latxon qo’zg’oloni kimga qarshi qaratilgan edi?

A) Amir Nasrullo va Qo’qon xonligiga

V) Xudoyorxon va mustamlakachilikka

S) Xiva xonligi va Buxoro amirligiga

D) Rossiya mustamlakachiligi va Buxoro amirligiga

15.Turkiston General gubernatorligi tarkibiga kiritilgan viloyatlarni toping

A) Yettisuv, Andijon, Farg’ona, Samarqand, Amudaryo

V) Yettisuv, Sirdaryo, Farg’ona, Samarqand, Kaspiyorti

S) Sirdaryo, Farg’ona, Amudaryo, Zakavkaze, Kaspiyorti

D) Sirdaryo, Yettisuv, Qashqadaryo, Xo’jand, Kaspiyorti

16.1881 yilda ...

A) Turkistonda birinchi temir yo’l qurildi



D) Turkistonda dastlabki rus qishlog’i tashkil etildi

17.Turkiston General gubernatorligiga qarashli Yettisuv viloyatining markazi qaysi

shahar edi?

A) Toshkent V) Verniy S) Skobelev D) Petro-Aleksandrovsk

18.Quyidagi qaysi voqea boshqalariga nisbatan keyinroq sodir bo’lgan?





19.Qaysi voqea boshqalariga nisbatan oldin sodir bo’lgan?

A) Buxoro amirligi Rossiyaga tobe etildi

V) Xiva xonligi Rossiyaga tobe etildi

S) Turkiston General gubernatorligi tashkil etildi

D) Turkistonda dastlabki rus qishlog’i tashkil etildi

20.Tarixiy xato berilgan javobni toping.

A) 1898 yilda Andijon qo’zg’oloni bo’lib o’tdi

V) 1892 yilda Toshkentda “Vabo isyoni” bo’ldi

S) 1876 yilda Po’latxon qo’zg’oloni boshlandi

D) 1881 yilda Turkistonda birinchi temir yo’l qurildi




Baholash mezonlari

Guruh Rezyume,

Blits,

Muammo

Izoh

(aniqlik,

mantiqiylik)

Guruh faolligi

(qo‘shimchalar,

savollar)

Jami

ballar

Baholash

(1,2) (1,2) (0,6) (3,0)

1

2

3

10-mavzu Turkistonda mustabid sovet hokimiyatining o‘rnatilishi. Sovet

hokimiyatining O‘zbekistonda amalga oshirgan ijtimoiy-siyosiy,

iqtisodiy tadbirlarining mustamlakachilik mohiyati. (1917-1989yy.)

Amaliy mashg’ulotning o’qitish texnologiyasi



Amaliy mashg’ulotning rejasi 1. Turkistonning ijtimoiy-siyosiy uyg’onishi (1917 yil

bahor-kuz voqealari).

2.1917 yil oktyabr davlat to’ntarishi. O’lkada

bolsheviklar hokimiyatining o’rnatilishi.

3.Turkiston muxtoriyati – o’zbek davlatchiligida

yangi bosqich.

3. Istiqlolchilik harakati va uning mag’lubiyatga

uchrash sabablari.

O’quv mashg’ulotining maqsadi: Turkistonda XX asrning birinchi choragida ro’y bergan

ijtimoiy-siyosiy jarayonlar yuzasidan ma’ruza mashg’ulotida o’zlashtirilgan bilimlarni




mustahkamlash;


qilish;




Talaba:

-mavzudagi asosiy tushunchalar, izohlar

mazmun-mohiyatini yorita oladi;

-Rossiyada 1917 yil ro’y bergan siyosiy

o’zgarishlar mazmun-mohiyatini tushunib

yetadi;

-O’lkada Muvaqqat hukumat va bolsheviklar

yuritgan g’ayrimilliy siyosat mohiyatini tahlil

qila oladi;

-Turkiston muxtoriyati va uning qonga

botirilishi bo’yicha xolisona xulosalar chiqaradi;

-Bosmachilik harakati va Istiqlolchilik harakati

yuzasidan ma’lum tushuncha va tasavvurlarga

ega bo’ladi


O’qitish vositalari marker, skoch, doska, mavzuga oid tarixiy

xaritalar.


O’qitish sharoitlari Proektor, kompyuter bilan jahozlangan va

guruhlarda ishlashga mo’ljallangan auditoriya

Amaliy mashg’ulotning texnologik xaritasi

Bosqichlar

vaqti

Faoliyat mazmuni

o’qituvchi talaba

1-bosqich

Kirish

(10 min.)





Mavzuni yozadilar

va savollarga javob

beradilar

«Tushunchalar tahlili» uslubidagi tarqatma metarial.


Birinchi jahon urushi

Mardikorlikka olish

Muvaqqat hukumat

Rossiyada burjua inqilobi

Bolsheviklar

Mensheviklar

Oktyabr davlat to’ntarishi

Turkiston Muxtoriyati

Bosmachilik harakati

qiladi.


2-bosqich.

Asosiy

(60 min.)



o’tkazadi:

2.2. “Tushunchalar tahlili”, “Rezyume”, “FSMU”

texnologiyalari orqali talabalar munozarasini tashkil

etadi.

-Turli nuqtai-nazarlarni tinglaydi va umumlashtiradi.

Har bir savol muhakamasi umumiy xulosa bilan

tugaydi.

-Mavzu yuzasidan test sinovlari o’tkazadi


2.1.Eshitadilar va

javoblarni

tayyorlaydilar

2.2.Talabalar

savollarga o’z

nuqtai-nazarlarini

bildiradilar,

qo’shimchalar

qiladilar va

savollarga javob

beradilar.

3-bosqich

Yakuniy

(10 min.)



baholaydi.


3.1.Eshitadilar.

Xulosalarni yozib

oladilar.

3.2.Topshiriqni

yozib oladilar.

Istiqlolchilik harakati

TASSR

XXSR va BXSR

FSMU texnologiyasi

Savol varag‘i №1

Turkistonda Sovet hokimiyatining o‘rnatilishi oldini olish

mumkinmidi?

(F) – Fikringizni bayon eting.

(S) – Fikringiz bayoniga biron sabab ko‘rsating.

(M) – Ko‘rsatilgan sababni tushuntiruvchi misol keltiring.

(U) – Fikringizni umumlashtiring.


Turkiston muxtoriyati jahon tarixida eng qisqa vaqt yashagan davlat

hisoblanadi. Sizningcha nega shunday bo‘ldi?






Istiqlolchilik harakati nima uchun mag‘lubiyatga uchradi?





“Rezyume” texnologiyasi

Turkistonda sovet (bolsheviklar) hokimiyatining o’rnatilishi va uning oqibatlari


Yutug’i Kamchiligi Yutug’i Kamchiligi Yutug’i Kamchiligi

Xulosa

Mavzu yuzasidan test savollari.

1.Rossiyada fevral burjua inqilobi qachon sodir bo’lgan edi?


2.Birinchi jahon urushi bo’lib o’tgan sanani toping

A) 1916-1919 yillar V) 1914-1918 yillar

S) 1915-1917 yillar D) 1917-1919 yillar

3.Rus burjua inqilobidan so’ng ... Turkistonda milliy uyg’onish va demokratiya uchun siyosiy

kurashning yangi bosqichi boshlandi.


Sizningcha, nima uchun Turkiston xo‘jaligi aynan 1917-1924 yillarda

chuqur inqiroz xolatiga tushib qolgan edi?





A) 1919 yilning boshidan V) 1915 yilning kuzidan

S) 1917 yilning bahoridan D) 1914 yilning oxiridan

4.Turkiston General-gubernatorligi mavjud bo’lgan davrni aniqlang.

A) 1867-1917 yillar V) 1865-1914 yillar

S) 1886-1918 yillar D) 1853-1916 yillar

5.Qaysi voqea nisbatan oldin sodir bo’lgan?

A) Turkiston muxtoriyati tashkil etilishi

V) Birinchi jahon urushining tugashi

S) Rossiyada bolsheviklar davlat to’ntarishi

D) Istiqlolchilik harakatining boshlanishi

6.Qaysi voqea nisbatan kechroq sodir bo’lgan?

A) Rossiyada bolsheviklar davlat to’ntarishi

V) Istiqlolchilik harakatining boshlanishi

S) Turkiston muxtoriyati tashkil etilishi

D) Birinchi jahon urushining tugashi

7.Turkiston Muxtoriyati mavjud bo’lgan davrni aniqlang

A) 1918 yil dekabr-1919 yil mart V) 1917 yil noyabr-1918 yil fevral

S) 1916 yil noyabr-1917 yil fevral D) 1915 yil dekabr-1916 yil mart

8.Turkistonda sovet hokimiyatiga qarshi qurolli harakat – Istiqlolchilik harakati ...

boshlandi.

A) 1917 yil kuzida V) 1916 yil bahorida

S) 1919 yil yozida D) 1918 yil bahorida

9.Quyidagi shaxslardan qaysi biri Istiqlolchilik harakatining yo’lboshchilaridan

hisoblanmaydi?

A) SHermuhammadbek V) Madaminbek S) Ibrohimbek D) Mulla Alimqul

10.Turkiston Avtonom Sovet Respublikasi qachon tashkil etiladi?

A) 1917 yil aprelda V) 1918 yil aprelda S) 1916 yil martda D) 1920 yil martda

11.Qaysi javobda tarixiy xatolik mavjud?

A) 1919 yil martda Turkiston muxtoriyati qizil askarlar tomonidan tugatildi

V) 1917 yil oktyabrda bolsheviklar Rossiyada davlat to’ntarishini amalga oshirdilar

S) 1917 yil oktyabrda Rossiyada Muvaqqat hukumat ag’darildi

D) 1917 yil sentyabrda Rossiya Respublika deb e’lon qilindi

12.Turkiston Muxtoriyatining birinchi rahbari kim edi?

A) Turar Risqulov V) Mustafo CHo’qaev

S) Muhammadjon Tanishboev D) Ubaydullo Xo’jaev

13.1917 yil 6 dekabrda Toshkentda qanday voqea sodir bo’ldi?

A) Turkiston masalasi bilan shug’ullanuvchi maxsus komissiya tuzildi

V) Turkiston XKS Muxtoriyatni yo’q qilish uchun harakat boshladi

S) Tinch namoyishlar XKS qo’shinlari tomonidan o’qqa tutildi

D) Turkiston Muxtoriyatini qo’llab quvvatlovchi 60 000 kishilik musulmonlar mitingi bo’ldi

14.Turkistonning qaysi viloyatida dastlab sovet hokimiyatiga qarshi qurolli kurash –

istiqlolchilik harakati boshlanadi?

A) Toshkentda V) Farg’onada S) Samarqandda D) Zarafshon vohasida

15.1918 yildagi Qiziltepa bitimi kimlar tomonidan imzolangan edi?

A) Kaufman va Xudoyorxon V) Skobelev va Po’latxon

S) Kolesov va amir Olimxon D) Frunze va amir Muzaffar

16.Turkiston o’lkasi sovet organlari «Turkiston Muxtoriyati»ga qanday munosabatda

bo’ldilar?

A) Muxtor hukumatni dastlabki kunlardanoq tan olib uni inqilobiy hukumat deb

baholadilar

V) Muxtor hukumatni tan olmadilar va uni monarxiya deb baholadilar

S) Muxtor hukumatni dastlabki kunlardayoq tan olmasdan uni burjua hukumati deb

baholadilar

D) Muxtoriyatni qo’llab quvvatladilar

17.Buxoro va Xiva xonliklari qachon tugatiladi?

A) 1919 va 1920 yillarda V) 1919 va 1921 yillarda

S) 1920 va 1922 yillarda D) 1920 yilda

18.Turkiston Muxtoriyatining markazi qaysi shahar qilib belgilanadi?

A) Qo’qon V) Samarqand S) Toshkent D) Buxoro

19.Rossiyada Muvaqqat hukumat qachon tuziladi?

A) 1917 yil martda V) 1918 yil aprelda S) 1916 yil martda D) 1920 yil mayda

20.Xorazmdagi Istiqlolchilik harakatining yo’lboshchisini toping

A) Madaminbek V) Ibrohimbek S) Mulla Alimqul D) Junayidxon




Baholash mezonlari

Guruh FSMU,

Rezyume

Izoh

(aniqlik,

mantiqiylik)

Guruh faolligi

(qo‘shimchalar,

savollar)

Jami

ballar

Baholash

(0,8) (0,6) (0,6) (2,0)

1

2

3

11-mavzu Oʻzbekiston mustaqillikka erishish yo‘lida (1989-1991yy.)




Seminar mashg’ulotining rejasi 1.I.A.Karimov – O‘zbekiston mustaqilligini asoschisi va

yetakchisi

2.Davlat mustaqilligi huquqiy asoslarining yaratilishi

3.O‘zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi

O’quv mashg’ulotining maqsadi: Sovetlar davrida O’zbekistonda yurigizilgan g’ayriinsoniy

ijtimoiy-iqtisodiy siyosat va uning salbiy oqibatlari yuzasidan talabalarning ma’ruza

mashg’ulotida o’zlashtirilgan bilimlarni mustahkamlash va chuqurlashtirish.





hosil qilish;




Talaba:



-Totalitar boshqaruv, ma’muriy buruqbozlik

tizimi bo’yicha ma’lumotga ega bo’ladi;

-Sotsializm va kommunistik jamiyat g’oyalarning

oxiri sarob g’oyalar ekanligini tushunib yetadi;

-Sevetlar davrida yurgizilgan siyosatning

shovvinistik ruhda ekanligi va g’ayriinsoniyligini

anglab yetadi;

-O’zbekistonda o’tkazilgan qatag’on siyosatidan

ko’zlangan maqsadlarning tub mohiyati xususida

tushunchaga ega bo’ladi.


O’qitish vositalari proektor, tarqatma materiallar, marker, doska,

mavzuga oid suratlar.




Seminar mashg‘ulotlarining texnologik xaritasi

Bosqichlar

vaqti

Faoliyat mazmuni

o’qituvchi talaba

1-bosqich

Kirish

(10 min.)



asoslaydi.

1.2.Seminar munozara tarzida o’tishini e’lon

qiladi

1.3.Mashg’ulotidan kutilayotgan natijalarni

ma’lum qiladi.


Mavzuni yozadilar va

savollarga javob

beradilar

2-bosqich.

Asosiy

(60 min.)



o’tkazadi:

2.2.Mavzuga oid tushunchalar talabalarga havola

etiladi. Olingan bilim-ko’nikmalar “Tushunchalar

tahlili”, “Muammo” texnologiyalari asosida tahlil

qilinadi. Har bir javobning mazmuniga va

mantiqiyligiga e’tibor beradi.

-Mavzuga oid test so’rovi o’tkaziladi

2.1.Eshitadilar va

javoblarni tayyorlaydilar

2.2.Talabalar savollarga

o’z nuqtai-nazarlarini

bildiradilar,

qo’shimchalar qiladilar

va savollarga javob

beradilar.

2.3.Talabalarning qo’shimcha savollariga javob

beradi.

3-bosqich

Yakuniy

(10 min.)





3.1.Eshitadilar.

Xulosalarni yozib

oladilar.

3.2.Topshiriqni yozib

oladilar.


O’zbekiston qaramlik (1918-1990) yillarida.

(asosiy tushunchalar va atamalar)

RSFSR. (Rossiya Sovet Federativ Sotsialistik Respublikasi). 1917 yil oktyabrda

V.I.Lenin boshchiligida Bolsheviklar tomonidan davlat to’ntarishi o’tkazilgach Rossiya

Imperiyasi (1721-1917) tugatilib uning o’rnida RSFSR tashkil etildi. Rossiya davlatining bu

rasmiy nomi 1917 yildan 1991 yilgacha amalda bo’ldi. 1991 yildan Rossiya Federatsiyasi (RF)

deb yuritilmoqda.

SSSR. (Soyuz Sovetskix Sotsialisticheskix Respublik). Jahon siyosiy xaritasida bu nom

1922 yil 30 dekabrda paydo bo’lib, RSFSR, UkSSR (Ukraina), BSSR (Belorussiya) va ZSFSR

(Zakavkaze Sotsialistik Federativ Sovet Respublikasi) larning ittifoqi sifatida tashkil etiladi.

Keyingi yillarda uning tarkibiga birin-ketin qator «ittifoqchi» sovet respublikalari karitiladi.

O’zSSR 1925 yil mayda ittifoq tarkibiga qabul qilinadi. 1940 yilga kelganda uning tarkibidagi

respublikalar soni 15 taga yetadi. Zo’ravonlikka asoslangan bu sun’iy davlat juda qisqa umir

ko’rib 1991 yilga kelib parchalanib ketdi

Sotsializm (lot. socialis – ijtimoiy) –xususiy mulkni ijtimoiy (umumiy) mulkka aylantirish

orqali erkinlik va tenglikka, baxt va farovonlikka erishish mumkin deb hisoblovchi ta’limot.

Sotsializm tarafdorlari ana shu yo’l bilan qurilgan ijtimoiy tuzumni ideal (barchaga manzur,

oqilona) jamiyat deb hisoblaganlar. Sotsializmda inson xususiy mulkdan tamomila ajratiladi.

Oqibatda inson o’z individual xususiyatlaridan ham mahrum etiladi. U “omma”ga aylanib, o’z

“meni”ni ham yo’qotadi. Jamiyatda zo’ravonlik, tobelik kuchayadi.

XX asrning 20-30 yillarida SSSRda, ikkinchi jahon urushidan keyin SHarqiy Yevropaning

barcha mamlakatlarida, shuningdek, Osiyoning ba’zi mamlakatlarida sotsializm tuzumi

o’rnatildi. Sotsializm to’g’risidagi tasavvurlar dunyoning muayyan qismiga yoyildi. Sotsializm

qurilishi e’lon qilingan mamlakatlarning barchasida davlat mulkining monopoliyasi, direktivali

markazlashtirilgan rejalashtirish, shuningdek, qonunsizlik, ma’naviy-diniy qadriyatlarning inkor

etilib, oyoq osti qilinishi, o’zgacha fikrlovchilarga toqat qila olmaydigan bir guruh shaxslarning

yakka hukmronligi va diktaturasi o’rnatildi.

Totalitar rejimlarning hukmronligi iqtisodiy, siyosiy va ma’naviy bo’hronga (krizis-

inqirozga), dunyoning rivojlangan mamlakatlaridan orqada qolishiga olib keldi. O’zbekiston ham

shu jarayondan chetda qolmadi. Bu yerda ham hunarmandlar, savdogarlar, tadbirkorlar va erkin

kasb egalari tugatildi. Zo’rlik asosida qurilgan bu tuzumda quloq qilish, o’zbek ayollarini

ozodlikka chiqarish, jamoalashtirish siyosati va boshqa ko’rinishdagi qatag’onlarni sotsializm

qurish yo’lidagi qonuniy jarayon sifatida asoslashga urinildi.

XX asrning 80-90-yillari chegarasiga kelganda sotsializm jamiyatning ob’ektiv taraqqiyoti

qonuniyatlariga zid, oxiri yo’q va sarob g’oya ekanligini yuqorida keltirilgan mamlakatlar

xalqlari o’z hayotlarida sinab ko’rib, bu g’oyadan ixtiyoriy va ommaviy ravishda voz kechdilar.

Turkiston Avtonom Sovet Respublikasi (TASR). 1917 yil oktyabrda Rossiyada podsho

hukumati ag’darilgach, Rossiya imperiyasiga qarashli Turkiston general gubernatorligi (1867-

1917) ham tugatildi. Hokimiyat bolsheviklar qo’liga o’tgach Turkiston o’lkasida ham ma’muriy-

hududiy qayta qurishlar amalga oshirilib, Turkiston general gubernatorligiga qarashli hududlarda

1918 yil aprel oyida Sovet Rossiyasi (RSFSR) tarkibiga kiruvchi Turkiston Avtonom Sovet

Respublikasi (TASR) tashkil etildi. TASR Konstitutsiyasida Turkistonning muxtor o’lka sifatida

avtonom huquqlari ko’rsatilgan bo’lsada o’lka hukumatining ichki va tashqi siyosati bevosita

Moskva bolsheviklari tomonidan nazorat ostiga olingan edi. 1924-1925 yillarda markaz

tomonidan o’tkazilgan ma’muriy-hududiy chegaralanish natijasida TASR tugatilib uning o’rnida

milliy sovet respublikalari (O’zbekiston SSR, Turkmaniston SSR ) va avtonom sovet o’lkalari

tashkil etildi.

Xorazm Xalq Sovet Respublikasi (XXSR). Turkiston General gubernatorligi tugatilib

uning o’rnida Turkiston Avtonom Sovet Respublikasi tashkil etilgach, bolsheviklar Rossiya

andozasidagi «xalq inqilobi»ni Turkistonda amalda bo’lib kelayotgan xonliklarga ham joriy

qilishni (aniqrog’i uni eksport qilishni) ko’zlay boshladi. SHu maqsadda 1920 yil 2-fevralda

Xiva xonligida ham sun’iy inqilob amalga oshirilib, oxirgi Xiva xoni Said Abdullaxon

hokimiyati ag’darib tashlandi va 1920 yil 26 aprelda Xorazm Xalq Sovet Respublikasi (XXSR)

e’lon qilindi. XXSRda yangi Konstitutsiya qabul qilinib, keng ijtimoiy-iqtisodiy va siyosiy

islohotlar amalga oshirila boshlandi. Lekin bu islohotlar mavjud ijtimoiy-siyosiy vaziyatdan

kelib chiqib emas, balki Moskva bolsheviklari andozasi va ko’rsatmasi asosida ko’r-ko’rona

amalga oshirilgani bois aksariyat hollarda teskari natijalarni berdi. XXSR 1924-25 yillarda

o’tkazilgan ma’muriy-hududiy davlat chegaralanishi natijasida tugatilib, yangi tuzilgan O’zSSR

tarkibiga qo’shib yuborildi.

Buxoro Xalq Sovet Respublikasi (BXSR). Buxoro Amirligida amir hokimiyati

ag’darilgach 1920 yil 2-sentyabrda Bolsheviklar andozasida tashkil etilgan Respublika. 1921 yil

sentyabr oyida BXSR Konstitutsiyasi qabul qilindi. BXSRda keng ijtimoiy-iqtisodiy va siyosiy

islohotlar amalga oshirila boshlandi. Lekin bu islohotlar mavjud ijtimoiy-siyosiy vaziyatdan

kelib chiqib emas, balki Moskva bolsheviklari andozasi va ko’rsatmasi asosida ko’r-ko’rona

amalga oshirilgani bois aksariyat hollarda teskari natijalarni berdi. BXSR 1924-25 yillarda

Turkistonda o’tkazilgan ma’muriy-hududiy davlat chegaralanishi munosabati bilan tugatilib

yangi tashkil etilgan O’zbekiston Sovet Respublikasi tarkibiga kiritildi.

Turkistonda Milliy-hududiy davlat chegaralanishi.Turkiston xalqlarining azaliy birligi

va yaxlitligini barbod qilish maqsadida Moskva bolsheviklari tomonidan 1924-1925 yillarda

o’tkazilgan tadbir. «Ular bo’lib tashla va hukmronlik qil!» shioriga amal qilib Turkiston

o’lkasidagi tarixi, dini, madaniyati va taqdiri mushtarak bo’lgan xalqlarni bir biridan ajratib har

biriga mustaqil Respublika maqomini berib ular ustidan nazoratni mustahkamlash uchun amalga

oshirilgan siyosat edi. Mahalliy davlat arboblari (T.Risqulov, S.Xo’janov, S.Asfandiyorov)

larning Turkiston yagona, bir butun va uning yaxlitligini buzish maqsadga muvofiq emas deb

Moskvaga bir necha bor murojaat qilishlariga qaramay ularning tashabbuslari inobatga olinmadi.

Milliy hududiy chegaralanish natijasida Turkistonda O’zbekiston Sovet Sotsialistik Respublikasi

(O’zSSR), Turkmaniston Sovet Sotsialistik Respublikasi (TSSR), Tojikiston, Qirg’iziston va

Qozog’iston Avtonom Sovet Sotsialistik Respublikalari tashkil etildi.

O’zbekiston SSR. 1924-1925 yillarda Moskva ko’rsatmasi bilan o’tkazilgan ma’muriy-

hududiy davlat chegaralanishi oqibatida 1925 yil 13 fevralda Buxoroda Umumo’zbek

sovetlarining I quriltoyida O’zbekiston Sovet Sotsialistik Respublikasi tashkil etiladi. 1927, 1937

va 1978 yillarda qabul qilingan O’zSSR Konstitutsiyalarida O’zbekistonnning davlat

mustaqilligi, o’z taqdirini o’zi belgilash huquqlari yozib qo’yilgan bo’lsada, ammo SSSR jinoyat

kodeksida bunday huquqdan foydalanishga chaqirish davlatga nisbatan jinoyat sifatida baholanar

edi. O’zbekistonning siyosiy, iqtisodiy va ma’naviy hayoti to’lik markaz va kompartiya

nazoratiga olindi. SHuning uchun ham O’zSSR mavjud bo’lgan 1925-1991 yillar

tarixshunoslikda qaramlik yillari deb yuritiladi.

SredazEKOSO. (O’rta Osiyo Iqtisodiy Kengashi). 1923 yil martda O’rta Osiyo

Respublikalar: TASSR, BXSR, XXSRni iqtisodiy jihatdan birlashtirishga bag’ishlangan I

Iqtisodiy konferentsiyada tashkil qilindi. V.I.Leninning iborasi bilan aytganda Iqtisodiy

Kengashlar Markazning joylardagi «ko’z-qulog’i» bo’lishi kerak edi. Konferentsiyada qabul

qilingan nizomda ham SredazEKOSOning asosiy vazifasi qilib O’rta Osiyo respublikalarining

iqtisodiy imkoniyatlarini birlashtirib, Markaz ehtiyojlarini hisobga olgan holda sotsializm

qurilishiga yo’naltirish deb belgilangan edi. SredazEKOSO qarorlarini barcha O’rta Osiyo

respublikalari hukumatlari bajarishga majbur edi. SredazEKOSO o’z faoliyati davomida O’rta

Osiyo respublikalari iqtisodiyotini Markaz manfaatlariga bo’ysundirishga harakat qildi.

SredazEKOSO 1934 yil 2 oktyabrda SSSR XKK va VKP (b) MQning qarori bilan tugatiladi.

VKP(b). Vsesoyuzno’y Kommunisticheskiy Partiya (bolshevikov). 1898 yilda V.I.Lenin

tomonidan tashkil etilgan RSDRP 1917 yildan RSDRP (b) ga, 1918 yildan RKP (b) ga, 1925

yildan esa bu partiyaning nomi VKP (b) ga o’zgartirilgan. 1952 yildan 1991 yilgacha esa partiya

KPSS (Kommunisticheskaya Partiya Sovetskogo Soyuza) deb yuritilgan.

Kompartiya (Komfirqa). Sobiq SHo’rolar davlatida ijtimoiy siyosiy, madaniy, g’oyaviy

va mavkuraviy hayotning barcha sohalarini o’z iskanjasiga olgan partiya. Bu partiya 1898-1917

yillarda RSDRP, 1917-1918 yillarda RSDRP (b), 1918-1925 yillarda RKP (b), 1925-1952

yillarda VKP (b), 1952-1991 yillarda KPSS deb qisqartma nomlar bilan yuritilgan

Er-suv islohotlari. O’zbekistonda mustabid sovet (sho’ro)lar hokimiyati o’rnatilgach

qishloq xo’jaligini isloh qilish jarayonida 1925-1929 yillarda o’tkazilgan islohotlar. Yirik dehqon

xo’jaliklarining tugatilib, o’rnida mayda dehqon xo’jaliklarini tashkil qilish va o’ziga to’q

xo’jaliklarni g’ayriqonuniy ravishda «quloqlashtirish» bilan xarakterlanadi. Yer suv islohotlari

qishloq xo’jaligini zo’ravonlik yo’li bilan yalpi jamoalashtirish jarayonini tezlashtirish uchun

qulay shart-sharoitlar hozirladi.

Jamoalashtirish (kollektivlashtirish) -qishloq xo’jaligida mulkdorlar tabaqasini tugatish

maqsadida sovet hukumatining 1929-1933 yillarda o’tkazgan siyosati. Unga ko’ra xususiy

tadbirkor va o’ziga to’q dehqon xo’jaliklariga qarashli yerlar davlat foydasiga tortib olinib,

ularning o’rnida davlat xo’jaliklari (sovxoz) va jamoa xo’jaliklari (kolxozlar) tashkil etildi. Yeri

tortib olingan zamindorlar, boy dehqon xo’jaliklari, o’ziga to’q xonadon sohiblari

kolxozlashtirishga qarshi chiqishi mumkin deb, ichki ishlar xodimlari tomonidan xalq dushmani

deb e’lon qilindilar. «Quloq» qilinganlar Ukraina, Sibir va Qozog’istonning odam

yashamaydigan cho’llariga, o’rmonlarga surgun qilindi. «Mehnatkashlar uchun» amalga

oshirilgan jamoalashtirishning mamlakat xo’jaligi uchun yutug’idan ko’ra zarari ko’proq bo’lib

chiqdi. CHunki bu tadbir o’zbek xalqining yer mulkchiligi bilan bog’liq bir necha ming yillik

tarixiy ana’anasiga tamomila zid amaliyot edi. SHuning uchun ham jamoalashtirishga qarshi

noroziliklar aksariyat hollarda siyosiy tus ham olgan edi.

«Xujum» harakati. O’tgan asrning 20 yillari oxirida, aniqrog’i 1927 yilning bahoridan

boshlangan o’zbek xotin-qizlarini ozodlikka chiqarish (paranji tashlash, erkin kasb tanlash,

huquqiy tenglikka erishish) kompaniyasi. «Hujum» harakatini boshlash, eski turmushga hujum

qilish, ya’ni o’zbek xotin qizlarini ozodlikka chiqarish uchun zarurat bor edi, biroq bu harakat

bolsheviklar tanlagan tezkorlik yo’li bilan emas, asta-sekin, bosqichma-bosqich amalga

oshirilishi kerak edi. Bolsheviklar zo’ravonlik, ma’muriy yo’l bilan bir yo’la 100 ming ayolning

paranjisini tashlattirdilar. Lekin partiyaning bu siyosati mahalliy xalqlar o’rtasida (hatto ayollar

o’rtasida ham) norozilikni keltirib chiqardi. Endi hujumga qarshi bo’lgan ayollarga nisbatan

zulm o’tkazila boshlandi. 1927-28 yillarda bu borada O’zbekistonda 2,5 minglan ortiq faol xotin-

qizlar hayotdan ko’z yumishgan ...

«Inog’omovchilik»-mustabid Sovet davlati jazo organlari tomonidan ataylab to’qib

chiqarilgan va 1926-1931 yillarda bir qator milliy rahbar kadrlar va ziyolilarni aybsiz qatag’on

qilinishiga sabab bo’lgan bolsheviklar rejimining bo’xtonidir. «Inog’omovchilik»ning

«sababchisi» O’z KP (b) MQ Ijroya byurosi a’zoligiga nomzod, O’z KP(b) MQ Matbuot bo’limi

mudiri va O’zSSR Maorif xalq komissari Raxim Inog’omov edi.

R.Inog’omov 1926 y. oxirida «O’zbekiston ziyolilari» risolasini matbuotda e’lon qiladi.

Unda «1917 yil oktyabrdagi o’zgarish o’zbek xalqi uchun kutilmagan voqea bo’ldi va unga

o’zbek mehnatkashlari tayyor emas edi». Oktyabrgacha bo’lgan davrda «... rus istibdodiga qarshi

mustaqillik harakatida tarixiy rolni ziyolilar o’ynagan», degan fikrni ilgari suradi. SHuningdek

R.Inog’omov o’zining qator nutqlarida Kompartiya va Markaz tomonidan yuborilgan

«nazoratchi» organlarni zo’ravonlikda ayblagan edi.

«Qosimovchilik»-1929-1930 yillarda sovetlar rejimi tomonidan milliy kadrlarni,

ziyolilarni qatag’on qilish maqsadida ataylab uyushtirilgan navbatdagi uydirmasi edi.

1929 yilning ikkinchi yarmida O’zSSR Oliy Sudining raisi Sa’dulla Qosimov qamaladi.

Bolsheviklar hukumatining jazo organlari tomonidan «to’qib chiqarilgan» ayblov asosida bu

ishga ataylab siyosiy beriladi. «Qosimovchilar» «respublikadagi millatchi tashkilotlar bilan

aloqa qilganlikda» ayblanganlar.

Staxanovchilik. SHo’rolar davridagi industirlashtirish jarayonida mehnatkashlarni

sanoatlashtirishga kengroq jalb etish maqsadida tashkil etilgan ommaviy sotsialistik musobaqa.

1935 yil avgustda Donbassdagi «TSentralnaya-Irmino» shaxtasining ko’mir qazuvchisi

A.G.Staxanov o’z mehnatini yangicha tashkil etib, bir smenada 102 tonna ko’mir qazidi va o’sha

vaqtdagi normani 14 hissa ortig’i bilan bajardi. Bu ko’mir qazishda jahonda misli ko’rilmagan

rekord bo’ldi. Uning ketidan boshqa shaxtyorlar va boshqa sanoat tarmoqlarida ishlovchi

mehnatkashlar anashunday zarbdor mehnat samaralarini qayd qila boshladilar. Lekin

staxanovchilik harakati bora bora rasmiyatchilikka aylana bordi. Oshirib ko’rsatishlar, qo’shib

yozishlar avj oldi. Aksariyat hollarda moddiy boylik yaratuvchilar zo’r berib qilgan mehnatlari

samarasidan manfaatdor bo’lmadilar.

Totalitarizm (lot. Totalis –butun, hammasi, to’la)-davlat boshqaruvining

g’ayridemokratik shakllaridan biri bo’lib, unda jamiyat hayotining barcha sohalari ustidan davlat

hokimiyat organlari to’liq nazorati o’rnatiladi. Siyosiy erkinliklar bo’g’ilib, ommaviy axborot

vositalariga tsenzura (davlat nazorati) o’rnatiladi. Erkin fikr ta’qiqlanadi va qatag’on qilinadi.

Byurokratiya (fr. bureau – yozuv stoli, ish kabineti, devonxona. yunon. kratos – qudrat,

hokimiyat) –davlat va jamiyatni xalqdan ajralgan holda u bilan hisoblashmasdan ma’muriy

buyruqbozlik yo’li bilan boshqarish usuli. Byurokratik boshqaruvda xalqqa berilgan va’dalar

faqat qog’ozda qolib ketib, u hech qachon amalda bajarilmay qoladi. Ana shu qog’ozbozlik va

to’rachilik ma’muriy boshqaruv tuzilmalardan tortib ijtimoiy-iqtisodiy hayotning barcha

jabhalariga kirib boradi. Hukumat va yuqori tashkilotlarning buyruq-ko’rsatmalari amalda

bajarilmagan bo’lsa ham qog’ozda bajarilgan qilib ko’rsatiladi. Qog’ozda aks ettirilgan

ko’rsatkichlar va yutuqlar hayotga tadbiq etilmaydi.

Sobiq SHo’rolar davlatida byurokratizm bu kapitalistik jamiyatga xos xususiyat, sotsialistik

tuzumda byurokratizmga yo’l qo’yilmaydi deb balandparvoz shiorlar ilgari surilgan bo’lsa-da,

byurokratiyaning asl ko’rinishlari aynan sho’rolar jamiyatida gullab yashnadi.

SHovinizm (frantsuzcha «chauvinisme»)-millatchilikning keskin ko’rinishlaridan biri, bir

millatning ikkinchisidan ustun qo’yish. SHovvinistik siyosat millat yoki xalqlar o’rtasida o’zaro

dushmanlik munosabatlarini keltirib chiqarishga qaratilgan siyosat shovinistik siyosat deb

yuritiladi.

Ateizm (fr. «theos» xudo, gr. «a» inkor yuklamasi). -Xudosizlik, xudoni inkor etish.

Marksizm-leninizm g’oyalariga ko’ra xudoning mavjudligini inkor etish. Sobiq sho’rolar davrida

kommunistik partiya tomonidan ommoviy ravishda targ’ib qilingan g’ayriinsoniy ta’limot.

Ma’lumki, din dunyo, inson, mavjudodlarning kelib chiqishini, hayotning mazmuni va

ma’nosini, insonning yashashdan maqsadlari kabi savollarga javob beruvchi dunyoqarash shakli

xisoblanadi.

SHo’rolar davrida dinga qarshi olib borilgan xuruj va xujum, tashviqot va targ’ibot oxir-

oqibatda, istibdodchilar kutgan natijani bermadi va din faqatgina qoloqlikning, savodsizlikning,

fan yutuqlarini bilmaslikning natijasi deyish nihoyatda yuzaki fikr ekanligini, din inson

tafakkuri, madaniyati, ma’naviyati, ruhiyati, kundalik hayoti bilan juda murakkab

bog’langanligini ko’rsatdi. Din har bir jamiyat, davlat va mamlakatning madaniy, ma’naviy,

ruhiy hayotida hamma vaqt ma’lum o’rinni tutgan va bundan keyin ham shunday bo’lib koladi.

Darhaqiqat, bugungi Amerika Qushma SHtatlarining milliy volyutasi-dollarning orqa tomoniga

«In god wee trust» -ya’ni «Biz xudoga ishonamiz» degan so’zlar yozib qo’yilgan.

«Qizil imperiya». 1917-1991 yillarda mavjud bo’lgan Sobiq Sovet Ittifoqi (SSSR) ga

tarixchilar, badiiy ijod ahli va ilmiy ziyolilar tomonidan ishlatiladigan atama. SHo’rolar

davlatining bayrog’i qizil rangda bo’lganligi uchun shunday nomni olgan. g’arb ommaviy

axborot vositalarida bu davllat «xalqlar turmasi» deb ta’riflangan bo’lsa, AQSH prezidenti

R.Reygan (1980-1992) Sovet Ittifoqini «Yovuzlik imperiyasi» deb atagan edi. «Imperiya» so’zi

lotincha so’z bo’lib, mutlaq hokimiyatga ega hokimni, mahkumlar, mazlumlar ustidan

cheklanmagan huquqqa ega, jabr-zulm va ezishga asoslangan idora etish va boshqarish usulini,

mustamlakalarga egalik qiluvchi va qaram xalqlarni asoratga solib shafqatsiz ekspluatatsiya

qiluvchi yirik tajovuzkor davlatni bildiradi.

Orol muommosi. XX-asr 60-yillaridan sovet hukumatining tashabbusi bilan

O’zbekistonda paxta yetishtirish ko’rsatkichlarini yanada oshirish maqsadida yangi ekin

maydonlarini ochish, irrigatsiya tarmoqlarini barpo etish kompaniyasi boshlandi. Bu rejani

amalga oshirish maqsadida Amudaryo va Sirdaryoning suv resurslari paxta ekin maydonlarini

sug’orish uchun sarflanib Orol dengiziga suv quyilishi umuman yo’q darajaga borib yetdi. Orol

dengizining qurishi oqibatida yerlarning sho’rlanishi, tuproq unumdorligining keskin pasayib

ketishi, atmosfera havosining ifloslanishi natijasida o’simlik va hayvonot dunyosining tabiiy

muvozanati buzildi. Atrof muhitdagi ekologik o’zgarishlar bevosita inson salomatligiga ham

jiddiy havf sola boshladi. Bu esa o’zbek xalqining ijtimoiy siyosiy hayotida orol muommosi kabi

global muommoni yuzaga keltirdi. CHunki orol muommosi allaqachon O’zbekiston doirasidan

chiqib yon-atrofdagi xududlar va butun mintaqaning tabiiy muvozanatini buzuvchi katta bir

ekologik tahdidga aylanib qoldi. SHu ma’noda Orol muommosini sobik sovet tuzumi o’zbek

xalqiga og’ir meros sifatida qoldirdi. Bugungi kunda bu muommo nafaqat mustaqil O’zbekiston

davlati, balki butun xalqaro hamjamiyatning asosiy diqqat markazida turibdi.

«Tushunchalar tahlili» uslubidagi tarqatma metariallar.


Totalitarizm

Byurokratiya

Sotsializm

Milliy-davlat

chegaralanishi

Jamoalashtirish

O’zbekiston SSR

Kompartiya

Orol muommosi

SHovvinizm

Ateizm

“Muammo” texnologiyasi

1-guruh:


sabablari

Muammoni yechish yo’llari

Orol muammosi

2-guruh:


sabablari


Paxta yakkahokimligi

3-guruh:


sabablari


Kollektivlashtirish

(jamolashtirish)

4-guruh:


sabablari


20-30 va 40-50 yillardagi

ocharchilik

Mavzu bo’yicha test savollari.

1.Butun millatning jangovar shioriga aylangan «Haq olinur, berilmas!» degan

ibora qaysi allomaga tegishli?

A) A.Fitrat V) M.Behbudiy S) H.Hamza D) I.Gaspirali

2. «Qo’shchi» ittifoqi arbobini aniqlang.

A) Fayzulla Xo’jaev V) Turor Risqulov

S) S.Xo’janov D) Y.Oxunboboev

3.O’zbekiston SSRning dastlabki poytaxti qaysi shahar bo’lgan?

A) Buxoro V) Samarqand S) Toshkent D) Qo’qon

4.1929 yilda arab yozuviga asoslangan eski o’zbek yozuvi lotin alifbosiga almashtirildi.

Nechanchi yildan kiril alifbosiga o’tildi?


5.Urush yillarida O’zbekistonda dastlabki front brigadalari qaysi sanoat

korxonasida tashkil etilgan edi?

A) Toshkent to’qimachilik kombinatida

V) Bekobod metallurgiya kombinatida

S) «Tashselmash»da

D) Farhod GES da

6.Ikkinchi jahon urushi davrida O’zbekistonda nechta korxona barpo etilgan?

A) 323 ta V) 250 ta S) 275 ta D) 280 ta

7.Ikkinchi jahon urushi yillarida 12 ta yetim bolani asrab olib tarbiyalagan kattaqo’rg’onlik

sahovatpesha inson kim?

A) Hamid Saidov V) Asil Xolmatov

S) Bahri Akramova D) Hamid Samadov

8.1951 yilda kimlar sovetlarga qarshi millatchilik faoliyati uchun qamoqqa olingan?

A) Turob To’la, Kamtar Otaboev

V) Mirtemir, A.Bobojonov, H.Zaripov

S) Sobir Abdulla, Habibiy

D) M.SHayxzoda, SHukurullo, H.Sulaymon

9.O’zbekistonda qachon va qaerdan tabiiy gaz qazib olish boshlandi?

A) XX asrning 50-y.y.da Surxondaryoda

V) XX asrning 40-y.y.da Andijonda

S) XX asrning 60-y.y.da Buxoroda

D) XX asrning 30-y.y.da Samarqandda

10.Buxoro-Ural gaz quvuri qachon ishga tushurilgan?


11.O’rta Osiyo-Markaz gaz quvuri qachon ishga tushirilgan?


12.Samarqand superfosfat zavodi qachon ishga tushirildi?

A) 1954 yil V) 1956 yil S) 1952 yil D) 1955 yil

13.1960 yillarning o’rtalarida O’zbekiston aholisining tarkibida o’zbeklar salmog’i

qancha bo’lgan?

A) 50 % V) 55 % S) 60 % D) 65 %

14.Urushdan so’ng O’zbekistonda xalq xunarmandchiligi qanday rivojlandi?

A) urush oqibatida xunarmandchilik qattiq zarar ko’rdi, xunarmandlar

deyarli yo’q bo’lib ketdi

V) urushdan keyin xunarmandchilikka ehtiyoj qolmadi

S) xunarmandchilikni rivojlantirish uchun xom ashyo va moddiy-texnik

bazasi yetishmas edi

D) yakka tartibdagi mehnat kapitalistik munosabatlarni shakllantiradi deb,

xunarmandlar faoliyati man etildi

15.O’zbekistonda 1970-1985 yillarda sanoatning yetakchi tarmoqlari- mashinasozlik va kimyo

sanoati bo’lib, ularning faoliyati qanday ishlarga qaratilgan edi?

A) asosan paxtachilik uchun mashinalar kimyoviy o’g’it va boshqa

maxsulotlar ishlab chiqarishga

V) keng xalq istemol mollari va oziq-ovqat maxsulotlari

S) asosan SSSR harbiy sohasi uchun mexanizmlar ishlab chiqarishga

D) sotsialistik davlatlarning qishloq xo’jaligini rivojlantirish uchun mashina va

mexanizm ishlab chiqarishga

16.O’zbekiston qachon SSSR tarkibiga qabul qilindi?

A) 1924 yil 16 noyabrda V) 1923 yil 12 fevralda

S) 1925 yil 13 mayda D) 1926 yil 17 dekabrda

17. Qaramlik yillarida Angren, SHarg’un va Boysuntog’dan qaysi mineral xom ashyo qazib

olingan?

A) oltin V) gaz S) mis D) ko’mir

18.1939 yilda ...

A) Toshkent qishloq xo’jaligi mashinasozlik zavodi qurildi

V) CHirchiq elektrokimyo kombinati qurildi

S) Katta Farg’ona kanali qazildi

D) Quvasoy tsiment zavodi qurildi

Ye) qishloq xo’jaligini jamoalashtirish rasman poyoniga yetkazildi

19.SHarof Rashidov nechanchi yillarda O’zbekiston rahbari bo’lib ishladi?



20.O’zbekistonda quyidagi konlarning qaysi biridan oltin qazib olinmaydi?

A) Marjonbuloq, Muruntov V) Qalmoqqir, Muruntov

S) Uchquduq, Zarafshon D) Ohangaron, SHorg’un




Baholash mezonlari

Guruh Tushunchalar

tahlili,

Muammo

Izoh

(aniqlik,

mantiqiylik)

Guruh faolligi

(qo‘shimchalar,

savollar)

Jami

ballar

Baholash

(0,8) (0,6) (0,6) (2,0)

1

2

3

12-mavzu Oʻzbekistonda davlat mustaqilligining qo‘lga kiritilishi. Huquqiy demokratik

davlat qu‘rish va fuqarolik jamiyat asaslarini shakllantirish




Seminar mashg’ulotining rejasi 1. Siyosiy islohotlar. Huquqiy demokratik davlat va fuqarolik

jamiyati asoslarining yaratilishi.

2. O‘zbekistonda mustaqil hokimiyat organlarining shakllanishi

va taraqqiyoti.

3. O’zbekistonda kuchli ijtimoiy yo’naltirilgan siyosat va uning

jamiyat ijtimoiy barqarorligini taminlashdagi roli.

O’quv mashg’ulotining maqsadi: ma’ruza mashg’ulotida o’zlashtirgan bilimlarni




mustahkamlash;


qilish;



-mavzuga oid asosiy tushunchalarni yorita oladi.

-demokratik davlat qurilishi yuzasidan fikr bildira

oladi.

-O’zbekistonda ijtimoiy yo’naltirilgan siyosat

haqida tushunchaga ega bo’ladi.


O’qitish vositalari: tarqatma materiallar, doska, marker.

O’qitish shakli Jamoada va guruhda.

O’qitish shart-sharoitlari Guruhda ishlashga mo’ljallangan auditoriya.

Seminar mashg’ulotining texnologik xaritasi:

Bosqichlar

vaqti

Faoliyat mazmuni

O’qituvchi Talaba

1-bosqich

kirish

(10 minut)

1.1. Mazmuni maqsadi, rejadagi o’quv natijarini e’lon


1.2. Seminar munozara tarzida o’tilishini e’lon qiladi.

1.3. Mashg’ulotdan kutilayotgan natijalarni ma’lum qiladi.


Mavzuni yozadilar

va savollarga javob

beradilar

2-bosqich

asosiy

(60 minut)

2.1. Talabalarni e’tiborini jalb etish va bilim


o’tkazadi.

2.2. Talabalar munozarasini tashkil etadi. Har bir

javobini mazmuniga mantiqiyligiga e’tibor beradi.

Savollar berishni taklif etadi. Turli nuqtai-nazarini

tinglaydi va umumlash-tiradi. Har bir savol

muhokamasi umumiy xulosa bilan tugaydi.

“FSMU”, “Insert”, “Muammo” texnologiyalari va test

so’rovi orqali talabalar munozarasini tashkil etadi. Har

bir javobning mazmuniga va mantiqiyligiga e’tibor

beradi. Savollar berishni taklif etadi, turli nuqtai –

nazarlarni tinglaydi va umumlashtiradi

2.3. Talablarni qo’shimcha savollariga javob beriladi.

2.1. Eshitadilar va

javoblarni

tayyorlaydilar.

2.2. Talabalar sa-


nazarlarini


shimchalar qiladi-

lar va savollarga

javob beradilar

3-bosqich

yakuniy

(10 minut)


bo’yicha xulosa chifaradi, munozara ishtirokchilarini

baholaydi.


3.1. Eshitadilar,

xulosalarni yozib

oladilar.

3.2. Topshiriqni

yozib oladilar.

FSMU texnologiyasi

Tarqatma material uchun mavzular:

“Mafkura poligonlari yadro poligonlaridan kuchliroq va xavfliroq”

-F-

fikringizni bayon eting

-S-

fikringiz bayoniga sabab ko’rsating

-M-

ko’rsatgan sababingizni asoslovchi

misol keltiring

-U-

fikringizni umumlashtiring

“Hech narsa, sportchalik mamlakatni jahonga tez tanita olmaydi”

-F-


-S-


-M-


misol keltiring

-U-


“Har qanday davlatning eng asosiy boyligi nima?”

-F-


-S-


-M-


misol keltiring

-U-


“Insert” texnologiyasi

“Mustaqillik va milliy tiklanish”

Metodni amalga oshirish tartibi:

1-bosqich. O’qituvchi yangi mavzu mohiyatini yorituvchi matnni tarqatadi;

2-bosqich. O’quvchilar individual tarzda matn bilan tanishib chiqib, o’z shaxsiy

qarashlarini maxsus belgilar orqali ifodalaydilar. Matn bilan ishlashda o’quvchilarga quyidagi

maxsus belgilardan foydalanish tavsiya etiladi:

“V” – tanish ma’lumot.

“ - ” – bu fikr yoki mazkur ma’lumotga qarshiman.

“+” – bu ma’lumot men uchun yangi.

“?” – mazkur ma’lumotni tushunmadim, izoh kerak.

Belgilangan vaqt yakunlangach, o’quvchilar uchun notanish va tushunarsiz bo’lgan

ma’lumotlar o’qituvchi tomonidan tahlil qilinib, izohlanadi, ularning mohiyati to’liq yoritiladi.

Savollarga javob beriladi va mashg’ulot yakunlanadi.

Mavzuning asosiy tushunchalari

V - + ?

G’oya – inson tafakkuri mahsuli, milliy g’oya esa millat tafakkurining

mahsulidir. Milliy g’oya – inson va jamiyat hayotida ma’no – mazmun baxsh

etadigan, uni ezgu maqsad sari yetaklaydigan fikrlar majmuidir.

Mafkura – muayyan ijtimoiy guruh, ijtimoiy qatlam, millat, davlat, xalq va

jamiyatning ehtiyojlari, maqsad-muddaolari, manfaatlari, orzu-intilishlari hamda

ularni amalga oshirish tamoyillarini o’zida mujassam etadigan g’oyalar tizimidir.

Milliy g’oya va istiqlol mafkurasi Vatan ravnaqi, yurt tinchligi, xalq farovonligi

kabi yuksak g’oyalarning ma’no-mazmunini teran anglab yetishga xizmat qiladi.

Milliy g’oya millatimizning, xalqimizning o’ziligini anglashga, o’zining milliy

qadriyatlarini, urf-odatlarini yo’qotmasdan, ularni tiklab, avaylab, e’zozlab,

yangi, o’sib kelayotgan avlodga yetkazib berish uchun xizmat qilishi kerak.

Iqtisodiyotning ham, boshqa sohalarning ham jamiyatimizda o’z o’rni bor. Lekin

milliy g’oya, milliy mafkura malakasi biz uchun, ta’bir joiz bo’lsa, hayot-mamot

masalasidir.

«Milliy mafkuraning yana bir muhim sharti bu o’zlikni anglashdir. O’zlikni

anglash deganda, men tarixiy xotirani tiklash, nasl-nasabimiz kim ekanini,

kimlarning vorisi ekanimizni anglab yetishni, shundan kelib chiqib, o’zimizga

xos, o’zimizga mos jamiyat barpo etishni tushunaman». I.A.Karimov.

«Milliy mafkuramiz xalqimizning azaliy an’anlariga, udamlariga, tiliga, diniga,

ruhiyatiga, bir so’z bilan aytganda, o’z milliy qadriyatlarimiz, xalqimizning

dunyoqarashi va tafakkuriga asoslanib, shu bilan birga, zamonaviy,

umumbashariy, umuminsoniy yutuqlardan oziqlangan, ularni o’ziga qamrab

olgan holda, yurt tinchligi, Vatan ravnaqi, xalq manfaati, uning farovonligi

yo’lida xizmat qilmog’i darkor». I.A.Karimov

Insoniyat tarixi – g’oyalar tarixidir

Milliy g’oya bo’lsa, maqsad oydinlashadi, Ezgu maqsad esa har bir kishini

safarbarlikka da’vat etadi, jamiyatni yanada birlashtiradi. O’z milliy g’oyasi,

milliy mafkurasiga ega bo’lgan davlat mustahkam, qudratli va obod bo’ladi


1-guruh


sabablari


Diniy ekstremizm

2-guruh


sabablari


Poraxo’rlik

3-guruh


sabablari


Jinoyatchilik

4-guruh


sabablari


Giyohvandlik

5-guruh


sabablari


Ishsizlik


1.«UzDEUavto» qo’shma korxonasi qachon ishga tushirilgan?


2. Davlat va jamiyat hayotining eng muhim masalalari xalq muhokamasiga qo’yilishi

qanday ataladi?

A) Umumxalq saylovi V) Ombudsman

S) Muqobil saylov D) Referendum

3.Qaysi viloyatning ma’muriy markazi noto’g’ri ko’rsatilgan?

A) Buxoro – Buxoro V) Sirdaryo – Guliston

S) Jizzax – Jizzax D) Farg’ona – Qo’qon

4. Yurtimizda birinchi bo’lib ta’sis etilgan ordenni toping?

A) Sog’lom avlod uchun V) O’zbekiston qahramoni

S) Mehnat shuhrati ordeni D) Mustaqillik ordeni

5.Bozor munosabatlariga o’tishda I.A.Karimov tomonidan ishlab chiqilgan beshta tamoilga

kirmaydiganini toping.

A) bozor munosabatlariga bosqichma-bosqich o’tish

V) aholini kuchli ijtimoiy himoya qilishi

S) aholining munosib hayotini ta’minlash

D) davlat bosh islohotchi

Ye) konstitutsiya va qonunlarning ustivorligi

6.Quyidagi qaysi voqea oldin sodir bo’lgan?

A) Davlat bayrog’ini qabul qilinishi

V) Konstitutsiyaning qabul qilinishi

S) Mustakilik deklaratsiyasi qabul qilinishi

D) Davlat madhiyasi qabul qilinishi

Ye) Davlat gerbining qabul qilinishi

7.Yurtimizda Imom al-Buxoriyning 1125, al-Farg’oniyning 1200 yillik yubileylari

qachon nishonlangan edi?


8.Toshkentda Amir Temur haykali qachon ochilgan edi?


9.Yurtimizda Xiva va Buxoro shaharlarining 2500 yillik yubileylari qachon nishonlangan edi?


10.2007 yil mamlakatimizda ... deb e’lon qilingan edi?

A) ijtimoiy himoya yili V) qariyalarni qadrlash yili

S) oila yili D) inson manfaatlari yili

11.1991 yilda yurtimizda qaysi allomaning 550 yilligi nishonlangan edi?

A) Alisher Navoiy V) Bobur S) Mirzo Ulug’bek D) Farg’oniy

12. O’zbekiston Respublikasida jamiyatning iqtisodiy negizlari konstitutsiyamizning

nechanchi moddalarida belgilab berilgan?

A) 52-54 moddalarida V) 51-55 moddalarida

S) 53-55 moddalarida D) 54-56 moddalarida

13.O’zbekiston quyidagi qaysi davlat bilan chegaradosh emas?

A) Eron V) Afg’oniston S) Qirg’iziston D) Turkmaniston

14.Xodimlarning mehnat huquqlarini qaysi tashkilot himoya qiladi?

A) Siyosiy partiya V) Kasaba uyushmasi

S) Kamolot yoshlar harakati D) Oliy Majlis

15.Mamlakat iqtisodiyotida narx-navoning ko’tarilib, pulning qadrsizlanishi qanday

nomlanadi?

A) konvertizatsiya V) integratsiya S) inflyatsiya D) emissiya

16.Toshkentda Alisher Navoiyning haykali qachon ochilgan?


17. O’zbekiston Konstitutsiyasi ...

A) bo’lim, bob, moddalarga bo’lingan

V) bob, bo’lim, moddalarga bo’lingan

S) modda, bo’lim va boblarga bo’lingan

D) modda, bob va bo’limlarga bo’lingan

18. O’zbekiston Konstitutsiyasining kirish qismi qanday nomlanadi?

A) So’z boshi V) Muqaddima S) Asosnoma D) Referendum

19. O’zbekistonning gidroresurslarga eng boy viloyati qaysi?

A) Toshkent V) Navoiy S) Xorazm D) Buxoro

20.Pulning qadrsizlanishiga asosiy sabab nima?

A) eksportning importdan oshib ketishi

V) importning eksportdan oshib ketishi

S) ishlab chiqarishning o’ta yuqori ko’rsatkichi

D) xarajatdan daromadning oshib ketishi




Baholash mezonlari

Guruh FSMU,

INSERT,

Muammo

Izoh

(aniqlik,

mantiqiylik)

Guruh faolligi

(qo‘shimchalar,

savollar)

Jami

ballar

Baholash

(1,2) (1,2) (0,6) (3,0)

1

2

3

13-mavzu Mustaqillik yillarida O‘zbekistondagi ijtimoiy-iqtisodiy, ma’naviy-madaniy

taraqqiyot


Vaqti – 2 soat Talabalar soni – 15–30 nafar


Seminar mashg’ulotining rejasi 1. O’zbekiston Respublikasining bozor munosabatlarining

shakllantirilishi. Taraqqiyotning «O’zbek modeli».

2.O‘zbekistonda kichik va xususiy biznesni rivojlantirish

omillari va shart-sharoitlari.

3.Mustaqillik yillarida ma’naviy-madaniy yuksalish.

O’quv mashg’ulotining maqsadi: Bozor infrotuzilmasini shakllantirish Respublika

iqtisodiyotida yuz berayotgan tarkibiy o’zgarishlar. O’zbek modeli va uning tamoyillari

haqida ma’ruza mashg’ulotida o’zlashtirgan bilimlarni mustahkamlash va chuurlashtirish.


- Mavzu buyicha bilimlarni,


- Darslik bilan ishlash ko’nik-malarini

hosil qilish;



O’quv faoliyatini shakllantirish mavzusidagi

asosiy tushunchalar. Bozor munosabatlarini

shakllantirish. O’zbek modeli va uning

tamoyillarini yorita oladi.

- iqtisodiy islohotlar, uning strategiyasi, ustivor

yo’nalishlari va bosqichlarini o’zlashtiradi.

- O’zbekistonda kichik biznesni rivojlantirish va

ijtimoiy yo’naltirilgan siyosat haqida

tushunchaga ega bo’ladi.

-O‘zbekistonda ma’naviy-madaniy

qadriyatlarning tiklanishi yuzasidan keng

ma’lumotga ega bo‘ladi.


O’qitish vositalari: proektor, tarqatma materiallar, doska, marker.

O’qitish shakli Jamoada va guruhda.

O’qitish shart-sharoitlari Guruhda ishlashga mo’ljallangan auditoriya.

Seminar mashg’ulotining texnologik xaritasi:

Bosqichlar

vaqti

Faoliyat mazmuni

O’qituvchi Talaba

1-bosqich 1.1. Mazmuni maqsadi, rejadagi o’quv natijarini e’lon


Mavzuni yozadilar

kirish

(10 minut)

1.2. Seminar munozara tarzida o’tilishini e’lon qiladi.

1.3. Mashg’ulotdan kutilayotgan natijalarni ma’lum qiladi.


va savollarga javob

beradilar

2-bosqich

asosiy

(60 minut)

2.1. Talabalarni e’tiborini jalb etish va bilim


o’tkazadi.

Bozor iqtisodiyotiga o’tishni o’ziga xos mustaqil yo’li

ishlab chiqilishi iqtisodiyotining I.A.Karimov

tomonidan oldingi so’ralgan qoidalarni sanab bering.

«O’zbek modeli” haqida tushuntirish bering.

Respublika iqtisodiyotida yuz berayotgan tarkibiy

o’zgarishlar.

2.2. Talabalar munozarasini tashkil etadi. Har bir

javobini mazmuniga mantiqiyligiga e’tibor beradi.

Savollar berishni taklif etadi. Turli nuqtai-nazarini

tinglaydi va umumlash-tiradi. Har bir savol

muhokamasi umumiy xulosa bilan tugaydi.

2.3. Talablarni qo’shimcha savollariga javob beriladi.

2.1. Eshitadilar va

javoblarni

tayyorlaydilar.

2.2. Talabalar sa-


nazarlarini


shimchalar qiladi-

lar va savollarga

javob beradilar

3-bosqich

yakuniy

(10 minut)


bo’yicha xulosa chifaradi munozara ishtirokchilarni

baholaydi.


3.1. Eshitadilar,

xulosalarni yozib

oladilar.

3.2. Topshiriqni

yozib oladilar.

Blits o’yin

“O’zbekistonda iqtisodiy islohotlar va bozor munosabatlarining shakllanish”

Guruh

bahosi

Guruh

xatosi

To’g’ri

javob

Yakka

xato

Yakka

baho

Harakatlar mazmuni

Blits-so’rov: «Mustaqillik yillari»

Gu

ruh

bah

osi

Gu

ruh

xato

si

To’g

’ri

javob

Yak

ka

xato

Yak

ka

bah

o

Yillarning nomlanishi

Yillar

12 Ijtimoiy himoya yili 2007

1 Amir Temur yili 1996

11 Homiylar va shifokorlar yili 2006

2 Inson manfaatlari yili 1997

18 Farovon turmush yili 2013

10 Sihat salomatlik yili 2005

3 Oila yili 1998

14 Qishloq taraqqiyoti va farovonligi yili 2009

9 Mehr-muruvvat yili 2004

4 Ayollar yili 1999

8 Obod mahalla yili 2003

16 Kichik biznes va xususiy tadbirkorlik

yili

2011

5 Sog’lom avlod yili 2000

15 Barkamol avlod yili 2010

7 Qariyalarni qadrlash yili 2002

6 Ona va bola yili 2001

13 Yoshlar yili 2008

17 Oila yili 2012

9-12 ta to’g’ri javob – 1,1-1,3 ball

13-15 ta to’g’ri javob – 1,4-1,6 ball

16-18 ta to’g’ri javob – 1,7-2 ball

FSMU texnologiyasi

Tarqatma material uchun mavzular:

“Mafkura poligonlari yadro poligonlaridan kuchliroq va xavfliroq”

-F-


-S-


-M-


misol keltiring

-U-


“Hech narsa, sportchalik mamlakatni jahonga tez tanita olmaydi”

-F-


-S-


-M-


misol keltiring

-U-


“Har qanday davlatning eng asosiy boyligi nima?”

-F-


-S-


-M-


misol keltiring

-U-


“Insert” texnologiyasi

“Mustaqillik va milliy tiklanish”

Metodni amalga oshirish tartibi:

1-bosqich. O’qituvchi yangi mavzu mohiyatini yorituvchi matnni tarqatadi;

2-bosqich. O’quvchilar individual tarzda matn bilan tanishib chiqib, o’z shaxsiy

qarashlarini maxsus belgilar orqali ifodalaydilar. Matn bilan ishlashda o’quvchilarga quyidagi

maxsus belgilardan foydalanish tavsiya etiladi:

“V” – tanish ma’lumot.

“ - ” – bu fikr yoki mazkur ma’lumotga qarshiman.

“+” – bu ma’lumot men uchun yangi.

“?” – mazkur ma’lumotni tushunmadim, izoh kerak.

Belgilangan vaqt yakunlangach, o’quvchilar uchun notanish va tushunarsiz bo’lgan

ma’lumotlar o’qituvchi tomonidan tahlil qilinib, izohlanadi, ularning mohiyati to’liq yoritiladi.

Savollarga javob beriladi va mashg’ulot yakunlanadi.

Mavzuning asosiy tushunchalari

V - + ?

G’oya – inson tafakkuri mahsuli, milliy g’oya esa millat tafakkurining

mahsulidir. Milliy g’oya – inson va jamiyat hayotida ma’no – mazmun

baxsh etadigan, uni ezgu maqsad sari yetaklaydigan fikrlar majmuidir.

Mafkura – muayyan ijtimoiy guruh, ijtimoiy qatlam, millat, davlat, xalq

va jamiyatning ehtiyojlari, maqsad-muddaolari, manfaatlari, orzu-

intilishlari hamda ularni amalga oshirish tamoyillarini o’zida mujassam

etadigan g’oyalar tizimidir.

Milliy g’oya va istiqlol mafkurasi Vatan ravnaqi, yurt tinchligi, xalq

farovonligi kabi yuksak g’oyalarning ma’no-mazmunini teran anglab

yetishga xizmat qiladi.

Milliy g’oya millatimizning, xalqimizning o’ziligini anglashga, o’zining

milliy qadriyatlarini, urf-odatlarini yo’qotmasdan, ularni tiklab, avaylab,

e’zozlab, yangi, o’sib kelayotgan avlodga yetkazib berish uchun xizmat

qilishi kerak.

Iqtisodiyotning ham, boshqa sohalarning ham jamiyatimizda o’z o’rni

bor. Lekin milliy g’oya, milliy mafkura malakasi biz uchun, ta’bir joiz

bo’lsa, hayot-mamot masalasidir.

«Milliy mafkuraning yana bir muhim sharti bu o’zlikni anglashdir.

O’zlikni anglash deganda, men tarixiy xotirani tiklash, nasl-nasabimiz

kim ekanini, kimlarning vorisi ekanimizni anglab yetishni, shundan kelib

chiqib, o’zimizga xos, o’zimizga mos jamiyat barpo etishni tushunaman».

I.A.Karimov.

«Milliy mafkuramiz xalqimizning azaliy an’anlariga, udamlariga, tiliga,

diniga, ruhiyatiga, bir so’z bilan aytganda, o’z milliy qadriyatlarimiz,

xalqimizning dunyoqarashi va tafakkuriga asoslanib, shu bilan birga,

zamonaviy, umumbashariy, umuminsoniy yutuqlardan oziqlangan, ularni

o’ziga qamrab olgan holda, yurt tinchligi, Vatan ravnaqi, xalq manfaati,

uning farovonligi yo’lida xizmat qilmog’i darkor».

I.A.Karimov

Insoniyat tarixi – g’oyalar tarixidir

Milliy g’oya bo’lsa, maqsad oydinlashadi, Ezgu maqsad esa har bir

kishini safarbarlikka da’vat etadi, jamiyatni yanada birlashtiradi. O’z

milliy g’oyasi, milliy mafkurasiga ega bo’lgan davlat mustahkam, qudratli

va obod bo’ladi


1-guruh


sabablari


Iqtisodiy qaramlik

2-guruh


sabablari


Ma’naviy qaramlik

3-guruh


sabablari


Odam savdosi

4-guruh


sabablari


Giyohvandlik

5-guruh


sabablari


Ishsizlik


1.«UzDEUavto» qo’shma korxonasi qachon ishga tushirilgan?


2. Davlat va jamiyat hayotining eng muhim masalalari xalq muhokamasiga qo’yilishi

qanday ataladi?



3.Qaysi viloyatning ma’muriy markazi noto’g’ri ko’rsatilgan?


S) Jizzax – Jizzax D) Farg’ona – Qo’qon

4. Yurtimizda birinchi bo’lib ta’sis etilgan ordenni toping?

A) Sog’lom avlod uchun V) O’zbekiston qahramoni


5.Bozor munosabatlariga o’tishda I.A.Karimov tomonidan ishlab chiqilgan beshta tamoilga


A) bozor munosabatlariga bosqichma-bosqich o’tish




Ye) konstitutsiya va qonunlarning ustivorligi

6.Quyidagi qaysi voqea oldin sodir bo’lgan?

A) Davlat bayrog’ini qabul qilinishi




Ye) Davlat gerbining qabul qilinishi

7.Yurtimizda Imom al-Buxoriyning 1125, al-Farg’oniyning 1200 yillik yubileylari



8.Toshkentda Amir Temur haykali qachon ochilgan edi?


9.Yurtimizda Xiva va Buxoro shaharlarining 2500 yillik yubileylari qachon nishonlangan edi?


10.2007 yil mamlakatimizda ... deb e’lon qilingan edi?

A) ijtimoiy himoya yili V) qariyalarni qadrlash yili

S) oila yili D) inson manfaatlari yili

11.1991 yilda yurtimizda qaysi allomaning 550 yilligi nishonlangan edi?

A) Alisher Navoiy V) Bobur S) Mirzo Ulug’bek D) Farg’oniy

12. O’zbekiston Respublikasida jamiyatning iqtisodiy negizlari konstitutsiyamizning





A) Eron V) Afg’oniston S) Qirg’iziston D) Turkmaniston

14.Xodimlarning mehnat huquqlarini qaysi tashkilot himoya qiladi?



15.Mamlakat iqtisodiyotida narx-navoning ko’tarilib, pulning qadrsizlanishi qanday

nomlanadi?

A) konvertizatsiya V) integratsiya S) inflyatsiya D) emissiya

16.Toshkentda Alisher Navoiyning haykali qachon ochilgan?


17. O’zbekiston Konstitutsiyasi ...

A) bo’lim, bob, moddalarga bo’lingan

V) bob, bo’lim, moddalarga bo’lingan

S) modda, bo’lim va boblarga bo’lingan

D) modda, bob va bo’limlarga bo’lingan

18. O’zbekiston Konstitutsiyasining kirish qismi qanday nomlanadi?

A) So’z boshi V) Muqaddima S) Asosnoma D) Referendum

19. O’zbekistonning gidroresurslarga eng boy viloyati qaysi?

A) Toshkent V) Navoiy S) Xorazm D) Buxoro




S) ishlab chiqarishning o’ta yuqori ko’rsatkichi





Baholash mezonlari

Guruh BLITS

FSMU,

INSERT,

MUAMMO

Izoh

(aniqlik,

mantiqiylik)

Guruh faolligi

(qo‘shimchalar,

savollar)

Jami

ballar

Baholash

(0,8) (0,6) (0,6) (2,0)

1

2

3

14-mavzu O‘zbekiston va jahon hamjamiyati

Amaliy mashg’ulotining o’qitish texnologiyasi



Amaliy mashg’ulotining rejasi 1.O’zbekiston Respublikasi tinchliksevar tashqi siyosati

asoslarining yaratilishi va uning tamoyillari.

2.O’zbekistonning jahon hamjamiyatiga qo’shilishi va

xalqaro nufuzining ortib borishi.

3.O’zbekiston va jahonning rivojlangan mamlakatlari

o’rtasida hamkorlik munosabatlari.

4.O’zbekistonning Markaziy Osiyo davlatlari bilan

hamkorlik aloqalari.

O’quv mashg’ulotining maqsadi: O’zbekiston Respublikasining jahon hamjamiyatida

munosib o’rin egallashi va xalqaro nufuzining ortib borishi yuzasidan talabalar egallagan

bilimlarni mustahkamlash va chuqurlashtirish.



mustahkamlash;


qilish;




Talaba:

-mavzudagi asosiy tushunchalar, izohlar

mazmun-mohiyatini yorita oladi;

-O’zbekiston Respublikasi tashqi siyosatining

asosiy tamoyillarini izohlay oladi;

-Xalqaro va mintaqaviy tashkilotlar yuzasidan

tushunchaga ega bo’ladi;

-O’zbekistonning nufuzli xalqaro tashkilotlar

bilan hamkorlik samaralariga holisona baho

beradi.

O’qitish uslubi va texnikasi Munozarali seminar, suhbat,.

O’qitish vositalari proektor, tarqatma materiallar, marker, skoch,

Jahon siyosiy xaritasi.




Amaliy mashg’ulotining texnologik xaritasi

Bosqichlar

vaqti

Faoliyat mazmuni

o’qituvchi talaba

1-bosqich

Kirish

(10 min.)





qiladi.

Mavzuni yozadilar

va savollarga

javob beradilar

“Blits-so’rov”. «O’zbekiston va jahon hamjamiyati»


2-bosqich.

Asosiy

(60 min.)



o’tkazadi:

-Davlatning ichki va tashqi funktsiyalari deganda

nimani tushunasiz?

-Integratsiya nima?

-Nufuzli xalqaro tashkilotlaridan qaysilarini bilasiz?

-BMT qanday tashkilot?

-YuNESKO-chi?

-O’zbekiston Republikasining tashqi siyosati asosiy

tamoyillarini sanang.

2.2. “Blits-so’rov”, “FSMU”, “Muammo”, “T-sxema”

texnologiyalari asosida talabalar munozarasini tashkil

etadi.

Har bir javobning mazmuniga va mantiqiyligiga e’tibor

beradi. Turli nuqtai-nazarlarni tinglaydi va

umumlashtiradi. Har bir savol muhokamasi umumiy

xulosa bilan tugaydi


2.1.Eshitadilar va

javoblarni

tayyorlaydilar

2.2.Talabalar

savollarga o’z

nuqtai-nazarlarini

bildiradilar,

qo’shimchalar

qiladilar va

savollarga javob

beradilar.

3-bosqich

Yakuniy

(10 min.)





3.1.Eshitadilar.

Xulosalarni yozib

oladilar.

3.2.Topshiriqni

yozib oladilar.

Yak

ka

bah

o

Yak

ka

xato

Gu

ruh

bah

osi

Gu

ruh

xato

si

To’g

’ri

javob

Voqealar mazmuni

Sanalar

8 I.A.Karimov BMTning 50-sessiyasida

nutq so’zladi

1995 oktyabr

3 O’zbekiston BMT ga a’zo bo’ldi 1992 mart

1 Mustaqil davlatlar hamdo’stligi tashkil

topdi

1991 dekabr

5 I.A.Karimov BMTning 48-sessiyasida

nutq so’zladi

1993

sentyabr

FSMU texnologiyasi:

«O’zbekistonning jahon hamjamiyatida tutgan o’rnini qanday baholaysiz?»

-F- fikringizni bayon

eting

-S- fikringiz bayoniga

Sabab ko’rsating

-M- ko’rsatgan sababingizni

asoslovchi misol

keltiring

-U- fikringizni

umumlashtiring


O’zbekiston tashqi siyosatida duch kelayotgan muammolar:

1-guruh

Muammoning turi Muammoning kelib chiqish Muammoni yechish yo’llari

6 O’zbekiston YuNESKO tashkilotiga e’zo

bo’ldi

1993 oktyabr

9 O’zbekiston SHHTga a’zo bo’ldi 2001 iyun

2 O’zbekiston YeXHTga a’zo bo’ldi 1992 fevral

4 I.A.Karimov YeXHTning Xelsinki

konferentsiyasiga raislik qildi

1992 iyul

10 O’zbekiston YevrAZES tashilotiga e’zo

bo’ldi

2006 yanvar

7 O’zbekiston NATOning “Tinchlik

yo’lida hamkorlik” dasturiga qo’shildi

1995 iyul

sabablari

Buyuk davlachilik

shovvinizmi.

2-guruh

Muammoning turi Muammoni kelib chiqish

sabablari


Giyohvanlik va narkobiznes

3-guruh


sabablari


Afg’oniston muammosi

4-guruh


sabablari


Suv resurslaridan

hamkorlikda foydalanish

“T - sxema” metodi

“Globallashuv jarayonlari va uning O’zbekistonga ta’siri”

Ijobiy tomoni: Salbiy tomoni:

Talabalarning bilim va ko’nikmalarini baholash uchun test savollari

1.O’zbekiston Konstitutsiyasining nechanchi bobi Tashqi siyosatga bag’ishlangan?

A) II V) IV S) VI D) V

2.Konstitutsiyamizga ko’ra O’zbekiston Respublikasi xalqaro munosabatlarning ... sub’ektidir.

A) demokratik V) teng huquqli S) to’la huquqli D) haqiqiy

3.O’zbekiston Respublikasi qachon Iqtisodiy

Hamkorlik Tashkiloti (EKO) ga a’zo bo’lib kirdi?

A) 1993 yil martda V) 1992 yil 20 sentyabrda

S) 1992 yil 16 fevralda D) 1993 yil 15 mayda

4.BMTning vakolatxonasi qachon Toshkentda o’z

faoliyatini boshladi?

A) 1992 yil martida V) 1993 yil fevralida

S) 1992 yil aprelida D) 1993 yil iyunida

5.O’zbekistonni YuNESKOga a’zolikka qabul qilish marosimi qaysi shaharda bo’lgan?

A) Strasburgda V) Parijda

S) Toshkentda D) Vashingtonda

6.1994 yil 28 sentyabr kuni O’zbekiston qanday xalqaro tashkilotga a’zo bo’ldi?

A) Jahon Bojxona tashkilotiga

V) Jinoyat politsiyasining xalqaro tashkiloti-Interpolga

S) Jahon intellektual mulk tashkilotiga

D) YuNESKOga


A) Eron V) Afg’oniston

S) Qirg’iziston D) Turkmaniston

8.O’zbekiston Savdo uyi birinchi marta Yevropaning qaysi shaharida ochilgan?

A) Bryusselda V) Dyusseldorfda

S) Altendorfda D) Jenevada

9.O’zbekistonda faoliyat ko’rsatayotgan yirik firma va kompaniyalar orasidan qaysilari

Pokistonga tegishli?

A) Metro, Tabani V) Simens, DEU

S) Demir, Aysel

D) TATA Projekts LTD, Larsen

10.Xalqaro Iqtisodiy forum har yili quyidagi

shaharlardan qaysi birida o’tkaziladi?

A) Strasburgda V) Bryusselda

S) Maastrixtda D) Davosda

11.O’zbekiston Respublikasi qaysi tashkilotga a’zo emas?

A) YuNASKO ga

V) Xalqaro Volyuta Fondiga

S) Jahon Bankiga

D) Yevropa Ittifoqiga

12.Quyidagilardan qaysi biri O’zbekiston Respublikasining tashqi siyosati printsiplariga to’g’ri

kelmaydi?

A) Suveren tenglik

V) Kuch ishlatmaslik

S) fuqarolarning munosib hayotlarini ta’minlash

D) chegaralarning dahlsizligi

13.O’zbekiston Konstitutsiyasining nechanchi moddasi tashqi siyosatga bag’ishlangan?

A) 17-moddasi V) 27-moddasi

S) 37-moddasi D) 7-moddasi

14.O’zbekistonning Yevropadagi birinchi elchixonasi qaysi mamlakatda ochilgan?

A) Frantsiya V) Germaniya

S) Turkiya D) Italiya

15. “Zarafshon-Nyumont” qo’shma korxonasi qaysi davlat bilan hamkorlikda barpo etilgan?

A) Saudiya Arabistoni V) Misr

S) AQSH D) Buyuk Britaniya

16.O’zbekiston NATOning «Tinchlik yo’lida hamkorlik» dasturiga qachon qo’shilgan?



17.O’zbekiston Prezidenti I.A.Karimov BMT Bosh Assambleyasining 48-sessiyasida qachon

nutq so’zlagan edi?

A) 1993 yil 28 sentyabrda V) 1992 yil 2 martda

S) 1994 yil 24 oktyabrda D) 1995 yil 24 oktyabrda

18.Qoraqalpog’iston Respublikasidagi Bioekologiya instituti qaysi davlat bilan hamkorlida

tashkil etilgan?

A) Buyuk Britaniya V) AQSH S) Frantsiya D) Germaniya

19.Afg’oniston muommosi bo’yicha «6+2» guruhi uchrashuvi qaysi shaharda o’tkazilgan edi?

A) Dushanbeda V) Alma-Atida S) Bishkekda D) Toshkentda

20.BMTning ta’lim, fan va madaniyat bo’yicha qo’mitasi ...

A) YuNISEF V) YeHXT S) YuNESKO D) KOIKA




Baholash mezonlari

Guruh BLITS Izoh Guruh faolligi Jami Baholash

FSMU,

INSERT,

MUAMMO

(aniqlik,

mantiqiylik)

(qo‘shimchalar,

savollar)

ballar

(1,2) (0,9) (0,9) (3,0)

1

2

3

MUSTAQIL TA’LIM MASHG’ULOTLARI

Talaba portfoliosini yaratish bo‘yicha tavsiyalar

O‘quv portfoliosi

Hozirgi kunda oliy ta’limda foydalanilayotgan talabalar bilimini baholash test

reyting tizimiga asoslangan bo‘lib, talaba bilimini baholashda asosiy hal qiluvchi shaxs fan

o‘qituvchisi hisoblanadi. Albatta reyting tizimining o‘ziga xos ijobiy tomonlari ko‘p. Lekin,

shu bilan bir qatorda kamchiliklardan ham xolis emas. Ushbu kamchiliklarga asosan

quyidagilarni keltirishimiz mumkin:

talaba bilimi, uquvi va malakasi bir tomonlama, ya’ni faqat fan o‘qituvchisi

tomonidan baholanadi;

baholashda talabaning faqat muayyan fan bo‘yicha bilimi hisobga olinadi;

talabaning umumiy va kasbiy nutq madaniyatini shakllanishiga to‘sqinlik qiladi;

bo‘lajak kadrda kasbiy kompetentlikni shakllanganlik darajasini to‘liq aniqlash

imkoniyati cheklangan;

oliy o‘quv yurtidagi o‘quv davri yakuni bo‘yicha aniqlangan umumiy ball ish

beruvchilarga tayyorlangan kadrning sifati to‘g‘risida to‘liq xulosa bermaydi;

talabaning umumiy reyting balini aniqlashda uning boshqa sohalarda erishgan

yutuqlarini hisobga olish imkoniyati kam;

bitiruvchiga tayyor kadr sifatida o‘z-o‘ziga ishonch, o‘z imkoniyatlari,

qobiliyatlari va kasbiy kompetentlikga tayyorligi to‘g‘risida o‘zi xulosa chiqarishiga asos

yaratmaydi;

talabada refleksiya qobiliyatini hosil bo‘lishiga to‘liq sharoit yaratmaydi.

Yuqoridagilarni hisobga olgan holda, xalqaro ta’lim tizimidagi innovatsion

o‘zgarishlar, rivojlangan davlatlar ta’lim tizimidagi ijobiy, zamonaviy pedagogik

texnologiyalarga tayangan holda talabalarda umummadaniy, umumkasbiy va kasbiy

kompetentlikni shakllantirishga yo‘naltirilgan o‘quv, o‘quv- uslubiy, ilmiy va o‘qishdan

tashqari faoliyat natijalarini to‘g‘ri baholashga yo‘naltirilgan nazorat qilish va

baholashning innovatsion shakllaridan foydalanish «Kadrlar tayyorlash milliy dasturi»

talablari asosida raqobatbardosh kadrlar tayyorlash maqsadiga muvofiq hisoblanadi.

Talabaning oliy o‘quv yurtidagi barcha turdagi faoliyatlarini nazorat qilish va

baholashning innovatsion texnologiyalaridan biri sifatida «Talaba portfoliosi» etakchi

o‘rin egallaydi. Ushbu texnologiya ayniqsa rivojlangan g‘arb davlatlari oliy ta’lim tizimida

keyingi yillarda keng qo‘llanilmoqda. Rossiyada esa 2003 yildan e’tiboran ta’lim tizimining

barcha bosqichlarida, jumladan boshlang‘ich ta’lim, umumiy o‘rta ta’lim, kasbiy ta’lim va

oliy ta’limda joriy etilgan.

«Portfolio» faoliyatning turli yo‘nalishlari bo‘yicha talabaning shaxsiy yutuqlarini

tasdiqlovchi hujjatlar majmuidir. Portfolioni yaratish talabaning ijodiy faoliyati

hisoblanib, unga turli xil soha (o‘quv, ilmiy—izlanish, sport, ijodiy, ijtimoiy va b.) bo‘yicha

faoliyat natijalari oliy o‘quv yurtida o‘qish jarayoni davrida talaba tomonidan kiritiladi.

Portfolioni yaratishdan asosiy maqsad talabaning oliy o‘quv yurtidagi o‘qish jarayoni

davrida erishgan yutuqlari to‘g‘risidagi daliliy hujjatlarni to‘plash va saqlashdan iborat.

Portfolio nafaqat talabaning ta’lim sohasidagi faoliyati natijalarini o‘zi tomonidan

baholashning samarali shakli bo‘lib qolmasdan, quyidagilarga imkoniyat tug‘diradi:

ta’lim sohasidagi yutuqlarni dalillashtiradi;

ish raqobati bo‘yicha tajriba ortdiradi;

kasbiy kompetentlikni rivojlantirish uchun mustaqil ta’limni amalga oshiradi;

o‘zining kasbiy kompetentlik darajasini ob’ektiv baholash

malakasini rivojlantiradi;

bo‘lajak mutaxassisning raqobatbardoshligini oshiradi.

Respublikamiz oliy ta’lim tizimida ushbu texnologiyaning

qo‘llanilishi amaldagi talaba bilimini baholashning test reyting tizimini inkor etmaydi,

aksincha uni to‘ldiradi. Rivojlan- tiruvchi ta’limga, insonparvar pedagogika nuqtai

nazaridan shaxsga yo‘naltirilgan ta’limga o‘tishga, talabalarda kasbiy kompetentlikni

shakllantirish bo‘yicha refleksiya hosil qilishga sharoit yaratadi.

Portfolio talabaning turli sohalardagi faoliyati, jumladan o‘quv-tarbiyaviy, ijodiy,

ijtimoiy, kommunikativ va boshqalar bo‘yicha erishgan natijalari sifatini baholash

imkonini beradi.

Portfolioning asosiy maqsadi - talabaning ta’lim jarayonidagi faoliyati bo‘yicha hisobot

taqdim etish, uning alohida erishgan ta’lim natijalarini yaqqol tasavvur qilish, ta’lim

tizimida o‘z-o‘zini rivojlantirishini ta’minlash, qobiliyatlarini namoyish etish hamda bilim

va malakalarini amalda qo‘llashga o‘rgatishdan iborat.

Portfolio asosida talaba erishgan yutuqlar va bilim olish jarayoni natijalarini sifat

jihatidan va soniy baholash mumkin.

Portfolio nafaqat baholashning zamonaviy samarali shakli, balki quyidagi muhim

pedagogik vazifalarni echishda foydalanuvchi texnologiya hamdir:

talabaning yuqori o‘quv mazmunini qo‘llab-quvvatlash;

talabaning faolligi va mustaqilligini rag‘batlantirish, ta’lim olish va mustaqil ta’lim

olishni kengaytirish;

refleksiv bilim va o‘z-o‘zini ob’ektiv baholash faoliyatini rivojlantirish;

mustaqil o‘qish malakasini, shaxsiy o‘quv faoliyati maqsadini belgilash,

rejalashtirish va tashkil etish qobiliyatini shakllantirish;

talabaning individual ta’limiga ko‘mak berish;

bilimlarni ijobiy umumlashtirish uchun qo‘shimcha

sharoitlar va imkoniyatlar yaratish.

Portfolioni yuritilishi talabaning bilim olish faolligini, o‘zining maqsad va

imkoniyatlarini bilish darajasini oshiradi. Talabada o‘z bilim va imkoniyatlarini, iqtidorini

baholash va u asosida maqsadni to‘g‘ri va aniq belgilash, kelajakni o‘ziga ishonib

rejalashtirish, olgan bilimlarini hayotda amalda qo‘llashga ishonish hissi paydo bo‘ladi.

Talaba portfoliosini yaratishdan maqsad portfolio talabaning ma’lum fan bo‘yicha

barcha ishlarini to‘liq yoritishi kerak. U o‘z ichiga fan bo‘yicha barcha turdagi topshiriqlar,

loyihalar, ma’ruzalar, yozma ishlarni qamrab olishi, talabaning ushbu fan bo‘yicha

muvaffaqiyatlarini, fanga munosabatini, fanni o‘zlashtirishi va tushunishini, muammoli

topshiriqlarni bajarish va kommunikativ qobiliyatini, uning kelajakda ushbu fan bo‘yicha

intilishlari va o‘zlashtirishini, o‘zlashtirish usullarini ko‘rsatib berishi zarur. Aniqlilik va nutq,

fikrni bayon qilish madaniyati «portfolio» sifatini belgilovchi asosiy omillardan biri hisoblanadi.

Portfolioni yaratishda asosan quyidagilarga ahamiyat berish talab etiladi:

-talabaning mustaqil fikrlashi;

-«portfolio» yaratishning vaqt oralig‘ini belgilash ( semestr, o‘quv yili yoki butun

o‘quv jarayoni bo‘yicha);

-fan bo‘yicha erishilgan bilimlarning o‘zaro bog‘liqligi va asoslanganligi;

-taklif etilgan ishlar (loyihalar, mustaqil ishlar, referatlar va b.) bo‘yicha talabaning

o‘z bahosi;

-muammollarni hal etish jarayoni, yo‘llari.

«Talaba portfoliosi» - talabaning bilish jarayonidagi ijodiy mehnati natijalarini o‘zi

tomonidan ob’ektiv baholash instrumenti, shaxsiy faoliyati refleksiyasidir. U hujjatlar

to‘plami sifatida quyidagilarni o‘z ichiga oladi:

talabaga «portfolio»ga joylashtirish uchun materiallar tanlash bo‘yicha

topshiriqlar, ko‘rsatmalar;

talabaning ijodiy faoliyatlari bilan jiddiy tanishib borish, portfelga joylashtirilgan

faoliyat turlarini baholash omillari va mezonlari;

portfolioni ob’ektiv baholash uchun ekspertlar guruhi anketasi.

Bunday «portfolio»ni an’anaviy usulda yoki elektron shaklda ta’lim muassasi saytida,

oddiy Word formatida yaratish mumkin.

Talaba o‘z xohishiga ko‘ra yoki o‘qituvchi topshirig‘i asosida o‘zining turli ijodiy

sohalardagi mustaqil ishlarini ma’lum ketma-ketlik asosida o‘z portfoliosiga joylashtiradi.

Materiallar bir semestr bo‘yicha, o‘quv yili bo‘yicha yoki butun o‘quv yillari bo‘yicha

olinishi mumkin. «Portfolio» yoki undagi alohida ishlar talaba tomonidan oldindan

izohlanadi, ya’ni nima uchun u aynan ushbu faoliyat turini tanladi, bu faoliyat turi

bo‘yicha u qanday natijalarga erishdi yoki erisha olmadi, o‘qituvchining ushbu ish

bo‘yicha bergan bahosidan rozimi, ushbu ish natijalari bo‘yicha qanday xulosalarga ega.

Albatta har qanday bunday ish yo‘l qo‘yilgan xatolarni asosli ravishda tahlil qilishni talab

etadi. Uqituvchi alohida talabaga yoki talabalar guruhiga o‘z fani bo‘yicha shunday

«portfolio» yaratishni taklif qilishi va uning tarkibini ko‘rsatib berishi mumkin. Bunday

«portfolio»ning asosiy maqsadi talabaning o‘z faoliyatini fikrlab, asoslab va aniq dalillar

asosida baholash qobiliyatini shakllantirishdan iboratdir. Belgilangan vaqt o‘tgach

(semestr yoki o‘quv yili) yoki aniq hajmdagi ishlar tugagach, talabaning xohishi bilan

ushbu dastur yoki loyiha bo‘yicha talaba o‘z portfoliosini taqdimot qilishi mumkin.

Dastlab taqdimotni kichik guruhda, keyin esa katta auditoriyada tashkil etish lozim. Agar

«portfolio» elektron shaklda yaratilgan bo‘lsa, talaba o‘z hamkorlariga (talabalarga) yoki

o‘qituvchiga o‘z parolini oshkor qilib, ushbu «portfolio» sahifalariga kirishiga ruxsat

beradi va taqdimot tugagach parolni o‘zgartiradi. Talaba faoliyatini, ya’ni «portfolio»

mazmunini baholash uchun o‘qituvchi maxsus ekspertlar belgilaydi. Materiallarni

mashg‘ulot davrida muhokama qilish mumkin bo‘ladi. Agar buning uchun alohida vaqt,

o‘quv soati ajratilmagan bo‘lsa off-line telekonferensiya rejimida yoki darsdan tashqari

vaqtda ta’lim muassasi sayti forumida amalga oshirish mumkin. Bunday forumda talaba

o‘zi tanlagan yoki o‘qituvchi tomonidan taklif etilgan bilim sohasi bo‘yicha butun kuchini

berganligini, uning o‘z faoliyatiga bergan bahosi o‘qituvchi va ekspetlar guruhi tomonidan

berilgan bahoga mos yoki mos emasligini isbotlashi zarur. U baholarni qaysi jihatdan

to‘g‘ri yoki noto‘g‘ri ekanligini ko‘rsatishi va o‘zining kelajakdagi ushbu bilim sohasidagi

ijodiy faoliyati rejalari bilan xulosalashi lozim.

Agar talabalar o‘qituvchining o‘ziga nisbatan yaxshi, ochiq va samimiy munosabatda

ekanliklarini his qilishsa, albatta o‘z fikrlari, tajribalari va kuzatish natijalari bilan

o‘rtoqlashadilar. Chunki, har qanday talaba yoki shaxs o‘z ijodiy mehnati natijalari

bo‘yicha boshqalar fikriga bee’tibor bo‘lishmaydi. Faqat shu yo‘l bilangina shaxsni kamol

toptirish, o‘stirish mumkin. Agar talabada bunday ishonch bo‘lmasa, ochiq muloqat

yuzaga kelmaydi. Talaba yuqorida ko‘rsatilgan «portfolio»ni yuritganda ham odatdagidek

sukut saqlaydi.

Talabalarni bunday texnologiya asosida tarbiyalash va ularga ta’lim berish rivojlangan

davlatlarda allaqachon o‘z o‘rnini topgan, chunki Internet bu texnologiyani joriy etish

uchun bir qancha qulayliklarni yarata oladi.

«Talaba portfoliosi» nafaqat akademik o‘zlashtirish, balki talabaning kommunikativ

muvaffaqiyatlari, muomula madaniyati, sport va jamoat ishlaridagi faolligi bo‘yicha ham

yuritilishi mumkin. Bunday «portfolio» muhokamasida (taqdimotida) ota- onalarni ham

faol ishtirok etishlarini ta’minlash yanada yaxshi natijalarga olib keladi. Ota-onalar o‘z

farzandlari faoliyati natijalarini baholashlari uchun o‘qituvchi tomonidan yoki ekspert

guruh tomonidan taklif etilgan baholash mezonlari va parametrlaridan foydalanishlari

mumkin.

Bunday «portfolio» muallifining o‘z fikrlari va o‘z-o‘zini baholash natijalari

muhokamasida ushbu texnologiya prinsiplari va baholash mezonlarini quyidagicha

belgilash mumkin:

1. Aniq bilim sohasidagi faoliyat bo‘yicha o‘z-o‘zini baholash natijalari quyidagi

omillar bilan asoslanadi:

ma’lum fan sohasi bo‘yicha bilimlarni o‘quv dasturiga mos kelishi;

bilish jarayonida talabaning mustaqil qarorlar qabul qilish qobiliyati, o‘z

qarorlarining oqibatlarini bilish darajasi;

talabaning kommunikativ qobiliyatlarini xususiyatlari (bahslarda qatnashish, o‘z

qarorlarini asoslay olishi, materiallarni ravon va sodda tilda tushuntirib bera olishi).

2. Tizimli va muntazam o‘z monitoringini olib borishi. Talaba biror fan bo‘yicha o‘z

yutuqlarini nazorat qilib borishni maqsad qilib olsa, u ushbu fan bo‘yicha muhim deb

hisoblagan bilimlarini tizimiy ravishda «portfolio»ga joylashtirib boradi. Uning vazifasi-

ushbu ishlarni diqqat bilan tahlil qilib borish, kerakli o‘zgartirishlar kiritish, unga

tushuntirishlar berish, o‘z-o‘zini baholash bo‘yicha qisqa hisobot tayyorlash, ya’ni ushbu

bilim sohasi bo‘yicha u nimalarni o‘zlashtirdi, nimalarni o‘zlashtira olmadi yoki

tushunmadi, kelajakda nimalarga e’tibor qaratishi lozim. Shuningdek u bu erda o‘z

bilimlariga o‘qituvchi, ekspertlar va ota-onasi tomonidan qo‘ygan baholarga ham fikrini

bildirishi mumkin.

3. «Portfolio» materiallari tarkibi, barcha yozma tushuntirishlarning mantiqiyligi va

aniqligi.

4. «Portfolio»da keltirilgan materiallarni to‘liqligi va mazmunan tugallanganligi.

5. «Portfolio»ni tartib bilan va estetik jihatdan did bilan yaratilganligi.

6. «Talaba portfoliosi» taqdimotini ko‘rgazmali, yaqqol va asoslangan holda bo‘lishi.

Talaba portfoliosining komponentlari

Portfolio tarkibi talabaning semestr yoki o‘quv yili davomidagi mustaqil ishlaridan

iborat bo‘lmog‘i lozim. Talaba ushbu «portfolio» orqali anjumanlarda chiqish qilib,

o‘zining mustaqil fikrlashga, fan bo‘yicha olgan bilimlarini ijodiy amalda tadbiq etishga

qodirligini namoyish etgan holda, o‘z-o‘ziga ushbu bilim doirasi bo‘yicha shaxsan bahosini

beradi. Bu talabaga o‘z yutuqlari, olgan bilimlari va ijodiy ishlarini mustaqil tahlil qilish

va unga o‘z bahosini berish, uni o‘qituvchi yoki hamkorlari bilan baham ko‘rish imkonini

yaratadi.

Bunday «portfolio» tarkibi quyidagicha bo‘lishi mumkin:

titul;

mazmuni;

har bir materialning qisqacha mazmuni va talaba uchun tushunchalar;

nima uchun ushbu material yoki bilim sohasi olinganlik sababi;

portfolio o‘qituvchi va talabaning o‘zi tomonidan qanday baholanganligi;

fan bo‘yicha yutuqlari tarixi;

« portfolio»ni yaratish muddati va taqdimot vaqti.

Muallifga «portfolio»ni yaratishda to‘liq erkinlik beriladi.

Talabaning dunyoqarashlari, fikrlarining mantiqiyligi, nutq va bayon etish madaniyati, o‘z

fikrini isbotlay olishi kabi omillar uning faoliyatini baholashda asosiy mezonlardan biri

sifatida foydalaniladi. Ayrim hollarda o‘qituvchi «portfolio» tarkibiga o‘z talablarini

qo‘yishi ham mumkin.

Portfolio tarkibi quyidagi materiallardan iborat bo‘lishi mumkin:

Titul varaqa - «portfolio»ni nomi, talaba f.i.sh., fanning nomi, «portfolio»ni yuritish

davri (semestr yoki o‘quv yili), boshlanish va tugash sanasi, o‘qituvchi f.i.sh.

«Portfolio» tarkibi:

fan bo‘yicha talabaning erishgan yutuqlari (shaxsiy faoliyat natijalari tahlili,

nimani o‘zlashtirish oson, nima qiyin kechyapdi, ushbu qiyinchiliklar mohiyati nimada va

b);

yozuvlar, ma’ruzalar, uy vazifalari (fanning turli bo‘limlari bo‘yicha kamida 8 ta

topshiriq beriladi, albatta bunda mustaqil fikrlash qobiliyati, fikrlarning originalligi

hisobga olinadi, talaba bitta muammo yoki topshiriq echimining turli xil yo‘llarini

ko‘rsatishi zarur;

nazorat va mustaqil ishlar (kamida 3 ta mavzu bo‘yicha 5-6 ta mustaqil ish);

testlar;

axborot texnologiyalaridan foydalanish (axborot texnologiyalari foydalanilgan

kamida 2 ta misol, dasturiy material);

guruhiy loyihalar (talaba ishtirok etgan har bir loyiha batafsil yoziladi);

sizning sevimli ishingiz;

talaba faoliyati bo‘yicha baholar (o‘qituvchi va ekspertlar bahosi).

Portfolio bo‘yicha izohlar. Taqdimotga tavsiya etilayotgan «Portfolio» materiallari

puxta o‘ylangan, «portfolio»da keltirilgan barcha materiallar bo‘yicha muallifning shaxsiy

fikrlari yoritilgan bo‘lishi zarur. U talabaning ushbu fan bo‘yicha olgan bilimlari, bo‘sh

tomonlari, kelajakdagi rejalarining to‘liq mazmunini ko‘rsatishi lozim.

Talaba portfoliosining turlari

1. Hujjatlar portfoliosi - ta’lim sohasidagi shaxsiy yutuqlar uchun berilgan

sertifikatlangan hujjatlar to‘plami (sinov daftarchasi, diplomlar, sertifikatlar,

guvohnomalar va b.) Bu ma’lumotlar portfolioni sifat va soniy jihatdan ob’ektiv baholash

imkonini beradi. Materiallar jadval ko‘rinishida bosqichlarga bo‘linib, ball hisobida

baholangan holda beriladi. Hujjatlar yoki ularning nusxalari ilova sifatida keltirilishi

mumkin.

Ushbu variantning afzalliklari: YAkuniy ball tizimi portfolioni talabaning ta’lim

faoliyati bo‘yicha reytingini aniqlashning asosiy mexanizmi, talaba umumiy reytingining

asosiy tashkil etuvchisiga aylantiradi.

Cheklanishlari, kamchiliklari: bunday tipdagi portfolio faqat talaba faoliyati natijalari

to‘g‘risida ma’lumot beradi. U talabaning shaxsiy rivojlanish jarayonini, uning turli

sohalar bo‘yicha ijodiy faolligini, o‘qish uslubini va qiziqishlarini aniqlash imkonini

bermaydi.

1-jadval

«Hujjatlar portfoliosi»ning namunaviy tarkibi sxemasi va undagi materiallarni baholash

mezoni

Faoliyat sohalari Komponetlar Natijalar

(ballar) Blok A

Olimpiadalar

Viloyat: g‘olib, shahar: g‘olib, tuman: g‘olib,

OO‘Yu: g‘olib

5 4 3 2 1

Blok B Boshqa

sertifikatlar

Qo‘shimcha ta’lim tizimi muassasalari, OO‘YU,

jamoat fondlari, madaniy-ta’lim fondlarining

tadbirlari va tanlovlari g‘olibi.

Fanlar bo‘yicha kurslar ishtirokchisi, OO‘YU

yoki oliy o‘quv yurtlariaro ilmiy jamiyatlar

a’zosi va b.

5 4 3 2 1

2.«Ishlar portfoliosi» - talabaning turli, jumladan ijodiy, loyihaviy, ilmiy-izlanish va

boshqa sohalardagi ishlari, uning o‘quv va ijodiy faoliyatining asosiy shakl va

yo‘nalishlari, ilmiy anjumanlar, tanlovlar, o‘quv oromgohlari, turli kurslardagi ishtiroki,

turli amaliyotlar, sport va badiiy sohalardagi muvaffaqiyatlari aks etadi. Bunday portfolio

talabaning ijodiy kitobi sifatida yuritiladi va talabaning turli sohalardagi ishlarining

namunalari matn ko‘rinishida, elektron versiyalar, rasmlar, video yozuvlar shaklida ilova

qilinadi.

Afzalliklari: Bunday tipdagi portfolio talabaning o‘quv va ijodiy faolligi dinamikasi,

uning qiziqish yo‘nalishi, kasbga tayyorgarlik xarakteri to‘g‘risida keng tasavvur beradi.

Cheklanishlari, kamchiliklari: Portfolioning sifat jihatidan baholanishi yakuniy

attestatsiya natijalarini to‘ldiradi, lekin talabaning umumiy ta’lim reytingida asosiy tashkil

etuvchi bo‘lib hisoblanmaydi.

«Ishlar portfoliosi»ni to‘ldirishning namunaviy varianti

Loyiha ishlari. Loyihaning mavzusi, qisqa mazmuni hamda ilova sifatida rasmlar,

ishning bosma yoki elektron variantlardagi matnlari keltiriladi.

Tadqiqot ishlari va referatlar. Referat mavzusi, hajmi (necha bet), illyustratsiyalar va

b.

Texnik ijod. Model, maket, asboblar. Aniq ishlar va ularning mazmuni (tuzilishi, ish

prinsipi, texnik tavsifi) bayon etiladi.

Ijodiy faollikning boshqa shaklllari.

Elektiv kurs va fakultetlardagi ishtiroki. Kurs nomi, muddati va o‘qish shakli

ko‘rsatiladi.

Turli xil amaliyotlar. Mehnat, ijtimoiy, til o‘rganish, pedagogik, malakaviy va b.

Amaliyot nomi, joyi va davri yoziladi.

Qo‘shimcha ta’lim muassasalari va turli xil o‘quv kurslaridagi mashg‘ulotlar. Ta’lim

muassasasi yoki tashkilot nomi, o‘qish muddati va natijalari keltiriladi.

Olimpiada va tanlovdagi ishtiroki. Tadbir nomi, o‘tkazilgan vaqti va talabaning

natijasi qayd etiladi.

Ilmiy anjuman, seminarlardagi ishtiroki. Tadbir mavzusi, tadbirni o‘tkazgan tashkilot,

o‘quv muassasasi nomi va talaba ishtiroki shakli.

Sport bo‘yicha natijalari. Sport musabaqalaridagi ishtiroki, sport razryadining

mavjudligi.

Boshqa faoliyat turlari.

3. Taqrizlar portfoliosi. Talabaning turli sohadagi faoliyati bo‘yicha o‘qituvchi, ota-

onasi, kursdoshlari, qo‘shimcha ta’lim tizimi xodimlari va boshqa shaxslarning xulosalari,

taqrizlari hamda talabaning faoliyati va uning natijalari bo‘yicha o‘z tahlillaridan iborat

bo‘ladi.

Afzalliklari: Bu portfolio talabani o‘quv-tarbiyaviy va kelajakdagi faoliyati bilan

bog‘liq bo‘lgan jarayonlarni anglash darajasini kuchaytiradi hamda o‘z-o‘zini baholash

mexanizmini yaratib beradi.

Cheklanishlari, kamchiliklari: To‘plangan materiallarni bir shaklga keltirish va hisobga

olishning murakkabligi.

Taqrizlar portfoliosining namunaviy tarkibi:

bajarilgan ishlar sifati bo‘yicha taqrizlar;

qo‘shimcha ta’lim muassasasining ijodiy guruhlaridagi ishlari, ilmiy-amaliy

anjumanlardagi chiqishlari bo‘yicha taqrizlar.

talabaning o‘z faoliyati bo‘yicha xulosalari, baholari;

keyingi faoliyati yoki keyingi bosqichdagi o‘qishni qanday tashkil etish bo‘yicha

talabaning o‘z xulosalari;

amaliyotlar bo‘yicha tavsiya xatlar;

boshqa sohalar bo‘yicha taqriz va xulosalar.

Yuqorida taklif etilgan portfolio modellarini tahlil qilgan va chuqur o‘rgangan

holda murakkab portfolio, ya’ni barcha modellarni birgalikdagi shaklida yoki oddiy,

ushbu portfolioning bittasini yuritish mumkin.

Amalda portfolioning quyidagi turlaridan foydalanish mumkin:

4.«Portfolio-kollektor». Bu portfolio talaba muallif bo‘lmagan materiallardan iborat

bo‘ladi. Bunga o‘qituvchi tomonidan tavsiya etilgan adabiyotlar, qo‘llanma va

ko‘rsatmalar, elektron o‘quv adabiyotlari, o‘quv-vizual materiallar, maqolalar, lug‘atlar

yoki talabaning o‘zi mustaqil topgan adabiyotlar hamda boshqa o‘quv materiallari kiradi.

5.«Jarayon portfoliosi» talaba tomonidan o‘quv, uslubiy, ilmiy-izlanish, ijodiy,

axborot va ijtimoiy loyihalarni bajarish jarayonida erishgan bilimi va malakalarini

mustaqil qo‘llash malakasini namoyish qiladi. Portfolio talabaning loyihalash jarayonidagi

barcha bosqichlarni: muammoni aniqlash, loyihani ishlab chiqish, loyiha bo‘yicha

faoliyatni rejalashtirish va tashkil etish, texnologik bosqich (loyihani amalga oshirish),

yakuniy bosqich, taqdimot va loyihani baholashni o‘z ichiga olishi kerak.

6.«Ko‘rsatkichlar portfoliosi» talabaning biror bir soha bo‘yicha mahoratini va

ko‘rsatkichlarini jamlash hamda ko‘rsatish maqsadida yaratiladi. Unga talabaning o‘zi

yoki ustozi tomonidan tanlagan eng yaxshi ijodiy ishlaridan namunalar qo‘yiladi.

7.«Baholash portfoliosi» talabaning olgan bilimlari va malakasini nazorat qilish

maqsadida tuziladi va u turli xil nazorat materiallaridan: nazorat ishlari, testlar, sxemalar,

krossvordlar va boshqa topshiriqlardan iborat bo‘ladi. Baholash portfoliosi o‘qituvchi

tomonidan mustaqil tuziladi va uni rejalashtirilgan, maqsadga yo‘naltirilgan natijaga

erishish uchun o‘z vaqtida talabalarga taqdim etishi talab etiladi.

8. «Yutuqlar portfoliosi» talabaning o‘quv-tarbiyaviy jarayondagi eng yaxshi ishlari va

yutuqlarini ko‘rsatuvchi hujjatlardan tashkil topadi. Bu portfolioga talaba o‘z xohishi

bilan o‘zining eng yaxshi loyihalarini, olgan tashakkurnomalari, maqtov yorliqlari,

diplomlari, taqrizlar va o‘z faoliyatini namoyish qiluvchi rasmlarni kiritishi mumkin.

9. «Talabaning elektron portfoliosi» - e-Portfolio. Keyinga vaqtlarda rivojlangan

davlatlarida e-Portfolio deb nomlanuvchi «Talabaning elektron portfoliosi» keng

qo‘llanilmoqda. Bu oddiy Word formatidagi papka bo‘lmasdan, maxsus multimedia

tizimida yaratilgan «portfolio» hisoblanadi. Talaba uni osonlik bilan to‘ldirishi, tahlil

qilishi, yangi materiallarni joylashtirishi, o‘zi tanlagan axborotlarni boshqarishi mumkin.

e-Portfolioning uch xil shakli tavsiya etiladi:

Rivojlantirish portfoliosi- developmental (rivojlanishning xususiy kompetensiyasi).

Erishgan yutuqlar portfolisi - assessment.

Namoyish portfolisi – showcase.

Rivojlantirish portfolisi (developmental) - shaxsiy yutuqlar va kamchiliklar refleksiyasi

uchun qo‘llaniladi. Bu bosqichda talaba va o‘qituvchi o‘rtasida o‘zaro aloqa, munosabat,

ta’sir asosiy rol o‘ynaydi.

Erishgan yutuqlar portfolisi (assessment) - talabaning fan bo‘yicha erishgan yutuqlari

va bilimini aniq va to‘g‘ri baholash uchun xizmat qiladi.

Namoyish portfolisi (showcase) - o‘quv kursini yakunida yaratiladi va talabaning

olgan bilimlarini (tayyor kadr sifatida) potensial ish beruvchiga taqdim qilish yoki o‘qishni

davom ettirishga tavsiya etish maqsadida tashkil etiladi. Bu turli ko‘rinishdagi Curriculum

Vitae hisoblanadi.

e-Portfolio yuqorida keltirilgan uch variantning birgalikdagi ko‘rinishida ham

bo‘lishi mumkin. Bunda multimedia axborotlardan ham foydalaniladi.

e-Portfolio talabaning o‘zlashtirishi va turli sohalardagi erishgan yutuqlari

monitoringini yuritishning prinsipial yangi, refleksiyaga asoslangan vositasi bo‘lib, talaba

bilimi natijalarini ball tizimida emas, balki sifat jihatdan baholash imkonini beradi. e-

Portfolioni yaratish uchun maxsus dasturlar ishlab chiqilgan, masalan Angel qobig‘i.

«On-line-portfolio» turli ko‘rinishda bo‘lishi mumkin. Masalan:

- kursning umumiy saytida buning uchun maxsus ajratilgan bir qancha hujjatlar va

materiallarni yuklash orqali talaba tomonidan tuzilishi mumkin;

- talabaning shaxsiy veb-varag‘ini yaratish orqali tuzilishi va unga o‘quv kursi

bo‘yicha o‘z tushunchalari asosidagi hisobotlar kiritilishi mumkin.

Talaba portfoliosini baholash mezonlari

Talaba o‘z-o‘zini baholashda o‘z faoliyatiga tanqid nuqtai nazaridan qarashi, nima

uchun aynan ushbu bo‘lim yoki mavzularni tanlaganligini o‘zi mantiqan bilishi, bu uning

ushbu fan bo‘yicha umumiy bilimida qanday rol o‘ynashi mumkinligini ifoda etishi kerak.

«Portfolio» yaratishdagi eng murakkab masala - taqdimotga loyiq materiallarni tanlash,

ushbu materiallarga tushunarli tilda, ravon, mantiqan mazmunga boy va qisqa izoh yozish

hisoblanadi. Materiallarni to‘g‘ri tanlash, ularga izoh yozish hamda uni ob’ekiv

baholashda quyidagi savollardan foydalanish mumkin:

Talaba faoliyati bo‘yicha savollar:

Portfolioga material tanlashda siz qanday ishlarni amalga oshirdingiz?

Nimaga erishdingiz, nimalarda qiynaldingiz?

Portfolioda siz qiynalgan biror material bormi?

Sizda portfolio yaratish bo‘yicha mos namuna bormi?

Axborotlarni qanday tashkil qildingiz?

Muammolarni qaytadan yorita olasizmi (topshiriqni yanada oddiyroq so‘zlar

bilan)?

Qaysi so‘zlar, iboralar bu erda ahamiyatlliroq bo‘ldi, nima uchun?

Muammoni qayta yoritish qanchalik ratsional bo‘ldi?

Bu masala, muammo qanday savollarni keltirib chiqarishi mumkin?

Siz ushbu savollarga yaqinroq savollar tuza olasizmi?

Ushbu masalani yoki muammoni hal etishda siz uchun nimalar eng qiyin kechdi?

Ushbu masalani, muammoni echish bilan siz qanday yangi bilimlarga erishdingiz?

Hayotda ushbu masala, muammogo o‘xshash holatlar bo‘lishi mumkinmi?

Siz tavsiya etgan javob ushbu muammo echimining yagona yo‘limi?

Guruhiy ishlashga qanday munosabat bildirasiz?

Mashg‘ulotda sizga nimalar yoqadi, nimalar yoqmaydi?

Ushbu masala sizning fan bo‘yicha bilimlaringizni yanada

ortdirishda foydali bo‘ladimi?

Ota-onalar yoki taqrizchilarga savollar bera olasizmi?

«Portfolio»dan sizning birinchi taasurotingiz qanday?

O‘qituvchi faoliyati bo‘yicha savollar:

Talabaning «portfolio» materiallarini taqdimot qilishida sizni nimalar hayron

qoldirdi, siz kutmagan holatlar bormi?

O‘z ishingizdan faxrlanish hissi bormi?

O‘z talabangizga kelajakda yordam berish uchun nimalar qilmoqchisiz?

«Portfolio» materiali qanchalik aniq va mantiqan to‘g‘ri tashkil etilgan?

«Talaba» o‘z portfoliosini qanchalik mustaqil yaratdi?

«Portfolio»ni tuzishda sizdan tez-tez maslahat oldimi?

«Portfolio»ni tuzishda o‘zi mustaqil qanday materiallar va texnologiyalardan

foydalangan?

Talaba portfoliosini taqrizchi tomonidan baholashda yuqorida keltirilgan

savollardan asos sifatida foydalanish mumkin.

Yuqorida ta’kidlanganidek, talaba portfoliosini yaratishning turli xil yo‘llari va

usullari mavjud. U albatta ta’lim yo‘nalishi yoki fanning xususiyatiga hamda portfolioning

davomiyligiga (boshlanish va tugash vaqtiga) bog‘liq bo‘ladi.

Eng muhim va asosiy maqsad, talabani o‘zining shaxsiy ishlarini, yutuq va

kamchiliklarini o‘zi ob’ektiv tahlil qila olishga, imkoniyat va qobiliyatlarini ko‘ra olishga,

qiyinchiliklarni engish va yanada yuqoriroq yutuqlarga erishish yo‘llarini mustaqil aniqlay

olishga o‘rgatishdan iborat. Bunday holda talabaning o‘quv jarayondagi o‘z faoliyatiga

mas’uliyati yanada ongli ravishda kechadi. Bu erda ota-onalar va xolis taqrizchilarning

faol ishtirok etishlari juda muhim hisoblanadi. Natijada talabaning ma’lum soha bo‘yicha

ta’lim olishdagi ob’ektiv rivojlanishi o‘qituvchiga ham, talabaning o‘ziga ham yaqqol

namoyon bo‘ladi. Talabaning fan bo‘yicha bilimini, qobiliyatini, intilishlarini va

kelajakdagi rejalarini xolisona va to‘g‘ri baholash sharoiti yaratiladi. Talabada o‘ziga

ishonch yuzaga keladi.

O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLII VA O‘RTA MAXSUS

TA’LIM VAZIRLIGI


FAKULTET

KURS, GURUH

TALABASINING O‘QUV

P O R T F O L I O S I

(namuna)

Boshlanish sanasi 201__ yil “____” _________

Tamom bo‘lish sanasi 201__ yil “____” _________

Toshkent - 201__ yil

1.PORTFOLIO EGASI TO‘G‘RISIDA MA’LUMOTLAR

Familiyasi __________________

Ismi _______________________

RASM

Sharifi ____________________

Tug‘ilgan yili _______________

Tug‘ilgan joyi ______________

Yashash manzili _________________________________

Aloqa telefoni ____________________________________

Elektron pochtasi__________________________________

Fakultet nomi ___________________________________

Kurs ______________________ guruh ______________

M.O‘. Fakultet dekani _____________ ________________

imzo f.i.sh.

QISQACHA BIBLIOGRAFIK MA’LUMOT*

____________________________________________________________

__________________________________________________________________

__________________________________________________________________

__________________________________________________________________

__________________________________________________________________

__________________________________________________________________

__________________________________________________________________

__________________________________________________________________

__________________________________________________________________

__________________________________________________________________

___________________________________________

__________________________________________________________________

__________________________________________________________________

__________________________________________________________________

__________________________________________________________________

__________________________________________________________________

__________________________________________________________________

__________________________________________________________________

__________________________________________________________________

__________________________________________________________________

__________________________________________________________________

___________________________________________

__________________________________________________________________

__________________________________________________________________

__________________________________________________________________

__________________________________________________________

*Hayotiy hamda kasbiy maqsad va qiziqishlari to‘grisidagi ma’lumotlar

MENING HAYOTIY SHIORIM:

____________________________________________________________

_________________________________________________________________

_________________________________________________________________

_________________________________________________________________

_________________________________________________________________

_________________________________________________________________

_________________________________________________________________

_________________________________________________

FAN BO‘YICHA TALABANING ERISHGAN YUTUQLARI

Shaxsiy faoliyat natijalari tahlili: _____________________________

_______________________________________________________________

_______________________________________________________________

_______________________________________________________________

_______________________________________________________________

_______________________________________________________________

_______________________________________________________________

_______________________________________________________________

_______________________________________________________________

_____________________________________________

Nimani o‘zlashtirish oson kechyapti: __________________________

_______________________________________________________________

_______________________________________________________________

_______________________________________________________________

_______________________________________________________________

_______________________________________________________________

_______________________________________________________________

_________________________________________________

Nimani o‘zlashtirish qiyin kechyapti: _________________________

_______________________________________________________________

_______________________________________________________________

_______________________________________________________________

_______________________________________________________________

_______________________________________________________________

_______________________________________________________________

_________________________________________________

Qiyinchiliklar mohiyati nimada: ______________________________

_______________________________________________________________

_______________________________________________________________

_______________________________________________________________

_______________________________________________________________

_______________________________________________________________

___________________________________________________

_______________________________________________________________

_______________________________________________________________

_______________________________________________________________

_______________________________________________________________

___________________________________________________

YOZUVLAR, MA’RUZALAR, UY VAZIFALARI*

____________________________________________________________

_______________________________________________________________

_______________________________________________________________

_______________________________________________________________

_______________________________________________________________

_______________________________________________________________

_______________________________________________________________

_______________________________________________________________

_______________________________________________________________

_______________________________________________________________

________________________________________

_______________________________________________________________

_______________________________________________________________

_______________________________________________________________

_______________________________________________________________

_______________________________________________________________

_______________________________________________________________

_______________________________________________________________

_______________________________________________________________

_______________________________________________________________

_______________________________________________________________

________________________________________

_______________________________________________________________

_______________________________________________________________

_______________________________________________________________

_______________________________________________________________

_______________________________________________________________

_______________________________________________________________

_______________________________________________________________

_______________________________________________________________

_______________________________________________________________

_______________________________________________________________

_______________________________________________________________

_______________________________________________________________

_______________________________________________________________

___________________________________

*Fanning turli bo‘limlari bo‘yicha kamida 8 ta topshiriq beriladi,

albatta bunda mustaqil fikrlash qobiliyati, fikrlarning originalligi hisobga

olinadi, talaba bitta muammo yoki topshiriq echimining turli xil yo‘llarini

ko‘rsatishi zarur.

O’zbekiston tarixi” fani bo’yicha mustaqil ishlar

Fan bo’yicha mazmuni Mustaqil ta’limga oid bo’lim va

mavzulari

Mustaqil ta’limga oid

topshiriq va tavsiyalar

1) Markaziy Osiyo jahon

sivilizatsiyasining ajralmas qismi.

Markaziy osiyo insoniyat

sivilizatsiyasining qadimgi

o‘choqlaridan biri

Referat, taqdimot

tayyorlash

2) O‘zbek davlatlarining shakllanishi va

dastlabki taraqqiyot bosqichlari.

“Avesto” - tarixiy manba sifatida. Referat, taqdimot

tayyorlash

3) Ilk o‘rta asrlarda o‘zbek

davlatchiligi: ijtimoiy-siyosiy, iqtisodiy,

madaniy hayot.

O‘zbekistonda dastlabki

davlatlarning paydo bo‘lishi va

rivojlanish bosqichlari

Referat, taqdimot

tayyorlash

4) IX-XII asrlarda oʻzbek davlatchiligi.

Ijtimoiy-siyosiy va iqtisodiy hayot.

Ajdodlarimizning jahon sivilizasiyasi

taqaqqiyotiga qo‘shgan ulkan hissasi.

Imom Al Buxoriyning “Jomi’as-

Sahih”asari-Islom dininig muhim

tarixiy manbasi

Referat, taqdimot

tayyorlash

5) Mo‘g‘ullar istilosi va zulmiga qarshi

kurash. Jaloliddin manguberdi – mard va

jasur ajdodimiz.

Jaloliddin Manguberdining Vatan

ximoyasi yo’lidagi jasorati

Referat, taqdimot

tayyorlash

6) Amir Temur va Temuriylar davrida

ijtimoiy-iqtisodiy, siyosiy va madaniy

hayot

Amir Temur tuzuklari-davlat

boshqaruvi to‘gʻrisidagi muhim

manba sifatida.

Referat, taqdimot

tayyorlash

7) O‘rta Osiyo hududlarining

xonliklarga bo‘linib kitishi, unig

sabablari va oqibaqtlsri

Alisher Navoiy davlat arbobi va shoir

sifatida

Referat, taqdimot

tayyorlash

8) O‘zbek xonliklarining Rossiya

impiriyasi tomonidan bosib olinishi.

Mustamlakachilik zulmiga qarshi milliy-

ozodlik harakati. Jadidchilik.

Turkiston jadidlari ilgari surgan

gʻoyalar, ma’rifiy qarashlar va

ularning mazmun mohiyati.

Referat, taqdimot

tayyorlash

9) Turkistonda mustabid sovet

hokimiyatining o‘rnatilishi. Sovet

hokimiyatining O‘zbekistonda amalga

oshirgan ijtimoiy-siyosiy,iqtisodiy

tadbirlarining mustamlakachilik

mohiyati. (1917-1989yy)

Ikkinchi jahon urushi yillarida oʻzbek

xalqining fashizm ustidan qozonilgan

gʻalabaga qoʻshgan hissasi

Referat, taqdimot

tayyorlash

10) Oʻzbekiston mustaqillikka erishish

yo‘lida (1989-1991yy).

O‘zbekistonda 50-70 yillarda paxta

yakkahokimligining kuchayishi va

ekologik muammolarning kelib

chiqishi.

Referat, taqdimot

tayyorlash

11) Oʻzbekistonda davlat

mustaqilligining qo‘lga kiritilishi.

Huquqiy demokratik davlat qo‘rish va

fuqorolik jamiyat asaslarini

shakllantirish.

Huquqiy demokratik davlat qo‘rish va

fuqorolik jamiyat asaslarini

shakllantirish.

Referat, taqdimot

tayyorlash

12) Mustaqillik yillarida

O‘zbekistondagi ijtimoiy-iqtisodiy,

ma’naviy-madaniy taraqqiyot.

O‘zbekiston va jahon hamjamiyati.

O‘zbekiston mustaqil taraqqiyot

yo‘lida.

Referat, taqdimot

tayyorlash

1-semestr bo`yicha

*Kamida 3 ta mavzu bo‘yicha 5-6 ta mustaqil ish tayyorlanadi

TESTLAR

- birdan-bir to’g’ri javobi bo’lgan yopiq topshiriqlar;

- bir necha to’g’ri javoblari nazarda tutilgan yopiq topshiriqlar;

- bitta so’z (yoki so’zlar) tushirib qoldirilgan gapdan tashkil topgan ochiq

topshiriqlar;

- to’g’ri ketma-ketlikni aniqlash uchun topshiriqlar;

- o’zaro bog’liqlikni (muvofiqlikni) aniqlovchi topshiriqlar;

- ayrim fanlar bo’yicha bilimlarning chuqurligini aniqlash bo’yicha topshiriqlari;

- qarama-qarshi munosabatlarni aniqlash testlari;

- chizmalar va sxemalarni tushunishga qaratilgan topshiriqlar;

- shakllar nisbatini aniqlashga qaratilgan topshiriqlar;

- olingan axborotni o’zlashtirish darajasini aniqlash topshiriqlari;

- sinonimlar va antonimlarni farqlashga oid topshiriqlar;

- analogiya (aynan o’xshashlik)ga oid topshiriqlar;

- o’qilgan matnni tushunishga oid topshiriqlar;

- ko’rsatmalarni bajarishga oid topshiriqlar;

- bilimdonlikni aniqlashga doir topshiriqlar;

- tafakkurni aniqlovchi testlar;

- orfografik testlar;

- til masalalariga doir topshiriqlar va boshqalar.

http://hozir.org/informatika-va-axborot-texnologiyalari-v2.html

http://hozir.org/sanoat-texnologiyasi-va-qurilish-fakulteti-bino-va-inshootlar.html

http://hozir.org/yillik-paralaks-va-yulduzlargacha-masofalarni-aniqlash-yulduzl.html

http://hozir.org/sana-sinfi-oquvchi-soni-qatnashdi-fan.html

AXBOROT TEXNOLOGIYALARIDAN FOYDALANISH

_____________________________________________________________

_______________________________________________________________

_______________________________________________________________

_______________________________________________________________

_______________________________________________________________

_______________________________________________________________

_______________________________________________________________

_______________________________________________________________

_______________________________________________________________

_______________________________________________________________

_______________________________________________________________

_______________________________________________________________

_______________________________________________________________

_______________________________________________________________

________________________________

_______________________________________________________________

_______________________________________________________________

_______________________________________________________________

_______________________________________________________________

_______________________________________________________________

_______________________________________________________________

_______________________________________________________________

_______________________________________________________________

_______________________________________________________________

_______________________________________________________________

_______________________________________________________________

_______________________________________________________________

_______________________________________________________________

_______________________________________________________________

_______________________________________________________________

_______________________________________________________________

_______________________________________________________________

_______________________________________________________________

_______________________________________________________________

_______________________________________________________________

_______________________________________________________________

_______________________________________________________________

________________

*Axborot texnologiyalari foydalanilgan kamida 2 ta misol, dasturiy

material.

GURUHIY LOYIHALAR*

_____________________________________________________________

_______________________________________________________________

_______________________________________________________________

_______________________________________________________________

_______________________________________________________________

_______________________________________________________________

_______________________________________________________________

_______________________________________________________________

_______________________________________________________________

_______________________________________________________________

_______________________________________________________________

_______________________________________________________________

_______________________________________________________________

_______________________________________________________________

____________________________

_______________________________________________________________

_______________________________________________________________

_______________________________________________________________

_______________________________________________________________

_______________________________________________________________

_______________________________________________________________

_______________________________________________________________

_______________________________________________________________

_______________________________________________________________

_______________________________________________________________

_______________________________________________________________

_______________________________________________________________

_______________________________________________________________

_______________________________________________________________

_______________________________________________________________

_______________________________________________________________

_______________________________________________________________

_______________________________________________________________

_________________________

_______________________________________________________________

_______________________________________________________________

_________________________________________________________

*Talaba ishtirok etgan har bir loyiha batafsil yoziladi.

SIZNING SEVIMLI MAVZUINGIZ

_____________________________________________________________

_______________________________________________________________

_______________________________________________________________

_______________________________________________________________

_______________________________________________________________

_______________________________________________________________

_______________________________________________________________

_______________________________________________________________

_______________________________________________________________

_______________________________________________________________

_______________________________________________________________

_______________________________________________________________

_______________________________________________________________

_______________________________________________________________

________________________________

_______________________________________________________________

_______________________________________________________________

_______________________________________________________________

_______________________________________________________________

_______________________________________________________________

_______________________________________________________________

_______________________________________________________________

_______________________________________________________________

_______________________________________________________________

_______________________________________________________________

_______________________________________________________________

_______________________________________________________________

_______________________________________________________________

_______________________________________________________________

_______________________________________________________________

_______________________________________________________________

_______________________________________________________________

_______________________________________________________________

_________________________

_______________________________________________________________

_______________________________________________________________

_________________________________________________________

*Talaba fan bo‘yicha o‘zi yoqtirgan mavzu yuzasidan batafsil

ma’lumot beradi.

TALABA FAOLIYATI BO‘YICHA BAHOLAR

№ Potfolio doirasida bajarilgan ishlar Ballar taqsimoti O‘qituvchi yoki

ekspertlar bahosi

1 Fan bo‘yicha talabaning erishgan

yutuqlari

0-4 ball

2 Yozuvlar, ma’ruzalar, uy vazifalari 0-4 ball

3 Nazorat va mustaqil ishlar 0-6 ball

4 Testlar 0-4 ball

5 Axborot texnologiyalaridan foydalanish

darajasi

0-4 ball

6 Guruhiy loyihalardagi ishtiroki 0-4 ball

7 Talabaning yoqtirgan mavzusi 0-4 ball

Jami 0-30 ball

Baholash mezonlari

26-30 ball “a’lo” Fanga oid nazariy bilimlarni to‘la o‘zlashtira olish. Xulosa va qaror

qabul qilish. Ijodiy fikrlay olish. Mustaqil mushohada yurita olish.

Olgan bilimlarini amalda qo‘llay olish. Mohiyatini tushuntirish.

Tasavvurga ega bo‘lish.

22-25 ball

“yaxshi”

Mustaqil mushohada qilish. Olgan bilimlarini amalda qo‘llay olish.

Mohiyatini tushuntirish. Bilish, aytib berish. Tasavvurga ega bo‘lish.

17-21

ball“qoniqarli”

Mohiyatini tushuntirish. Bilish, aytib berish. Ma’lum bir tasavvurga

ega bo‘lish.

0-16 ball

“qoniqarsiz”

Fan bo‘yicha nazariy va amaliy bilimlarni bilmaslik

Fan o‘qituvchisi ____________________ ___________________

imzo f.i.sh.

Kafedra mudiri _____________________ ___________________

imzo f.i.sh.

GLOSSARIY

1-mavzu

Atamaning

o‘zbek tilida

nomlanishi

Atamaning

ingliz tilida

nomlanishi

Atamaning rus

tilida

nomlanishi

Atamaning ma'nosi Atamaning

o‘zbek tilida

nomlanishi

Atamaning

ingliz tilida

nomlanishi

Atamaning rus

tilida

nomlanishi

Atamaning ma’nosi

Antropologiya Anthropology Антропология (yunoncha “antropos” – odam, “logos” –

fan) – qadimgi odamlarning kelib

chiqishi, tashqi koʻrinishi va rivojlanish

bosqichlarini oʻrganuvchi fan.

Arxeologiya

Archeology Археология (yunoncha “archaios” – qadimgi, “logos”

– fan) – insoniyat oʻtmish tarixini moddiy

madaniyat yodgorliklari (mehnat

qurollari, asbob-anjomlari, qurol-

yarogʻlari, turar joylari, qurilishlari,

qabrlarini) qazishmalar orqali

oʻrganuvchi fan.

Dialektika

Dialectics Диалектика (yunoncha “dialektike” – bahs yuritish

san’ati) – tabiat va

jamiyat taraqqiyoti qonuniyatlarining

oʻzaro aloqadorligini oʻrganuvchi

ta’limot.

Dialektika olam yagona va yaxlit, unda

sodir boʻladigan hodisalar, voqealar

umumiy

va oʻzaro bogʻlanishda, uzluksiz

harakatda, ziddiyatli taraqqiyotda

boʻladi, deb hisoblaydi.

Etimologiya

Etymology Этимология (yunoncha “etymon” – haqiqat, chin,

“logos” – fan) – biron bir soʻz yoki

atamaning kelib chiqishi, uning boshqa

soʻzlar bilan oʻzaro yaqinlik aloqalarini

oʻrganuvchi fan sohasi.

Etnografiya

Ethnography Этнография (yunoncha “etnos” – xalq, “grapho” –

yozaman) – tarixning

yordamchi fan sohasi boʻlib, xalqlarning

urf-odatlari, xoʻjaligi va madaniyatini;

xalqlar, etnik birlikning turli tiplari,

ularning kelib chiqishi (etnogenezi),

turmushi, tarixiy va madaniy

munosabatlarini organadigan ijtimoiy

fan. Etnografiya fani

asosiy e’tiborni hozirgi xalqlarga

qaratgan holda oʻtmishda mavjud boʻlgan

barcha

etnik birliklarni ilmiy oʻrganishni ham

qamrab oladi.

Epigrafika Epigraphy Эпиграфика – qadimgi bitik, yozuvlarni oʻrganuvchi

fan.

Geneologiya Genealogy Генеология (yunoncha “genealogia” – shajara, nasl-

nasab) – 1) Insonlar

shajarasini, qarindosh-urugʻchilik

aloqalarini oʻrganuvchi tarixning

yordamchi fan sohasi. 2) Shajara, biron

bir urugʻ yoki shaxsning tarixi; nasl-

nasab shajarasi.

Geraldika Heraldry Гералдика – Davlat nishonlari va muhrlarini

oʻrganuvchi fan.

Gnoseologiya Epistemology Гносеология (yunoncha “gnosis” – bilim, “logos” –

fan) – borliqni, dunyoni bilish va chin

haqiqatga erishish haqidagi hamda

bilishning manbalari va shakllari

toʻgʻrisidagi ta’limot. Borliqni bilish

nazariyasi.

Idealism Idealism Идеализм – moddiylikni inkor etib, olamning

asosida rux yoki gʻoyalar yotadi,

dunyoning mavjudligi va rivojlanib

borishida gʻoyalar muhim rol oʻynaydi

deb ta’kidlovchi falsafiy qarash va

ta’limot. Idealizm materializmning

aksidir.

Lingvistika Linguistics Лингвистика – qadimgi tillarni oʻrganuvchi fan.

Materialism

Materialism Материализм (lotincha “materialis” – moddiy) – olam

moddiy, ongimizga

bogʻliq boʻlmagan holda, obyektiv tarzda

mavjud. Materiya birlamchi, hech kim

tomonidan yaratilmagan, abadiy mavjud,

tafakkur esa materiyaning xususiyatidir,

olam va uning qonuniyatlarini bilish

mumkin deb qarovchi falsafiy

yoʻnalish, oqim. Materializm

idealizmga qarama-qarshi boʻlib, ular

oʻrtasida tarixda koʻp baxslar

boʻlgan va u hozirda ham davom

etmoqda.

Metodologiya

Methodology Методология (yunonca “methodos” – yoʻl, usul,

“logos” – ta’limot) –

insonning amaliy va nazariy faoliyatini

toʻgʻri uyushtirish va tuzish toʻgʻrisidagi

ta’limot. Boshqacha qilib aytganda 1)

ilmiy bilish metodlari va usullari

toʻgʻrisidagi

ta’limot; 2) inson faoliyatining biron bir

sohasiga qoʻllaniladigan metod, usullar

majmuasi.

Numizmatika

Numismatics Нумизматика – tangashunoslik fani. Qadimiy

tangalardagi belgi-rasmlar,

tasvirlar, tamgʻalar va yozuvlar orqali

ijtimoiy-siyosiy tarixning ayrim

jihatlarini

oʻrganuvchi tarixning yordamchi fan

sohasi.

Xronologiya

Chronology Хронология (yunoncha “xronos” – vaqt, “logos” – fan)

– tarixiy

taraqqiyot bosqichlari, voqealarning

davriy ketma-ketligini oʻrganuvchi

tarixning yordamchi fan sohasi.

GLOSSARIY

2-mavzu

Antropogenez

Anthropogenesis Антропогенез (yunoncha “antropos” – odam,

“genezis” – rivojlanish) – odamning

kelib chiqishi va rivojlanishi jarayoni.

bu jarayon to‟g‟risida turli fikrlar

mavjud, zamonaviy fan antropogenez

jarayonining ijtimoiy mehnat

nazariyasini tasdiqlamoqda. insonning

paydo bo‟lishi va rivojlanishi

jarayoni (antropogenez) bir necha

bosqichlarga bo‟linadi. antropogenez

jarayonining birinchi bosqichi

avtralopitek va zinjantrop odamlar

yashagan davr hisoblanadi

Arxantrop

Arhanthropus Архантроп (yunoncha “arxeos” – qadimgi,

“antropos” – odam) – ibtidoiy

odamning dastlabki vakillari.

arxantroplar ilk paleolit davrida

yashaganlar.

(asvtralopitek, zinjantrop, pitekantrop,

sinantrop, fergantrop).

Avstralopitek

Autrolopithecus Автролопитек (lotincha “australis” – janub,

“pithekos” – maymun) – bundan3-2-

million yil oldin yashagan odamning

ilk ajdodlaridan biri bo‟lib, uning

qoldiqlari 1924-yilda janubiy afrikada

topilgan. olimlarning xulosasiga ko‟ra

avstralopitek odamzodning hayvonlar

(maymunlar) olamidan odamlar

dunyosiga o‟tishdagi birinchi

vakilidir.

Bronza davri The Bronze

Period

Бронзовый

период

(jez davri) – mehnat qurollari asosan

mis bilan qalayning

aralashmasi – bronzadan yasalgani

uchun shunday nom berilgan.

miloddan avvalgi 3-

2-ming yilliklarni o‟z ichiga oladi.

bronza davriga kelib hozirgi

o‟zbekiston hududlarida sun‟iy

sug‟orishga

asoslangan sug‟orma dehqonchilik

madaniyati shakllandi. bu davrgi oid

moddiy

madaniyat yodgorliklari zamonbobo

(buxoro viloyatining qorako‟l

tumanida),

sarazm (tojikistonning panjikent

viloyati), sopollitepa, jarqo‟ton

(surxondaryo

viloyatining sherobod tumanida) va

tozabog‟yob, qavat-3, amirobod

(xorazm-

qoraqalpog‟iston) manzilgohlaridan

topib o‟rganilgan.

Eneolit Eneolithic Энеолит (lotincha “aeneus” – mis, yunoncha

“litos” – tosh) – mis-tosh davri.

mehnat qurollari ishlab chiqarishda

birinchi marta mis ma‟dani qo‟llanila

boshlangani uchun shunday nom

berilgan. eneolit davri 4-3-ming

yilliklarni o‟z ichiga oladi.

Evolyutsiya

Evolution Эволюция (lotincha “evalutio” – ochilish,

yozilish, takomillashish) – tadrijiy

rivojlanish degan ma‟noni anglatadi.

tabiat, jamiyat va ruxiy-ma‟naviy

rivojlanish konsepsiyalarini

umumlashtirib ifoda etishga xizmat

qiluvchi tushuncha. evolyutsiya

tushunchasi keng ma‟noda rivojlanish

tushunchasining sinonimi sifatida

ishlatiladi.

Ibtidoiy to‘da The primitive

community

Первобытная

община

– eng qadimgi odamlarning ulkan

jamoasi. insoniyat taraqqiyotining ilk

bosqichida odamlar to‟da tarzida

hayot kechirganlar. ibtidoiy

to‟da davri odam paydo bo‟lganidan

to urug‟chilik jamoasiga qadar, ya‟ni

40-35-

ming yillikkacha davom etgan.

Kromanon Cromagnon Кроманьон – so‟nggi (yuqori) paleolit davrida,

bundan 40-12-ming yil avval yashagan

odam turi. fanda kromanon odamlari

“homo sapiens” – aqlli odam, yoki

“neontrop” – yangi odam deb ham

yuritiladi. dastlab fransiyaning

kromanon degan joyidan topilganligi


Matriarxat

Matriarchy Матриархат – ona urug‟i davri. urug‟chilik

tuzumining birinchi bosqichi.

matriarxat davri paleolit davrining

so‟nggi bosqichida paydo bo‟lib, u

neolit vaeneolit davrigacha davom

etgan.

Mezolit

Mesolithic Мезолит (yunoncha “mezo” – o‟rta, “litos” –

tosh) – o‟rta tosh davri. muzliklarning

chekinishidan mezolit davri boshlanib,

u 12-7-ming yilliklarni o‟z ichiga

oladi. mezolit davriga kelib yerda

iqlim isiy boshlagan. bu davr

yodgorliklari respublikamizda yuzdan

ortiq bo‟lib ulardan eng yaxshi

o‟rganilganlari obishir (farg‟ona),

qo‟shilish (toshkent viloyati), machay

va zarautsoy (surxondaryo)

yodgorliklaridir.

Mikrolit Microlite Микролит – mayda tosh qurollari. mikrolit tosh

qurollari (o‟q-yoy uchlari, mayda

mehnat qurollari, bigizlar va h.k.)

mezolit davrida paydo bo‟lgan.

Neandertal Neanderthal Неандерталь – ibtidoiy odam turi. neandertal

odamlari bundan 100-40-ming yil

avval yashashgan. bu davr

odamlarining suyak qoldiqlari birinchi

marta

(1856-yil) germaniyanng neandertal

vodiysidan topilgani uchun shu nom

berilgan. neandertal odamiga tegishli

suyak qoldiqlari o‟zbekistondan

surxondaryo viloyatining teshiktosh

g‟oridan ham topilgan.

Neolit

Neolithic Неолит (yunoncha “neo” yangi, “litos” tosh )

– yangi tosh davri. 6-4-ming

yilliklarni o‟z ichiga oladi. neolit

davriga kelib insoniyat dehqonchilik,

chorvachilik,

kulolchilik, to‟qimachilik va boshqa

hunarmandchilik sohalarini o‟rgandi.

insoniyat tarixida ishlab chiqaruvchi

xo‟jalik tarixi boshlandi. bu davrda

o‟rta osiyoning

janubiy mintaqalarida ilk dehqonchilik

madaniyati (joytun madaniyati),

shimoliy

mintaqalarida esa ovchi baliqchilar

madaniyati (kaltaminor) shakllandi.

Neontrop

Neontrop Неонтроп (yunoncha “neo” – yangi, “antropos” –

odam) – yangi odamlar. zamonaviy

qiyofadagi kromanon odamlari fanda

shunday yuritiladi.

Paleolit

Paleolithic Палеолит (yunoncha “paleos” – qadimgi, “litos”

– tosh) – qadimgi tosh davri.

paleolit davri insoniyat tarixida eng

uzoq davom etgan tarixiy davr bo‟lib

2,5-mln.

yildan 12-ming yillikkacha bo‟lgan

davrni o‟z ichiga oladi.

Paleontrop Paleontrope Палеонтроп (yunoncha “paleos” – qadimgi,

“antropos” – odam) – qadimgi davr

odamlari. paleontroplar asosan o‟rta

paleolit davrida (100-40-ming

yilliklar) yashaganlar. neandertal

odamlari paleontroplar deb ham

yuritiladi.

Patriarxat

Parihahat Париархат – ota urug‟i davri. urug‟chilik

tuzumining matriarxatdan keying

ikkinchi bosqichi. ibtidoiy jamoa

davrida mehnat qurollarini

takomillashuvi natijasida kundalik

ehtiyojdan ortiqcha mahsulot ishlab

chiqarishning paydo bo‟lishi bilan

jamiyatda onalar o‟z o‟rnini otalarga

bo‟shatib berishga majbur bo‟lgan.

miloddan avvalgi 4-3-ming

yilliklardan boshlab patriarxat davriga

o‟tila boshlangan

Pitekantrop

Pithecanthropus Питекантроп (yunoncha “pitek” – maymun,

“antropos” – odam) – maymun odam

demakdir. indoneziyaning yava

orolidan 1890-yilda topilgan ibtidoiy

odam turi. ular taxminan, 1-mln. yil

avval yashagan.

Sivilizatsiya

Civilization Цивилизация (lotincha “civilis” – fuqaro jamiyati,

harbiylarsiz va cherkovsiz hayot) –

jamiyat erishgan moddiy va ma‟naviy

taraqqiyot darajasi. insonga xos sun‟iy

olamni moddiy va ma‟naviy jihatdan

takomillashuvidagi muvaffaqiyatlari

ko‟rsatkichi.

Zinjantrop

Zijanthropus Зиджантроп “ishbilarmon odam”. Zinjantrop

odamzodning ilk ajdodlaridan bo‟lib,

uning suyak qoldiqlari sharqiy

afrikaning zinj qishlog‟I yonidagi

olduvoy darasidan topilgan.

odamzodning kelib chiqishi

shajarasida zinjantroplar

avstralopiteklar bilan pitekantroplar

orasini to‟ldiruvchi bo‟g‟in deb

hisoblanadi.

Chopper

Chopper Чоппер ibtidoiy odamlarning tosh qurollari.

ular qo‟pol daryo toshlari bo‟lib, bir

tomoni o‟tkirlashtirilgan bo‟ladi.

Glossariy

3-mavzu

Afrosiyob Afrasiab Афрасиаб Samarqandning eng qadimgi qismi.

Miloddan avvalgi VIII-VII asrlarda

bunyod etilgan. Afrosiyob tepaligi

hozirgi Samarqandning Sharqiy

chekkasida joylashgan bo‟lib, uning

maydoni 219 gektarni tashkil etadi.

Mifologik (afsonaviy) tasavvurlardan

o‟sib chiqan adabiy an‟ana, ya‟ni

Afrosiyob Turon podshohi degan

tushincha tufayli Samarqandning

qadimiy qo‟rg‟onidan tashqari

Toshkentdagi Mingo‟rik xarobalari,

Buxorodagi Romiton qo‟rgoni va boshqa

tarixiy yodgorliklar xalq orasida hozirga

qadar Afrosiyob nomi bilan bog‟lanadi.

Ahmoniylar Achaemenids Ахемениды miloddan avvalgi 558-330-yillarda

Eronda hukmronlik qilgan sulola.

Sulolaga miloddan avvalgi VIII asr oxiri

VII asr boshlarida Elam

yaqinidagi Parsua hududida yashagan

qadimgi fors qabilalarining boshlig‟i,

oriylarning nufuzli sardorlaridan biri

Ahmon asos solgan. Kir II (556-530) va

Doro I (522-486) davrida O‟rta Osiyo

hududlari ham Ahmoniylar sulolasiga

bo‟ysundirilgan. Ahmoniylar saltanatiga

Makedoniyalik Iskandar Zulqarnayn

(356-323) miloddan avvalgi 330-yilda

barham beradi.

Antik davr Antique

period

Античный

период

(lotincha “antiquus” – qadimgi) – O‟rta

Osiyo tarixining

miloddan avvalgi IV asrdan (yunon-

makedon istilosidan) boshlab milodiy V

asrga

qadar bo‟lgan davri. Jahon tarixida esa,

qadimgi Yononiston (Gretsiya) va

qadimgi

Rim tarixining milodiy 476-yilgaca

bo‟lgan davri tushuniladi.

Ark Ark Арк qadimda va o‟rta asrlarda O‟rta Osiyo

hududida shaharlarning hokimlar

joylashgan

ichki qismi, ya‟ni “o‟rda”. Arkda asosan

hukumat idoralari, amaldorlarning uylari,

devonxona, tanga zarb qilinadigan

zarbxonalar joylashgan. Odatda ichki

shahar – ark ham qalin mudofaa devori

bilan o‟rab olingan.

Baqtriya Baktriya Бактрия geografik hudud. Qadimgi Baqtriyaga

hozirgi Janubiy O‟zbekiston

(Surxondaryo), Janubiy-G‟arbiy

Tojikiston va Shimoliy Afg‟oniston

yerlari kirgan. Ilk o‟rta asrlar davriga

kelib qadimgi Baqtriya yerlarida

ko‟chmanchi turkiy qabila – toxarlar

kelib joylashishi munosabati bilan

Tohariston deb yuritilgan.

Baqtriya

yozuvi

Bactrian

script

Бакрийская

писмен-ность

miloddan avvalgi IV asr oxirigacha

qadimgi Baqtriya hududlarida oromiy

yozuvi ishlatib kelingan. Keyin

Baqtriyada mahkama tili va

yozuvi yunoncha bo‟lgan. Miloddan

avvalgi III-II asrlar chegarasida oromiy

va qadimgi yunon alifbosiga asoslanib

baqtriya yozuvi yaratiladi. Bizgacha

yuzdan ortiq baqtriya yozuvi

na‟munalari va so‟zlari yetib kelgan.

Baqtriya yozuvi topilmalari asoson

miloddan avvalgi I asr va milodiy I

asrlarga taalluqlidir. Baqtriya tili va

yozuvi uncha yaxshi o‟rganilmagan.

Behistun

bitiklari

Behistun

inscription

Бехистун-ская

надпись

Shimoliy Eronda, Kirmonshoh shahri

yaqinida, tog‟ oralig‟idan o‟tgan

qadimgi savdo yo‟li yoqasidagi qoyaga

ahmoniylar hukmdori Doro I (522-486)

ning qadimgi fors, elam va akkad

tillarida yozdirgan zafarnomasi. Unda

qadimgi Sharq va O‟rta Osiyoning

qadimgi xalqlari (xorazmliklar,

baqtriyaliklar, marg‟iyonaliklar, saklar)

haqida ma‟lumotlar keltirilgan.

Davlat State Государство bu sinfiy jamiyatda asosiy ishlab

chiqarish vositalari egalarining umumiy

manfaatlarini ta‟minlovchi va uni

himoya qiluvchi siyosiy tashkilot.

Ibtidoiy jamiyatda insoniyat jamiyati

urug‟-qabilachilik munosabatlari, urf-

odat, rasm-rusmlari kabi axloqiy

me‟yorlar bilan boshqarilgan bo‟lsa,

sinfiy jamiyatda jamiyat a‟zolari

davlatning (hukmron sinfning) yozma

erki bo‟lgan (yozib qo‟yilgan) huquq –

qonunlar orqali boshqariladigan bo‟ldi.

Demak, davlat bu jamiyatni

boshqaruvchi siyosiy mexanizmdir.

Davlat o‟z faoliyatini organlari

(amaldorlar apparati, sud, qo‟shin va

h.k.) orqali yuritadi.

Diadoxlar Diadochi Диадохи Makedoniyalik Iskandar vafotidan so‟ng

uning davlatini qismlarga bo‟lib, o‟z

qo‟llariga kiritgan lashkarboshilar,

“merosxo‟rlar”.

Ellinlashtirish Hellenization Эллинизация qadimgi yunonlar o‟zlarini ellinlar,

yurtini esa Ellada deb atashgan.

Ellinlashtirish deganda yunon-makedon

istilosidan so‟ng Sharqqa yunon

madaniyatining yoyilishi va aralash

madaniyatning – yunon va mahalliy

Sharq madaniyatining tashkil topishi

jarayoni tushuniladi.

Ershi Ershi Эрши miloddan avvalgi III – milodiy II asrlarda

mavjud bo‟lgan Davan (Farg‟ona)

davlati poytaxtining xitoy manbalaridagi

nomi.

Girkan Girkan Гиркан Kaspiy dengizining qadimgi nomi.

Dengizning sohilbo‟yi janubiy hududlari

esa Girkaniya deb yuritilgan.

GLOSSARIY

4-mavzu

Atamaning

o‘zbek tilida

nomlanishi

Atamaning

ingliz tilida

nomlanishi

Atamaning

rus tilida

nomlanishi

Atamaning ma’nosi

Assimilatsiya Assimilation Ассимиляция (lotincha “assimilatio” – o‟xshash,

muvofiqlashish) –etnografiya va

sotsiologiyada qabila, elat yoki

xalqlarning bir biriga qo‟shilib,aralishib

ketishi. bu jarayonda qorishib ketgan

ikkita etnik qatlamdan biri o‟z

tili,madaniyati yoki boshqa o‟ziga xos

etnik belgisini ikkinchisi foydasiga

yo‟qotib yuboradi. masalan: o‟zbek

xalqining etnik asosini tashkil etgan

vatanimiz hududidagi qadimgi

sug‟diylar, baqtriyaliklar va

xorazmliklar turkiy xalqlar bilan

qorishib, vaqt o‟tishi bilan o‟z tillari,

yozuvi va madaniyatini ham unutib

turkiylashib ketganlar.

Avtoxton

Autochthon Автохтон (yunoncha “autochtones” – mahalliy,

shu joyga xos, tub joy aholisi) –

geologiya, biologiya, etnografiya fan

sohalarida ishlatiladigan tushuncha.

etnografiyada o‟zga hududlardan

ko‟chib kelmay, ma‟lum bir hududda

azaldan yashab kelayotgan mahalliy yer

egasi bo‟lgan tub joy aholisi.

Demografiya

Demography Демография (yunoncha “demos” – xalq, “grapho” –

yozaman) –aholining joylashuvi va

taraqqiyoti qonuniyatlarini o‟rganuvchi

ijtimoiy fanlardan biri. aholi sonining

o‟zgarishi, uning bandligi, tabiiy

ko‟payishi va ko‟chib yurishlari

(migratsiya) ni o‟rganish

demografiyaning markaziy masalasi

hisoblanadi.

Etnik tarix Ethnic

history

Этническая

история

– biron bir xalqning etnik shakillanishi

nihoyasiga yetganidan keyingi tarixi.

o‟zbek xalqining etnik tarixi XI-XII

asrlardan doshlandi va u XIX asrning

oxiri xx asrning boshlarigacha davom

etdi. xx asr boshlaridan o‟zbek

millatining shakllanish jarayoni

boshlandi. bu tarixiy jarayon ozirgacha

davom etmoqda.

Etnogenez

Ethnogenesis Этногенез (yunoncha “etnos” – xalq, “genesis” –

tug‟ilish) – biron bir xalqning kelib

chiqish jarayoni

Etnonim Ethnonym Этноним – biron bir xalqning nomi.

Оriylar (ariylar). Aryans Арийцы oriy so‟zi “erkin” degan ma‟noda

tarjima qilinadi. avestoga ko‟ra, ariylar

ijtimoiy hayotda jamoaning erkin, ozod,

jangovar mulkdorlar tabaqasi bo‟lib,

mana shu tabaqa va uning oila a‟zolari

o‟z urug‟-aymoqlaridan farqli o‟laroq

“ozodlar” ya‟ni “oriylar” deb yuritilgan.

ular yashagan yurt oriylar vatani, oriylar

kengligi, ya‟ni “aryanam vaychah” deb

nomlangan. oriylar markaziy osiyo

chorvador qabilalarining iqtisodiy

yuksalishidagi ko‟chmanchilik hayot

bosqichining ijtimoiy mahsuli, ularning

tashabbuskor va ishbilarmon qatlami,

endi shakllanib kelyotgan sinfiy

jamiyatning aslzodalar tabaqasi edi.

tarixiy tilshunoslik va arxeologik

tadqiqotlarga ko‟ra, ular kelib chiqishi

jihatidan eroniy til sohiblari bo‟lmay,

balki turkiyda so‟zlashganlar.

Sart

Sarthe Сарт – o‟rta asrlardan to o‟tgan asrning

o‟rtalariga qadar jonli tilda va

adabiyiotlarda keng ishlatilgan tarixiy

tushuncha. ushbu atama turli davrda turli

ma‟nolarda qo‟llanilgan: 1) vi asrlarda

turklar o‟rta osiyoni bosib olgach,

shaharlarda istiqomat qilayotgan fors-

tojik tilida gaplashuvchi aholini sart deb

atashgan. 2) xii-xiii asrlarda mo‟g‟ullar

o‟z yurtlariga kelgan asosan musulmon

savdogarlarini sart deb atashgan. 3) xvi

asrda dashti qipchoqdan kelib,

temuriylar davlatini egallagan

ko‟chmanchi o‟zbeklar mahalliy shahar

va o‟troq aholini sart deb atagan. sart

atamasi etnik nom emas. bu haqda fanda

turli qarashlar mavjud

Xunlar The Huns Гунны – shimoliy xitoy hududlaridan to

volgabo‟yi dashtlariga qadar cho‟zilgan

mintaqada ko‟chmanchilik bilan hayot

kechiruvchi turkiy qabilalardan biri.

GLOSSARIY

5-mavzu

Atamaning

o‘zbek tilida

nomlanishi

Atamaning ingliz

tilida nomlanishi

Atamaning

rus tilida

nomlanishi

Atamaning ma’nosi

Budun Budun Будун Turk xoqonligi davrida ko‟chmanchi

chorvador aholi.

Dehqon Farmer Дехканин ilk o‟rta asrlarda katta yer egasi,

hukmron tabaqa. “Qishloq hokimi”

degan ma‟noni anglatadi. O‟rta asr

yevropasidagi feodallar tabaqasiga

to‟g‟ri keladi. XI-XII asrlarga kelib

(Qoraxoniylar davrida) dehqon

atamasi ilgarigi nufuzli boy yer

egasiga emas, balki oddiy qishloq

xo‟jaligining erkin ziroatkor jamoasi

a‟zolariga nisbatan qo‟llanila

boshlangan.

Dinor Dinar Динар bir misqol ya‟ni 4,8 gramm og‟irlikda

so‟qilgan oltin tanga.

Dirham Dirham Дирхем misqolning (4,8 gr.) o‟ndan yetti

qismi, 3,36 grammga teng kumush

tanga.

Iqto iqta Икта o‟rta asrlarda Yaqin va O‟rta Sharq

mamlakatlarida hukmdor tomonidan

feodalga katta xizmatlari evaziga

in‟om qilingan chek yer. Odatda iqto‟

umrbod berilmay, hukmdor uni istagan

vaqtida qaytarib olib, boshqa birovga

berishi mumkin bo‟lgan.

Jiz’ya Jizya Жизья dastlab Arab xalifaligida, keyinchalik

boshqa musulmon davlatlarida shariat

me‟yorlariga ko‟ra musulmon

bo‟lmagan fuqarolardan olinadigan

jon solig‟i. Jiz‟ya balog‟atga

yetganlardan olingan. Qariyalar va

ayollar, bolalar, qul va gadoylar

jiz‟yadan ozod etilgan.

Kadivar Kadivar Кадивар qishloq zirotkor jamoasining feodal

dehqonlarga qaram bo‟lib qolgan,

yersiz, qullik asoratiga tushirilgan

qismi.

Kashovarz Kashovarz Кашоварз ilk o‟rta asrlardagi oddiy, erkin

ziroatchi qo‟shchilar.

Ushr Ushr Ушр musulmon mamlakatlarida idora

ishlari uchun daromadning 1/10

hajnida natura shaklida undirilgan

soliq. Ushr solig‟i har yili

dehqonchilik, chorvachilik, baliqchilik

mahsulotlari va boshqalardan olingan.

Zakot Zakat Закят (arabcha – tozalanish) – islom dinining

besh asosiy talablaridan biri

bo‟lib, mol-mulk va daromaddan

beriladigan sadaqa, hayr-ehson, soliq.

Shariatga muvofiq, muayyan boylikka

ega bo‟lgan katta yoshdagi musulmon

zakot beradi. Zakot miqdori pul

daromadlarining qirqdan bir ulushiga

teng. Dehqonlar va chorvadorlardan

olinadigan zakot miqdori birmuncha

yuqori bo‟lgan. Zakot kambag‟allar,

yetim-yesirlar, kasallar va hech kimi

yo‟q ayollar o‟rtasida taqsimlanishi

lozim bo‟lgan.

Shahriston Shahristan Шахристан – o‟rta asrlarda Sharqda mudofaa

devorlari bilan mustahkamlangan

shaharning markaziy qismi.

Shahristonda saroy, jome‟ masjidi,

yopiq yoki ochiq bozor, bosh maydon

– registon, muhim ma‟muriy binolar,

hukmdor va uning yaqinlarining

qo‟rg‟onlari, shuningdek oddiy aholi

xonadonlari joylashgan.

“Bayt ul-

hikma”

Bayt al-Hikma Байт ал-

хикма

Donishmandlar uyi. Arab xalifasi

Ma‟mun ibn Xorun ar-Rashid

zamonida (813-833) Bog‟dodda

tashkil etilgan islom Sharqining o‟sha

davrdagi fanlar akademiyasi. Buyuk

vatandoshlarimizdan al-Xorazmiy

(786-850) va Ahmad al-Farg‟oniylar

(797-865) Ma‟mun akademiyasida

faoliyat yuritganlar.

Hadis Hadith Хадис islom dini ta‟limoti bo‟yicha Qur‟oni

Karimdan keyin turadigan

ikkinchi muqaddas manba bo‟lib,

Muhammad Payg‟ambarning hayoti

va faoliyati, shuningdek uning diniy

va axloqiy ko‟rsatmalarini o‟z ichiga

oladi. Payg‟ambar biron gap aytgan

yoki biror ishni qilib ko‟rsatgan

bo‟lsa, yohud boshqalarning o‟zlariga

qilayotgan biron ishini ko‟rib, uni

ma‟n etmagan bo‟lsa, shu holatning

har biri sunnat hisoblanadi. Ana shu

hatti-harakatlar yoki ko‟rsatmalar

haqidagi rivoyat

hadis deb yuritiladi.

Kalom Qalam Калям (arabcha – so‟z, nutq) – ilohiyotning

ilk shakli. Arab xalifaligida VIII asrda

paydo bo‟lgan. IX asrga kelib O‟rta

Osiyoda ham keng tarqalgan. Kalom

tarafdorlari mutakallimlar deyilgan.

Kalom asoschisi Abdulhasan al-

Ash‟ariy (873- 935) mu‟taziliylarga

qarshi qattiq kurash olib borgan va o‟z

ta‟limoti bilan sunniylik mazhabini

mustahkamlagan. Mantiq va

falsafadan foydalanib kalom ilmi

bo‟yicha o‟z mazhabini yaratgan.

Madrasa Madrasah Медресе (arabcha “darasa” – o‟rganmoq) – dars

oladigan, o‟qiladigan joy demakdir.

Madrasalar musulmonlarning o‟rta va

oliy o‟quv yurti. Yaqin va O‟rta Sharq

mamlakatlarida hozirgi vaqtda

madrasalarda davlat muassasalari

xodimlari ham tayyorlanadigan bo‟lib

ketdi. Madrasalar dastlab VII-VIII

asrlarda Islom dini ulamolari

musulmon ilohiyoti masalalarini

sharhlab berib turadigan markaz

sifatida paydo bo‟ldi.

Maqbara Mausoleum Мавзолей – qabr ustiga qurilgan yodgorlik

binosi, mavzoley. Marqad, turbat

deb ham yuritiladi. O‟rta Osiyodagi

majusiylar (otashparastlar),

buddaviylar, nasroniylar qabrlariga

qurilgan arxitektura yodgorliklari

oddiy ko‟rinishga ega. Lekin islom

dini ta‟sirida vujudga kelgan

maqbaralar hashamatli, murakkab

imoratlar sifatida taraqqiy etgan.

Islomda qabr ustiga yodgorlik qo‟yish,

unga sig‟inish man etilgan bo‟lsa

ham, IX asrdan boshlab maqbaralar

qurish odat tusini olgan.

Masjid Mosques Мечет (arabcha “sajada” – egilish, itoat etish,

sajda qilib yuzini yerga tegizish) –

“sajda qilinadigan, ibodat qilinadigan

joy” ma‟nosini bildiradi.

Mahallalardagi masjidlar shu yer

aholisi kundalik namoz o‟qish uchun,

jome‟ masjidlari esa kundalik namoz

bilan birga juma va hayit namozlari

uchun mo‟ljallangan va ularga

shaharning markazidan eng yaxshi

joylar ajratib berilgan.

Mazhab Mazhabs Мазхаб oqim, yo‟l, ta‟limot. Shariat

mazhablari – islomda huquq tizimlari

va yo‟nalishlari. VIII-IX asrlarga kelib

shariatning shakllanishi jarayonida,

ya‟ni fiqh – huquqshunoslik sohasida

bir necha mazhablar vujudga kelgan.

“Ma’mun

akademiyasi”

Mamun Academy Академия

Маъмуна

– 1004-yilda Xorazmning qadimiy

poytaxti Gurganjda Xorazmshoh

Ma‟mun ibn Ma‟mun tomonidan

tashkil etilgan akademiya. Bu

akademiya (“Ma‟mun akademiyasi”)

ning asosini Abu Nasr ibn Iroq (X a.-

1034), Abulhayr ibn Hammor (991-

1048), Abu Sahl Masihiy (970-1011),

Abu Rayxon Beruniy (973-1048), Abu

Ali ibn Sino (980-1037) va boshqalar

tashkil etgan. 1017-yilda Mahmud

G‟aznaviy Xorazmni bosib olgach

“Ma‟mun akademiyasi” o‟z

faoliyatini to‟xtatgan. Olimlarning

ko‟pchiligi G‟azna shahriga majburan

olib ketilgan.

Renessans Renaissance Ренессанс (fransuzcha “renaissance” –

uyg‟onish) – aynan qadimiy

mumtozyunon madaniyati, fani,

falsafasining tiklanishi. Antik

(qadimgi) davrga xos hayotni his

etishga yaqin, lekin o‟rta asrlardagi

kabi moddiylikni gunoh deb hisoblab

undan voz kechishni ham inkor

etilishi. Yangicha hissiyotlarning,

hayot nashidasini sezishning paydo

bo‟lishi demakdir. Sharq renessansi va

G‟arb renessansi mavjud.

GLOSSARIY

6-mavzu

Atamaning o‘zbek

tilida nomlanishi

Atamaning

ingliz tilida

nomlanishi

Atamaning

rus tilida

nomlanishi

Atamaning ma'nosi Atamaning o‘zbek

tilida nomlanishi

Atamaning

ingliz tilida

nomlanishi

Atamaning

rus tilida

nomlanishi

Atamaning ma'nosi

AYL AYL Айл Amir Temur qo‘shinida o‘n kishilik

harbiy bo‘linma.

ASTROBOD ASTRАBАD Астрабад Jurjon (Gurgon)ning kattaligi

jihatidan ikkinchi yirik shahri.

Kaspiy dengizining janubiy-sharqiy

tarafida, Mozandaron chegarasida

joylashgan.

BALX BALKH Балх Afg‘onistonning shimolidagi o‘rta

asr shahri (Qadimgi Baqtra).

BARID BARID Барид 1) Chopar, xat eltuvchi, pochtalion.

Somoniylar davlat boshqaruvi

tizimida barid devoni mavjud bo‘lib,

u maktubot va axborot, ya‘ni pochta

vazirligi hisoblangan.

2) XIV-XVI asrlarda O‘rta Osiyo

xalqlarida keng qo‘llanilgan masofa

o‘lchov

birligi. Ikki farsah, ya‘ni taxminan

12 km. ga teng yo‘l bo‘lgan.

BARLOS BARLAS Барлас O‘rta asrlarda Dashti Qipchoqda

ko‘chmanchi chorvachilik bilan

shug‘ullangan turkiy qabila.

Barloslar XIII asrda Movarounnahr

hududiga (asosan

Qashqadaryo vohasiga) kelib

joylashib asta-sekin o‘troq hayotga

o‘tadilar va mahalliy aholi bilan

aralashib bugungi o‘zbek xalqining

tarkibiga singib ketadilar.

Amir Husrav Dehlaviy, Sohibqiron

Amir Temur, buyuk olim va davlat

arboblari Mirzo Ulug‘bek,

Zahiriddin Muhammad Bobur,

Bedillar aynan barlos urug‘idan

chiqqanlar. Sovet mafkurasi

barloslarni mo‘gul deb

ajdodlarimizni bizdan ajratib

qo‘yishmoqchi bo‘lishgan. Amir

Temur bejiz “Bizkim mulki Turon,

amiri Turkistonmiz, turkning bosh

bo‘g‘inimiz” deb xitob qilmagan.

BAROT BAROT Барот 1) Podshoh, xon tomonidan biror

soliq yoki jarimadan ozod etish.

2) Ma’lum shart bilan biror mulk

yoki mansabni egallash, xalqdan

soliq to‘lash yoki pul, g‘alla, yem-

xashak olish uchun berilgan maxsus

yorliq yoki guvohnoma. Bunday

guvohnoma olgan kishi barotdor deb

atalgan.

BEGOR BEGOR Бегар O‘rta Osiyoda o‘rta asrlarda mavjud

bo‘lgan majburiy ishlab berish

majburiyati. Mehnatkash xalqning

xon va mahalliy hukmdorlar

tarafidan davlat va feodallarning

turli qurilishlarida tekinga 12 kunlik

ishlab berish majburiyati (hashar).

BURONG’OR BURONGOR Бурангар Amir Temur qo‘shinida asosiy

jangovar qismning o‘ng qanoti.

DORUG’A DORUGA Даруга Harbiy ma‘mur. Biron bir viloyat

yoki shaharning hokimi.

DUYUL, TUYUL DUYUL,

TUYUL

Дуюл Hadya, in’om. Temuriylar davrida

hukmdor tomonidan harbiy

mansabdorlar, oliy martabali

kishilarga berilgan yer-suv, qishloq-

shaharlar.

IZOFA IZOFA Изофа Amir Temur qo‘shinining zahira

(rezerv) qismi.

JUVONG’OR JUVONGOR Жувангар Amir Temur qo‘shinida asosiy

jangovar qismning so‘l (chap)

qanoti.

KANBUL KANBUL Канбул Amir Temur qo‘shinida qo‘riqchi

askariy qo‘shilma.

KO’RAGON KORAGON Кураган Mo‘g‘ulcha “kuyov” demakdir.

Chingizxon xonadoniga mansub

malikalarga uylangan shaxslarga

beriladigan unvon. Amir Temur va

temuriylar davrida bu unvon kishi

ismiga qo‘shib aytilgan. Ko‘ragon

unvoniga ega amirlarning boshqa

amirlarga qaraganda imtiyozlari

katta bo‘lgan.

QOZOQLIK QOZOQLIK Казаклик Toju-taxtga da‘vogarlik qilib yurgan

biron shahzodaning o‘z maqsadiga

erishish niyatida boshqa biron sohibi

saltanatning xizmatini o‘tab yurgan

kezlaridagi turmush tarzi. Amir

Temur bir paytlar shu niyat bilan

Mo‘g‘uliston va Seyiston

podshohlari xizmatida bo‘lgan.

QUTVOL QUTVOL Кутлов (hindcha “qut” – qal‟a, arabcha

“voliy” – hokim) – qal’a hokimi.

RAIYAT RAIYAT Раият soliq to‘lovchi xalq, qora xalq.

SULTON UL-

HATTOTIN

SULTON

UL-

HATTOTIN

Султон ул-

Хаттотин

hattotlar sultoni. Mashhur hattot

Sultonali Mashhadiy (1432-1520)

zamondoshlari tomonidan shunday

nom bilan ulug‘langan.

SUYURG’OL SUYURGOL Суюргал biror hukmdor tomonidan alohida

xizmat ko‘rsatgan shaxslarga

berilgan in‟om. Uning egasi davlat

soliqlaridan ozod etilib, olgan

daromadlaridan o‘z

ixtiyoricha foydalanish huquqiga ega

bo‘lgan.

Ilgari (XIV asr oxiri – XV asr

boshlarida) va ayniqsa XVI asrning

boshlari va ikkinchi yarmida yerni

suyurg‘ol tarzida in‟om etish

vaqtincha tusda bo‘lib, yer meros

bo‘lib o‘tmas edi. XVII-XVIII

asrlarda esa vaqtincha berilgan

yerlar doimiy mulkka o‘ta boshladi

va bu mulkka egalik huquqi

vorislarga ham o‘tkaziladigan bo‘ldi.

TARXON TARXON Тархан 1) Mo‘g‘ullar va Temuriylar davrida

toju taxt oldida ko‘rsatgan alohida

xizmatlari uchun alohida imtiyozga

ega bo‘lgan amir. Tarxon yorlig‘i

egasi xon huzuriga bemalol kira

olgan, soliqlardan ozod etilgan va

to‘qqiz martagacha jinoyati

kechirilgan, o‘zi va avlodi ham

soliqlardan ozod etilgan.

2) O‘rta asrlarda turkiy xalqlardagi

yer egasi – feodal.

3) O‘rta Osiyo xonliklarida

feodallarning davlat soliqlaridan

ozod qilingan yer-

suv, mol-mulklari.

G’UL GUL Гул Amir Temur qo‘shinining markaziy

qismi

CHAQIRIM MILE Миля o‘rta asrlardagi masofa o‘lchov

birligi. 1,06 kilometrga teng

GLOSSARIY

7-mavzu

Atamaning

o‘zbek tilida

nomlanishi

Atamaning ingliz

tilida nomlanishi

Atamaning

rus tilida

nomlanishi

Atamaning ma'nosi

Atamaning

o‘zbek tilida

nomlanishi

Atamaning ingliz

tilida nomlanishi

Atamaning

rus tilida

nomlanishi

Atamaning ma'nosi

AMIR EMIR Эмир 1) Islomiyatga qadar arablarda

qabila boshlig‘i, harbiy boshliq.

Keyinchalik Arab xalifaligiga

bo‘sundirilgan mamlakatlarni

boshqarish uchun

tayinlangan hokim, qo‘shin

qo‘mondoni va yirik lashkarboshilar.

2) Mo‘g‘ullar istilosidan so‘ng Oltin

O‘rdada, keyin O‘rta Osiyo va

Eronda

mo‘g‘ul va turk qabilalari

birlashmasi – ulus boshlig‘ining

unvoni.

3) Sohibqiron Amir Temurning

unvoni.

4) Hozirda arab podsholarining

o‘g‘illariga beriladigan unvon

(masalan: Saudiya

Arabistonida).

AYL AYL Айл Amir Temur qo‘shinida o‘n kishilik

harbiy bo‘linma.

ASTROBOD ASTRАBАD Астрабад Jurjon (Gurgon)ning kattaligi

jihatidan ikkinchi yirik shahri.

Kaspiy dengizining janubiy-sharqiy

tarafida, Mozandaron chegarasida

joylashgan.

BALX BALKH Балх Afg‘onistonning shimolidagi o‘rta

asr shahri (Qadimgi Baqtra).

BARID BARID Барид 1) Chopar, xat eltuvchi, pochtalion.

Somoniylar davlat boshqaruvi

tizimida barid devoni mavjud bo‘lib,

u maktubot va axborot, ya‘ni pochta

vazirligi hisoblangan.

2) XIV-XVI asrlarda O‘rta Osiyo

xalqlarida keng qo‘llanilgan masofa

o‘lchov

birligi. Ikki farsah, ya‘ni taxminan

12 km. ga teng yo‘l bo‘lgan.

BARLOS BARLAS Барлас O‘rta asrlarda Dashti Qipchoqda

ko‘chmanchi chorvachilik bilan

shug‘ullangan turkiy qabila.

Barloslar XIII asrda Movarounnahr

hududiga (asosan

Qashqadaryo vohasiga) kelib

joylashib asta-sekin o‘troq hayotga

o‘tadilar va mahalliy aholi bilan

aralashib bugungi o‘zbek xalqining

tarkibiga singib ketadilar.

Amir Husrav Dehlaviy, Sohibqiron

Amir Temur, buyuk olim va davlat

arboblari Mirzo Ulug‘bek,

Zahiriddin Muhammad Bobur,

Bedillar aynan barlos urug‘idan

chiqqanlar. Sovet mafkurasi

barloslarni mo‘gul deb

ajdodlarimizni bizdan ajratib

qo‘yishmoqchi bo‘lishgan. Amir

Temur bejiz “Bizkim mulki Turon,

amiri Turkistonmiz, turkning bosh

bo‘g‘inimiz” deb xitob qilmagan.

BAROT BAROT Барот 1) Podshoh, xon tomonidan biror

soliq yoki jarimadan ozod etish.

2) Ma’lum shart bilan biror mulk

yoki mansabni egallash, xalqdan

soliq to‘lash yoki pul, g‘alla, yem-

xashak olish uchun berilgan maxsus

yorliq yoki guvohnoma. Bunday

guvohnoma olgan kishi barotdor deb

atalgan.

BEGOR BEGOR Бегар O‘rta Osiyoda o‘rta asrlarda mavjud

bo‘lgan majburiy ishlab berish

majburiyati. Mehnatkash xalqning

xon va mahalliy hukmdorlar

tarafidan davlat va feodallarning

turli qurilishlarida tekinga 12 kunlik

ishlab berish majburiyati (hashar).

BURONG’OR BURONGOR Бурангар Amir Temur qo‘shinida asosiy

jangovar qismning o‘ng qanoti.

DORUG’A DORUGA Даруга Harbiy ma‘mur. Biron bir viloyat

yoki shaharning hokimi.

DUYUL,

TUYUL

DUYUL, TUYUL Дуюл Hadya, in’om. Temuriylar davrida

hukmdor tomonidan harbiy

mansabdorlar, oliy martabali

kishilarga berilgan yer-suv, qishloq-

shaharlar.

IZOFA IZOFA Изофа Amir Temur qo‘shinining zahira

(rezerv) qismi.

JUVONG’OR JUVONGOR Жувангар Amir Temur qo‘shinida asosiy

jangovar qismning so‘l (chap)

qanoti.

KANBUL KANBUL Канбул Amir Temur qo‘shinida qo‘riqchi

askariy qo‘shilma.

KO’RAGON KORAGON Кураган Mo‘g‘ulcha “kuyov” demakdir.

Chingizxon xonadoniga mansub

malikalarga uylangan shaxslarga

beriladigan unvon. Amir Temur va

temuriylar davrida bu unvon kishi

ismiga qo‘shib aytilgan. Ko‘ragon

unvoniga ega amirlarning boshqa

amirlarga qaraganda imtiyozlari

katta bo‘lgan.

QOZOQLIK QOZOQLIK Казаклик Toju-taxtga da‘vogarlik qilib yurgan

biron shahzodaning o‘z maqsadiga

erishish niyatida boshqa biron sohibi

saltanatning xizmatini o‘tab yurgan

kezlaridagi turmush tarzi. Amir

Temur bir paytlar shu niyat bilan

Mo‘g‘uliston va Seyiston

podshohlari xizmatida bo‘lgan.

QUTVOL QUTVOL Кутлов (hindcha “qut” – qal‟a, arabcha

“voliy” – hokim) – qal’a hokimi.

RAIYAT RAIYAT Раият soliq to‘lovchi xalq, qora xalq.

RASADXONA OBSERVATORY Обсерватория osmon jismlari tadqiqoti uchun

maxsus jihozlangan ilmiy muassasa

va shu muassasa joylashgan bino.

Samarqandda Mirzo Ulug‘bek

tomonidan 1424-1428-yillarda barpo

etilgan rasadxona aholi orasida

“Naqshi jahon” nomi bilan mashxur

bo‘lgan.

SOHIBQIRON SAKHIBKIRAN Сахибкиран quyosh tizimidagi katta

sayyoralardan ikkitasining bir-birini

to‘sishi (qiron) paytida tug‘ilgan

odam. Rivoyatlarga qaraganda, Amir

Temur ikki sharofatli yulduz – Zahro

va Mushtariy sayyoralari bir-

birlariga yaqinlashgan paytda

tug‘ilgan ekan. Munajjimlarning

fikriga ko‘ra, bunday odam baxtli,

ulug‘ martabali

bo‘lishi muqarrar sanalgan. Amir

Temurning Sohibqiron deb atalashi

ham shundan.

SULTON UL-

HATTOTIN

SULTON UL-

HATTOTIN

Султон ул-

Хаттотин

hattotlar sultoni. Mashhur hattot

Sultonali Mashhadiy (1432-1520)

zamondoshlari tomonidan shunday

nom bilan ulug‘langan.

SUYURG’OL SUYURGOL Суюргал biror hukmdor tomonidan alohida

xizmat ko‘rsatgan shaxslarga

berilgan in‟om. Uning egasi davlat

soliqlaridan ozod etilib, olgan

daromadlaridan o‘z

ixtiyoricha foydalanish huquqiga ega

bo‘lgan.

Ilgari (XIV asr oxiri – XV asr

boshlarida) va ayniqsa XVI asrning

boshlari va ikkinchi yarmida yerni

suyurg‘ol tarzida in‟om etish

vaqtincha tusda bo‘lib, yer meros

bo‘lib o‘tmas edi. XVII-XVIII

asrlarda esa vaqtincha berilgan

yerlar doimiy mulkka o‘ta boshladi

va bu mulkka egalik huquqi

vorislarga ham o‘tkaziladigan bo‘ldi.

TARXON TARXON Тархан 1) Mo‘g‘ullar va Temuriylar davrida

toju taxt oldida ko‘rsatgan alohida

xizmatlari uchun alohida imtiyozga

ega bo‘lgan amir. Tarxon yorlig‘i

egasi xon huzuriga bemalol kira

olgan, soliqlardan ozod etilgan va

to‘qqiz martagacha jinoyati

kechirilgan, o‘zi va avlodi ham

soliqlardan ozod etilgan.

2) O‘rta asrlarda turkiy xalqlardagi

yer egasi – feodal.

3) O‘rta Osiyo xonliklarida

feodallarning davlat soliqlaridan

ozod qilingan yer-

suv, mol-mulklari.

TEMURIYLAR TEMURIDS Темуриды 1370-1507-yillarda Movarounnahr,

Afg‘oniston, Eron,

Ozarbayjonda hukmronlik qilgan

sulola. Asoschisi mashhur sarkarda

va yirik davlat arbobi Amir Temur.

U XIV asrning 40-yillarida

Chig‘atoy ulusida kuchayib ketgan

feodal tarqoqlik oqibatida hokimiyat

tepasiga kelgan. Samarqand va Hirot

shaharlari

Temuriylar davlatining poytaxti

bo‘lgan. 1405-yilda Amir Temur

vafotidan so‘ng uning saltanatini

o‘g‘illari va nabiralari ikki qismga

bo‘lib idora qila boshladilar.

Shohrux Mirzo (1409-1447),

Ulug‘bek (1447-1449) va Abu

Saidlar (1451-1469) bir vaqtning

o‘zida ham Xuroson, ham

Movarounnahrning oliy hukmdorlari

bo‘lishgan.

Movarounnahrda hukmronlik qilgan

temuriylar:

Xalil Sulton (1405-1409), Mirzo

Ulug‘bek (1409-1447), Abdulatif

(1449-1450), Abdulloh Mirzo (1450-

1451), Abu Said (1451-1469),

Sulton Ahmad (1469-1494), Sulton

Mahmud (1494-1496), Boysunqur

(1496-1497), Sulton Ali (1497-

1500).

Xurosonda hukmronlik qilgan

temuriylar:

Shohrux (1409-1447), Mirzo

Ulug‘bek (1447-1449), Abulqosim

Bobur (1449- 1457), Sulton

Mahmud (1457-1459), Husayin

Boyqaro (1469-1506), Baduizzamon

(1506-1507).

TUZUK TUZUK Уложение qonun. Turk-mo‘g‘ul xalqlari

orasida amalda bo‘lgan qonun-

qoidalar.

USTURLOB ASTROLABE Астролябия yulduz va sayyoralarning o‘rni va

balandligini o‘lchaydigan

astronomik asbob.

G’UL GUL Гул Amir Temur qo‘shinining markaziy

qismi

CHAQIRIM MILE Миля o‘rta asrlardagi masofa o‘lchov

birligi. 1,06 kilometrga teng

GLOSSARIY

8-mavzu

Atamaning o‘zbek

tilida nomlanishi

Atamaning

ingliz tilida

nomlanishi

Atamaning

rus tilida

nomlanishi

Atamaning ma'nosi Atamaning o‘zbek

tilida nomlanishi

Atamaning

ingliz tilida

nomlanishi

Atamaning

rus tilida

nomlanishi

Atamaning ma'nosi

Adra Adra Адра Xiva xonligida sug‘orilmaydigan

yerlar.

Amin Amin Амин (arabcha – ishonchli, halol) – 1)

Muhammad alayhissalomga

payg‘ambarlik vahiy kelmasidan

avval nihoyatda halol, rostgo‘y

bo‘lganliklari uchun u zotga xalq

tomonidan berilgan laqab. 2) Amir

Temur va Temuriylar davrida davlat

devoni tomonidan tayinlanadigan

asosan moliya va qishloq xo‘jaligi

ishlarini boshqarish bilan

shug‘ullanuvchi amaldor. 3) Buxoro

amirligida amlokdorlarga, Turkiston

general-gubernatorligida esa, bo‘lis

(volost) boshlig‘iga bo‘ysunuvchi

amaldor. Qishloq oqsoqoli. Aminning

asosiy vazifasi aholidan o‘lpon va

soliq yig‘ish, aholi ustidan nazorat

qilish, suv taqsimlash bo‘lgan. 2)

Xonliklar davrida bozorda

sotuvchilardan soliq undiruvchi

mansabdor.

Amlok Амляк 1) Xonliklar davrida davlat yerlari.

2) Yer egaligi turi; mulklar, yer-suv,

kishi tasarrufidagi narsa va buyumlar.

Xonliklarda feodal yer egaligining bir

turi bo‘lib, davlat oldidagi xizmatlari

uchun shahzodalar, lashkarboshilar va

amaldorlarga in‟om qilingan yer-suv

amlok deyilgan.

Avarizot Avarizаt Аваризат urush paytida dehqonlardan va

shaharliklardan yig‘ib olinadigan

favqulodda soliq. Avarizod ko‘p

hollarda pul tarzida undirilgan.

Axya Axya Ахья Xiva xonligida sug‘oriladigan yerlar.

Bakovul Bakаvul Бакавул Buxoro amirligida saroy oshxonasini

boshqaradigan amaldor.

Darbon Darbon Дарбан Buxoro amiri qarorgohi eshigida

turuvchi soqchi.

Daftardor Daftardor Дафтардор Qo‘qon xonligida xonning shaxsiy

daromadi hisob-kitobini olib boruvchi

amaldor. Daftardor xazinachiga

axborot berib turgan.

Dahyak Dahyak Дахьяк (forscha “o‘ndan bir”) – 1) Buxoro

amirligida vaqf yerlaridan olingan

daromadning madrasa,

mullavachchalariga beriladigan qismi.

Davlat yerlariga qo‘shib olingan

yerlardan ham dahyak ajratilgan.

Dahyak olishlari uchun madrasa

talabalari arab tili va shariat

qoidalaridan imtihon topshirishlari

lozim

bo‘lgan. 2) Xiva xonligida soliq turi,

ushr. Dahyak chig‘ir bilan

sug‘oriladigan yerlarda hosilning

1/10, ariq bilan sug‘oriladigan

yerlarda 1/5 qismini tashkil qilgan.

Dodhoh Dodhoh Додхох O‘rta Osiyo xonliklarida yuqori

martabalardan biri. Buxoro amirligida

amir saroyining yuqori lavozimlaridan

biri bo‘lib, u Buxorodagi yuqori

xizmat doirasidagi 10 toifa (daraja)

dagi mansab hisoblangan. Uning

vazifasiga amir nomiga yozilgan

ariza-shikoyatlarni qabul qilib olish va

ularning egalariga yozma yoki og‘zaki

javob qaytarish bo‘lgan. Shuningdek u

elchilarni qabul qilish, elchilik

yumushlarini tashkil etish va xatto

shaxsan elchi sifatida boshqa

mamlakatlarga borib kelish kabi

tadbirlarni ham amalga oshirgani

ma’lum.

Dorug’a Dаruga Даруга 1) Hokim. Mo‘g‘ullar, temuriylar va

Shayboniylar hukmronligi davrida

dorug‘alar viloyat, shahar hokimi

bo‘lishgan. Ularning zimmasiga

viloyat va shaharni idora qilish,

mudofaa qilish, aholini ro‘yxatga

olish, ulardan soliq undirish vazifalari

yuklatilgan.

2) So‘nggi o‘rta asrlarda O‘rta Osiyo

xonliklarida mirshablar boshlig‘i.

Hojib Hаjib Хаджиб Xiva va Qo‘qon xonliklarida

darvozabon hojib deb atalgan. Buxoro

amirligida esa darvozabon darbon deb

yuritilgan.

Ixrojot Ixrаjаt Ихражат Buxoro xonligi (Shayboniylar)

davrida davlat muassasalari, qo‘shin

va xon xonadoni xarajatlarini qoplash

uchun to‘lanadigan soliq.

Jul Jul Жул Buxoro amirligida urush uchun

olinadigan soliq turi.

Kafsan Kafsan Кафсан xon otlarining yem-xashagi uchun

aholidan olinadigan soliq.

Koranda Koranda Коранда Qo‘qon xonligida hosilning yarmini

olish uchun yollanib ishlovchi

dehqonlar.

Mehtar Mehtar Мехтар MEHTAR – 1) forscha “ulug‘”,

“katta” degan ma‘noni anglatib, xon

va podshohga tegishli biron kichik

muassasa, korxona boshlig‘i.

Masalan: mehtari

kutubxona, mehtari to‘shakxona.

2) O‘rta asrlarda saroy

sozandalarining boshlig‘i, yetakchi

sozanda. Temuriylar zamonida

mehtarlar nog‘orachilardan

keyinchalik surnaychilardan

tayinlangan.

3) Buxoro amirligida zakotchilar

boshlig‘i. Qo‘qon va Xiva

xonliklarida davlat xizmatchisi.

Miroxur Mirаxur Мирахур Buxoro amirligida yuqori bosqichdagi

6-darajali mansab bo‘lib, oliy

hukmdorga tegishli yilqi, ot-ulov va

ularning ta‘minoti bilan

shug‘ullangan. Miroxur dasturxonchi

va parvonachidan keyingi mansabdor

shaxs hisoblangan.

Munshi Munshi Мунши O‘rta Osiyo xonliklari davrida xonlar

va ayrim hokimlarning shaxsiy kotibi.

Munshi lavozimiga odatda,

ma’lumotli va chiroyli yozadigan

kishilargina olingan.

Otaliq Аtaliq Аталык otasining o‘rnini bosmoq mazmunini

beruvchi mansab. Dastlab Saljuqiylar

sulolasi davrida (1038-1194) hukmdor

e’tiborini qozongan kishilarga

berilgan. Otaliqning vazifasi shahzoda

yoki xonzodalarni tarbiyalash va ular

ixtiyoridagi ulusni balog‘atga

yetganlariga qadar boshqarishdan

iborat bo‘lgan.

Tarixda ba’zi otaliqlar hokimiyatni

o‘z qo‘llariga olgan hollari ham

bo‘lgan.

Chunonchi Ashtarxoniylar sulolasi

davrida (1601-1753) Balxda

Mahmudbiy otaliq (XVIII asr

boshlarida), Mang‘itlar sulolasi

hukmronligi davrida (1753-1920)

Buxoroda Muhammad Raxim otaliq

(1753-1758) mana shunday yo‘l bilan

hokimiyatni egallagan edilar.

Ponsad Ponsad Понсад O‘rta Osiyo xonliklarida qo‘llanilgan

harbiy unvon. Ponsad 500 kishidan

iborat otryadga qo‘mondonlik qilgan.

Qo‘qon xonligida mavjud bo‘lgan

mansablar ichida 16-o‘rinda, harbiy

unvonlar orasida esa mingboshidan

keying o‘rinda turgan.

Qo’rchi Qorchi Корчи turkiy so‘z bo‘lib, “quroldor,

qurolbardor” demakdir (qo‘r - qurol).

XVII asrda Buxoro xonlarining

boshqa mamlakatlardan keltirilgan

qullardan iborat shaxsiy gvardiyasi

qo‘rchi deyilgan. Keyingi asrlarda

Buxoro amirligida qo‘rchi – o‘q-dori

omborlarini qo‘riqlab turgan qorovul

bo‘lgan.

Sarkor Sarkor Саркор Qo‘qon xonligida inoq bilan birga

xazinaga tushadigan mahsulotni

saqlab turish vazifasini bajargan

amaldor.

Tanхo Tanхo Танхо XVI asrdan boshlab xonliklarda davlat

yerlarini asosan harbiy xizmatda

bo‘lgan kishilarga in’om etish usuli.

Bunday in’omga sazovor bo‘lgan

kishi yerning o‘ziga emas, shu yerdan

olinadigan daromadning egasi

bo‘lgan. XIX asrning birinchi

choragiga kelganda Buxoro amirligida

tanhodorlarning soni 36 ming nafarga

yetgan. Eng kichik tanho yeri 3-5

gektarni tashkil etgan.

Tanobchi Tanobchi Танобчи O‘rta Osiyo xonliklarida hosildan

olinadigan soliqlar hajmini

belgilovchi amaldor.

Yaksara Yaksara Яксара xonliklar davrida ishchi hayvonlardan

olinadigan yig‘im. U har bir juft ot

yoki ho‘kizlardan bir botmon g‘alla

miqdorida undirilgan. Kimning ish

hayvoni bitta bo‘lsa, shu miqdorning

yarmisini (nimsara) to‘lardi.

Shuturvor Shuturvor Шутурвор bir tuya ko‘taradigan yuk. Bir tuya

yuki. Shuturvor ikki botmon – 16 pud

yoki 256 kg bo‘lgan.

GLOSSARIY

9-mavzu

tamaning

o‘zbek tilida

nomlanishi

Atamaning

ingliz tilida

nomlanishi

Atamaning rus

tilida

nomlanishi


o‘zbek tilida

nomlanishi

Atamaning

ingliz tilida

nomlanishi

Atamaning rus

tilida

nomlanishi

Atamaning ma'nosi

Amudaryo

bo’limi

Amudarya

department

Амударьински

й отдел

Rossiya imperiyasi tomonidan 1873-

yilda Xiva

xonligi bo‘ysundirilib Gandimiyon

shartnomasi imzolangach, 1874-yilda

Xiva xoni faoliyatini nazorat qilib turish

uchun tuzilgan bo‘lim. Amudaryo

bo‘limining qarorgohi

Petroaleksandrovskda (hozirgi To‘rtkul)

joylashgan. Rossiya va Turkiston

general-gubernatorligi bilan Xiva xonligi

o‘rtasidagi munosabatlar shu yerdan turib

boshqarilgan. Amudaryo bo‘limi 1917-

yilga qadar faoliyat ko‘rsatgan.

Andijon

qo’zg’oloni

Andijan

uprising

Андижанское

восстание

1898-yilda Muhammad Ali eshon

(Dukchi eshon) boshchiligida Farg‘ona

vodiysida Rossiya mustamlakachilariga

qarshi ko‘tarilgan qo‘zg‘olon.

Qo‘zg‘olon markazi asosan Andijon

uyezdi bo‘lganligi sababli tarixda

shunday nom olgan.

Avliyoota Avliyoota Авлияата hozirgi Qozog‘istondagi Taroz (Jambul)

shahrining 1938-yilgacha bo‘lgan nomi.

Shaharning nomi valiylardan biri

Qoraxon nomiga shunday atalgan deb

taxmin qilinadi.

Ekspansiya Expansion Экспансия (lotincha “expancio” – kengayish,

tarqalish) – mustamlakachi davlatlarning

o‘zga xalqlar hududi, ularning boyliklari

va bozorlarini egallash uchun

bosqinchilik harakatlari. Masalan: tarixda

Buyuk Britaniya Hindistonni, Rossiya

imperiyasi esa O‘rta Osiyo va Kavkaz

hududlarini o‘z ta‘sir doirasiga tushirish

uchun xuddi shunday (ekspansiv)

harakatni amalga oshirganlar.

Eshon Ishan Ишан ulug‘ avlodlarning va so‘fiylik oqimidagi

diniy rahnamolarning faxriy unvoni.

Eshonlar musulmonlar jamoasining

boshlig‘i, murabbiysi shuningdek,

darveshlarning ham diniy murabbiysi

hisoblangan. O‘rta asrlarda so‘fiylik

oqimi rahnamolariga murojaat qilishda

ularning ismlari o‘rniga “eshon”, ba‘zan

“pir” so‘zlari ishlatilgan.

Imperiya Empire Империя qadimda va o‘rta asrlarda, shuningdek,

XX asr boshlarigacha monarxiya

davlatlarining nomi. Imperiyaning

boshlig‘i imperator hisoblanadi.

Tarixda Aleksandr Makedonskiy

(Iskandar Zulqarnayn) davlati (mil. avv.

334-323), Rim davlati (mil. avv. 14-

milodiy – 476-yillar), Vizantiya (395-

1453), Franklar davlati (800-843),

German davlatlarining “Muqaddas Rim

imperiyasi” (962-1806), Usmoniylar

davlati (1299-1923) va Yevropaning

qator katta-kichik davlatlari iperiya deb

yuritilgan. Rossiyada imperiya Pyotr I

davridan (1721-yildan) to monarxiya

qulagunigacha (1917-yil oktabr) mavjud

bo‘lgan. Imperiya davlati ko‘pincha

mustamlaka qilingan hududlardan tashkil

topadi va yangi yerlarni bosib olish

hisobiga kengayib boradi.

Jadidchilik Jadid Джадид (arabcha “jadid” – yangi) – yangilanish,

yangi zamonaviy maktab, matbaa, milliy

taraqqiyot usullari, yo‘llari

tarafdorlarining umumiy nomi.

Konka Konka Конка to‘rt yoki oltita ot bilan

harakatlantiriladigan bir vagonli, tor izli

shahar transporti. Toshkentda dastlabki

konka XIX asrning oxirida qurilib, Xadra

bilan Temir yo‘l vokzali orasida

qatnagan. Undan 1915-yilgacha

foydalanilgan.

Mustamlaka

tartibi

Colonial order Колониальный

порядок

urushib bosib olingan hudud aholisining

siyosiy, iqtisodiy, ijtimoiy va ma‘naviy

qaramga aylantirishga xizmat qiluvchi

boshqarish usuli.

Oqmachit Oqmachit Акмечеть Qo‘qon xonligining eng shimolidagi

chegara qal‟asi. Hozirgi Qozog‘istonning

Qizil-O‘rda shahriga to‘g‘ri keladi.

Rossiya qo‘shinlari 1853-yilda

Oqmachitni egallashlaridan O‘rta Osiyo

xonliklarini istilo qilish jarayoni

boshlangan.

Otin Otin Атин eski diniy maktablarda qizlar

o‘qituvchisi. Otinlar ayollar o‘rtasidagi

diniy marosimlarni o‘tkazishda

boshchilik qilib, ularga diniy ta‘limot

berib, ulardan tushadigan daromad

hisobiga yashaganlar.

Protektorat Protektorat Протекторат (lotincha “protektor” – homiy) –

mustamlaka mamlakatlar qaramligining

bir shakli. Bunday qaramlikka tushgan

mamlakat garchi ichki siyosatda

birmuncha mustaqilligini saqlab qolsada,

lekin tashqi siyosati va mudofaa

masalalari uning ustidan protektorat

o‘rnatgan davlat ixtiyoriga o‘tadi.

Masalan:

Rossiya imperiyasi Xiva xonligi va

Buxoro xonligini o‘ziga qaram qilib

olgach, ular ustidan o‘z protektoratini

ham o‘rnatgan edi. Xonlar ichki

siyosatda mustaqil bo‘lsalarda, tashqi

siyosiy masalalarni rus imperatori rozi-

rizoligi bilan, ular bilan maslahatlashib

yuritishga majbur bo‘lganlar.

Vassal Vassal Вассал 1) Ilk o‘rta asrlarda G‘arbiy Yevropada

xo‘jayin (senor, feodal)ga qaram bo‘lgan

xizmatkor (dehqon).

2) XIX asrning ikkinchi yarmi – XX asr

boshlarida bir davlat tomonidan ikkinchi

davlatni siyosiy jihatdan o‘ziga to‘la

qaram qilib olib, u yerda o‘z siyosatini

yurgizishi vassallik deb atalgan.

Masalan: 1868-yilda Rossiya imperiyasi

Buxoro Amirligini, 1873-yilda Xiva

xonligini bosib olgach, imzolangan

shartnomaga ko‘ra bu ikkita xonlik

Rossiyaning vassaliga aylantirilgan.

Yosh

buxoroliklar

Young

bukharians

Младобухарцы Buxoro jadidlarining so‘l oqimidan

tashkil topgan partiya. Taraqqiyparvar va

mahalliy burjuaziya vakillarini

birlashtirgan. Yosh Buxoroliklar dastlab

mavjud feodal tuzumga qarshi

demokratik islohotlar o‘tkazish

tarafdorlari bo‘lganlar. Amir

hokimiyatiga qarshi kurashda muayyan

tajriba orttirib, o‘zbek va tojik tillarida

jurnallar tashkil etganlar.

Yosh xivaliklar Young khivans Младохивинцы Xiva jadidlarining so‘l oqimidan tashkil

topgan

partiya. O‘z safida savdogarlar, mayda

dindorlar va xon xizmatida bo‘lgan

ayrim taraqqiyparvar amaldorlarni

birlashtirgan. Uning ilg‘or qismi feodal

aristokratiya hokimiyatini cheklaydigan

islohotlar o‘tkazish, ommani ma‘rifatli

qilish tarafdori bo‘lgan. Umuman, yosh

xivaliklarning maqsadi xon hokimiyatini

cheklab, konstitutsiyaviy monarxiyaga

o‘tish, amaldorlarga oylik tayinlash

tartibini joriy etish, “shariat bo‘yicha

tenglik”, ya‘ni burjuaziyaning

huquqlarini hukmron sinf bo‘lgan

feodallar bilan tenglashtirish edi.

GLOSSARIY

10-mavzu

Atamaning

o‘zbek tilida

nomlanishi

Atamaning

ingliz tilida

nomlanishi

Atamaning

rus tilida

nomlanishi


o‘zbek tilida

nomlanishi

Atamaning

ingliz tilida

nomlanishi

Atamaning

rus tilida

nomlanishi

Atamaning ma'nosi

Bolsheviklar Bolsheviks Большевики Rossiyada 1903-yil RSDRPning II

s‟ezdida partiyaning rahbar organlariga

o‘tkazilgan saylovlarda V.I. Lenin

tarafdorlari ko‘pchilik ovozni olishga

muvaffaq bo‘ladilar. Shu vaqtdan boshlab

RSDRP tarkibidagi V.I. Lenin tarafdorlari

bolsheviklar (ko‘pchilik ma‘nosida), unga

muxolif bo‘lgan kuchlar mensheviklar

(ozchilik) deb yuritila boshlangan.

Partiyaning nomi ham 1917-yil RSDRP

dan RSDRP(b)ga o‘zgartiriladi.

Bolsheviklar 1917-yil 25-oktabrda

Rossiyada davlat to‘ntarishini amalga

oshirib podsho hokimiyatini ag‘dardilar.

XX asrning 20-30-yillarida o‘tkazilgan

qator ijobiy va salbiy ijtimoiy-siyosiy

islohotlar, qurilish va buzg‘unchiliklar,

qatag‘on va repressiyalarni ham aynan ana

shu bolsheviklar amalga oshirgan edilar.

Harbiy

kommunizm

Military

kommunizm

Военный

коммунизм

sovet davlatining fuqarolar urushi

sharoitida 1918-1920-yillarda yurgizgan

ijtimoiy-iqtisodiy siyosati. Aholining boy

qismi mol-mulkini olishni, yalpi mehnat

majburiyati joriy etishni, yirik, o‘rta va

qisman kichik sanoatni tez sur‟atlar bilan

davlat ixtiyoriga o‘tkazishni nazarda

tutardi. Tijorat ta‘qiqlandi, qishloq

xo‘jaligi mahsulotlarining ortiqchasini

davlatga topshirish majburiy qilib

qo‘yilgan.

Komissar Komissar Komissar (lotincha commissarius – vakil qilingan) –

1) ijtimoiy-siyosiy, ma‘muriy va boshqa

sohalarda rahbarlik qiluvchi shaxs.

(Masalan: Xalq komissari, Harbiy

komissar). 3) Biror bir xalqaro

tashkilotning maxsus vakili. (Masalan:

BMTning inson huquqlari bo‘yicha

komissari).

Manifest Manifest Manifest 1) Hukumat yoki davlat rahbarining juda

muhim voqea munosabati bilan xalqqa

qilgan yozma murojaati.

2) Biror partiyaning dastur (programma)

tarzidagi yozma murojaati.

Nozir Nozir Надсмотрщик 1) O‘rta Osiyo xonliklarida saroy

ta‘minoti va uning xarj qilinishini nazorat

qilib turuvchi mansabdor.

2) Buxoro va Xorazm Xalq

Respublikalarida (1920-1924-yillar)

savdo, sanoat, harbiy va boshqa sohalar

bo‘yicha xalq nozirlari tayinlangan bo‘lib,

ular o‘sha soha bo‘yicha ishning borishiga

javobgar hisoblanganlar.

Qo’rboshi Qo’rboshi Курбаши 1) O‘rta asrlarda O‘rta Osiyo va ayrim

Sharq davlatlarida dastlab shaharni tunda

qo‘riqlovchi shaxs, keyinchalik zindon

boshlig‘i, qurol-yarog‘ ombori

mutasaddisi.

2) XX asr 20-yillarida O‘rta Osiyoda

sho‘rolar hokimiyati o‘rnatilganidan so‘ng

ularga qarshi milliy davlatchilikni tiklash

yo‘lida kurash olib

borgan milliy-ozodlik harakati

(istiqlolchilik) rahbarlari.

Turkiston

komiteti

Turkestan

Committee

Туркестанский

комитет

Rossiya Muvaqqat hukumati tomonidan

Turkiston o‘lkasini boshqarish uchun

tuzilgan qo‘mita. 1917-yil 7-apreldan

1917-yil 1-noyabrgacha faoliyat

ko‘rsatgan. Uning tarkibiga

yevropaliklardan tashqari mahalliy turkiy

xalqlarning vakillari Muhammadjon

Tinishboyev, Alixon Bukeyxonov, Sadri

Maqsudiy, Abdul Aziz Davletshinlar ham

kirgan. Turkiston Komiteti rahbarlari:

N.N. Shepkin (1917-yil 7-aprel – 25-may),

V.P. Nalivkin (1917-yil 6-iyun – 14-

sentabr).

GLOSSARIY

11-mavzu

Atamaning

o‘zbek tilida

nomlanishi

Atamaning

ingliz tilida

nomlanishi

Atamaning rus

tilida nomlanishi


o‘zbek tilida

nomlanishi

Atamaning

ingliz tilida

nomlanishi

Atamaning rus

tilida nomlanishi

Atamaning ma'nosi

Alternativ

saylov

Alternative

elections

Альтернативные

выборы

(lotincha “alternare” – ikkitasidan bittasi)

– muqobil saylov. Bir-biriga qarama-

qarshi bo‘lgan ikkita nomzoddan birini

tanlash. Alternativlik hamma sohalarda:

siyosatda, iqtisodiyotda, ijtimoiy hayotda

va boshqa tarmoqlarda uchraydi. Bir-

birini inkor qiluvchi ikki imkoniyatdan

birining tanlanishi, ayniqsa, siyosatda

yaqqol ko‘rinadi. O‘zbekiston izchil

demokratik qoidalarga sodiq davlat

sifatida o‘z siyosiy hayotida barcha

saylovlar alternativ (muqobillik) asosida

o‘tishi tarafdori ekanini namoyish

qilmoqda. Bu demokratik qoida, birinchi

marotaba, keng MIKyosda 1991-yil 29-

dekabrda O‘zbekiston Respublikasining

Prezidentini saylash jarayonida amalga

oshirildi.

Apellyatsiya Appeal

Апелляция (lotincha “appellatio” – murojaat,

shikoyat) – sud yoki boshqa organlar

qaroriga qarshi ulardan yuqori pag‘onada

turuvchi organlarga paymol etilgan

huquqlarini tiklash uchun murojaat

qilish.

Axborot

erkinligi

Information

freedom

Информацион-

ная свобода

fuqarolarning konstitutsiyaviy

huquqlaridan biri bo‘lib, so‘z, matbuot

va boshqa axborotni olish va qonuniy

asosda olingan axborotlarni tarqatish

huquqi. O‘zbekiston Respublikasi

Konstitutsiyasiga asosan, ommaviy

axborot vositalari erkindir va qonunga

muvofiq ishlaydi. Ular axborotning

to‘g‘riligi uchun belgilangan tartibda

javobgardirlar, senzuraga yo‘l

qo‘yilmaydi (67-modda).

Bir palatali

parlament

The

unicameral

parliament

Однопалатный

парламент

palatalarga bo‘linishni istisno etuvchi

umumxalq vakillik tashkiloti – parlament

tuzilishi. Bunday parlamentlar “bir

palatali” deb ham ataladi. Dunyodagi

mamlakatlardan ko‘pchiligi (60 % ga

yaqini) bir palatali parlament tizimiga

ega. O‘zbekiston Respublikasi Oliy

Kengashi (1990-1994- yillarda) va Oliy

Majlisi 1995-2004-yillar mobaynida bir

palatali parlament shaklida faoliyat

ko‘rsatgan edi.

Davlat

mustaqilligi

ramzlari

Attributes of

the state

independence

Атрибуты

государственной

независимости

davlatning timsollari, uning

suverenitetini, milliy va iqtisodiy

ko‘rsatkichlarini, siyosiy-ijtimoiy

tuzumini, asosiy mafkura va hayot

qoidalarini ko‘rsatuvchi belgilar, eng

muhim xujjatlar, g‘oyalar va

tushunchalar. Davlat ramzi – bu mustaqil

davlat belgisidir. U davlat bayrog‘i,

davlat gerbi, davlat gimni, mamlakat

milliy valyutasi va mamlakat

konstitutsiyasida o‘z ifodasini topadi.

De-fakto De facto

Де-факто (lotincha “de facto” – amalda mavjud

bo‘lish) – xalqaro huquqda yangi

vujudga kelgan davlat yoki hukumatning

jahon hamjamiyati va davlatlar

tomonidan tan olinishi. Bu davlat va

hukumat e‟tirofining rasmiy lekin

tugallanmagan, to‘liq bo‘lmagan tan

olinishi. Bunday e‟tirof odatda vaqtincha

xususiyatga ega bo‘lib, de-yure – e‟tirof

etishga o‘tish bosqichidir.

Denonsatsiya Denunciation

Денонсация biror bir xalqaro shartnoma yoki

davlatlararo kelishuvdan bir tomonlama

voz kechish yoki uni mamlakat hududida

bekor qilish.

Fuqarolik Citizenship Гражданство shaxsning biron bir davlatga huquqiy va

qonuniy jihatdan tegishliligini

bildiruvchi atama. Muayyan davlatning

fuqarosi ushbu davlat hududidagi xorijiy

fuqarolar va fuqaroligi bo‘lmagan

shaxslardan o‘z huquqiy mavqeiga ko‘ra

farq qiladi. Chunonchi, Konstitutsiya va

qonunlarda belgilangan siyosiy huquq va

erkinliklar faqat fuqarolarga tegishlidir.

Demak, shaxs fuqarolikni olishi bilan

ushbu davlatdagi siyosiy huquqlardan

foydalanish imkoniyatini ham oladi.

Ikki palatali

parlament

Parliament

of two houses

Двухпалатный

парламент

umummilliy vakillik muassasasi –

parlamentning tuzilishi. Bunda parlament

odatda xar xil tarzda shakllantiriladigan

va turli vakolatlarga ega bo‘lgan ikkita

palatadan iborat bo‘ladi. Ikki palatali

parlament hozirgi vaqtda federativ

davlatlarda ham, unitary davlatlarda ham

mavjud. Parlamentning quyi palatasi

doimo aholi tomonidan bevosita

saylanadi. Yuqori palata turli

mamlakatlarda turli usulda

shakllantiriladi. U ba’zi mamlakatlarda

bevosita saylov yoki bilvosita saylov

orqali shakllantirilsa, ba‘zan meros

bo‘yicha shakllantiriladi, yohud ularning

a‘zolarini davlat rahbari taynlaydi. Bir

qator holatlarda yuqori palata aralash

usulda shakllantiriladi: a‘zolarining bir

qismi saylanadi, bir qismi tayinlanadi.

Ba’zi mamlakatlarda quyi palatadan

farqli ravishda yuqori palata uchun

vakolatlar muddati belgilanmagan,

ularning tarkibi qismlab yangilanadi.

2002-yil 27-yanvarda O‘zbekistonda ikki

palatali parlament tizimiga o‘tish

bo‘yicha umumxalq so‘rovi –

referendum o‘tkazildi. Referendumda

ishtirok etgan

fuqarolarning 93 foizi ikki palatali

parlament tizimini joriy qilishni yoqlab

ovoz berdi.

2004-yil 26-dekabrda Oliy Majlisning

quyi palatasi – Qonunchilik palatasi

deputatligiga saylovlar, 2005-yil 17-20-

yanvarda esa Oliy Majlis yuqori palatasi

– Senatga saylovlar bo‘lib o‘tdi. 2005-yil

27-yanvarda O‘zbekiston Respublikasi

Oliy Majlis Qonunchilik palatasi va Oliy

Majlis Senatining birinchi majlisi o‘z

ishini boshladi. O‘zbekiston ikki palatali

parlament tizimiga o‘tdi.

Ijroiya

hokimiyati

Executive

power

Исполнительная

власть

hokimiyatlarning bo‘linishi tamoyiliga

ko‘ra, davlatdagi mustaqil ommaviy

hokimiyatlardan biri. O‘zbekistonda

Vazirlar Mahkamasi, viloyatlar,

Toshkent shahar, tuman (shahar)

hokimliklari, Qoraqalpog‘iston

Respublikasida esa Vazirlar Kengashi va

tuman (shahar) hokimliklari ijroiya

hokimiyati organlari hisoblanadi.

“Mustaqillik

deklaratsiyasi

”

"Declaration

of

Independence

"

«Декларация

Независимости»

O‘zbekiston Respublikasining Davlat

mustaqilligi haqidagi dastlabki huquqiy

hujjatlardan biri. “Mustaqillik

deklaratsiyasi” 1990-yil 20-iyunda

O‘zbekiston Oliy Kengashining II

sessiyasida qabul qilingan bo‘lib, 12

banddan iborat. Ushbu tarixiy xujjatda

o‘zbek xalqining davlat qurilishi tarixi,

tajribasi, har bir millatning o‘z taqdirini

o‘zi belgilash huquqi asosida davlat

mustaqilligi ilk bor e‟lon qilingan edi.

Prezident The president Президент (lotincha “praesidens” – oldinda

o‘tiruvchi) – Respublika boshqaruvi

shaklidagi davlatlarda davlat va hukumat

rahbari. Odatda Prezident ijro etuvchi

hokimiyat boshlig‘i hisoblanib,

davlatning ichki va tashqi siyosatida xalq

nomidan ish yuritadi. Jahonda birinchi

prezidentlik boshqaruvi XVIII asr oxirida

AQSHda joriy qilingan. O‘zbekistonda

prezidentlik boshqaruvi ilk bor 1990-yil

24- martda joriy qilingan bo‘lib,

O‘zbekiston Prezidenti butun

O‘zbekiston fuqarolari tomonidan

umumiy, teng va to‘g‘ridan to‘g‘ri saylov

prinsipi asosida saylanadi.

Ratifikatsiya Ratification Ратификация (lotincha “ratus” – yechimini topgan,

tasdiqlangan, “facere” – qilmoq,

bajarmoq) – davlat rahbari (prezident)

yoki hukumati (vazir, ministr) tomonidan

imzolangan biror bir xalqaro shartnoma

yoki konvensiyaning mamlakat oliy

davlat organi (parlamenti) tomonidan

tasdiqlanishi.

Suverenitet Sovereignty Суверенитет (fransuzcha “souverainite” – oliy

hokimiyat) – quyidagi mazmunlarda

ishlatiladi:

1) Davlat suvereniteti – hozirgi

davlatshunoslik fanida davlatning ichki

va tashqi siyosatidagi to‘la mustaqilligi

sifatida talqin etiladi. O‘zbekiston

Respublikasi Konstitutsiyasidada davlat

suvereniteti masalasiga alohida bob

ajratilgan bo‘lib, uning 1-moddasida

“O‘zbekiston – suveren demokratik

respublika” deyilgan.

2) Xalq suvereniteti – xalqning davlatni

boshqarishdagi to‘la hukmronligi, xalq

hokimiyati, xalq boshqaruvi ma‘nolarini

anglatadi.

GLOSSARIY

12-mavzu

Atamaning

o‘zbek tilida

nomlanishi

Atamaning

ingliz tilida

nomlanishi

Atamaning rus

tilida nomlanishi

Atamaning ma'nosi

Atamaning

o‘zbek tilida

nomlanishi

Atamaning

ingliz tilida

nomlanishi

Atamaning rus

tilida nomlanishi

Atamaning ma'nosi

Adliya Justice

Юстиция (arabcha “adolat” so‘zidan) – sud

muassasalarining butun majmui.

Ularning odil sudlovni amalga oshirish

faoliyati. Sud idorasi ma‘nosida ham

ishlatiladi.

Advokatura Advocacy Адвокатура (lotincha “advokatus” – yordamga

chaqirmoq) – huquqiy institut,

advokatlik faoliyati bilan

shug‘ullanuvchi shaxslarning mustaqil,

ko‘ngilli, kasbiy birlashmalarini o‘z

ichiga oladi. O‘zbekiston Respublikasi

fuqarolari, ajnabiy fuqarolar, fuqaroligi

bo‘lmagan shaxslarga, korxonalar,

muassasalar, tashkilotlarga yuridik

yordam ko‘rsatadi. O‘zbekiston

Respublikasining “Advokatura

to‘g‘risida”gi qonuni 1996-yil 27-

dekabrda qabul qilingan.

Alternativ

saylov

Alternative

elections

Альтернативные

выборы

(lotincha “alternare” – ikkitasidan

bittasi) – muqobil saylov. Bir-biriga

qarama-qarshi bo‘lgan ikkita

nomzoddan birini tanlash. Alternativlik

hamma sohalarda: siyosatda,

iqtisodiyotda, ijtimoiy hayotda va

boshqa tarmoqlarda uchraydi. Bir-birini

inkor qiluvchi ikki imkoniyatdan

birining tanlanishi, ayniqsa, siyosatda

yaqqol ko‘rinadi. O‘zbekiston izchil

demokratik qoidalarga sodiq davlat

sifatida o‘z siyosiy hayotida barcha

saylovlar alternativ (muqobillik)

asosida o‘tishi tarafdori ekanini

namoyish qilmoqda. Bu demokratik

qoida, birinchi marotaba, keng

MIKyosda 1991-yil 29-dekabrda

O‘zbekiston Respublikasining

Prezidentini saylash jarayonida amalga

oshirildi.

Apellyatsiya Appeal

Апелляция (lotincha “appellatio” – murojaat,

shikoyat) – sud yoki boshqa organlar

qaroriga qarshi ulardan yuqori

pag‘onada turuvchi organlarga paymol

etilgan huquqlarini tiklash uchun

murojaat qilish.

Axborot

erkinligi

Information

freedom

Информацион-

ная свобода

fuqarolarning konstitutsiyaviy

huquqlaridan biri bo‘lib, so‘z, matbuot

va boshqa axborotni olish va qonuniy

asosda olingan axborotlarni tarqatish

huquqi. O‘zbekiston Respublikasi

Konstitutsiyasiga asosan, ommaviy

axborot vositalari erkindir va qonunga

muvofiq ishlaydi. Ular axborotning

to‘g‘riligi uchun belgilangan tartibda

javobgardirlar, senzuraga yo‘l

qo‘yilmaydi (67-modda).

Bir palatali

parlament

The

unicameral

parliament

Однопалатный

парламент

palatalarga bo‘linishni istisno etuvchi

umumxalq vakillik tashkiloti –

parlament tuzilishi. Bunday

parlamentlar “bir palatali” deb ham

ataladi. Dunyodagi mamlakatlardan

ko‘pchiligi (60 % ga yaqini) bir palatali

parlament tizimiga ega. O‘zbekiston

Respublikasi Oliy Kengashi (1990-

1994- yillarda) va Oliy Majlisi 1995-

2004-yillar mobaynida bir palatali

parlament shaklida faoliyat ko‘rsatgan

edi.

Davlat

mustaqilligi

ramzlari

Attributes of

the state

independence

Атрибуты

государственной

независимости

davlatning timsollari, uning

suverenitetini, milliy va iqtisodiy

ko‘rsatkichlarini, siyosiy-ijtimoiy

tuzumini, asosiy mafkura va hayot

qoidalarini ko‘rsatuvchi belgilar, eng

muhim xujjatlar, g‘oyalar va

tushunchalar. Davlat ramzi – bu

mustaqil davlat belgisidir. U davlat

bayrog‘i, davlat gerbi, davlat gimni,

mamlakat milliy valyutasi va mamlakat

konstitutsiyasida o‘z ifodasini topadi.

De-fakto De facto

Де-факто (lotincha “de facto” – amalda mavjud

bo‘lish) – xalqaro huquqda yangi

vujudga kelgan davlat yoki

hukumatning jahon hamjamiyati va

davlatlar tomonidan tan olinishi. Bu

davlat va hukumat e‟tirofining rasmiy

lekin tugallanmagan, to‘liq bo‘lmagan

tan olinishi. Bunday e‟tirof odatda

vaqtincha xususiyatga ega bo‘lib, de-

yure – e‟tirof etishga o‘tish bosqichidir.

Denonsatsiya Denunciation

Денонсация biror bir xalqaro shartnoma yoki

davlatlararo kelishuvdan bir tomonlama

voz kechish yoki uni mamlakat

hududida bekor qilish.

Fuqarolik Citizenship Гражданство shaxsning biron bir davlatga huquqiy va

qonuniy jihatdan tegishliligini

bildiruvchi atama. Muayyan davlatning

fuqarosi ushbu davlat hududidagi

xorijiy fuqarolar va fuqaroligi

bo‘lmagan shaxslardan o‘z huquqiy

mavqeiga ko‘ra farq qiladi. Chunonchi,

Konstitutsiya va qonunlarda

belgilangan siyosiy huquq va

erkinliklar faqat fuqarolarga tegishlidir.

Demak, shaxs fuqarolikni olishi bilan

ushbu davlatdagi siyosiy huquqlardan

foydalanish imkoniyatini ham oladi.

Ikki palatali

parlament

Parliament of

two houses

Двухпалатный

парламент

umummilliy vakillik muassasasi –

parlamentning tuzilishi. Bunda

parlament odatda xar xil tarzda

shakllantiriladigan va turli vakolatlarga

ega bo‘lgan ikkita palatadan iborat

bo‘ladi. Ikki palatali parlament hozirgi

vaqtda federativ davlatlarda ham,

unitary davlatlarda ham mavjud.

Parlamentning quyi palatasi doimo

aholi tomonidan bevosita saylanadi.

Yuqori palata turli mamlakatlarda turli

usulda shakllantiriladi. U ba’zi

mamlakatlarda bevosita saylov yoki

bilvosita saylov orqali shakllantirilsa,

ba‘zan meros bo‘yicha shakllantiriladi,

yohud ularning a‘zolarini davlat rahbari

taynlaydi. Bir qator holatlarda yuqori

palata aralash usulda shakllantiriladi:

a‘zolarining bir qismi saylanadi, bir

qismi tayinlanadi. Ba’zi mamlakatlarda

quyi palatadan farqli ravishda yuqori

palata uchun vakolatlar muddati

belgilanmagan, ularning tarkibi qismlab

yangilanadi. 2002-yil 27-yanvarda

O‘zbekistonda ikki palatali parlament

tizimiga o‘tish bo‘yicha umumxalq

so‘rovi – referendum o‘tkazildi.

Referendumda ishtirok etgan

fuqarolarning 93 foizi ikki palatali

parlament tizimini joriy qilishni yoqlab

ovoz berdi.

2004-yil 26-dekabrda Oliy Majlisning

quyi palatasi – Qonunchilik palatasi

deputatligiga saylovlar, 2005-yil 17-20-

yanvarda esa Oliy Majlis yuqori

palatasi – Senatga saylovlar bo‘lib

o‘tdi. 2005-yil 27-yanvarda

O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlis

Qonunchilik palatasi va Oliy Majlis

Senatining birinchi majlisi o‘z ishini

boshladi. O‘zbekiston ikki palatali

parlament tizimiga o‘tdi.

Ijroiya

hokimiyati

Executive

power

Исполнительная

власть

hokimiyatlarning bo‘linishi tamoyiliga

ko‘ra, davlatdagi mustaqil ommaviy

hokimiyatlardan biri. O‘zbekistonda

Vazirlar Mahkamasi, viloyatlar,

Toshkent shahar, tuman (shahar)

hokimliklari, Qoraqalpog‘iston

Respublikasida esa Vazirlar Kengashi

va tuman (shahar) hokimliklari ijroiya

hokimiyati organlari hisoblanadi.

“Mustaqillik

deklaratsiyasi”

"Declaration of

Independence"

«Декларация

Независимости»

O‘zbekiston Respublikasining Davlat

mustaqilligi haqidagi dastlabki huquqiy

hujjatlardan biri. “Mustaqillik

deklaratsiyasi” 1990-yil 20-iyunda

O‘zbekiston Oliy Kengashining II

sessiyasida qabul qilingan bo‘lib, 12

banddan iborat. Ushbu tarixiy xujjatda

o‘zbek xalqining davlat qurilishi tarixi,

tajribasi, har bir millatning o‘z taqdirini

o‘zi belgilash huquqi asosida davlat

mustaqilligi ilk bor e‟lon qilingan edi.

Prezident The president Президент (lotincha “praesidens” – oldinda

o‘tiruvchi) – Respublika boshqaruvi

shaklidagi davlatlarda davlat va

hukumat rahbari. Odatda Prezident ijro

etuvchi hokimiyat boshlig‘i hisoblanib,

davlatning ichki va tashqi siyosatida

xalq nomidan ish yuritadi. Jahonda

birinchi prezidentlik boshqaruvi XVIII

asr oxirida

AQSHda joriy qilingan. O‘zbekistonda

prezidentlik boshqaruvi ilk bor 1990-yil

24- martda joriy qilingan bo‘lib,

O‘zbekiston Prezidenti butun

O‘zbekiston fuqarolari tomonidan

umumiy, teng va to‘g‘ridan to‘g‘ri

saylov prinsipi asosida saylanadi.

Ratifikatsiya Ratification Ратификация (lotincha “ratus” – yechimini topgan,

tasdiqlangan, “facere” – qilmoq,

bajarmoq) – davlat rahbari (prezident)

yoki hukumati (vazir, ministr)

tomonidan imzolangan biror bir xalqaro

shartnoma yoki konvensiyaning

mamlakat oliy davlat organi

(parlamenti) tomonidan tasdiqlanishi.

Suverenitet Sovereignty Суверенитет (fransuzcha “souverainite” – oliy

hokimiyat) – quyidagi mazmunlarda

ishlatiladi:

1) Davlat suvereniteti – hozirgi

davlatshunoslik fanida davlatning ichki

va tashqi siyosatidagi to‘la mustaqilligi

sifatida talqin etiladi. O‘zbekiston

Respublikasi Konstitutsiyasidada davlat

suvereniteti masalasiga alohida bob

ajratilgan bo‘lib, uning 1-moddasida

“O‘zbekiston – suveren demokratik

respublika” deyilgan.

2) Xalq suvereniteti – xalqning davlatni

boshqarishdagi to‘la hukmronligi, xalq

hokimiyati, xalq boshqaruvi

ma‘nolarini anglatadi.

GLOSSARIY

13-mavzu

Atamaning

o‘zbek tilida

nomlanishi

Atamaning

ingliz tilida

nomlanishi

Atamaning

rus tilida

nomlanishi

Atamaning ma'nosi

Auksion Auction Аукцион maxsus kimoshdi savdo bozori,

tovarlarni talabgor xaridorlarga sotish

usuli. Auksion savdo tovarlarining

nisbatan cheklangan ro‘yxati bo‘yicha

o‘tkaziladi. Xaridorlar savdo

boshlanguniga qadar auksion

omborlariga qo‘yilgan tovar va uning

namunasi (lot) bilan tanishadilar.

Xaridorlar orasida eng yuqori narxni

taklif qilgani tovarni sotib oladi. Har

qanday auksionlarning umumiy sharti –

sotuvchi namoyishga qo‘yilgan tovarlar

sifatiga mas’ul hisoblanmaydi.

Grant Grant

Грант ilmiy tadqiqot, tajriba-konstruktorlik

ishlarini o‘tkazishda davlat tomonidan

moliyalashtiriladigan buyurtma.

Dehqon

(fermer)

xo’jaligi

Farming

Фермерство oila a‘zolarining shaxsiy mehnati

asosida, umrbod egalik qilish uchun oila

boshlig‘iga berilgan tomorqa yer

maydonida qishloq xo‘jalik mahsuloti

yetishtiradigan va uni realizatsiya

qiladigan oilaviy Tovar xo‘jaligi.

Dehqon xo‘jaligidagi faoliyat

tadbirkorlik faoliyati jumlasiga kiradi.

Dehqon xo‘jaligi dehqon xo‘jaligi

a‘zolarining qaroriga binoan; qonun

hujjatlarida nazarda tutilgan hollarda

sudning qaroriga binoan tugatiladi.

Inflyatsiya Inflation

Инфляция (lotincha “inflatio” – bo‘rtish, shishish,

qappayish) – narx- navo umumiy

darajasining oshishi, real tovarlar

takliflariga nisbatan pul massasi ortib,

pulning qadr-qimmati va xarid

qobiliyatining pasayib ketishi. Iqtisodda

vujudga keladigan muammolar pul bosib

chiqarishni ko‘paytirish orqali hal qilinsa

yoki qog‘oz pullar hajmi o‘zgarmagan

holda tovar hajmi kamaysa inflyatsiya

yuz beradi.

Jahon bozori World market

Мировой

рынок

xalqaro mehnat taqsimotida ishtirok etish

orqali bir biriga bog‘langan mamlakatlar

o‘rtasidagi barqaror tovar-pul

munosabatlari. Jahon bozori XVI asrdan

boshlab shakllana boshlangan va XX asr

boshlariga kelib bu jarayon tugallangan.

Umuminsoniy iqtisodiy aloqalarning

mavjudligi jahon bozoriga barqarorlik

bahsh etadi. Jahon bozorida ayirboshlash

xalqaro narxlarda va xalqaro valyuta

vositasida amalga oshiriladi.

Liberalizatsiya Liberalizatio

n

Либерализаци

я

davlatning iqtisodiy hayotga aralashuvini

cheklash.

Bozorlarning va raqobatning ochilishi,

bozorning amal qilishiga qo‘yilgan turli

xil cheklashlarning olib tashlanishi,

baholar, foizlarni ma‘muriy yo‘l bilan

nazorat qilishning susayishi,

markazlashgan holda dotatsiya berish,

subsidiya shaklidagi kreditlarning

kamayishi va shu kabilar.

Milliy

kompaniya

Milly

company

Миллий

компания

noishlab chiqarish tarmoqlari, ijodiy

jamoalar, transport, aloqa va

telekommunikatsiya korxonalari va

tashkilotlarining paychilik yoki

aksionerlik asosidagi ko„ngilli

birlashmasi. O‘zbekistonda tashkil

etilgan va

faoliyat yuritayotgan Milliy

kompaniyalar jumlasiga „O‘zbekturizm“

Milliy kompaniyasi, ,,O‘zbekiston havo

yo„llari“ Milliy aviakompaniyasi va

boshqalar kiradi.

YUNESKO UNESCO

ЮНЕСКО BMTning ta‘lim, ilm-fan va madaniyat

masalalari bo‘yicha tashkiloti.

YUNESKO Ikkinchi jahon urushidan

so‘ng, 44 ta davlat vakillari Londonda

konferensiyaga yig‘ilib, YUNESKOni

ta‘sis etuvchi Ustavni qabul qilishlari

bilan tashkil topgan. YUNESKOning

amaliy faoliyati 1946-yil 20- noyabrdan

boshlangan. Qarorgohi Parijda. Tuzilish

davrida 28 ta davlat a‘zo bo‘lgan bo‘lsa,

hozirgi kunda unga 186 ta davlat a‘zo.

O‘zbekiston Respublikasi 1993-yil 29-

oktabrda ushbu tashkilotga a‘zo bo‘lgan.

YUNESKOning maqsad va vazifalari:

ta‘lim, ilm-fan va madaniyat sohasida

xalqaro hamkorlikni qo‘llab-quvvatlash

orqali tinchlik va xavfsizlikni

ta‘minlashga hissa qo‘shish; qonunchilik

va adolatlilikka hurmat, irqi, jinsi, tili va

dinidagi tafovutdan qat‟iy nazar, inson

huquqlari va erkinliklariga rioya qilishni

ta‘minlash. O‘zbekistonda YUNESKO

bilan hamkorlikda Abu Rayxon Beruniy,

Abu Ali ibn Sinolarning 1000 yillik,

Mirzo Ulug‘bekning 600 yillik, Amir

Temurning 660 yillik tantanalari,

Toshkent shahrining 2200 yilligi,

Buxoro, Xiva, Termiz shaharlarining

2500 yilligi, Samarqandning 2750 yilligi

keng nishonlandi.

Valyuta Currency Валюта (italyancha “valuta” – baho, narx) –

muayyan mamlakatning ma’lum

og‘irlikdagi oltin yoki kumushga

nisbatan qo‘llaniladigan pul birligi.

Tarixda

valyutalarning oltin, kumush, mis,

qog‘oz, xorijiy davlatlar pul birliklari

kabi turlari ma’lum.

BMT UN

ООН (BIRLASHGAN MILLATLAR

TASHKILOTI) (inglizcha United

Nations Organization, UNO, UN) –

davlatlar va xalqlar orasida hamkorlikni

rivojlantirish, hamda tinchlik va

xavfsizlikni ta‘minlash bo‘yicha

davlatlarning xalqaro uyushmasi. 1945-

yilda tuzilgan. BMT Nizomi tinch hayot

kechirish xartiyasi (yorlig‘i), xalqaro

huquqning umume‟tirof etilgan kodeksi

sifatida tan olingan. BMT Nizomining 1-

moddasida quyidagi ustuvor yo‘nalishlar

ilgari surilgan: xalqaro

tinchlik va havfsizlikni ta‘minlash,

tinchlikka xavf va bosqinchilikka qarshi

samarali jamoaviy chora-tadbirlarni

amalga oshirish, tinchlikning buzilishiga

olib kelishi mumkin bo‘lgan xalqaro

baxslarni tinch yo‘l bilan, adolat

tamoyillariga amal qilgan holda hal

etilishiga harakat qilish. BMTga a‘zolik

har bir tinchliksevar va BMT Nizomida

aks ettirilgan majburiyatlarni o‘z

zimmasiga olishga qodir davlatlar uchun

ochiq. 1992-yil 2-mart kuni O‘zbekiston

Respublikasi xalqaro munosabatlarning

teng huquqli a‘zosi sifatida bir ovozdan

BMTga qabul qilindi.

Brifing Briefing

Брифинг xalqaro kelishuvlar, uchrashuvlar va

konferensiyalar jarayonida tadbir qay

tarzda o‘tayotganligi, tomonlarning

pozitsiya va qarashlarini ommaga

yetkazish uchun hukumat rahbari, uning

yordamchisi yoki matbuot xizmatchisi

bilan ommaviy axborot vositalari

xodimlari, jurnalistlar bilan o‘tkazadigan

qisqa uchrashuvi.

Davlatlararo

tuzilmalar

Intergovernm

ental

organizations

Межгосударс

твенные

организации

davlatlararo doimiy va vaqtincha faoliyat

ko‘rsatuvchi, davlatlararo shartnomalar

asosida tashkil etiluvchi ittifoqlar.

O‘zbekiston Respublikasi

Konstitutsiyasining 17-moddasiga ko‘ra,

O‘zbekiston

ittifoqlar tuzishi, hamdo‘stlik va boshqa

davlatlararo tuzilmalarga kirishi mumkin,

lekin bu davlatning, xalqning oliy

manfaatlariga, uning farovonligi va

xavfsizligiga qarshi bo‘lmasligi shart.

Interpol Interpol

Интерпол Xalqaro Jinoyat politsiyasining

qisqartirilgan nomi. Interpolni tashkil

etish to‘g‘risidagi qaror 1914-yil

Monakodagi konferensiyada qabul

qilingan edi. Uning birinchi Nizomi

1923-yilda qabul qilinadi. 1972-yildan

boshlab Interpolning shtab kvartirasi etib

Parij belgilangan. Interpol jinoyatchilarni

ro‘yxatga olish xalqaro markazidir.

Shuningdek, jinoyatlarning (gumon

qilinuvchilarni, bedarak yo‘qolgan

shaxslarni, o‘g‘irlangan mollarni)

xalqaro qidiruvini muvofiqlashtiradi.

Hozirgi vaqtda 150 dan ortiq davlat

Interpolning a‘zosidir. O‘zbekiston 1994-

yil 15- avgustda ushbu tashkilotga a‘zo

bo‘lgan.

Magate Magath Магате Atom energiyasi bo‘yicha xalqaro

agentlik. BMT qaroriga muvofiq Nyu-

Yorkdagi xalqaro konferensiyada atom

energiyasidan foydalanish bo‘yicha

hukumatlararo tashkilot sifatida tashkil

etilgan. Uning Nizomi 1957-yilda

kuchga kirgan. Qarorgohi Venada. Uning

maqsadi atom energiyasidan tinch

maqsadlarda foydalanish yo‘lida xalqaro

hamkorlikni amalga oshirishdan iborat.

O‘zbekiston ushbu tashkilotga 1994-yil

15-yanvarda a‘zo bo‘lib kirgan.

MDH CIS

СНГ (Mustaqil Davlatlar Hamdo’stligi) –

sobiq SSSRning uchta respublikasi

RSFSR, Belorus va Ukraina vakillari

tomonidan 1991-yil 8-dekabrda Minskda

imzolangan MDHni tashkil etish

haqidagi Bitim, 1991-yil 21-dekabrda

(Boltiq bo‘yi respublikalari va

Gruziyadan tashqari) 11 sobiq Ittifoq

respublikalari tomonidan Olma-otada

imzolangan Bitimga Protokol va shu

sanada imzolangan Olma-ota

Deklaratsiyasi asosida tashkil qilingan

davlatlararo ixtiyoriy birlashma. 1993-yil

22- yanvarda Minskda qabul qilingan

MDH Ustavi O‘zbekiston Oliy Kengashi

tomonidan o‘sha yili ratifikatsiya

qilingan. Ustavga binoan Hamdo‘stlik

maqsadi xalqlar va davlatlarning siyosat,

iqtisodiyot, madaniyat, ta‘lim, sog‘liqni

saqlash, atrof-muhitni muhofaza qilish,

fan, texnika, savdo-sotiq, insonparvarlik

va boshqa sohalardagi teng huquqli va

o‘zaro foydali hamkorlik qilish, keng

axborot almashinuvi, o‘zaro

majburiyatlarni vijdonan va so‘zsiz

bajarishdan iborat.

Osiyo

Taraqqiyot

Banki (Otb)

The Asian

Development

Bank (ADB)

Азиатский

банк

развития

(АБР)

xalqaro mintaqaviy bank. 1966-yilda

tashkil topgan. Bank faoliyatining asosiy

maqsadi Osiyodagi rivojlanayotgan

mamlakatlar iqtisodiy taraqqiyotiga va

tashqi savdosiga ko‘maklashish,

moliyaviy,texnik va iqtisodiy yordam

ko‘rsatish. Bankning har qanday qarorini

hamkorlikda 1/3ovozga ega bo‘lgan

AQSH va Yaponiya to‘xtatib qo‘yishi

mumkin. Shtab kvartirasi Manila

(Filippin) shahrida. O‘zbekiston ushbu

bankka 1995-yil 31-avgustda a‘zo

bo‘lgan.

Terrorizm Terrorism

Терроризм (lotincha “terror” – qo‘rquv, dahshat) –

o‘z maqsadiga erishish yo‘lida ayrim

shaxs, shaxslar guruhi yoki

g‘ayridemokratik hukumat organlari

tomonidan muholifat kuchlarini jismoniy

kuch ishlatib qo‘rqitishdan tortib

ommaviy jismonan yo‘q qilinishigacha

boradigan umuminsoniy o‘ta xavfli

jinoyat turi.

Xalqaro

tiklanish va

taraqqiyot

banki

IBRD

Международ

ный банк

реконструкц

ии и

развития

1944-yil Bretton- Vuds (AQSH)da

o‘tkazilgan Xalqaro moliya-valyuta

konferensiyasida tashkil etilgan.

BMTning ixtisoslashtirilgan tashkiloti

statusiga ega. Shtab kvartirasi

Vashington shahrida joylashgan. Asosiy

maqsadi o‘ziga a‘zo bo‘lgan davlatlar

iqtisodiyotini tiklash va rivojlantirishga

yordam berish, chet el xususiy

sarmoyadorlarini qo‘llab- quvvatlash va

sanoatni rivojlantirish uchun qarzlar

berishdan iborat. O‘zbekiston ushbu

tashkilotga 1992-yil 21-oktabrda a‘zo

bo‘lgan.

Xalqaro

Valyuta Fondi

International

Monetary

Bank

Международ

ный

валютный

банк

1944-yil Bretton-Vuds (AQSH)da

o‘tkazilgan Xalqaro konferensiyada

tashkil etilgan. BMTning

ixtisoslashtirilgan tashkiloti maqomiga

ega. Qarorgohi Vashington shahrida

joylashgan. Uning asosiy maqsadi a‘zo

davlatlar valyuta-moliyaviy siyosatini

muvofiqlashtirish, a‘zo davlatlar valyuta

kursini, to‘lov balansini qo‘llab-

quvvatlash, ularga qisqa muddatli va

o‘rta muddatli qarzlar berish kabilardan

iborat. 1991-yilga kelib unga a‘zo

mamlakatlar soni 153 ta bo‘lib, kapitali

120 mlrd. dollarni tashkil etgan.


21-oktabrda a‘zo bo‘lgan.

YUNIDO UNIDO

ЮНИДО BMTning sanoat taraqqiyoti bo‘yicha

tashkiloti. Rivojlanayotgan

mamlakatlarning sanoatini

rivojlantirishga ko‘maklashishdan iborat

bo‘lgan BMT ning ixtisoslashgan

muassasasi. 1946-yilda tashkil etilgan.

1995-yilda 166 ta davlat a‘zo bo‘lgan.


aprelda a‘zo bo‘lib kirgan.

SHHT SCO ШОС (Shanxay Hamkorlik Tashkiloti) –

tinchlik, havfsizlik va barqarorlikni

mustahkamlash, o‘zaro savdo-iqtisodiy

hamkorlikni rivojlantirish maqsadida

tuzilgan xalqaro hukumatlararo tashkilot.

2006-yildan oltita davlatni (Xitoy,

Rossiya, Qozog‘iston, Qirg‘iziston,

Tojikiston va O‘zbekiston) o‘z ichiga

oladi. SHHTning shakllanishi 1992-

yildan Xitoy bilan chegaradosh beshta

sobiq Sovet Ittifoqi respublikalarining

o‘zaro chegaralarni aniqlash bilan

bog‘liq muammolarni muhokama

qilishdan boshlandi. 1996-yil Shanxayda,

1998-yilda Almatida, 1999-

yilda Bishkekda o‘tkazilgan besh davlat

rahbarlarining sammiti chegaralarni

mustahkamlash, chegara hududlarida

qurolli kuchlarni qisqartirish kabi

masalalarni kelishib hal etishga qaratildi.

2000-yil iyulida Dushanba sammitida

O‘zbekiston Prezidenti kuzatuvchi

sifatida qatnashdi. 2001-yil 15-iyunda

SHHTga oltinchi a‘zo bo‘lib O‘zbekiston

qo‘shildi. 2003-yil 28-29-mayda

Moskvada SHHTning tashkiliy

organlari, ramzlari tasdiqlanib, 2003-yil

sentabrida Pekinda “SHHTga a‘zo

davlatlarning 20 yilga mo‘ljallangan

savdo-iqtisodiy hamkorlik dasturi qabul

qilindi. 2004-yil iyunidan tashkilot to‘la

ravishda ishga kirishdi. 2005-yil iyulida

Ostona sammitida Eron, Pokiston va

Hindiston, kuzatuvchi maqomidagi

Mongoliyaga qo‘shildilar.

O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O’RTA MAXSUS

TA’LIM VAZIRLIGI


“TASDIQLAYMAN”

O‘quv ishlari bo‘yicha prorektor

______________ _____I.Qo‘ziyev

2018 yil “ ” ______________

OʻZBEKISTON TARIXI

ISHCHI O’QUV DASTURI

Bilim sohasi: 100000 - Gumanitar

200000 - Ijtimoiy soha, iqtisod va huquq

Ta’lim sohasi: 230000 – Iqtisod.

Ta’lim yoʻnalishlari: 5232100 -Korporativ moliya;

5230700 -Bank ishi;

5230600 –Moliya;

5230200 -Menejment (tarmoqlar va sohalar

bo‘yicha);

5230800 -Soliqlar va soliqqa tortish;

5230900 –Buxgalteriya hisobi va audit (tarmoqlar va

sohalar bo‘yicha);

5231500 -Baholash ishi;

5232000 -Davlat byudjetining gʻazna ijrosi;

5231200 -Sug‘urta ishi;

5232700-Investitsion loyahalarni moliyalashtirish;

5232400-Iqtisodiy xavfsizlik;

5232800-Elektron tijorat.

Toshkent – 2018

Fanning ishchi o‘quv dasturi O‘zbekiston Respublikasi Oliy va o‘rta maxsus

ta'lim vazirligi 2017 yil 28 avgustdagi 603-sonli buyrug‘i (buyruqning 1-ilovasi)

bilan tasdiqlangan “O‘zbekiston tarixi” fan dasturi asosida tayyorlangan.

Fanning ishchi o’quv dasturi Toshkent moliya instituti Kengashining 2018 yil

“___” ______________ dagi “___” -sonli bayoni bilan tasdiqlangan.

Tuzuvchilar:

Shayakubov Sh. TMI, “Ijtimoiy fanlar” kafedrasi dotsenti, t.f.n.

Taqrizchilar:

Ziyayev F. TMI, “Ijtimoiy fanlar” kafedrasi dotsenti, t.f.n.

Yunusova X. Mirzo Ulug῾bek nomidagi O῾zMU “O῾zbekiston tarixi”

kafedrasi mudiri, t.f.d., professor (Tayanch OTM)

Fanning ishchi o’quv dasturi kafedraning 2018 yil “____” ___________ dagi

___-sonli majlisida muhokama etilib, “Moliya-iqtisod” fakultet Kengashida ko’rib

chiqishga tavsiya qilingan.

Kafedra mudiri t.f.n., dots. Sh.Shayakubov

Fanning ishchi o’quv dasturi “Moliya-iqtisod” fakulteti Kengashining

2018 “____” _____________ dagi ___-sonli majlisida muhokama etilib, O’quv-

uslubiy Kengashida ko’rib chiqishga tavsiya qilingan.

Fakultet dekani i.f.n., dots. D.Rustamov

Fanning ishchi o’quv dasturi O’quv-uslubiy Kengashining

2018 “____” _____________ dagi ___-sonli majlisida muhokama etilib, institut

Kengashida ko’rib chiqishga tavsiya qilingan.

O’quv-uslubiy bo`lim boshlig`i

2018 yil “_____” ______________ ___________i.f.n., dots. T.Baymuratov

KIRISH

Mamlakatimizni modernizatsiya qilish, faol demokratik yangilanishlarni

amalga oshirish borasida keng ko‘lamli islohotlar amalga oshirilmoqda. Ana shu

buyuk o‘zgarishlar jarayonida xalqimizning boy tarixi, betakror milliy qadriyatlari,

bebaho ilmiy, madaniy merosi qayta tiklanib, butun bashariyatning noyob mulkiga

aylandi. Ayniqsa, bugungi globallashuv davrida ma’naviyat sohasida vujudga

kelayotgan dolzarb muammolar, xalqimiz ma’naviyatini asrash va yanada

yuksaltirish, yosh avlodning qalbi va ongini turli zararli g‘oya va mafkuralar

ta’siridan saqlash va himoya qilishda Vatanimiz tarixini birlamchi manbalarga

tayanib, har tomonlama va chuqur tadqiq etish yosh avlodga haqiqiy tariximizni

o‘qitish orqali ularni yuksak ma’naviyatli shaxslar etib tarbiyalash dolzarb

ahamiyat kasb etmoqda.

Ushbu fanning barcha oliy va o‘rta maxsus o‘quv yurtlari hamda maktablarda

o‘qitilishi ham ana shu yuksak ahamiyat bilan belgilanadi.

Fanning maqsad va vazifalari

Fanni o‘qitishning maqsadi – milliy tarix, milliy g‘urur va iftixor manbai

hisoblanishini yosh avlod ongiga singdirish, ularda tarixiy xotira, tarixiy tafakkur

ko‘nikmasini tarbiyalash milliy g‘oya va yuksak ma’naviy fazilatlarni

shakllantirish, ma’naviy dunyosini boyitish ularni o‘z xalqi va Vataniga sadoqat,

amalga oshirilayotgan ulkan bunyodkorlik ishlarining ongli faol ishtirokchisi

bo‘lish ruhida fikrlash va yashashga o‘rgatishdan iborat.

Fanni o‘qitishning vazifalari – tarixiy-madaniy jarayonlarni xolisona hamda

manbalarga tayangan holda tahlil qilish, ularning sabablari va mohiyatini ochib

berish;

– yoshlarimizda o‘zini anglash, vatanparvarlik, tarixiy qadriyatlarga hurmat,

boy tariximizni qadrlash fazilatlarini shakllantirish;

– mamlakatimizda huquqiy demokratik davlat hamda fuqarolik jamiyatini

barpo etish, turli sohalardagi islohotlar, jahon hamjamiyatiga integratsiyalashuv

bilan bog‘liq tarixiy jarayonlar, voqea va hodisalarni yoshlar ongiga tarixiy

haqiqat tamoyillari asosida etkazish.

Fan bo’yicha talabalarning tasavvur, bilim, ko’nikma va malakalariga

qo’yiladigan talablar

fanning predmeti, nazariy-metodologik asoslari, manbalari;

o‘zbek davlatchiligining shakllanishi va rivojlanishi, xalqimizning dunyo

sivilizatsiyasiga qo‘shgan hissasi;

O‘zbekiston tarixining asosiy davrlari va taraqqiyoti tadrijiy bosqichlari,

ularning uzviy bog‘liqligi va davomiyligi, tarixiy voqealar vorisiyligi;

mustamlakachilik va sovet mustabid davrida O‘zbekistonning turli sohalari

rivojlanishiga qarshi siyosat va ularning ayanchli oqibatlari;

turli davrlarda ozodlik yo‘lida amalga oshirilgan kurashlar hamda

vatanparvarlik jasoratlari;

O‘zbekistonda davlat mustaqilligining qo‘lga kiritilishi, huquqiy

demokratik davlat va fuqarolik jamiyati asoslarining barpo etilishi, rivojlanishi,

yangilanish va modernizatsiya jarayonlari haqida bilimga;

Vatanimiz tarixi bo‘yicha o‘z tarixiy tafakkurini boyitib borish va tarixiy

haqiqat tamoyillari asosida tarixiy voqealar va jarayonlarni tahlil qila bilish;

O‘zbekistonning jahon sivilizatsiyasi o‘choqlaridan biri ekanligini teran his

qila olish;

ajodlarimiz ibratli hayoti va faoliyati bilan faxrlanish va vatanparvarlikni

namoyon eta olish ko‘nikmalariga;

tarixiy voqea va hodisalar natijalarini qiyosiy taqqoslash orqali ulardan

xulosalar chiqarish;

jamiyat taraqqiyotida o‘zining tutgan o‘rnini anglay bilish, his etish va faol

ishtirok etish;

tarixiy voqealar va hodisalarga nisbatan o‘z nuqtai nazariga, mustaqil

fikriga va munosabat bildira olish malakalariga ega bo‘lishi kerak.

Fanning boshqa fanlar bilan o’zaro bog’liqligi va uzviyligi

«Oʻzbekiston tarixi» fani ijtimoiy-gumanitar fanlar, jumladan, falsafa,

dinshunoslik, ma’naviyat asoslari, davlat va huquq asoslari, siyosatshunoslik,

sotsiologiya, Oʻzbekistonda demokratik jamiyat qurish nazariyasi va amaliyoti

singari fanlar bilan bevosita bogʻliq holda oʻrganiladi.

Fanni o’qitishda qo`llanilishi tavsiya etilayotgan pedagogik, axborot va

internet texnologiyalari

Talaba «Oʻzbekiston tarixi» fanini o’zlashtirishda ta’limning innovatsion

usullaridan foydalanishi, yangi pedagogik, axborot va internet texnologiyalarini

tadbiq qilishi muhim ahamiyat kasb etadi. Fanni o’zlashtirishda o’quv-uslubiy

ta’minot (darslik, o’quv va uslubiy qo’llanmalar, Modul topshiriqlari)dan

foydalanilish tavsiya etiladi. Ma’ruza va amaliy mashg’ulotlarda turli metod va

vositalardan, xususan, aqliy hujum, klaster, amaliy ish va didaktik o’yinlar,

shuningdek, kompyuter dasturlaridan (Microsoft Excel, Microsoft PowerPoint)

internet tizimlaridan foydalanish mumkin.

“Oʻzbekiston tarixi” fanidan o’tiladigan mavzular va ular bo’yicha

mashg’ulot turlariga ajratilgan soatlar hajmining taqsimoti

t/r Fan mavzularining nomi

Jami Shu jumladan

Ma’ruza Seminar

mashg’uloti

Mustaqil

ta`lim

1- semestr

I modul. O‘zbekiston - insoniyat sivilizatsiyasining qadimgi o‘choqlaridan biri

1.

“O‘zbekiston tarixi” fanining predmeti, uni

o‘rganishning nazariy-metodologik asoslari,

manbalari va ahamiyati.

4 2 2 -

2. Markaziy Osiyo - jahon sivilizatsiyasining

ajralmas qismi.

6 2 2 2

3. O‘zbek davlatchiligining shakllanishi va

dastlabki taraqqiyot bosqichlari.

6 2 2 2

4. Ilk o‘rta asrlarda o‘zbek davlatchiligi:

ijtimoiy-siyosiy, iqtisodiy, madaniy hayot.

6 2 2 2

5.

IX-XII asrlarda oʻzbek davlatchiligi. Ijtimoiy-

siyosiy va iqtisodiy hayot. Ajdodlarimizning

jahon sivilizasiyasi taqaqqiyotiga qo‘shgan

ulkan hissasi.

6 2 2 2

6.

Mo‘g‘ullar istilosi va zulmiga qarshi kurash.

Jaloliddin Manguberdi – mard va jasur

ajdodimiz.

6 2 2 2

7. Amir Temur va Temuriylar davrida ijtimoiy-

iqtisodiy, siyosiy va madaniy hayot

6 2 2 2

II modul. O‘zbekistonning yangi va eng yangi tarixi: davlatchilik tarixining yangi bosqichi

8. O‘rta Osiyo hududlarining xonliklarga

bo‘linib ketishi, unig sabablari va oqibatlari

6 2 2 2

9.

O‘zbek xonliklarining Rossiya impiriyasi

tomonidan bosib olinishi. Mustamlakachilik

zulmiga qarshi milliy-ozodlik harakati.

Jadidchilik.

6 2 2 2

10.

Turkistonda mustabid sovet hokimiyatining

o‘rnatilishi. Sovet hokimiyatining

O‘zbekistonda amalga oshirgan ijtimoiy-

siyosiy, iqtisodiy tadbirlarining

mustamlakachilik mohiyati. (1917-1989yy.).

6 2 2 2

11. Oʻzbekiston mustaqillikka erishish yo‘lida

(1989-1991yy.) .

6 2 2 2

12.

Oʻzbekistonda davlat mustaqilligining qo‘lga

kiritilishi. Huquqiy demokratik davlat qu‘rish

va fuqarolik jamiyat asaslarini shakllantirish.

6 2 2 2

13.

Mustaqillik yillarida O‘zbekistondagi

ijtimoiy-iqtisodiy, ma’naviy-madaniy

taraqqiyot. O‘zbekiston va jahon

hamjamiyati.

8 2 4 2

1-semestr bo`yicha jami 78 26 28 24

ASOSIY QISM

1. Fanning nazariy mashg’ulotlari mazmuni

I modul. O‘zbekiston - insoniyat sivilizatsiyasining qadimgi




O‘zbekiston tarixi fanining predmeti, tadqiqot ob’ekti, nazariy metodologik

tamoyillari. O‘zbekiston tarixi jahon xalqlari tarixi bilan uzviy bog‘liqligi. O‘zbekiston

tarixining dolzarb muammolari. O‘zbekiston Respublikasi Birinchi Prezidenti

I.A.Karimovning asarlarida bu masalalarning yoritilishi. O‘zbekiston tarixini

o‘rganishda moddiy va yozma manbalarning o‘rni hamda ahamiyati. Har tomonlama

etuk, ma’naviy barkamol, ongida milliy g‘oya va Vatan ravnaqi mafkurasi ustunlik

qiladigan, yuksak ma’naviyatli komil insonlarni tarbiyalashda O‘zbekiston tarixi

fanining o‘rni.


O‘zbekiston qadimgi sivilizatsiya va madaniyat beshigi. Antropogenez jarayoni.

Qadimgi odamlarning turmush tarzi, mashg‘ulotlari. Paleolit davri. Paleolit davri

ibtidoiy xo‘jaligidagi o‘zgarishlar. Neandertal odami. Mezolit davri. Neolit davri.

Tosh qurollarining takomillashuvi. Chorvachilik va dehqonchilik. Eneolit davri.

Bronza davridagi ijtimoiy-iqtisodiy o‘zgarishlar. O‘rta Osiyoda ilk shahar

madaniyatining paydo bo‘lishi. “Avesto” ning insonning ma’naviy hayotini

shakllantirishdagi o‘rni.

3-mavzu. O‘zbek davlatchiligining shakllanishi va dastlabki taraqqiyot

bosqichlari

Davlat tuzilmalarining shakllanish shart-sharoitlari va omillari. Ilk shaharlar.

Dastlabki boshqaruv tizimi. Ilk davlatlar. Qadimgi Xorazm davlati. Xorazm

davlatida ijtimoiy-iqtisodiy va madaniy hayot. Qadimgi Baqtriya davlati. Ijtimoiy-

iqtisodiy va madaniy hayot. Sug‘d (Sug‘diyona). Ahmoniylarning O‘rta Osiyoni

bosib olishi. Mahalliy aholining bosqinchilarga qarshi ozodlik uchun kurashi.

Ahmoniylarning hukmronligi davrida ijtimoiy-iqtisodiy hayot. Aleksandr

Makedonskiy boshchiligidagi yunon-makedon qo‘shinlarining O‘rta Osiyoga

yurishi. Spitamen. Salavkiylar hukmronligi davri. Yunon Baqtriya davlati. Ellin

madaniyati. Dovon davlati. Ijtimoiy-iqtisodiy hayoti. Qang‘ davlati. Iqtisodiy

hayoti. Afrig‘iylar sulolasi davrida Xorazm. Kushon podshologi davrida

ijtimoiy-iqtisodiy hayot. Madaniy – ma’naviy hayot. Qadimiy yozuv madaniyati.

Buyuk ipak yo‘lining shakllanishi va rivojlanish bosqichlari. O‘zbek xalqi

etnogenezi. “O‘zbek” atamasi. O‘zbekistonning milliy mustaqillik davridagi etnik

holati va bu sohadagi o‘zgarishlar. Millatlararo do‘stlik va hamjihatlik.

4-mavzu. Ilk o‘rta asrlarda o‘zbek davlatchiligi: ijtimoiy-siyosiy, iqtisodiy,

madaniy hayot

Xioniylar va kidariylar. Eftaliylar hukmronligi davrida ijtimoiy-iqtisodiy va

madaniy hayot. Turk xoqonligining vujudga kelishi. Turk xoqonligi tomonidan

O‘rta Osiyo va Uraloldi hududlarining zabt etilishi. Ijtimoiy –iqtisodiy va madaniy

hayot. G‘arbiy Turk hoqonligi. Arab xalifaligi tomonidan O‘rta Osiyoga amalga

oshirilgan istilochilik yurishlari. Arab xalifaligiga qarshi ozodlik harakatlari. Abu

Muslim boshchiligidagi harakat. G‘urak va Devashtich. Xalq g‘alayonlari.

Muqanna qo‘zg‘oloni. Islom dinining yoyilishi. Qur’oni-karim – muqaddas kitob.

Hadislar va ularning ijtimoiy-siyosiy mohiyati. Islom dini ta’limotini

rivojlantirishda O‘rta Osiyolik olimlarning hissasi. Ma’naviy kamolotga erishuv

yo‘lida muhaddislar merosining ahamiyati.

5-mavzu. IX-XII asrlarda oʻzbek davlatchiligi. Ijtimoiy-siyosiy va iqtisodiy

hayot. Ajdodlarimizning jahon sivilizasiyasi taqaqqiyotiga qo‘shgan ulkan

hissasi

IX asr boshlarida Movarounnahr. Tohiriylar davlati. Ijtimoiy-iqtisodiy hayot.

Somoniylar sulolasi. Ismoil Somoniy. Ijtimoiy-iqtisodiy hayot. Qoraxoniylar

hukmronligi. Ijtimoiy-iqtisodiy hayot. G‘aznaviylar davlati. Mahmud

G‘aznaviy davrida davlatning kuchayishi. G‘aznaviylar bilan saljuqiylar

o‘rtasidagi to‘qnashuv. Saljuqiylar davlati. Ijtimoiy-iqtisodiy ahvol. Xorazmshoh-

Anushteginiylar sulolasining hokimiyat tepasiga kelishi. Sulton Otsiz. Sulton

Takash faoliyati. Muhammad Xorazmshoh. Ijtimoiy-iqtisodiy ahvol va madaniy

hayot. “Uyg‘onish davri”. IX-XII asrlar O‘rta Osiyoda madaniy yuksalish. Bayt ul-

hikma. Xorazm “Ma’mun akademiyasi”. Qomusiy olimlar. Al-Xorazmiy. Al-

Farg‘oniy. Abu Rayhon Beruniy faoliyati. Abu Ali ibn Sino. Olimning tibbiyot

sohasidagi yutuqlari. Al-Forobiy - buyuk qomusiy olim. Mahmud Qoshg‘ariy.

Ahmad Yugnakiy. Yusuf Xos Hojib. IX-XII asrlarda islom dini va so‘fiylik.

Imom Buxoriy. «Jome’ as-Sahih». Hadislar tavsifi. Imom Termiziy. Yusuf

Hamadoniy. Ahmad Yassaviy. Abduholiq G‘ijduvoniy. Najmiddin Kubro.

Kubroviya oqimi. Naqshbandiya tariqati. IX-XII asrlarda me’morchilik va san’at.

6-mavzu. Mo‘g‘ullar istilosi va zulmiga qarshi kurash. Jaloliddin

Manguberdi – mard va jasur ajdodimiz Chingizxon (Temuchin) davlati. Chingizxon va Sulton Muhammad

Xorazmshoh munosabatlari. Bahovuddin Roziy. O‘tror voqeasi. Mo‘g‘ullarning

O‘rta Osiyoga istilochilik yurishlari. Mo‘g‘ullar hujumi arafasida Xorazmshohlar

davlati. O‘tror mudofaasi. Xo‘jand qamali. Temur Malik jasorati. Buxoro va

Samarqandning bosib olinishi. Gurganj (Urganch) qamali. Najmiddin Kubro jasorati.

Jaloliddin Manguberdi-yurt himoyachisi. Parvon jangi. Sind jangi. Jaloliddin

Manguberdining O‘rta Sharqdagi faoliyati. Mo‘g‘ul istilosi va zulmiga qarshi

kurashning davom ettirilishi. O‘lkada mo‘g‘ullar hukmronligining o‘rnatilishi va

uning oqibatlari. Chig‘atoy ulusining tashkil topishi. Mahmud Yalavoch. Mahmud

Torobiy qo‘zg‘oloni. Kebekxonning ma’muriy va pul islohotlari. Qozonxon davrida

hokimiyat uchun ichki kurashning kuchayishi. Chig‘atoy ulusining parokandalikka

uchrashi. Madaniy hayot.

7-mavzu. Amir Temur va Temuriylar davrida ijtimoiy-iqtisodiy, siyosiy va

madaniy hayot

XIV asr o‘rtalarida Movarounnahrdagi ijtimoiy-siyosiy vaziyat. Amir Temurning

siyosiy kurash maydoniga kirib kelishi. Amir Temur va Amir Husayn. Sarbadorlar

harakati. Amir Temur hokimiyatining o‘rnatilishi. Amir Temurning harbiy

yurishlari. Amir Temur - buyuk davlat arbobi, mashhur sarkarda. “Kuch - adolatda”.

Amir Temurning O‘rta Osiyo va jahon tarixida tutgan o‘rni. Saltanatni boshqarish

tizimi. Qo‘shinning tuzilishi va harbiy intizom. “Temur tuzuklari” – davlat

boshqaruv ishidagi muhim manba sifatida. Xo‘jalik va madaniy hayot.

Markazlashgan davlatning parchalanishi. Shohruh Mirzo hukmronligi davrida

temuriylar saltanati. Movarounnahrda Mirzo Ulug‘bek hukmronligi. Mirzo Ulug‘bek

davrida madaniyat, ilm-fan va adabiyot ravnaqi. Ichki nizo va kurashlarning avj

olishi. Movarounnahrda Abusaid va uning o‘g‘illari, Xurosonda Husayn Boyqaro

hukmronligi. XV asrning ikkinchi yarmida fan, adabiyot va madaniyat. Alisher

Navoiyning siyosiy va adabiy faoliyati.

II modul. O‘zbekistonning yangi va eng yangi tarixi: davlatchilik tarixining

yangi bosqichi

8-mavzu. O‘rta Osiyo hududlarining xonliklarga bo‘linib ketishi, unig

sabablari va oqibatlari

Muhammad Shayboniyxon. Bobur va Shayboniyxon. Movarounnahrda

shayboniylar hukmronligining o‘rnatilishi. Ijtimoiy-iqtisodiy va madaniy hayot.

Abdullaxon II. Buxoro xonligida ashtarxoniylar (joniylar) sulolasi hukmronligi.

Buxoro xonligining ijtimoiy-siyosiy va iqtisodiy ahvoli. Mamlakatda ichki kurash,

tarqoqlikning kuchayishi va uning asosiy sabablari. Buxoro xonligida hokimiyatning

mang‘it amirlari qo‘liga o‘tishi. Buxoro amirligida madaniy hayot. Buxoro - islom va

ma’rifat markazi. Xiva xonligining tashkil topishi. Shayboniylarning Xivadagi

xukmronligi. Qo‘ng‘irot sulolasining hokimiyat tepasiga kelishi. Qoraqalpoqlar.

Ijtimoiy-iqtisodiy ahvol. Madaniy xayot. XVIII asrda Farg‘ona vodiysidagi siyosiy

vaziyat. Qo‘qon xonligiga asos solinishi. Xonlikning hududi va aholisi, ijtimoiy-

siyosiy, iqtisodiy hayoti. Qo‘qon xonligidagi ichki kurash. Xalq noroziligining

kuchayishi. Qo‘qon xonligida madaniy hayot. Xonliklardagi siyosiy-huquqiy bilim va

diniy dunyoqarashning jamiyat ma’naviy, moddiy hayotidagi o‘rni.



XIX asr o‘rtalarida o‘zbek xonliklarining ijtimoiy-siyosiy va iqtisodiy ahvoli.

O‘rta Osiyo masalasida ingliz-rus raqobati. Qo‘qon xonligi hududlariga hujum.

Toshkent mudofaasi. Jizzax, O‘ratepa janglari. Turkiston general-gubernatorligi.

Buxoro amirligining Rossiya imperiyasi vassaliga aylantirilishi. Xiva xonligiga

bosqinchilik yurishi. Xiva xonligining Rossiya imperiyasi vassaliga aylantirilishi.

Qo‘qon xonligida siyosiy tanglik. Xalq qo‘zg‘olonlari. Rossiya imperiyasi tomonidan

Qo‘qon xonligining tugatilishi. Farg‘ona viloyatining tashkil etilishi. Rossiya

imperiyasining mustamlakachilik siyosati, boshqaruv tizimi. Harbiy boshqaruv tartibi.

Rossiya imperiyasining iqtisodiy hukmronlikni o‘rnatish tadbirlari. Agrar siyosat.

Aholini ko‘chirib keltirish siyosati. Mustamlakachilikni kuchaytirishga qaratilgan

madaniy va ma’rifiy siyosat. Mustamlakachilik zulmiga qarshi milliy ozodlik

harakatlari. Farg‘ona vodiysidagi xalq harakatlari. Toshkent qo‘zg‘oloni. Andijon

qo‘zg‘oloni. Jadidchilik harakati va uning atoqli vakillari. Birinchi jaxon urushining

o‘lka hayotiga salbiy ta’siri. Aholi noroziligining kuchayishi. 1916 yilgi xalq

qo‘zg‘oloni va uning xarakteri.



tadbirlarining mustamlakachilik mohiyati (1917-1989yy.)

1917 yil fevral burjua-demokratik inqilobi va uning Turkistonga ta’siri.

Sovetlar hokimiyatining o‘rnatilishi. Turkiston muxtoriyati. Qo‘qon fojeasi.

Turkiston ASSR. Harbiy kommunizm siyosati. Sovet hokimiyatiga qarshi qurolli

harakat. Xiva xonligi. “Yosh xivaliklar”. Xiva xonligining ag‘darilishi. Xorazm

Xalq Sovet Respublikasi. Buxoro amirligi. “Yosh buxoroliklar”. Amir

hokimiyatining ag‘darilishi. Buxoro Xalq Sovet Respublikasi. 20-yillarda

ijtimoiy-siyosiy va iqtisodiy vaziyat. Er-suv islohotlari. O‘rta Osiyoda milliy -

davlat chegaralanishi. O‘zbekiston SSR. Qoraqalpog‘istondagi ijtimoiy-siyosiy va

iqtisodiy ahvol. Sanoatlashtirish va agrar siyosat. Jamoalashtirish siyosati.

Quloqlashtirish. “Madaniy inqilob”. Ma’muriy-buyruqbozlik boshqaruvi. Siyosiy

qatag‘onlar.Ikkinchi jahon urushi. Ho‘jalik va ijtimoiy hayotning harbiy izga

solinishi. Urush yillarida O‘zbekiston sanoati. Fan va madaniyat.

O‘zbekistonliklarning frontdagi jasoratlari. 50-70-yillarda O‘zbekistondagi

iqtisodiy hayot. Iqtisodiyotning xomashyo etishtirish tomon yo‘naltirilishi. Paxta

yakkahokimligi. 50-80-yillarda respublikaning madaniy hayoti. 80-yillarning

o‘rtalaridagi ijtimoiy-siyosiy, iqtisodiy, ma’naviy hayotdagi inqiroz. “Qayta

qurish” va uning cheklanganligi. “Paxta ishi”, “o‘zbeklar ishi”. Ommaviy

qatag‘onlar. Farg‘ona fojeasi.


I.Karimovning O‘zbekiston Kompartiyasi Markaziy qo‘mitasi birinchi

kotibi etib saylanishi. Respublika ijtimoiy-siyosiy hayotida o‘zgarishlar. Kadrlar

siyosatida milliy manfaatlar ustuvorligining o‘sib borishi. “Paxta ishi”ning qayta

ko‘rilishi va tarixiy adolatning tiklanishi. “Davlat tili haqida”gi Qonun. Birinchi

Prezident I.Karimovning “O‘zbekiston mustaqillikka erishish ostonasida” kitobida

sovet davrining so‘nggi yillari inqirozi masalalarining aks etishi. Ijtimoiy-iqtisodiy

va madaniy hayot. I.Karimovning O‘zbekiston Respublikasi Birinchi Prezidenti

etib saylanishi. Mustaqillik Deklaratsiyasi va uning ahamiyati. 1991 yil avgust

voqealari. SSSRning tanazzulga yuz tutishi.

12-mavzu. Oʻzbekistonda davlat mustaqilligining qo‘lga kiritilishi. Huquqiy

demokratik davlat qu‘rish va fuqarolik jamiyat asoslarini shakllantirish

O‘zbekistonning davlat mustaqilligining e’lon qilinishi va uning tarixiy

ahamiyati. 1991 yil 29 dekabrdagi referendum va umumxalq tomonidan

O‘zbekiston Respublikasi mustaqilligining ma’qullanishi. I.Karimovning

O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti etib saylanishi. Siyosiy islohotlar. Davlat

hokimiyatining milliy, huquqiy, demokratik asoslarining barpo etilishi. Qonun

chiqaruvchi, ijro etuvchi va sud hokimiyatlari. Ko‘ppartiyaviylik tizimiga asos

solinishi. O‘zbekiston parlamenti. Ikki palatali parlament. Vazirlar Mahkamasi,

uning ijro etuvchi hokimiyatning muhim bo‘g‘ini sifatidagi o‘rni. Xalq xo‘jaligi

tizimi boshqaruvidagi islohotlar. Sud hokimiyati islohotlari. Mahalliy davlat

hokimiyati organlari. Fuqarolarning o‘zini-o‘zi boshqaruv organlari. Millatlararo

tinchlik va totuvlik. Axborot tizimini erkinlashtirish.

13-mavzu. Mustaqillik yillarida O‘zbekistondagi ijtimoiy-iqtisodiy, ma’naviy-

madaniy taraqqiyot. O‘zbekiston va jahon hamjamiyati

Taraqqiyotning “O‘zbek modeli”. Iqtisodiy islohotlar. Xususiylashtirish.

Ko‘p ukladli iqtisodiyot. Tadbirkorlikning rivojlanishi. Bozor infratuzilmasining

shakllanishi. Iqtisodiyotdagi chuqur tarkibiy o‘zgarishlar. Agrar islohotlar.

Iqtisodiy barqarorlikning ta’minlanishi. Kuchli ijtimoiy siyosat. Ma’naviy

qadriyatlarning tiklanishi. Millatlararo munosabatlardagi barqarorlik. “Ta’lim

to‘g‘risida”gi qonun va “Kadrlar tayyorlash milliy dasturi”. Ilm-fanning

rivojlanishi. Madaniyat va san’at. Jismoniy tarbiya va sport. Qoraqalpog‘istonning

ijtimoiy-iqtisodiy, madaniy-ma’rifiy taraqqiyoti. Tinchliksevar mustaqil tashqi

siyosat asoslarining ishlab chiqilishi. BMT, EXHT bilan hamkorlikning yo‘lga

qo‘yilishi. Shanxay xamkorlik tashkiloti va O‘zbekiston. O‘zbekiston va MDH.

Xalqaro terrorizm, diniy ekstremizmga va “ommaviy madaniyat” niqobi ostidagi

ma’naviy tahdidlarga qarshi kurashda O‘zbekistonning tutgan o‘rni. O‘zbekiston

Respublikasi Prezidenti Sh.M.Mirziyoev tomonidan ijtimoiy – iqtisodiy

islohotlarni yanada jadallashtirilishi. 2017-2021 yillarga mo‘ljallangan O‘zbekiston

Respublikasini yanada rivojlantirish Harakatlar strategiyasi.

2. Fanning seminar mashg`ulotlari mazmuni

I modul. O‘zbekiston - insoniyat sivilizatsiyasining qadimgi


1-mavzu. O‘zbekiston tarixi fanining predmeti, uni o‘rganishning nazariy-


O‘zbekiston tarixi jahon xalqlari tarixi bilan uzviy bog‘liqligi. O‘zbekiston

tarixining dolzarb muammolari. O‘zbekiston tarixi fanining predmeti, tadqiqot ob’ekti,

nazariy metodologik tamoyillari. O‘zbekiston Respublikasi Birinchi Prezidenti

I.A.Karimovning asarlarida bu masalalarning yoritilishi. O‘zbekiston tarixini

o‘rganishda moddiy va yozma manbalarning o‘rni hamda ahamiyati. Har tomonlama

etuk, ma’naviy barkamol, ongida milliy g‘oya va Vatan ravnaqi mafkurasi ustunlik

qiladigan, yuksak ma’naviyatli komil insonlarni tarbiyalashda O‘zbekiston tarixi

fanining o‘rni.


Antropogenez jarayoni. Qadimgi odamlarning turmush tarzi, mashg‘ulotlari.

O‘zbekiston qadimgi sivilizatsiya va madaniyat beshigi. Paleolit davri. Paleolit davri

ibtidoiy xo‘jaligidagi o‘zgarishlar. Neandertal odami. Mezolit davri. Neolit davri.

Tosh qurollarining takomillashuvi. Chorvachilik va dehqonchilik. Eneolit davri.

Bronza davridagi ijtimoiy-iqtisodiy o‘zgarishlar. O‘rta Osiyoda ilk shahar

madaniyatining paydo bo‘lishi. “Avesto” ning insonning ma’naviy hayotini

shakllantirishdagi o‘rni.

3-mavzu. O‘zbek davlatchiligining shakllanishi va dastlabki taraqqiyot

bosqichlari

Ilk shaharlar. Ilk davlatlar. Davlat tuzilmalarining shakllanish shart-sharoitlari

va omillari. Dastlabki boshqaruv tizimi. Qadimgi Xorazm davlati. Xorazm

davlatida ijtimoiy-iqtisodiy va madaniy hayot. Qadimgi Baqtriya davlati. Ijtimoiy-

iqtisodiy va madaniy hayot. Sug‘d (Sug‘diyona). Ahmoniylarning O‘rta Osiyoni

bosib olishi. Mahalliy aholining bosqinchilarga qarshi ozodlik uchun kurashi.

Ahmoniylarning hukmronligi davrida ijtimoiy-iqtisodiy hayot. Aleksandr

Makedonskiy boshchiligidagi yunon-makedon qo‘shinlarining O‘rta Osiyoga

yurishi. Spitamen. Salavkiylar hukmronligi davri. Yunon Baqtriya davlati. Ellin

madaniyati. Dovon davlati. Ijtimoiy-iqtisodiy hayoti.

4-mavzu. Ilk o‘rta asrlarda o‘zbek davlatchiligi: ijtimoiy-siyosiy, iqtisodiy,

madaniy hayot

Ilk o‘rta asrlarda o‘zbek davlatchiligi: ijtimoiy-siyosiy, iqtisodiy, madaniy

hayot. Xioniylar va kidariylar. Eftaliylar hukmronligi davrida ijtimoiy-iqtisodiy va

madaniy hayot. Turk xoqonligining vujudga kelishi. Turk xoqonligi tomonidan

O‘rta Osiyo va Uraloldi hududlarining zabt etilishi. Ijtimoiy –iqtisodiy va madaniy

hayot. G‘arbiy Turk hoqonligi. Arab xalifaligi tomonidan O‘rta Osiyoga amalga

oshirilgan istilochilik yurishlari. Arab xalifaligiga qarshi ozodlik harakatlari. Abu

Muslim boshchiligidagi harakat. G‘urak va Devashtich. Xalq g‘alayonlari.

Muqanna qo‘zg‘oloni. Islom dinining yoyilishi. Qur’oni-karim – muqaddas kitob.

Hadislar va ularning ijtimoiy-siyosiy mohiyati. Islom dini ta’limotini

rivojlantirishda O‘rta Osiyolik olimlarning hissasi. Ma’naviy kamolotga erishuv

yo‘lida muhaddislar merosining ahamiyati.

5-mavzu. IX-XII asrlarda oʻzbek davlatchiligi. Ijtimoiy-siyosiy va iqtisodiy

hayot. Ajdodlarimizning jahon sivilizasiyasi taqaqqiyotiga qo‘shgan ulkan

hissasi

IX-XII asrlarda oʻzbek davlatchiligi. Ijtimoiy-siyosiy va iqtisodiy hayot. IX asr

boshlarida Movarounnahr. Tohiriylar davlati. Ijtimoiy-iqtisodiy hayot.

Somoniylar sulolasi. Ismoil Somoniy. Ijtimoiy-iqtisodiy hayot. Qoraxoniylar

hukmronligi. Ijtimoiy-iqtisodiy hayot. G‘aznaviylar davlati. Mahmud

G‘aznaviy davrida davlatning kuchayishi. G‘aznaviylar bilan saljuqiylar

o‘rtasidagi to‘qnashuv. Saljuqiylar davlati. Ijtimoiy-iqtisodiy ahvol. Xorazmshoh-

Anushteginiylar sulolasining hokimiyat tepasiga kelishi. Sulton Otsiz. Sulton

Takash faoliyati. Muhammad Xorazmshoh. Ijtimoiy-iqtisodiy ahvol va madaniy

hayot. “Uyg‘onish davri”. IX-XII asrlar O‘rta Osiyoda madaniy yuksalish. Bayt ul-

hikma. Xorazm “Ma’mun akademiyasi”. Qomusiy olimlar.

6-mavzu. Mo‘g‘ullar istilosi va zulmiga qarshi kurash. Jaloliddin

Manguberdi – mard va jasur ajdodimiz

Mo‘g‘ullarning O‘rta Osiyoga istilochilik yurishlari. Mo‘g‘ullar hujumi

arafasida Xorazmshohlar davlati. Chingizxon (Temuchin) davlati. Chingizxon va

Sulton Muhammad Xorazmshoh munosabatlari. Bahovuddin Roziy. O‘tror voqeasi.

O‘tror mudofaasi. Xo‘jand qamali. Temur Malik jasorati. Buxoro va Samarqandning

bosib olinishi. Gurganj (Urganch) qamali. Najmiddin Kubro jasorati. Jaloliddin

Manguberdi-yurt himoyachisi. Parvon jangi. Sind jangi. Jaloliddin Manguberdining

O‘rta Sharqdagi faoliyati. Mo‘g‘ul istilosi va zulmiga qarshi kurashning davom

ettirilishi. O‘lkada mo‘g‘ullar hukmronligining o‘rnatilishi va uning oqibatlari.

Chig‘atoy ulusining tashkil topishi.

7-mavzu. Amir Temur va Temuriylar davrida ijtimoiy-iqtisodiy, siyosiy va

madaniy hayot

Amir Temurning siyosiy kurash maydoniga kirib kelishi. XIV asr o‘rtalarida

Movarounnahrdagi ijtimoiy-siyosiy vaziyat. Amir Temur va Amir Husayn.

Sarbadorlar harakati. Amir Temur hokimiyatining o‘rnatilishi. Amir Temurning

harbiy yurishlari. Amir Temur - buyuk davlat arbobi, mashhur sarkarda. “Kuch -

adolatda”. Amir Temurning O‘rta Osiyo va jahon tarixida tutgan o‘rni. Saltanatni

boshqarish tizimi. Qo‘shinning tuzilishi va harbiy intizom. “Temur tuzuklari” –

davlat boshqaruv ishidagi muhim manba sifatida. Xo‘jalik va madaniy hayot.

Markazlashgan davlatning parchalanishi. Shohruh Mirzo hukmronligi davrida

temuriylar saltanati. Movarounnahrda Mirzo Ulug‘bek hukmronligi.

II modul. O‘zbekistonning yangi va eng yangi tarixi: davlatchilik tarixining

yangi bosqichi

8-mavzu. O‘rta Osiyo hududlarining xonliklarga bo‘linib keitishi, unig

sabablari va oqibatlari

Movarounnahrda shayboniylar hukmronligining o‘rnatilishi. Ijtimoiy-iqtisodiy

va madaniy hayot. Muhammad Shayboniyxon. Bobur va Shayboniyxon. Abdullaxon

II. Buxoro xonligida ashtarxoniylar (joniylar) sulolasi hukmronligi. Buxoro

xonligining ijtimoiy-siyosiy va iqtisodiy ahvoli. Mamlakatda ichki kurash,

tarqoqlikning kuchayishi va uning asosiy sabablari. Buxoro xonligida hokimiyatning

mang‘it amirlari qo‘liga o‘tishi. Buxoro amirligida madaniy hayot. Buxoro - islom va

ma’rifat markazi. Xiva xonligining tashkil topishi. Shayboniylarning Xivadagi

xukmronligi. Qo‘ng‘irot sulolasining hokimiyat tepasiga kelishi. Qoraqalpoqlar.

Ijtimoiy-iqtisodiy ahvol. Madaniy xayot. XVIII asrda Farg‘ona vodiysidagi siyosiy

vaziyat. Qo‘qon xonligiga asos solinishi.



O‘rta Osiyo masalasida ingliz-rus raqobati. Qo‘qon xonligi hududlariga hujum.

XIX asr o‘rtalarida o‘zbek xonliklarining ijtimoiy-siyosiy va iqtisodiy ahvoli.

Toshkent mudofaasi. Jizzax, O‘ratepa janglari. Turkiston general-gubernatorligi.

Buxoro amirligining Rossiya imperiyasi vassaliga aylantirilishi. Xiva xonligiga

bosqinchilik yurishi. Xiva xonligining Rossiya imperiyasi vassaliga aylantirilishi.

Qo‘qon xonligida siyosiy tanglik. Xalq qo‘zg‘olonlari. Rossiya imperiyasi tomonidan

Qo‘qon xonligining tugatilishi. Farg‘ona viloyatining tashkil etilishi. Rossiya

imperiyasining mustamlakachilik siyosati, boshqaruv tizimi. Harbiy boshqaruv tartibi.

Rossiya imperiyasining iqtisodiy hukmronlikni o‘rnatish tadbirlari. Agrar siyosat.

Aholini ko‘chirib keltirish siyosati. Mustamlakachilikni kuchaytirishga qaratilgan

madaniy va ma’rifiy siyosat.



tadbirlarining mustamlakachilik mohiyati (1917-1989yy.)

Sovetlar hokimiyatining o‘rnatilishi. 1917 yil fevral burjua-demokratik

inqilobi va uning Turkistonga ta’siri. Turkiston muxtoriyati. Qo‘qon fojeasi.

Turkiston ASSR. Harbiy kommunizm siyosati. Sovet hokimiyatiga qarshi qurolli

harakat. Xiva xonligi. “Yosh xivaliklar”. Xiva xonligining ag‘darilishi. Xorazm

Xalq Sovet Respublikasi. Buxoro amirligi. “Yosh buxoroliklar”. Amir

hokimiyatining ag‘darilishi. Buxoro Xalq Sovet Respublikasi. 20-yillarda

ijtimoiy-siyosiy va iqtisodiy vaziyat. Er-suv islohotlari. O‘rta Osiyoda milliy -

davlat chegaralanishi. O‘zbekiston SSR. Qoraqalpog‘istondagi ijtimoiy-siyosiy va

iqtisodiy ahvol. Sanoatlashtirish va agrar siyosat. Jamoalashtirish siyosati.

Quloqlashtirish. “Madaniy inqilob”. Ma’muriy-buyruqbozlik boshqaruvi. Siyosiy

qatag‘onlar.Ikkinchi jahon urushi. Ho‘jalik va ijtimoiy hayotning harbiy izga

solinishi. Urush yillarida O‘zbekiston sanoati. Fan va madaniyat.


Respublika ijtimoiy-siyosiy hayotida o‘zgarishlar. Kadrlar siyosatida milliy

manfaatlar ustuvorligining o‘sib borishi. I.Karimovning O‘zbekiston Kompartiyasi

Markaziy qo‘mitasi birinchi kotibi etib saylanishi. “Paxta ishi”ning qayta ko‘rilishi

va tarixiy adolatning tiklanishi. “Davlat tili haqida”gi Qonun. Birinchi Prezident

I.Karimovning “O‘zbekiston mustaqillikka erishish ostonasida” kitobida sovet

davrining so‘nggi yillari inqirozi masalalarining aks etishi. Ijtimoiy-iqtisodiy va

madaniy hayot. I.Karimovning O‘zbekiston Respublikasi Birinchi Prezidenti etib

saylanishi. Mustaqillik Deklaratsiyasi va uning ahamiyati. 1991 yil avgust

voqealari. SSSRning tanazzulga yuz tutishi.

12-mavzu. Oʻzbekistonda davlat mustaqilligining qo‘lga kiritilishi. Huquqiy

demokratik davlat qu‘rish va fuqarolik jamiyat asoslarini shakllantirish

1991 yil 29 dekabrdagi referendum va umumxalq tomonidan O‘zbekiston

Respublikasi mustaqilligining ma’qullanishi. O‘zbekistonning davlat

mustaqilligining e’lon qilinishi va uning tarixiy ahamiyati. I.Karimovning

O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti etib saylanishi. Siyosiy islohotlar. Davlat

hokimiyatining milliy, huquqiy, demokratik asoslarining barpo etilishi. Qonun

chiqaruvchi, ijro etuvchi va sud hokimiyatlari. Ko‘ppartiyaviylik tizimiga asos

solinishi. O‘zbekiston parlamenti. Ikki palatali parlament. Vazirlar Mahkamasi,

uning ijro etuvchi hokimiyatning muhim bo‘g‘ini sifatidagi o‘rni. Xalq xo‘jaligi

tizimi boshqaruvidagi islohotlar. Sud hokimiyati islohotlari. Mahalliy davlat

hokimiyati organlari.

13-mavzu. Mustaqillik yillarida O‘zbekistondagi ijtimoiy-iqtisodiy, ma’naviy-

madaniy taraqqiyot

Mustaqillik yillarida O‘zbekistondagi ijtimoiy-iqtisodiy, ma’naviy-madaniy

taraqqiyot. Taraqqiyotning “O‘zbek modeli”. Iqtisodiy islohotlar.

Xususiylashtirish. Ko‘p ukladli iqtisodiyot. Tadbirkorlikning rivojlanishi. Bozor

infratuzilmasining shakllanishi. Iqtisodiyotdagi chuqur tarkibiy o‘zgarishlar.

Agrar islohotlar. Iqtisodiy barqarorlikning ta’minlanishi. Kuchli ijtimoiy siyosat.

Ma’naviy qadriyatlarning tiklanishi. Millatlararo munosabatlardagi barqarorlik.

“Ta’lim to‘g‘risida”gi qonun va “Kadrlar tayyorlash milliy dasturi”. Ilm-fanning

rivojlanishi. Madaniyat va san’at. Jismoniy tarbiya va sport. Qoraqalpog‘istonning

ijtimoiy-iqtisodiy, madaniy-ma’rifiy taraqqiyoti.

14-mavzu. O‘zbekiston va jahon hamjamiyati

O‘zbekiston va jahon hamjamiyati. Tinchliksevar mustaqil tashqi siyosat

asoslarining ishlab chiqilishi. BMT, EXHT bilan hamkorlikning yo‘lga qo‘yilishi.

SHanxay xamkorlik tashkiloti va O‘zbekiston. O‘zbekiston va MDH. Xalqaro

terrorizm, diniy ekstremizmga va “ommaviy madaniyat” niqobi ostidagi ma’naviy

tahdidlarga qarshi kurashda O‘zbekistonning tutgan o‘rni. O‘zbekiston

Respublikasi Prezidenti Sh.M.Mirziyoev tomonidan ijtimoiy – iqtisodiy

islohotlarni yanada jadallashtirilishi. 2017-2021 yillarga mo‘ljallangan O‘zbekiston

Respublikasini yanada rivojlantirish Harakatlar strategiyasi.

3. Laboratoriya ishlarini tashkil etish bo’yicha ko’rsatmalar

Fan bo’yicha laboratoriya ishlari o’quv rejada ko’zda tutilmagan.

4. Kurs ishini tashkil etish bo’yicha uslubiy ko’rsatmalar

Fan bo’yicha kurs ishlari o’quv rejada ko’zda tutilmagan.

5. Mustaqil ta’limnining shakl va mazmuni

Mustaqil ta’lim talabaning bajaradigan ilmiy izlanishi bo’lib, O’zbekiston

tarixini o’rganishda fanning biror bir mavzusini to’laroq o’zlashtiradi va mavzu

belgilangan shaklda bajariladi. Mustaqil ishni bajarishdan maqsad, talabaning

o’qishi davomida olgan bilimini mustahkamlash, chuqurlashtirish va

umumlashtirishdan iboratdir.

Mustaqil ta’lim uchun o`quv va ishchi o’quv rejada 38 soat ajratilgan. Ushbu

soat talabaning seminar mashg’ulotlarga tayyorgarlik ko’rishi, oraliq nazoratlarda,

yakuniy nazoratda va boshqa mustaqil shug’ulanishini o’z ichiga oladi.

Fanning xususiyati, talabalarning bilim darajasi va qobiliyatiga qarab ishchi

o‘quv dasturiga kiritilgan alohida mavzular talabalarga mustaqil ravishda

o‘zlashtirish uchun topshiriladi. Bunda mavzuning asosiy mazmunini ifodalash va

ochib berishga xizmat qiladigan tayanch iboralar, mavzuni tizimli bayon qilishga

xizmat qiladigan savollarga e’tibor qaratish, asosiy adabiyotlar va axborot

manbalarini ko‘rsatish lozim. Topshiriqni bajarish jarayonida talabalar mustaqil

ravishda o‘quv adabiyotlaridan foydalanib ushbu mavzuni konspektlashtiradilar,

tayanch iboralarning mohiyatini anglagan holda mavzuga taalluqli savollarga javob

tayyorlaydilar. Zarur hollarda (o‘zlashtirish qiyin bo‘lsa, savollar paydo bo‘lsa,

adabiyotlar etishmasa, mavzuni tizimli bayon eta olmasa) o‘qituvchidan

maslahatlar oladilar.

O’zbekiston tarixi” fani bo’yicha mustaqil ta’limning mazmuni

Fan bo’yicha mazmuni Mustaqil ta’limga oid bo’lim va

mavzulari

Mustaqil ta’limga oid

topshiriq va tavsiyalar Soatlar

hajmi

13) Markaziy Osiyo jahon

sivilizatsiyasining ajralmas qismi.

Markaziy osiyo insoniyat

sivilizatsiyasining qadimgi


Referat, taqdimot

tayyorlash 2

14) O‘zbek davlatlarining

shakllanishi va dastlabki taraqqiyot

bosqichlari.

“Avesto” - tarixiy manba sifatida. Referat, taqdimot

tayyorlash 2

15) Ilk o‘rta asrlarda o‘zbek

davlatchiligi: ijtimoiy-siyosiy,

iqtisodiy, madaniy hayot.

O‘zbekistonda dastlabki

davlatlarning paydo bo‘lishi va

rivojlanish bosqichlari

Referat, taqdimot

tayyorlash 2

16) IX-XII asrlarda oʻzbek

davlatchiligi. Ijtimoiy-siyosiy va

iqtisodiy hayot. Ajdodlarimizning

jahon sivilizasiyasi taqaqqiyotiga

qo‘shgan ulkan hissasi.

Imom Al Buxoriyning “Jomi’as-

Sahih”asari-Islom dininig muhim

tarixiy manbasi

Referat, taqdimot

tayyorlash

2

17) Mo‘g‘ullar istilosi va zulmiga

qarshi kurash. Jaloliddin manguberdi

– mard va jasur ajdodimiz.

Jaloliddin Manguberdining Vatan

ximoyasi yo’lidagi jasorati

Referat, taqdimot

tayyorlash 2

18) Amir Temur va Temuriylar

davrida ijtimoiy-iqtisodiy, siyosiy

va madaniy hayot

Amir Temur tuzuklari-davlat

boshqaruvi to‘gʻrisidagi muhim

manba sifatida.

Referat, taqdimot

tayyorlash 2

19) O‘rta Osiyo hududlarining

xonliklarga bo‘linib kitishi, unig

sabablari va oqibaqtlsri

Alisher Navoiy davlat arbobi va

shoir sifatida

Referat, taqdimot

tayyorlash 2

20) O‘zbek xonliklarining Rossiya

impiriyasi tomonidan bosib olinishi.

Mustamlakachilik zulmiga qarshi

milliy-ozodlik harakati. Jadidchilik.

Turkiston jadidlari ilgari surgan

gʻoyalar, ma’rifiy qarashlar va

ularning mazmun mohiyati.

Referat, taqdimot

tayyorlash 2

21) Turkistonda mustabid sovet

hokimiyatining o‘rnatilishi. Sovet

hokimiyatining O‘zbekistonda

amalga oshirgan ijtimoiy-

siyosiy,iqtisodiy tadbirlarining

mustamlakachilik mohiyati. (1917-

1989yy)

Ikkinchi jahon urushi yillarida

oʻzbek xalqining fashizm ustidan

qozonilgan gʻalabaga qoʻshgan

hissasi

Referat, taqdimot

tayyorlash

2

22) Oʻzbekiston mustaqillikka

erishish yo‘lida (1989-1991yy).

O‘zbekistonda 50-70 yillarda paxta

yakkahokimligining kuchayishi va

ekologik muammolarning kelib

chiqishi.

Referat, taqdimot

tayyorlash 2

23) Oʻzbekistonda davlat

mustaqilligining qo‘lga kiritilishi.

Huquqiy demokratik davlat qo‘rish

va fuqorolik jamiyat asaslarini

shakllantirish.

Huquqiy demokratik davlat qo‘rish

va fuqorolik jamiyat asaslarini

shakllantirish.

Referat, taqdimot

tayyorlash

2

24) Mustaqillik yillarida

O‘zbekistondagi ijtimoiy-iqtisodiy,

ma’naviy-madaniy taraqqiyot.

O‘zbekiston va jahon hamjamiyati.

O‘zbekiston mustaqil taraqqiyot

yo‘lida.

Referat, taqdimot

tayyorlash 2

1-semestr bo`yicha 24

6. Fan bo‘yicha talabalar bilimini baholash va nazorat qilish me’zonlari

I semestr bo‘yicha talabalar bilimini baholash va nazorat qilish me’zonlari

Baholash

usullari

Baholash mezonlari

Testlar,

yozma

ishlar,

og‘zaki

savol-

javoblar.

86-100 ball “a’lo”: Fanga oid nazariy bilimlarni to‘la o‘zlashtira olish.

Xulosa va qaror qabul qilish. Ijodiy fikrlay olish. Mustaqil mushohada yurita

olish. Olgan bilimlarini amalda qo‘llay olish. Mohiyatini tushuntirish.

Tasavvurga ega bo‘lish.

71-85 ball “yaxshi”: Mustaqil mushohada qilish. Olgan bilimlarini amalda

qo‘llay olish. Mohiyatini tushuntirish. Bilish, aytib berish. Tasavvurga ega

bo‘lish.

55-70 ball“qoniqarli”: Mohiyatini tushuntirish. Bilish, aytib berish. Ma’lum

bir tasavvurga ega bo‘lish.

50-54 ball “qoniqarsiz”: Fan bo‘yicha nazariy va amaliy bilimlarni bilmaslik

Reyting baholash turlari

Nazorat shakllari Maksimal ball Umumiy ball

1 Joriy nazorat 36

100 2 Oraliq nazorat 34

3 Yakuniy nazorat 30

Joriy baholash Maksimal

ball

O‘tkazish

vaqti

Joriy nazorat (20 ball) MT (16 ball)

36 Semestr

davomida

Joriy nazorat darslarda aktiv

ishtiroki va o‘zlashtirish darajasi,

mashg‘ulot daftarlarining yuritilish

holati va mavzular bo‘yicha

vazifalarining bajarilishini e’tiborga

olish orqali amalga oshiriladi.

Mustaqil ta’limni

baholash

topshiriqlarining

portfoliosi (prezetatsiya,

testlar, yozma ish

variantlari, keys stadilar)

orqali amalga oshiriladi

Oraliq baholash Maksimal

ball

O‘tkazish

vaqti

№ Oraliq nazorat (20 ball) MT (14 ball)

34

Оraliq

davomida

(semestrni

ng 10-18

haftasi)

I Oraliq nazorat ma’ruza

darslarida aktivligi,

mashg‘ulot daftarlarining

yuritilish holatini e’tiborga

olish va oraliq nazorat nazorat

ishining baholanishi orqali

amalga oshiriladi.

Mustaqil ta’limni

baholash topshiriqlarining

partfoliosi (prezetatsiya,

testlar, yozma ish


orqali amalga oshiriladi.

7. Asosiy va qo‘shimcha o‘quv adabiyotlar hamda axborot manbalari

Asosiy adabiyotlar:

1. Murtazaeva R.X. va boshqalar. O‘zbekiston tarixi. Darslik. – T.: Yangi asr

avlodi, 2005. -420 b.

2. Murtazaeva R.X. va boshqalar. O‘zbekiston tarixi. O‘quv qo‘llanma. – T.:

Akademiya, 2010. -384 b.

3. Eshov B.J. O‘zbekistonda davlat va mahalliy boshqaruv tarixi. Darslik. – T.:

Yangi asr avlodi, 2012. -396 b.

4. Eshov B., Odilov A. O‘zbekiston tarixi. I jild. Eng qadimgi davrdan XIX asr

o‘rtalarigacha. Darslik. – T.: Yangi asr avlodi, 2014. -416 b.

5. O‘zbekiston tarixi. Darslik. II jild. Mualliflar jamoas. – T.: Yangi asr avlodi,

2015. -380 b.

6. Usmovov Q. va boshqalar. Oʻzbekiston tarixi. Darslik. –T.: Iqtisod-moliya,

2006. -516 b.

7. Usmovov Q. va boshqalar. Oʻzbekiston tarixi. Darslik. –T.: Moliya-iqtisod,

2016. -516 b.

8. Usmovov Q. va boshqalar. Oʻzbekiston tarixi. O’quv qo’llanma. –T.: Xalq

merosi, 2002 -360 b.

9. Муртазаева Р.Х. История Узбекистана. Учебное пособие. –Т.: УзМУ.

2004. -320 с.

10. Муртазаева Р.Х., Дорошенко Т. История Узбекистана. Учебник. –Т.:

Янги аср авлоди. 2011. -450 с.

11. Murtazaeva R.X. va boshqalar. O‘zbekiston tarixi. Darslik. 1-jild.–T.: Yangi

asr avlodi, 2014. -462 b.

12. Murtazaeva R.X. va boshqalar. O‘zbekiston tarixi. Darslik. 2-jild.–T.: Yangi

asr avlodi, 2015. -484 b.

Qo‘shimcha adabiyotlar:

1. O‘zbekiston Prezidentining “O‘zbekiston Respublikasini yanada

rivojlantirish bo‘yicha Harakatlar strategiyasi to‘g‘risida”gi PF-4947-son

Farmoni / Xalq so‘zi, 2017 yil 8 fevral. 2. Karimov. I.A. Tarixiy xotirasiz kelajak yo‘q. T.: Sharq, 1998. -84 b.

3. Karimov. I.A. Yuksak ma’naviyat – engilmas kuch. T.:Ma’naviyat,2008.-

292b.

4. Karimov. I.A. O‘zbekiston mustaqillikka erishish ostonasida. T.:

O‘zbekiston, 2011. -440 b.

5. Mirziyoev Sh.M. Erkin va farovon, demokratik O‘zbekiston davlatini

birgalikda barpo etamiz. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti lavozimiga kirishish

tantanali marosimiga bag‘ishlangan Oliy Majlis palatalarining qo‘shma majlisidagi

nutq. T.: «O‘zbekiston» 2016. -108 b.

6. Mirziyoyev Sh.M. Tanqidiy tahlil, qat’iy tartib-intizom va shaxsiy

javobgarlik – har bir rahbar faoliyatining kundalik qoidasi bo‘lishi kerak.

Mamlakatimizni 2016 yilda ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirishning asosiy yakunlari

va 2017 yilga mo‘ljallangan iqtisodiy dasturning eng muhim ustuvor

yo‘nalishlariga bag‘ishlangan Vazirlar mahkamasining kengaytirilgan majlisidagi

ma’ruza. T.: «O‘zbekiston» 2017. -104 b.

7. Mirziyoyev Sh.M. Qonun ustuvorligi va inson manfaatlarini ta’minlash yurt

taraqqiyoti va xalq farovonligining garovi. Toshkent.: O‘zbekiston. 2017. -106 b.

8. Mirziyoyev Sh.M. Buyuk kelajagimizni mard va olijanob xalqimiz bilan

birga quramiz. Toshkent.: O‘zbekiston. 2017. -84 b.

9. Abu Rayhon Beruniy. Qadimgi xalqlardan qolgan yodgorliklar. Tanlangan

asarlar. 1 jild. – T.: Fan, 1968. -594 b.

10. “Avesto”. “Yasht” kitobi. O‘zbek tiliga M.Ishoqov ilmiy-izohli tarjimalari. –

T.: Sharq, 2001. -424 b.

11. A’zamxo’jayev S. Turkiston muxtoriyati. –T.: Ma’naviyat, 2000. -118 b.

12. Ата-Мирзаев О.Б., Гентшке В.Л., Муртазаева Р.Х. Узбекистан

многонационалный: историко-демографический аспект. – T.: Yangi asr avlodi,

2011. -228 b.

13. Buniyotov 3. Anushtegin Xorazmshohlar davlati (1097-1231). – T.: G‘afur

G‘ulom, 1998. -184 b.

14. Bobobekov H.N. Qo‘qon tarixi. – T.: Fan, 1996. -524 b.

15. Ziyoyev H. O‘zbekiston mustaqilligi uchun kurashlarning tarixi. – T.: Sharq,

2001. -448 b.

16. Levitin L. O‘zbekiston tarixiy burilish pallasida. – T.: O‘zbekiston, 2001. -

224 b.

17. Mirzo Ulug‘bek. To‘rt ulus tarixi. – T.: Cho‘lpon, 1994. -396 b.

18. Muhammadjonov A. Temur va temuriylar davri. – T.: Fan, 1996. -266 b.

19. Murtazaeva R.X. O‘zbekistonda millatlararo munosabatlar va bag‘rikenglik.

O‘quv qo‘llanma. – T.: Universitet, 2007. -248 b.

20. Nizomul mulk. Siyosatnoma. – T.: Adolat, 1997. -184 b.

21. Sa’dullaev A. Qadimgi O‘rta Osiyo tarixi. O‘quv qo‘llanma. – T.:

Universitet, 2004. -484 b.

22. Temur tuzuklari. – T.: Sharq, 2012. -256 b.

23. Temur va Ulug‘bek davri tarixi. – T.: Qomuslar bosh taxririyati, 1996. -284

b.

24. Shoniyozov K. O‘zbek xalqining shakllanish jarayoni. – T.: Fan, 2001. -324

b.

25. Nizomiddin Shomiy. Zafarnoma. – T.: O‘zbekiston, 1996. -446 b.

26. Yunusova X.E. O‘zbekistonda millatlararo munosabatlar va ma’naviy

jarayonlar (XX asr 80-yillari misolida). – T.: Abu matbuot-konsalt, 2009. -184 b.

27. Sharofuddin Ali Yazdiy. Zafarnoma. – T.: Sharq, 1997. -584 b.

28. O‘zbekistonning yangi tarixi. Birinchi kitob. Turkiston chor Rossiyasi

mustamlakachiligi davrida. – T.: Sharq, 2000. -484 b.

29. O‘zbekistonning yangi tarixi. Ikkinchi kitob. O‘zbekiston sovet

mustamlakachiligi davrida. – T.: Sharq, 2000. -512 b.

30. O‘zbekistonning yangi tarixi. Uchinchi kitob. Mustaqil O‘zbekiston tarixi. –

T.: Sharq, 2000. -442 b.

31. Shayakubov Sh.Sh. Oʻzbekiston tarixi fanidan mustaqil ta’limni tashkil

etish. (uslubiy qoʻllanma). Toshkent, TMI, 2016. -108 b.

Internet saytlari:

1. www.infoxs.uz - “Xalq so‘zi” gazetasi

2. www.turkistonsarkor.uz -“Turkiston” gazetasi

3. www.ma’rifat_inform.uz -“Ma’rifat” jurnali

4. www.rzultacademyfreenet.uz - “Jamiyat va boshqaruv” jurnali

5. www.moziydostlink.net -“Moziydan sado” jurnali

6. www.ZiyoNet.uz -Fan va ta’lim portali

Annotatsiya

Mazkur ishchi dastur davlat ta’lim standartlari va namunaviy o‘quv dasturi

mazmuniga mos holda tuzilgan. “O‘zbekiston tarixi” fani bugungi globallashuv

davrida ma’naviyat sohasida vujudga kelayotgan dolzarb muammolar, xalqimiz

ma’naviyatini asrash va yanada yuksaltirish, yosh avlodning qalbi va ongini turli

zararli g‘oya va mafkuralar ta’siridan saqlash va himoya qilishda Vatanimiz

tarixini birlamchi manbalarga tayanib, har tomonlama va chuqur tadqiq etish yosh

avlodga haqiqiy tariximizni o‘qitish orqali ularni yuksak ma’naviyatli shaxslar etib

tarbiyalashda dolzarb ahamiyat kasb.

http://www.infoxs.uz/

http://www.turkistonsarkor.uz/

http://www.ma'rifat_inform.uz/

http://www.rzultacademyfreenet.uz/

http://www.moziydostlink.net/

http://www.ziyonet.uz/

1-мavzu

Tarix – «tadqiq etish», «tekshirish, «voqealar haqida aniq hikoya qilish» ma’nolarini anglatib, insonlar haqida, ularning uzoq o’tmish davrlardan bizgacha yetib kelgan hayotiy tajribasi haqidagi fandir.

Tarix – tabiat va jamiyatdagi har qanday va har bir rivojlanish jarayonidir. SHu ma’noda o’n sakkiz ming olam tarixi, quyosh tizimidagi sayyoralar tarixi, o’z sayyoramiz tarixi, ayrim fanlar – adabiyot tarixi, Islom tarixi, falsafa tarixi va shu kabilar tushuniladi.

Tarix – insoniyat – kishilik jamiyatining muayyan taraqqiyot va

Tarixning paydo bo’lishi. (Rivoyat)

G’oviylarning aytishlaricha, Odam Ato zaifalari bo’lmish Momo Havo

aytganlarini qilib, Olloh taologa bergan va’dalarini unutishlari tufayli

jannatdan Yerga tushirilgan ekanlar. SHundan keyin jannatda kechirgan

huzr-halovatli turmushlarini qo’msab, ko’p eslabdilar. O’tmishni eslash,

ana o’shandan boshlanibdi. SHu tariqa, tarix avvalo inson xotirasida

vujudga kelibdi. Xotiraviy tarix ajdoddan avlodga o’tavergan. Idris

alayhissalom zamonlariga kelib xotiraviy tarix kitobiy tarixga aylanibdi.

CHunki bu davrda o’quv-yozuv ishlari yo’lga qo’yiladi. Dars, mudarris va

madrasa so’zlarining o’zagi Idrisdir. Dars – o’qitish, mudarris – o’qituvchi,

madrasa – o’qitish joyi demakdir.

Hozirgi kunda tarix so’zi beshta ma’noni ifodalash uchun

qo’llanilmoqda:

Ijtimoiy taraqqiyot jarayonida yuzaga kelgan voqelik, hayot; O’tmishga oid dalil va hodisalar majmui – o’tmish, kechmish; Biror voqea-hodisaning izchil taraqqiyot yo’li; Jamiyat taraqqiyoti haqidagi fan; Biror ishning bajarilganligini, biror voqea-hodisaning qachon bo’lib o’tganligini ko’rsatuvchi aniq vaqt, sana.

Tarixshunoslik tadqiqotlarining tahlil usullari:

Qiyosiy tarixiy usul – jamiyat taraqqiyotida tarixiy fikrlarning paydo bo‘lishi va

rivojlanishi jarayonini aniqlashda qo‘llaniladi;

Aniq tahliliy usul –voqea-hodisalar tafsilotining kelib chiqish sabablari, rivojlanish

jarayonini nazariy va faktik materiallarning o‘zaro aloqasida taxlil qiladi, ularning fanda qanday

yoritilganligini o‘rganadi;

M a n t i q i y tahliliy usul – tarixiy muammoning o‘ziga xos xususiyatlari, tuzilishi, boshqa

tarixiy hodisalar bilan bog’liqligini o‘rganishda qo‘llaniladi. Boshqacha aytganda, ma’lum

bosqich yoki davrda tarix fanining rivojini jamiyat taraqqiyotining asosiy yo‘nalishi bilan

bog’liqlikda ifodalaydi;

Vatanimiz tarixi ajdodlarimizning qadimgi davrlardan buyon

bosib o’tgan taraqqiyot yo’lini, ilk davlat birlashmalarining vujudga kelishi, xalqimizning millat sifatida shakllanish bosqichlarini, uning ajnabiy bosqinchilarga qarshi mustaqillik va ozodlik uchun kurashi, jasorat ko’rsatgan xalq qahramonlarini, xalqimizning ma’naviyati va ma’rifatini dunyoga tanitgan buyuk siymolari, davlat arboblari, qatag’on davri qurbonlari, nihoyat pirovardida xalqimizning mustaqil taraqqiyot yo’lini belgilab milliy, huquqiy-demokratik, fuqarolik jamiyati qurish, erkin bozor iqtisodiyotini yaratishi sohalarida faoliyatini va O’zbekistonning jahon hamjamiyatiga qo’shilish tomon borganligini o’rgatadi.

«Sovet davrida yozilgan tarixni men tarix sanamayman. O’zgalar yozib bergan tarixni o’qitishga mutloqo qarshiman. Mustamlakachi qachon qaram bo’lgan xalq haqida xolis va adolatli fikr aytgan! Ular bor kuch-g’ayratilarini Turkistonning o’tmishini kamsitishga, bizni tariximizdan judo qilishga sarflaganlar».

I.A.Karimov.

METODOLOGIYA (yunon. «methodos» - yo’l, usul, «logos» -

ta’limot) - insonning amaliy va nazariy faoliyatini to’g’ri uyushtirish va

tuzish to’g’risidagi ta’limot. Boshqacha qilib aytganda 1) ilmiy bilish

metodlari va usullari to’g’risidagi ta’limot; 2) inson faoliyatining biron

bir sohasiga qo’llaniladigan metod, usullar majmuasi.

X r o n o l o g i k u s u l – voqea-hodisalar haqida turli bosqich yoki davrda to‘plangan

tarixiy faktlarni o‘zaro bog’liqlikda o‘rganishda qo‘llaniladi. Bu esa turli zamonda ilmiy fikrlar-

ning harakatini, muammoga yondashuvda kontseptsiyalar, qarashlar, g’oyalarning o‘zgarib

borishini xronologik tartibda takroriy yoki xilma-xil jihatlarini ochib beradi;

D a v r i y l a s h t i r i s h u s u l i – ma’lum bir tarixiy-davriy chegarada tarix fanining sifat,

uslub va xususiyatlarining o‘zgarishiga ijtimoiy-iqtisodiy munosabatlarning ta’siri, har bir yangi

bosqichda vujudga kelgan ilmiy g’oyalarni harakatlantiruvchi omil va yo‘nalishlar aniqlanadi;

R e t r o s p e k t i v t a h l i l u s u l i – har bir ilmiy adabiyot o‘z davriga taalluqli bo‘lib,

uning kuchli va kuchsiz jihatlarini o‘zida aks ettiradi. Avvalgi bosqichlarda yaratilgan ilmiy asarlarni

zamonaviy bilimlar nuqtai nazaridan o‘rganish, ularning ijobiy va salbiy jihatlarini taxlil

qilishdan.

Tarixiy manbalar

Moddiy (ashyoviy) manbalar Yozma manbalar

- Mehnat qurollari

- Sopol idishlar

- Taqinchoqlar

- Harbiy qurol-aslahalar

- Uy-joylar, qabrlar

- Me’moriy obidalar

- Qal’alar, shaharlar

- Tanga pullar

- Avesto

- Behistun bitiklari

- Antik davr tarixchilari

asarlari

- O‘rta asr sharq qo‘lyozmalari

- Arxiv xujjatlari

- Yer, qimmatbaho narsalarni

in’om qilish, meros

qoldirish, sotib olish

yuzasidan rasmiylashtirilgan

tarixiy hujjatlar

«AVESTO» – o’rta fors tilidan «Apastak» yoki «Asos» deb tarjima

qilinadi. O’rta Osiyoning ajralmas qismi hisoblangan Turonzamin

hududlarida shakllangan qadimiy din-zardushtiylikning muqaddas kitobidir.

Unda o’zbek, tojik, turkman, ozarbayjon, fors, afg’on va boshqa xalqlarning

ibtidoiy va qadimiy axloqiy tasavvurlari, koinot va yerdagi dunyoning

yaratilishi bilan bog’liq tushunchalar, afsona va rivoyatlar, falsafiy-axloqiy

qarashlar o’z ifodasini topgan.

Ko’pchilik tarixchi olimlar Zardushtiylik dinining muqaddas kitobi

hisoblangan Avesto yaratilgan hududni Quyi Amudaryo havzalari –

Xorazm bilan bog’laydilar. «Avesto»da zardushtiylarning muqaddas olovi –

«azar-xurra» birinchi marta yoqilgan mamlakat, hamda Axuramazda

Zardushtga namoyon etgan mamlakat sifatida «Aryonam vayjo»

eslatiladiki, «Avesto»da keltirilgan geografik-iqlimiy sharoitlar ko’proq

Xorazmga mos keladi. SHuningdek, «Avesto»da Axuramazda tomonidan

yaratilgan 16 ta mamlakat ro’yxatida birinchi bo’lib «Aryonam-vayjo»

(Xorazm) keltiriladi va «Go’zallikda u bilan dunyoda hech narsa tenglasha

olmaydi» deyiladi. Keyin «Odamlarga va chorvaga boy Gava (Sug’d)»,

«Qudratli va muqaddas Mouru (Marg’iyona)», «Bayroqlari baland

ko’tarilgan mamlakat Bahdi (Baqtriya)» ta’riflanadi. Yuqoridagi

2-mavzu

BEHISTUN BITIKLARI – Shimoliy Eronda, Kirmonshoh shahri yaqinida, tog’ oralig’idan o’tgan qadimgi savdo yo’li yoqasidagi qoyaga ahmoniylar hukmdori Doro I (522-486) ning toshga qadimgi fors, elam va akkad tillarida yozdirgan zafarnomasi. Unda qadimgi Sharq va O’rta Osiyo xalqlari (xorazmliklar, baqtriyaliklar, marg’iyonaliklar, saklar) haqida ma’lumotlar keltirilgan.

O’zbekiston Fanlar Akademiyasining SHarqshunoslik institutidagi

qo’lyozmalar fondida 40 mingdan ortiq qo’lyozma nusxalari, 30 mingdan

ortiq toshbosmalar kitoblar, 10 mingdan ortiq sharq tillarida yozilgan

hujjatlar mavjud.

O’zbekiston Respublikasi hududidagi tarixiy-me’moriy yodgorliklar soni Bugungi kunda Surxondaryo viloyatida 294 ta arxeologiya, 26 ta

me’moriy, 39 ta monumental san’at yodgorligi, Qashqadaryo viloyatida 602 ta arxeologiya, 192 ta me’moriy va shaharsozlik yodgorligi, Samarqand viloyatida 1452 ta arxeologik, 291 ta me’moriy va 185 ta monumental-haykaltaroshlik yodgorligi, Buxoro viloyatida 997 ta tarixiy yodgorlik, Navoiy viloyatida 30 ga yaqin arxeologiya, 10 dan ziyod me’moriy yodgorlik, Xorazm viloyatida 16 ta arxeologik, 21 ta monumental, 149 ta me’moriy-shaharsozlik yodgorligi, Qoraqalpog’iston Respublikasida 237 ta tarixiy yodgorlik ro’yxatga olingan bo’lib, ulardan 145 tasi arxeologiya, 25 tasi me’morchilik va 67 tasi monumental yodgorlik hisoblanadi. Andijon viloyatida 200 dan oshiq, Namanganda 133, Farg’onada 51, Toshkent viloyatida 700 dan oshiq tarixiy yodgorlik joylashgan.

Respublikamiz miqyosida tarixiy yodgorliklarning soni 6 mingdan ortiq. TSIVILIZATSIYA (lot. «civilis» - fuqaro jamiyati, harbiylarsiz va cherkovsiz hayot)

- jamiyat erishgan moddiy va ma’naviy taraqqiyot darajasi. Faqat insonga xos sun’iy olamni

moddiy va ma’naviy jihatdan takomillashuvidagi muvaffaqiyatlari ko’rsatkichi. Insoniyat

jamiyatining hayvonot olamidan asosiy farqi shundan iboratki, inson o’z mehnat faoliyati,

aql va zakovati bilan yaratgan sun’iy dunyoda yashaydi. Tabiatda uy-joy, non, mashina,

Paleolit davri.

Ilk paleolit – 2,5 mln -100 ming yilliklar

O’rta paleolit - 100-40 ming yilliklar;

So’nggi paleolit- 40-12 ming yilliklar.

Mezolit – mil. avv. 12-7 ming yilliklar.

Neolit – mil. avv. 6-4 ming yilliklar.

Eneolit – mil. avv. 4 ming yillik oxiri-3 ming yillik boshi.

Bronza davri – mil. avv. 3-2 ming yilliklar.

Temir davri – mil. avv 1-ming yillik

ANTROPOGENEZ (yunoncha «antropos» - odam, «genezis» - rivojlanish) -

odamning kelib chiqishi va rivojlanishi jarayoni. Bu jarayon to’g’risida turli fikrlar mavjud.

Darvin, Geksli va Gegelь inson oliy darajada taraqqiy etgan odamsimon maymunlardan

kelib chiqqan deydilar. Zamonaviy fan antropogenez jarayonining ijtimoiy mehnat

nazariyasini tasdiqlamoqda. Insonning paydo bo’lishi va rivojlanishi jarayoni

(antropogenez) bir necha bosqichlarga bo’linadi. Antropogenez jarayonining birinchi

bosqichi Avtralopitek va Zinjantrop odamlar yashagan davr hisoblanib, bu ibtidoiy odam

turlari taxminan 3-2 mln. yil ilgari yashagan. Odam taraqqiyotining ikkinchi bosqichi

Pitekantrop va Sinantroplardir. Ular bundan 1 mln.-800 ming yil ilgari yashaganlar.

Avstralopitek, Zinjantrop, Pitekantrop, Sinantrop odamlari fanda arxantroplar (eng

qadimgi odamlar) deb yuritiladi. Arxantroplarga mansub odam izlari O’zbekiston

(Sulung’ur g’ori) dan ham topilgan bo’lib, fanda u Fergantrop (Farg’ona odami) deb

aytiladi. Antropogenez jarayonining uchinchi bosqichi Neandertalь odamlariga to’g’ri kelib,

ular bundan 100-40 ming yil muqaddam yashashgan. Fanda bu odam turi paleoanroplar

(qadimgi odamlar) deb nomlanadi. Neandertallar ibtidoiy odam shakllanishi jarayonining

so’nggi bosqichi bo’lib ulardan keyin 40-35 ming yillikka kelib zamonaviy qiyofadagi

Kromanьon odamlari (Neontroplar) shakllangan.

EVOLYUTSIYA (lot. «evalutio» - ochilish, yozilish, takomillashish) - tadrijiy

rivojlanish degan ma’noni anglatib, tabiat, jamiyat va ruxiy-ma’naviy rivojlanish

kontseptsiyalarini umumlashtirib ifoda etishga xizmat qiluvchi tushuncha. Evolyutsiya

tushunchasi keng ma’noda rivojlanish tushunchasining sinonimi sifatida ishlatiladi.

- 2,5 mln – 100 ming yilliklar

- Ibtidoiy tosh qurollari (CHOPPERLAR)

- Moddiy madaniyat

- Avstralopitek, Zinjantrop, Pitekantrop, Sinantrop

- Ibtidoiy to‘da davri

- Kannibalizm (yovvoyilik) davri

- Selungur, Ko‘lbuloq, manzilgohlari

- O‘zlashtiruvchi xo‘jalik

Ilk paleolit

IBTIDOIY TO’DA - eng qadimgi odamlarning o’lkan jamoasi bo’lib, insoniyat

taraqqiyotining birinchi bosqichida odamlar to’da tarzida hayot kechirganlar. Ibtidoiy to’da

davri odam paydo bo’lganidan to urug’chilik jamoasiga qadar, ya’ni 40-35 ming yillikkacha

davom etgan.

PALEOLIT (yunoncha “paleos” - qadimgi, “litos” - tosh) - qadimgi tosh davri.

Paleolit davri insoniyat tarixida eng uzoq davom etgan tarixiy davr bo’lib 2,5 mln. yildan

12 ming yillikkacha bo’lgan davrni o’z ichiga oladi. Paleolit davri o’z navbatida Ilk paleolit

(2,5 mln.-100 mingginchi yilliklar), O’rta paleolit (100 –40 ming yilliklar) va So’ngi (yuqori)

paleolit (40-12 ming yilliklar) bosqichlariga bo’linadi.

Paleolit davri shuningdek, shellь, ashelь, mustьe, orinьyak, solyutre va madlen kabi

arxeologik bosqichlarga ham bo’linadi.

SHel-Paleolit davrining ilk bosqichi bo’lib, Bu davrda pitekantrop odam turi yashagan.

Ashel-paleolit davrining ikkinchi bosqichi bo’lib, bu davrda asosan sinantrop odamlari

yashashgan. Ashelь davrining oxiriga kelib yerda iqlim soviy boshlagan va muzlik davri

boshlangan

Muste-paleolit davrining o’rta bosqichi. 100-40 ming yilliklarga to’g’ri keladi. Bu

davrda yer iqlimi ancha sovuq bo’lib, Neandertal turidagi odamlar keng tarqalgan.

Orinyak, Madlen, Solyutre so’nggi paleolit davri madaniyati bosqichlari

hisoblanadi.

O’ZLASHTIRUVCHI XO’JALIK - tabiat in’om etgan narsalardan foydalanib hayot

kechirish. Kishilarning eng qadimgi mashg’uloti bo’lgan termachilik va ovchilik o’zlashtiruvchi

ho’jalik deb yuritiladi. O’zlashtiruvchi xo’jalik tarzi odam paydo bo’lganidan to mezolit-neolit

davriga qadar davom etgan.

- 100-40 ming yilliklar

- Neandertal odami

- Muzlik davrining boshlanishi

- Diniy tasavvurlarning ilk kurtaklari

- Ibtidoiy dafn tartiblari

- Olovdan foydalanish

- Teshiktosh, Xo‘jakent, Omonqo‘ton, Obirahmat yodgorligi


- 40-12 ming yilliklar

- Zamonaviy qiyofadagi odam (Kromanьon)

- Urug’chilik jamoasi (Matriarxat)

- Odam irqlari

- Ancha takomillashgan mehnat qurollari

- Sun’iy olov hosil qilish

- Taqinchoqlar – munchoq, bilaguzuklar yasash

- Uy-joylar qurilishi

- Qoyatosh suratlari (Petrogliflar)

- Diniy tasavvurlar (TOTEMIZM, FETISHIZM, ANIMIZM, MAGIYa)

- Nutq madaniyati


NEANDERTALЬ - joy nomi. Bu davr odamlarining suyak qoldiqlari birinchi marta

(1856 yil) Germaniyanng Neandertalь vodiysidan topilgani uchun shu nom berilgan.

Neandertalь odamlari bundan 100-40 ming yil avval yashashgan. Neandertalь odamiga

tegishli suyak qoldiqlari O’zbekistondan (Surxondaryoning Teshiktosh g’oridan) ham

topilgan.

O’rta paleolit

So’nggi paleolit

CHOPPER - Ibtidoiy odamlarning tosh qurollari. Ular qo’pol daryo toshlari bo’lib,

bir tomoni o’tkirlashtirilgan bo’ladi.

KROMANЬON - so’nggi (yuqori) paleolit davrida bundan 40-12 ming yil avval

yashagan odam turi. Fanda kromanьon odamlari “Homo sapiens” aqlli odam yoki “Neontrop”-

yangi odam deb ham yuritiladi. Dastlab Frantsiyaning Kromanьon degan joyidan topilganligi


URUG’ JAMOASI - birgalikda yashagan va hamkorlikda mehnat qilgan, umumiy

mehnat qurollari va qurol-yaroqqa ega bo’lgan qon-qarindoshlar jamoasi.

Ibtidoiy tasviriy san’at

O‘zbekistondagi qoyatosh rasmlarning eng nodir namunalari Zarautsoy, Sarmishsoy,

Bironsoy, Ko‘ksaroy, Takatosh, Teraklisoy kabilar bo‘lib, ular yuzdan ziyoddir. Bu yerdagi

qoyatoshlarda O‘zbekistonning qadimgi va hozirgi hayvonot olami vakillarining rasmlarini

kuzatish mumkin. Ular ibtidoiy buqalar, sherlar va yo‘lbarslar, qoplon, tulki va bo‘rilar, bug’u

va jayron kabilardir. Rasmlar orasida o‘q-yoy, uzun qilich, xanjar, dubulg’a, qopqon kabi

narsalar ham ko‘pchilikni tashkil etadi.

- Mil.avv. 12-7 ming yilliklar

- Muzliklarning chekinishi

- Iqlimning isishi

- Murakkab mehnat qurollari (MIKROLITLAR)

- O‘q-yoy, nayza

- Yakka ovchilar mavqeining oshishi

- Ovchilik, termachilik

- Zarautsoy qoyatosh suratlari

- Hayvonlarni qo‘lga o‘rgatish

- Dastlabki uy chorvachiligi

- Mochay (Surxondaryo), Obishir (Farg’ona), Qo‘shilish (Toshkent)

- Mil. avv. 6-4 ming yilliklar

- Ona urug’i (MATRIARXAT)ning gullab-yashnashi

- Ovchilikdan chorvachilikka o‘tish

- Termachilikdan ziroatchilik (dehqonchilik) ka o‘tish

MEZOLIT (yunoncha «mezo» - o’rta, «litos» - tosh) - o’rta tosh davri. Miloddan

avvalgi 12-7 ming yilliklarni o’z ichiga oladi. Mezolit davriga kelib yerda iqlim isiy

boshlagan. Respublikamizda mezolit davrining yuzdan ortiq yodgorliklari o’rganilgan.

Mezolit davri

Neolit davri

MATRIARXAT - ona urug’i davri. Urug’chilik tuzumining birinchi bosqichi. Matriarxat

davri paleolit davrining so’nggi bosqichida paydo bo’lib, u neolit va eneolit davrigacha davom

etgan.

MIKROLITLAR - mayda tosh qurollari. Mikrolit tosh kurollari (o’q yoy uchlari,

mayda mehnat qurollari, bigizlar va h.k.) mezolit davrida paydo bo’lgan.

NEOLIT (yunoncha «neo» - yangi, «litos» - tosh ) - yangi tosh davri.

6-4 ming yilliklarni o’z ichiga oladi. Neolit davriga kelib insoniyat dehqonchilik,

chorvachilik, kulolchilik, to’qimachilik va boshqa hunarmandchilik sohalarini o’rgandi.

Insoniyat tarixida ishlab chiqaruvchi xo’jalik tarixi boshlandi. Bu davrda O’rta Osiyoning

janubiy mintaqalarida ilk dehqonchilik madaniyati (Joytun madaniyati), shimoliy

mintaqalarida esa ovchi baliqchilar madaniyati (Kaltaminor) shakllandi.

- O‘troq turmush tarziga o‘tish

- Paxsa va loysuvoq uylar

- Kulolchilik (Sopol idishlar yasash)

- To‘quvchilik

- Ishlab chiqaruvchi xo‘jalikka o‘tish

- Joytun (Turkmaniston), Kaltaminor (Xorazm), Hisor (Tojikiston)madaniyatlari

Joytun madaniyati

Janubiy Turkmaniston hududidagi mil.avv. 6-5 ming yilliklarga oid madaniyat. Bu

yerdan O‘rta Osiyodagi birinchi paxsa uylar qoldiqlari, sopol idishlar namunalari aniqlangan.

Aholisi asosan dehqonchilik, chorvachilik va qisman ovchilik bilan shug’ullangan

Kaltaminor madaniyati

Qadimgi Xorazm hududidan topilgan bo‘lib, mil. avv. 5-4 ming yilliklarga oiddir.

Topilmalar Kaltaminor qabilalarining baliqchilik, ovchilik va qisman hunarmandchilik bilan

shug’ullanganligidan dalolat beradi

Hisor madaniyati

Asosan, Hisor-Pomir tog’laridan topilgan. Miloddan avvalgi 5-4 ming yilliklarga oid.

Hisorliklar sopol idishlar yasab, asosan chorvachilik, ovchilik, qisman termachilik bilan

shug’ullanganlar

- Mil.avv.4-3 ming yilliklar

- Dastlabki metall – Misdan foydalanish

- Sug’orma dehqonchilik

- Dehqonchilikdan chorvachilikning ajralib chiqishi

- Paxsa va xom g’ishtdan tiklangan ko‘p xonali uylar

ENEOLIT (lotincha «aeneus» - mis, yunoncha «litos» - tosh) mis-davri. Mehnat

qurollari ishlab chiqarishda birinchi marta mis ma’dani qo’llanila boshlangani uchun

shunday nom berilgan. Eneolit davri 4-3 ming yilliklarni o’z ichiga oladi.

Eneolit davridan ibtidoiy jamoa tuzumining inqirozi, sinfiy jamiyatning shakllanish

jarayoni boshlangan. SHarqda (Old Osiyo va Mesopotamiyada) dastlabki davlat

birlashmalari vujudga kela boshladi, O’rta Osiyoning janubiy hududlari (Turkmaniston)da

esa sun’iy sug’orishga asoslangan dehqonchilik madaniyati va paxsa, xom g’ishtdan ko’p

xonala uylar qurish boshlandi.

Eneolit davri

ISHLAB CHIQARUVCHI XO’JALIK - insoniyatning tabiatdagi tayyor

maxsulotlardan foydalinib qolmasdan balki xo’jalik va hayot uchun zarur

bo’lgan oziq-ovqat, xom ashyo va mehnat qurollarini bevosita o’zlari

tomonidan yaratishga o’tilgan xo’jalik shakli. Dehqonchilik, chorvachilik,

xunarmandchilik ishlab chiqaruvchi xo’jalik turlaridir. Insoniyat ishlab

chiqaruvchi xo’jalik shakliga asosan mezolit-neolit davridan o’ta boshlagan.

- Kulolchilik xumdonlari

- Turli hayvonlarning loydan yasalgan va ona urug’i (matriarxat) ga xos haykalchalari

- Rangdor, turli tasvirlar bilan bezatilgan sopol buyumlar

- Anov, Nomozgoh, Oltintepa (Turkmaniston)

- Qadimgi SHarqda dastlabki davlat birlashmalari (Misr, SHumer, Akkad)

- Mil.avv. 3-2 ming yilliklar

- Bronza (Jez)dan foydalanish

- Mehnat qurollarining mukammallashishi

- Dehqonchilikdan xunarmandchilikning ajralib chiqishi

- Ortiqcha maxsulot

- Patriarxat munosabatlariga o‘tilishi (MONOGAMIYa)

- G’ildirkaning kashf etilishi

- Kulolchilik charxining paydo bo‘lishi

- O‘rta Osiyoda ilk shaharsozlik madaniyati Sopollitepa, Jarqo‘ton (Surxondaryo)

- Tozabog’yob, Amirobod (Xorazm), Zamonbobo (Buxoro), CHust (Farg’ona) yodgorliklari

Bronza davri

BIRINCHI YIRIK MEHNAT TAQSIMOTI - dehqonchilikning

chorvachilikdan ajralib chiqishi. Mezolit-Neolit davridan boshlab insoniyat

ishlab chiqaruvchi xo’jalik shakliga o’ta boshlaydi. Eneolit va bronza davriga

kelib mehnat qurollarining takomillashuvi va yerga ishlov berish usullarining

mukammallashuvi natijasida ortiqcha maxsulot paydo bo’ladi. Bu hol birinchi

ijtimoiy mehnat taqsimotini yuzaga keltirdi.

BRONZA DAVRI (jez davri) - mehnat qurollari asosan mis bilan

qalayning aralashmasi-bronzadan yasalgani uchun shunday nom berilgan.

Miloddan avvalgi 3-2 ming yilliklarni o’z ichiga oladi.

Bronza davriga kelib hozirgi O’zbekiston hududlarida sun’iy sug’orishga

asoslangan sug’orma dehqonchilik madaniyati shakllandi. Bu davrgi oid

moddiy madaniyat yodgorliklari Zamonbobo (Buxoro viloyatining Qorako’l

tumanida), Sarazm (Tojikistonning Panjikent viloyati), Sopollitepa, Jarqo’ton

(Surxondaryo viloyatining SHerobod tumanida) va Tozabog’yob, Qavat-3,

Amirobod (Xorazm-Qoraqalpog’iston) manzilgohlaridan topib o’rganilgan.

IKKINCHI YIRIK MEHNAT TAQSIMOTI - dehqonchilik va chorvachilikdan

xunarmandchilikning ajralib chiqishi. Bu jarayon asosan eneolit-bronza davrlarida sodir

bo’lgan.

3-mavzu

Davlat bu

sinfiy jamiyatda asosiy ishlab chiqarish vositalari egalarining umumiy manfaatlarini

ta’minlovchi va uni himoya qiluvchi siyosiy tashkilotdir.

jamiyatni boshqaruvchi siyosiy mexanizmdir

Davlatning belgilari

Ijtimoiy belgilar

Aholi sonining oshishi

Dehqonchilikning rivoji

Chorvachilikning tarakkiyoti

Xunarmandchilikning rivojlanishi

Sun’iy sugorish inshootlarining kengayishi

Ijtimoiy mexnat taksimoti

Ijtimoiy tabaqa (boy-kambag‘al) larning paydo bo‘lishi

Harbiy ishlarning takomillashuvi

Savdo-sotiq aloqalarining mavjudligi

Arxeologik belgilar

Mehnat qurollarining takomillashuvi

Sun’iy sug‘orish shahobchalari va kanallarning paydo bo‘lishi

Turar-joy manzilgohlari sonining oshishi

Harbiy istehkom (qal’a)larning paydo bo‘lishi

Mudofaa devorlari va burjlar

Ilk davlat markazi sifatida shaharning paydo bo‘lishi

Shahar atrofida qishloq manzilgohlarining paydo bo‘lishi

Boshqa madaniyatga xos ashyolarning mavjudligi

Aloqa yo‘llarining takomillashuvi

Muhr

PATRIARXAT - ota urug’i davri. Urug’chilik tuzumining matriarxatdan keyingi

ikkinchi bosqichi. Ibtidoiy jamoa davrida mehnat qurollarining takomillashuvi natijasida

kundalik ehtiyojdan ortiqcha maxsulot ishlab chiqarishning paydo bo’lishi bilan jamiyatda

onalar o’z o’rnini otalarga bo’shatib berishga majbur bo’lgan. Miloddan avvalgi 4-3 ming

yilliklardan boshlab patriarxat davriga o’tila boshlangan.

Yozuv

Avestoda jamiyat tarkibining

bo’linishi

Nmana – katta patriarxal oila

Vis – urug jamoasi

Varzana – yirik kushni jamoa

Zantu – kabilalar uyushmasi

Daxyu – kabilalar ittifoki

Arxeologik manbalarning dalolat berishicha O‘rta Osiyoning sun’iy sug‘orishga

asoslangan dehqonchilik markazlari (Baqtriya, Marg‘iyona)da so‘nggi bronza va ilk temir

davrlaridayoq dastlabki siyosiy birlashmalar – davlat tuzulmalari paydo bo‘lgan. Ular

dastlab voha va shahar-davlat tipidagi davlatlar edi.

Vatanimiz hududidagi dastlabki davlat birlashmasi

Qadimgi Baqtriya (mil.avv. VII-VI asrlar)

Uzbekistonning janubi, janubi-sharkiy Urta Osiyo (Surxondaryo, Kashkadaryo, kisman

Zarafshon, Amudaryo yukori okimi, Afgonistonning shimoli, Tojikistonning janubi)

Sangirtepa

Yangitepa

Chirokchitepa

Erkurgon (Kashkadaryo)

Vatanimiz hududidagi dastlabki davlat birlashmasi

Qadimgi Xorazm (mil.avv. VII-VI asrlar)

Amudaryo kuyi xavzasidan Turkmaniston janubiga kadar, shuningdek, Urta Osiyoning

markaziy tumanlari

Amirobod madaniyati

Kal’alikir

Kuzalikir

Jonbosqal’a

Ilk daavlatlar axolisining mashgulotlari

Dexkonchilik va bogdorchilik

Chorvachilik

Savdo-sotik

Xunarmandchilik :

kulochilik

metalsozlik

zargarlik

tukimachilik

muynaduzlik

yogochga ishlov berish

AHAMONIYLAR miloddan avvalgi 558-330 yillarda Eronda hukmronlik qilgan sulola.

Sulolaga miloddan avvalgi VIII asr oxiri VII asr boshlarida Elam yaqinidagi Parsua hududida

yashagan qadimgi fors qabilalarining boshlig‘i, oriylarning nufuzli sardoridan biri Ahmon asos

solgan. Kir II (mil. avv. 556-530) va Doro I ( mil. avv. 522-486) lar davrida O‘rta Osiyo

hududlari Ahamoniylar sulolasiga bo‘ysundirilgan.

Ahmoniylar sulolasining vakillari: Kir II (558-530), Kambiz (530-522), Doro I (522-486),

Kserks I (486-465), Artakserks I (465-424), ), Kserks II (424) Sogdian (424-423), Doro II (423-

404), Artakserks II (404-358), Artakserks III (358-338), Arses (338-336), Doro III (336-330).

Iskandar davlati-mil.avv. 336-323 y.

Makedoniya davlati-mil.avv.323-167 y.

Ptalomeylar davlati (Misr)-mil.avv. 323-30 y.

Salavkiylar davlati (Suriya)-mil.avv. 312-250

Parfiya davlati-mil.avv.270-mil.224 y.

YUnon-Baqtriya davlati-mil.avv. 250-130 y.

Kushon saltanati-mil. I - IV a.

Xorazm davlati-mil.avv.IV - mil. IV a.

Qang‘ davlati-mil.avv. III – mil. III a.

Farg‘ona (Davan) davlati-mil.avv. III - mil. II a.

ZULQARNAYN - Aleksandr (Iskandar) Makedonskiy (356-323) ning laqabi. SHarq tarixiy

qo‘lyozmalarida u Iskandar Zulqarnayn ya’ni «SHohli Iskandar» deb ham yuritiladi.

Iskandarning shohi bo‘lganligi haqida g‘arb va sharqda turli xil rivoyatlar yursada, uning

bunday laqab olishiga tarixiy shart-sharoitlardan kelib chiqib xulosa chiqarish maqsadga

muvofiq. Ma’lumki, Iskandar Misrni bosib olganda (Mil. avv. 332 yil) Misr koxinlari uni

Quyosh xudosi Amonning o‘g‘li deb e’lon qilganlar. Misrliklar an’analariga ko‘ra xudo Amon

siymosi ikki shohli bosh kiyimida tasvirlangan. Iskandarga Misr aslzodalari ikki shohli oltin

bosh kiyim kiydirgan bo‘lishlari mumkin. SHuningdek, o‘sha miloddan avvalgi IV asrlarda

tarixchi va geograf olimlarga ma’lum bo‘lgan joylarning katta qismini Iskandar zabt etishga

muvaffaq bo‘ladi. SHarq tarixchilarining taxminida u Mag‘rib (G‘arb)dan to Mashriq

(SHarq)qacha bo‘lgan yurtlarning hukmdori bo‘lgan. Iskandar quyosh xudosi Amonning o‘g‘li

va Mag‘ribdan Mashriqqacha bo‘lgan xalqlarning shohanshohi sifatida davlat tantanalariga,

qabul marosimlariga qadimgi podsholarning toj kiyimi sifatida ikki shohli oltin diadema(bosh

kiyimi) kiyib chiqqan. Bu podsholarga xos rasmiy odat hukmdorning aslida shohi borligini

emas, balki uning ulug‘vorligini, ikki olam hukmdori ekanligini namoyish etgan.

SALAVKIYLAR DAVLATI - YAqin va O‘rta SHarqdagi yirik davlat. Aleksandr

Makedonskiy tuzgan imperiyasi (mil.avv.334-323 y.) tanazzulga uchragach, miloddan avvalgi

312 yilda uning lashkarboshilaridan biri Salavk I Nikator tomonidan asos solinadi. Salavk

Midiya, Suza, Fors, keyinchalik Baqtriya va Sug‘diyonani qayta bo‘ysundirib Aleksandr

Makedonskiy saltanatining Misr va Makedoniyadan tashqari asosiy hududlarini birlashtirishga

erishadi. Mil.avv. 293 yilda Salavk sharqiy viloyatlarga o‘g‘li Antioxni noib qilib tayinlaydi.

Antiox mashhur so‘g‘d vatanparvar qo‘zg‘olonchisi Spitamenning qizi Apama bilan Salavk

nikohidan tug‘ilgan farzand edi. Mil.avv. 280 yilda Selevk vafot etgach Spitamenning nevarasi

Antiox butun saltanatning oliy hukmdoriga aylanadi. Mil. avv. III. asr o‘rtalarida O‘rta Osiyo va

Eronda Salavkiylardan mustaqil YUnon-Baqtriya va Parfiya davlatlari tashkil topadi.

YUNON-BAQTRIYA PODSHOLIGI – O‘rta Osiyoning janubiy hududlarida miloddan

avvalgi 250 - 140-130 yillar orasida mavjud bo‘lgan davlat. Salavkiylar davlatida aka-uka

Salevk II va Antiox Gierakslar o‘rtasida hokimiyat uchun o‘zaro kurash avjiga chiqqan bir

paytda Salavkiylarning Baqtriyadagi noibi Diodot o‘zini mustaqil deb e’lon qiladi. YAngi

tashkil topgan davlatning hududi Baqtriya erlariga to‘g‘ri kelsada, uni boshqargan podsholar asli

kelib chiqishi yunonlardan edi. SHuning uchun ham bu davlatning nomi YUnon-Baqtriya deb

yuritiladi. YUnon-Baqtriya davlati tarixan qisqa vaqt 120 yil yashagan bo‘lsada, o‘zbek

davlatchiligi tarixida muhim o‘rin qoldirdi. Hunarmandchilik, savdo-sotiq, shaharsozlik

madaniyati gullab yashnadi. Mahalliy va yunon madaniyatining qo‘shilib ketishidan o‘ziga xos

ellinizm madaniyati tarkib topdi.

Yunon-Baqtriya davlatiga miloddan avvalgi 140-130 yillarda shimoliy-sharqdan O‘rta Osiyo

hududlariga kirib kelgan ko‘chmanchi yuechji qabilalari barham beradi.

Yunon-Baqtriya davlati hukmdorlari: Diodot I (250-...), Diodot II (...-230), Evtidem (230-199),

Demetriy (199-167), Evkratid (167-155), Gliokol (155-140).

YUNON-BAQTRIYA PODSHOLIGI – O‘rta Osiyoning janubiy hududlarida miloddan

avvalgi 250 - 140-130 yillar orasida mavjud bo‘lgan davlat. Salavkiylar davlatida aka-uka

Salevk II va Antiox Gierakslar o‘rtasida hokimiyat uchun o‘zaro kurash avjiga chiqqan bir

paytda Salavkiylarning Baqtriyadagi noibi Diodot o‘zini mustaqil deb e’lon qiladi. YAngi

tashkil topgan davlatning hududi Baqtriya erlariga to‘g‘ri kelsada, uni boshqargan podsholar asli

kelib chiqishi yunonlardan edi. SHuning uchun ham bu davlatning nomi YUnon-Baqtriya deb

yuritiladi. YUnon-Baqtriya davlati tarixan qisqa vaqt 120 yil yashagan bo‘lsada, o‘zbek

davlatchiligi tarixida muhim o‘rin qoldirdi. Hunarmandchilik, savdo-sotiq, shaharsozlik

madaniyati gullab yashnadi. Mahalliy va yunon madaniyatining qo‘shilib ketishidan o‘ziga xos

ellinizm madaniyati tarkib topdi.

Yunon-Baqtriya davlatiga miloddan avvalgi 140-130 yillarda shimoliy-sharqdan O‘rta Osiyo

hududlariga kirib kelgan ko‘chmanchi yuechji qabilalari barham beradi.

Yunon-Baqtriya davlati hukmdorlari: Diodot I (250-...), Diodot II (...-230), Evtidem (230-199),

Demetriy (199-167), Evkratid (167-155), Gliokol (155-140).

FARG‘ONA – Ustrushona viloyatining shimoliy-sharqida, Sirdaryoning yuqori havzasida

joylashgan tarixiy viloyat. Hozirgi Andijon, Namangan va Farg‘ona viloyatlariga to‘g‘ri keladi.

Farg‘ona dastlab tarixchi Gerodotning «Tarix» asarida «parikaniylar yurti» nomi ostida eslab

o‘tiladi. Farg‘ona so‘zi sug‘d manbalarida «Fraganik» shaklida yozilib, «tog‘lar orasidagi

vodiy», «atrofi berk soylik» ma’nosini anglatadi. Xitoy manbalarida «Dayyuan, ya’ni Davan”

deb yuritilgan. Dayyuan ham «tog‘lar orasidagi vodiy» ma’nosini beradi.

DAVAN DAVLATI. Farg‘ona vodiysida ilk davlatchilik izlari, mil.avv. I ming yillik

boshlariga oid CHust madaniyati yodgorliklarida (Dalvarzin, Ashqoltepa) ko‘zga tashlanadi.

Hozirgacha Farg‘ona vodiysida 80 dan ortiq CHust madaniyati yodgorliklari qayd etilgan.

CHust madaniyatining so‘nggi bosqichida (mil.avv. VIII-VII asrlar) mayda shahar – davlatlar

asosida davlat birlashmalari vujudga kelgan. Farg‘ona tarixiy hududida miloddan avvalgi III

asrda Davan davlati tashkil topadi. Mil.avv. 136-128 yillarda Farg‘onaga kelgan Xitoy elchisi va

sayyohi CHjan Syan «Davanda 70 dan ortiq katta va kichik shaharlar bor» deb yozgan.

Davan podsholigida sug‘orma dexqonchilik, chorvachilik va xunarmanchilik rivojlangan. Ipak

yo‘li ta’sirida shaharsozlik madaniyati ancha takomillashgan. Bu davlat savdogarlar va

sayyohlarning sharqiy Sug‘diyona chegaralaridan to Tan (Xitoy) imperiyasigacha bo‘lgan yo‘li

xavfsizligini ta’minlab turgan. Mil. avv. II asrda Davan davlatida 300 ming kishi yashagan.

Poytaxti Ershi shahri (hazirgi Marhamat) bo‘lgan.

Farg‘onaning «Samoviy» deb nom olgan nasldor otlari ko‘pchilikni qiziqtirgan. Mil.avv. 104-

101 yillarda Xitoyning 60 ming kishilik qo‘shni Davanga bostirib kirganda davanliklar

qang‘liklar yordamida xitoyliklarni xaydab, yuborib, o‘z mustaqilligini saqlab qolgan. II asrda

Davan davlati barham topadi. Uning erlari Kushon podsholigiga qo‘shib olinadi.

QANG‘ DAVLATI, Qanhxa (qad. xitoy manbalarida Kangkiya, rus adabiyotida Kangyuy) –

mil. avv. III asrdan milodiy V a. o‘rtalari qadar Sirdaryoning o‘rta havzasida mavjud bo‘lgan

davlat. Ayrim adabiyotlarda ushbu davlat aholisi ham uning nomi bilan ataladi.

Qang‘ davlati sharqda Farg‘ona (Davan, Dayyuan), shimoliy-sharqda Usun (Uysun) davlatlari,

g‘arbda Sirdaryoning quyi oqimi b-n chegaradosh bo‘lgan. Xitoy manbalariga ko‘ra, Qang‘

davlatining janubiy hududiga hozirgi O‘zbekistonning Samarqand, Buxoro, SHahrisabz va

Kattaqo‘rg‘on tumanlari kirgan bo‘lib, uning chegarasi Amudaryoga borib taqaladi. Janubida

Dayuechji (Kushon) davlati joylashgan. Kushon podsholigi tashkil topishi va uning hududi

kengayishi munosabati b-n Qang‘ davlatining janubiy chegarasi o‘zgargan.

Qang‘ davlatining qishki poytaxt shaharlari Bityan va Sushie bo‘lgan. Bityan Binkat shahri

(boshqa manbalarga ko‘ra, Qanqa) o‘rnida, Sushie esa hozirgi Parkent tumanidagi So‘qoq

(Sukeeke) nomli joyga to‘g‘ri keladi. Qang‘ davlatining qo‘shini 80-90 ming jangchini tashkil

etgan. Qang‘ davlati hukmdori va Xun xoqonligi o‘rtasida qudachilik munosabatlari o‘rnatilgan.

SHu tufayli xitoylar hunlar ustidan g‘olib chiqib, ularni o‘z joylaridan siqib chiqarganida, hun

xoqoni o‘z avlodi b-n Qang‘ davlatiga ko‘chib kelgan.

Qang‘ davlatining ko‘chmanchi aholisi chorvachilik, shaharlar va ularning atrofida yashagan

o‘troq aholi esa dehqonchilik, hunarmandchilik va savdo-sotiq b-n shug‘ullangan. Mil. V

asrning 2-yarmida Qang‘ davlati parchalanib, uning hududida SHosh (SHi), Samarqand (Kan),

Maymurg‘, SHahrisabz (SHi), Kattaqo‘rg‘on (Xe), Usrushona (Sao) kabi kichik davlatlar tashkil

topadi

KUSHON DAVLATI - milodimizning I-IV asrlarda O‘rta Osiyo, Afg‘oniston, shimoliy-

g‘arbiy Hindiston va shimoliy-sharqiy Eron hududlarida hukmronlik qilgan sulola. O‘zbek

davlatchiligi tarixida Kushonlar davlati saltanat (imperiya) darajasiga ko‘tarilgan dastlabki

davlat birlashmasidir.

Kushon davlatiga jangovar xunn qabilalarining ta’qibi natijasida SHimoliy-sharqdan

YUnon-Baqtriya davlatiga miloddan avvalgi 140-130 yillarda bostirib kirgan yuechji qabilalari

asos solganlar. Sug‘diyona va Baqtriyaga kelib o‘rnashgan yuechjilar Hyumi, SHuanji,

Guyshuan, Xise va Dumi kabi yirik, bir-biriga qarindosh xonadonlardan iborat ediki, ular

o‘rtasida hokimiyat uchun kurashda Guyshuan xonadoni g‘olib chiqadi va Guyshuan (Kushon)

podsholigiga asos solinadi.

Kushon podsholarining shajarasi qabila sardori Geraydan boshlanadi. Uning vorisi

Kudzulla Kadfiz (15-51) va Vima Kadfizlar davrida (51-78) kushon podsholari mustaqil davlat

sifatida o‘z nomlarida mis, oltin va kumush tangalar zarb etishni boshlaydilar. Kanishka davrida

(78-123) Hindistonning janubiy viloyatlari, Xorazm, CHoch, Farg‘ona va hatto G‘arbiy Xitoy

ham Kushon davlati tarkibiga kiritiladi. Buddizm dini davlat diniga aylantiriladi.

4-mavzu

Kidariylar. V asrning 20-yillarida O‘rta Osiyoga sharqdan Sir- daryo va Orol bo‘ylari

orqali yana bir ko‘chmanchi aholi kidariylar (yuyechji yoki toharlarning avlodi) kirib keldi. Kidar

ismli hukmdor yo‘lboshchilik qilgani uchun ular kidariylar nomi bilan tilga olinadi. Kidariylar

Sug‘diyonani, Amudaryo bo‘ylaridagi yerlarni egallab, o‘z hukmronligini o‘rnatdilar. Kidariylar

Balx shahrini o‘z davlatining poytaxtiga aylantirdilar. Biroq kidariylar hukmronligi uzoq davom

etmaydi. Kidariylar bilan sosoniylar o‘rtasida ziddiyatlar kuchayib, ular o‘rtasida bir necha marta

qurolli to‘qnashuvlar bo‘ldi. 456-yilda bo‘lgan navbatdagi jangda kidariylar sosoniylar tomonidan

qaqshatqich zarbaga uchraydi. Ayni paytda shimoldan janubga siljib kelayotgan eftaliylar

bosimiga uchrab, shimoliy Hindiston tomon chekinishga majbur bo‘ldilar. Kidariylar u yerda 75

yilcha hukmronlik qildilar.

Eftaliylar. Eftaliylarning etnik tarkibi, davlat tashkil etishlari xususida tarixiy manbalarda

turli xil qarashlar mavjud (Rim va Vizan- tiya tarixchilari Prokopiy Kesariyskiy, Feofan

Vizantiyskiy (VI asr), arman tarixchilari Lazar Parbskiy (V asr), xitoy solnomalaridan Bey- shi (VI

asr)). Masalan, eftaliylar Xitoy manbalarida «i-da», «ye-da», armanlarda «idal», «xeptal», arablarda

«haytal», Suriya va lotin manbalarida «eptalit», «eftalat», «abdal», deb nomlanadi. Bunday turlicha

atamalar har bir til va yozuvning o‘ziga xos xususiyatlari ifodasidir, albatta. Rus va Vizantiya

tarixchilarining aksariyati eftaliylarni turkiy qabila massagetlarning so‘nggi bo‘g‘inidan kelib chiq-

qan, deb fikr bildiradilar. F. Vizantiyskiy eftallar nomini V asrning ikkinchi yarmida podshohlik

qilgan Vaxshunvor Eftalon nomi bilan bog‘laydi.

♦ Eng asosiy o‘zgarish — yerga egalik qilish munosabatlarining vujudga kelishi.

♦ Yirik mulkdorlar — dehqon xo‘jaliklari salmog‘ining kuchayishi.

♦ Dehqonlarga qaram — ijarador — kadivarlar tabaqasining ortib borishi.

♦ O‘ziga tegishli yerlarda erkin xo‘jalik yurituvchi kashovarzlar tabaqasining mavjudligi.

Turkiy elatlarning keng sharqiy hududlarda qadim-qadim davrlardan buyon yashab,

o‘zlaridan munosib madaniy iz qoldirib kelganligini juda ko‘plab tarixiy manbalar ham tasdiqlaydi.

Xitoy manbalari, mashhur «O‘g‘iznoma», O‘rxun-Enasoy yozuvlari, Kullegin bitiklari bunga

ishonchli guvohdir. Oltoy, Tuva hamda ularga tutash hududlarda turli turkiy qabilalar, chunonchi,

ashin, arg‘un, o‘g‘iz, to‘qqiz o‘g‘iz, o‘ttuz tatar, qarluq, kitan, turk, uyg‘ur, to‘qri (toharlar), duba

(tuba — tuva) va boshqalar yashardilar.

IV asr boshlarida Oltoy o‘lkasida siyosiy jarayonlar faollashadi. O‘sha paytda

hozirgi Mo‘g‘uliston va qisman Xitoyning shimoliy hududlari ustidan Jujan xonligi hukmronlik

qilardi. VI asr boshlarida Oltoydagi turkiy qavmlar orasida ashin urug‘ining mavqeyi olib borgan.

Ashin urug‘iga mansub Asan va Tuu 460-545-yillarda boshqa urug‘larni o‘zlariga bo‘ysundirdilar

va Oltoyda turkiy qabilalar ittifoqiga asos soldilar. Tuuning o‘g‘li Bumin Tele qabilasini ham

bo‘ysundirdi. Bumin Jujan xonligiga tobelikdan chiqish uchun kurashdi va 551-yilda Jujan xonining

qo‘shinlarini yengib, ularni o‘ziga bo‘ysundirdi. Bumin 552-yilda xoqon deb e’lon qilinadi va yangi

davlat — Turk xoqonligiga asos soldi. Uning poytaxti Oltoydagi O‘tukan shahri edi. Xoqonlik tez

orada kuchayib, uning dovrug‘i ortib borgan. U ko‘p bor Xitoyga yurishlar qilib, uning bir qancha

hududlarini bosib olgan. Xitoy podsholigi Turk xoqonligiga har yili o‘lpon tariqasida o‘ttiz

bo‘lakdan iborat ipak mato berib turishga majbur bo‘lgan.

♦ Hazrat Abu Bakr Siddiq (632—634)

♦ Hazrati Umar (634—644)

♦ Hazrati Usmon (644—656)

♦ Hazrat Ali (656—661)

Yakkaxudolilik

g‘oyasi:

Alloh yagona, Muhammad uning yerdagi Rasuli

(elchisi)

Umuminsoniy

g‘oyalar:

Insonparvarlik, birodarlik, do‘stlik, qar-

doshlik og‘a-inilik, mehr-muruvvat, ilmparvarlik,

mehnatsevarlik, poklik, to‘g‘rilik, rostgo‘ylik,

diyonatlilik, sharm- xayolilik, ibolilik va boshqalar.

ISLOM

DINI

TA’LIMOTI

Islomning

asosiy

tamoyillari:

♦ Allohning yagonaligi, Muhammad (s.a.v)

uning payg‘ambari ekanini tan olish;

♦ Muqaddas kitoblarga ishonish;

♦ Barcha payg‘ambarlarni e’tirof etish;

♦ Farishtalarni e’tirof etish;

♦ Oxirat, taqdirga ishonish.

Islomning

asosiy

ruknlari:

♦ Kalimai shahodat;

♦ 5 vaqt namoz o‘qish;

♦ Ramazon oyida 30 kun ro‘za tutish;

♦ Zakot berish;

♦ Haj ziyorati.

♦ xiroj (yer solig‘i) — daromadning uchdan bir qismi miqdorida yig‘ilgan;

♦ ushr — davlat idora ishlari uchun daromadning 10 foizi miqdorida olingan;

♦ zakot — mol-mulkning 2,5 foizi miqdorida olingan;

♦ juzya (jon solig‘i) — oziq-ovqat, xomashyo yoki pul hisobida yig‘ilgan;

♦ aholidan olinadigan markazlashgan soliqlar hajmi daromadning qariyb yarmini

tashkil etardi;

♦ bulardan tashqari, aholiga mahalliy va mavsumiy soliq va majburiyatlar ham

yuklangan edi.

♦ Sug‘diyonada 720-722-yillarda G‘urak va Devash- tich boshchiligida.

♦ Samarqand, Buxoro, Xuttolonda 725-729-yillarda.

♦ Tohariston va Sug‘dda 736-737-yillarda.

♦ Xuroson va Movarounnahrda Abu Muslim boshchiligida 747-750-yil larda.

♦ Muqanna qo‘zg‘oloni 776-784-yillarda.

♦ Rofe ibn Lays qo‘zg‘oloni 806-810-yillarda.

Muqanna qo‘zg‘oloni Vatanimiz xalqlarining arablar asoratiga qarshi olib borgan kurashi

tarixida alohida o‘rin tutadi. Tarixda «oq kiyimlilar» nomi bilan mashhur bo‘lgan bu qo‘zg‘olonga

o‘z zamonasining har tomonlama yetuk kishisi, xalq dardi, qayg‘usi va maqsadlarini chuqur

tushungan, asl ismi Hoshim ibn Hokim, ammo Muqanna (ya’ni, yuziga niqob kiygan ma’noda)

nomi bilan tanilgan shaxs rahnamo bo‘ldi. Muqanna umaviylar sulolasi inqiroziga kuchli ta’sir

ko‘rsatgan Abu Muslim qo‘zg‘olonida ham faol ishtirok etgan. Muqanna hayotning katta

mashaqqatli yo‘lini bosib o‘tgan, oddiy kir yuvuvchidan kichik lashkarboshi, keyin vazirlik

darajasiga ko‘tarilgan (757—759). 759-yilda Xuroson Amiri Abdujabborning xalilaga qarshi

isyonida qatnashgani uchun zindonga tashlangan. Zindon- dan qochib 769-yilda Marvga keladi va

xalq harakatiga boshchilik qiladi. U ijtimoiy tenglik, erkin hayot va adolat g‘oyalarini o‘ziga

singdirgan taniqli siymo bo‘lgan. Shuning uchun ham uning yangidan xalq kurashiga bosh bo‘lishi

bu harakatning keng quloch yozishiga, uzoq muddat davom etishiga (unga tayyorgarlik ko‘rish

jarayonlarini ham hisobga olganda 14 yilni o‘z ichiga oladi) sabab bo‘libgina qolmay, ayni

chog‘da, arab hukmron doiralari uchun ham kutilmagan oqibatlarni vujudga keltirib, ularga katta

hayotiy saboqlar berdi. Qo‘zg‘olon 776-yilda Marvda boshlangan bo‘lsa-da, u tez orada

Movarounnahrning keng hududlariga yoyildi. Muqanna qo‘zg‘oloni davomida Samarqandu Buxoro,

Naqshab-u Kesh hududlari aholisi ham faol harakatga keldi. Uni Iloq, Ohangaron, Shosh, Farg‘ona

vodiysining ko‘p sonli aholisi ham quvvatlab chiqadi. Qo‘zg‘olonning bosh g‘oyasi — muqaddas

yurtni ajnabiy hukmronlardan ozod qilish, uning mustaqilligini kurashib qo‘lga kiritish g‘oyasi

bo‘lgan. Mana shu yuksak vatanparvarlik tuyg‘usi qo‘zg‘olonchilarga ma’naviy madad

bag‘ishlagan, ularni uzoq vaqt davomida arablarning katta harbiy kuchlari bilan mardonavor kurash

olib borishiga sabab bo‘lgan. «Oq kiyiml ilar» qo‘zg‘oloni yurtimizning ozodlik kurashi tarixida

katta dovrug‘ taratdi, arab bosqinchilarini larzaga soldi, ularga sezilari zarbalar berdi.

Nazorat savollari

10. Eftaliylar davlatining yuzaga kelishi, hududiy kengayishi to‘g‘- risida nimalarni

bilasiz?

11. Eftaliylar davrida yerga egalik qilish munosabatlarida qanday o‘zgarishlar bo‘ldi?

12. Eftaliylar davriga oid moddiy va ma’naviy yodgorliklar namu- nalaridan so‘zlab

bering.

13. Mazdakchilar qanday g‘oyalarni ilgari surganlar?

14. Turk xoqonligiga qachon asos solingan?

15. Turk xoqonligi davrida O‘rta Osiyo hududidagi davlat bosha- qaruvi tizimi qanday

bo‘lgan?

16. Arabistonda islom dini qanday omillar ta’sirida yuzaga keldi?

17. Arab istilochilarining O‘rta Osiyoga yurishlari haqida so‘z- lang.

18. Arab bosqinchilariga qarshi yurtimiz zaminida qanday xalq qo‘zg‘olonlari yuz

bergan?

19. Qur’oni Karim g‘oyalarining hayotiyligi va yashovchanligi- ning boisi nimada, deb

o‘ylaysiz?

6-mavzu

Chingizxon. O‘z dovyurakligi, ustomonligi, makkorligi bilan mashhur bo‘lgan Temuchin

(1155—1227) XII asrning oxirlariga kelib nafaqat, mo‘g‘ullarning ko‘p sonli urug‘-qabilalarini,

shu bilan birga, ular bilan yonma-yon yashab kelgan ko‘plab turkiy elatlar, chunonchi, jaloyirlar,

oyratlar, qaraitlar, naymanlar, qoraxitoylar, qirg‘izlar, uyg‘urlar, qarluqlar va boshqalarni ham

birin-ketin bo‘ysundirib, kuchli davlatga asos soldi. Bu davlat harbiylashgan tizimga

asoslanganligi bilan ajralib turardi. Qo‘shinlarga: o‘n jangchiga bir boshliq-o‘n boshi, shu-

ningdek, yuz boshi, ming boshi va tuman boshilar boshchilik qilardi. Tuman, deganda o‘n

minglik qo‘shingina emas, balki shu qo‘shin safini doimiy to‘ldirishi kerak bo‘lgan butun bir

tuman, ya’ni besh- o‘n ming o‘tovli yoki 50 mingga yaqin aholisi bo‘lgan hudud nazarda tutilardi.

Har bir shunday tumanga tayin qilingan tumanboshi faqat o‘n ming jangchining qo‘mondoni

bo‘libgina qolmay, ayni zamonda o‘z tasarrufidagi minglab fuqarolarning taqdirini ham hal

etuvchi hokimi mutlaq hisoblanardi. Mazkur tumandagi barcha sudlov, jinoiy javobgarlik va

fuqarolik ishlari ham to‘laligicha uning tasarrufida bo‘lgan.

Temuchin tumanlarda hokimiyat boshqaruvini o‘zining o‘g‘illari va eng yaqin kishilariga

topshiradi. Jumladan, uning yaqin safdosh- laridan Subitoy, Xubiloy, Jebe, farzandlari: Jo‘jixon,

Chig‘atoy, O‘qtoy, Tulixonlar birinchi bo‘lib tuman sohiblari bo‘lganlar.

Temuchinning mo‘g‘ullarning ulug‘ xoqoni sifatidagi o‘rni va mavqeyini har jihatdan

mustahkamlash, bunga qonuniy tus berishda 1206-yili poytaxt Qoraqurumda bo‘lib o‘tgan

umummo‘g‘ul qurultoyi alohida ahamiyatga molik bo‘ldi. Qurultoyda Temuchin barcha

mo‘g‘ul-tatar xonlarining ulug‘ xoni (qooni), deb e’lon qilindi va unga Chingizxon laqabi berildi.

Qurultoy tomonidan qabul qilingan «Yaso» hujjati (mo‘g‘ullar davlatining asosiy qonunlari

majmuasi) ulug‘ xon hokimiyatini yanada mustahkamladi. «Yaso» yangi paydo bo‘lgan

hukmron tabaqa - tarxonlarga katta imtiyozlar berilishi- ni ko‘zda tutardi.

Chingizxon ulug‘ xoqon, deb e’lon qilingan birinchi kundayoq o‘zining eng yaqin kishilaridan 95

nafarini bahodur, mingboshilar etib tayinlaydi va bir necha ming kishiga tarxonlik yorliqlari beri-

ladi. Chingizxon, ayni paytda, 10 ta oliy hokimiyat lavozimlarini ta’sis etadi va mingta

«dovyurak» jangchilardan tarkib topgan shaxsiy gvardiya tuzadi (keyinchalik uning soni 10

ming kishiga yetka- ziladi). Butun mamlakatda kuchli temir intizom, qattiqqo‘l tartib o‘rnatilib,

jangovar harbiy safarbarlik ishlari avj oldirib borildi. Bu hol Chingizxonning xorijiy ellarni zabt

etishdan iborat o‘z oldiga qo‘ygan yovuz, agressiv maqsadlarini tez orada amalga oshirishga

imkon yaratib berdi.

XIII asr boshlariga kelib Chingizxon qo‘shni davlatlar va xonliklarni birin-ketin bosib

olishga kirishadi. Agar 1206-yilga qadar bepoyon Gobi sahrosidagi qavm-qabilalar itoatga

keltirilgan bo‘l- sa, 1206-1211-yillar davomida Sibir va Sharqiy Turkiston xalqlari (buryat,

yoqut, oyrat, qirg‘iz va uyg‘urlar) bo‘ysindiriladi. Mo‘g‘ul sarkardasi Xubiloy Yettisuvning

shimoliy hududlarini ishg‘ol etib, bevosita xorazmshohlar davlati chegaralariga yaqinlashib

boradi. 1211-yilda uyg‘urlar yeri istilo etilgach, Chingizxon Xitoyga hujum boshlaydi. 1215-yil

boshlariga kelib Shimoliy Xitoy poytaxti Pekin ishg‘ol etiladi. 1217-yilda Xuanxe daryosining

shimolidagi barcha yerlar mo‘g‘ullar tasarrufiga olinadi. Ayni chog‘da, 1218-yilga kelib g‘arb

tomonda Yettisuv hududining qolgan qismi ham egalla- nib, mo‘g‘ullarga tobe bo‘ladi.

Endilikda Chingizxonning bosh maqsadi - xorazmshohlar qo‘shinini tor-mor keltirib, uning

yerlarini o‘z qo‘l ostiga kiritish edi.

Bu davrda xorazmshohlar davlatining ichki ijtimoiy-siyosiy hayoti g‘oyatda murakkab,

ziddiyatli kechayotgandi. Bu davlat tashqaridan qudratli saltanat tarzida ko‘rinsa-da, uning

hukmdori Muhammad Xorazmshoh o‘zini «Iskandari soniy», «xudoning yerdagi soyasi», deb

bilsa-da, haqiqatda esa xorazmshohlar sulolasi ichdan yemirilish- ga, tanazzulga yuz tutgan edi.

Avvalo, oliy hokimiyat boshqaruvida chuqur ixtiloflar hukm surardi. Bir tomondan, Muhammad

yurgiza- yotgan rasmiy siyosatga nisbatan uning onasi Turkon Xotun va uning qavmlaridan iborat

nufuzli siyosiy kuchlar doimiy muxolifatchilik munosabatida bo‘lib kelardi.

Ikkinchi tomondan, mahalliy hududlar beklari va hokimlari ham markaziy hokimiyat bilan

hisoblashmay, o‘zboshimchalik qilar, xalqqa haddan ziyod jabr-zulm o‘tkazardi. Uchinchidan,

xalqning hokimiyatdan noroziligi ko‘plab g‘alayonlarni keltirib chiqarmoqda edi. Bunday qaltis

vaziyat, shubhasiz, mamlakat birligiga raxna solib, uni tobora zaiflashtirayotgan edi.

Chingizxon qo‘shni davlatdagi barcha sir-u sinoatlardan to‘liq xabardor edi. U Xorazm

davlatidan Mo‘g‘ulistonga qatnaydigan bir guruh yirik savdogarlardan iborat o‘z josuslik

mahkamasini tashkil qilib, ular xizmatidan foydalanib kelardi. Mahmud Yalavoch, Hasan Xoja,

Yusuf O‘troriy singari kishilar shular sirasiga kirardi. Shu bois, Chingizxon va uning o‘rdasi

xorazmshohlar davlatida kechayotgan barcha ziddiyatli voqealardan, uning zaif nuqtalaridan

xabardor edi. 1218-yili Chingizxon amiri bilan Xorazm davlatiga 500 tuyada qimmatbaho

sovg‘alar, tillo-kumush bisotlar, savdo mollari ortilgan, asosiy tarkibi musulmon savdogarlaridan

iborat 450 kishilik karvon yuboriladi. Karvon O‘trorga keladi. O‘tror hokimi Inolchiq (G‘oyr-

xon) karvon ahlining mo‘g‘ul josuslari ekanini fahmlab, Xorazm- shohning maxsus farmonini

kutmay, uni yo‘q qilishga buyruq beradi. Shu tariqa, karvon butunlay talanib, qirg‘in qilinadi.

Chingizxon uchun endi Movarounnahrga bostirib kirish fursati yetgan edi. Bu vaqtga kelib

Chingizxon va uning lashkarboshilari tasarrufida 200 ming kishilik jangovar qo‘shin tayyor holga

keltirib qo‘yilgandi.

Chingizxon qo‘shinining hujumi xavfi yaqinlashib kelayotganli- gini Muhammad

Xorazmshoh va uning arkoni davlati ham yaxshi bilardi. Shoh muayyan harbiy tayyorgarliklar

ko‘rish, shaharlarning mudofaa istehkomlarini mustahkamlash, qo‘shinlar safini ko‘paytirish

harakatida bo‘ldi. Biroq, asosiy harbiy strategik masalalarda u o‘ta nodonlik va kaltabinlik qiladi.

U o‘zining sarkarda o‘g‘li Jalolid- din, Xo‘jand hokimi, dovyurak bahodir Temur Malik singari

yetuk kishilarning harbiy kuchlarni asosiy nuqtalarga to‘plab, dushmanga hal qiluvchi zarbalar

berish kerakligi to‘g‘risidagi to‘g‘ri, dono maslahatlariga ham quloq solmadi. Sulton o‘z

qo‘shinlarini turli shaharlarda alohida holda joylashtirish va mudofaadan iborat xato taktikani

ma’qul ko‘rdi. 1219-yilda Chingizxonning son-sanoqsiz qo‘shinlari mamlakatga bostirib kira

boshlagach, Xorazmshoh maml akat taqdirini o‘z holiga tashlab, yaqin xesh-u aqrabolari bilan

janubga tomon siljishni ma’qul ko‘rdi. Bunday holat tez orada butun mamlakatni fojiali

oqibatlarga olib keldi.

Mo‘g‘ullarning birinchi hujumiga duchor bo‘lgan hudud O‘tror bo‘ldi. Chingizxon va

uning lashkarining o‘trorliklardan alohida qas- di bor edi. Negaki, Chingiz yuborgan savdo

karvoni xuddi shu yerda saranjom qilinganligi ularning yodidan ko‘tarilmagandi. Chig‘atoy va

O‘qtoyning son-sanoqsiz kuchlari shahar qal’alariga bosqin uyushtirgan kezlarda o‘trorliklar

ularga qarshi mardonavor jang qildilar. Shahar aholisi G‘oyrxon va Qorachor bahodirlar

yetakchiligida tengsiz dushman bilan uzoq vaqt jon berib, jon olishdilar. Shahar mudofaasi 5

oydan ziyod davom etdi. Xalq qarshiligi to‘xtovsiz davom etdi. Biroq oxir-oqibatda shahar

dushman tomonidan egallandi.

Mirzo Ulug‘bekning «To‘rt ulus tarixi» kitobida ta’kidlanganidek: «... O‘trorning butun

aholisini sahroga haydab chiqdilar va qat- li om qildilar... O‘tror hisorini qo‘lga kiritib, yer bilan

barobar qildilar. Tirik qolganlardan, raiyat va hunarmandlarning ba’zilarini hibsga oldilar,

ba’zilarni esa qul qilib haydadilar».

Mo‘g‘ul bosqinchilari Movarounnahrning boshqa hududlarida ham ko‘z ko‘rib, quloq

eshitmagan yovuzliklarni sodir etdilar. Buning yaqqol ifodasini ularning gullab-yashnagan

Buxoro, Samarqand, Xo‘jand singari shaharlar va ularning aholisiga nisbatan qilgan behad

yovuzliklari misolida ham ko‘rish mumkin. Masalan, Chingiz qo‘shini 1220-yilning fevralida

musulmon Sharqining yirik islom markazlaridan sanalgan Buxoro ustiga balo-qazodek yopirilib

keladi.

Buxoro xalqi bir necha kun davomida dushmanga matonat bilan qarshilik ko‘rsatadi. Bu

esa Chingizxonni darg‘azab etadi. Natija- da, u shaharni yakson qilish, boyligini talash, xalqini

qirg‘in qilishga buyruq beradi. Buxoro qamali 12 kecha-yu kunduz davom etdi. Mo‘g‘ullar

yondirilgan, kuli ko‘kka sovurilgan shaharni egallagach, ko‘ngillariga kelgan noma’qulchiliklarni

amalga oshirdilar, shahar himoyachilari butunlay qirib tashlandi

Chingizxon qo‘shinlari 1220-yil mart oyida eng yirik va obod shaharlaridan biri

Samarqandni qo‘lga kiritish uchun barcha makkorona tadbirlarni qo‘lladilar. Atrof joylarni

oldin bosib olib, shaharni tashqi dunyodan ajratishga harakat qiladi. Boshqa bahodirlar

qo‘shinidan qo‘shimcha kuchlar chorlab, uch kunlik qattiq jangdan so‘ng Chingizxon qo‘shini

shaharga yorib kirishga va uni butunlay o‘ziga bo‘ysundirishga erishadi.

Chingizxon o‘z hukmronligining so‘nggi davrlariga kelib, 1224- yilda o‘z qo‘l ostiga

kiritgan barcha hududlarni avlodlari o‘rtasida taqsim qiladi. Chunonchi, Irtish daryosi

sohillaridan G‘arbga tomon to «mo‘g‘ullar otining tuyog‘i yetgan joygacha» bo‘lgan yerlar,

Sirdaryoning quyi oqimi va Xorazmning shimoli-g‘arbiy qismlari to‘ng‘ich o‘g‘li Jo‘jiga,

Sharqiy Turkiston, Yettisuv va Mova- rounnahr yerlari uning ikkinchi o‘g‘li Chig‘atoyga berildi.

Uchinchi o‘g‘il Q‘qtoyga esa G‘arbiy Mo‘g‘uliston va Tarbag‘atov yerlari ajratildi. Kenja o g‘il

va voris Tuliga Mo‘g‘uliston, Xitoy va Qirg‘iziston yerlari meros qilib berildi. Keyinchalik,

Chingizxonning jahon- girlik yurishlarini davom ettirib, Sharqiy Yevropaning katta qismini bosib

olib, Oltin O‘rdaga asos solgan nabirasi Botuxon hukmronligi davrida (1227-1256)

Movarounnahrning qator hududlari ham uning ta’sirida bo‘lgan.

♦ Mo‘g‘ul zodagonlarining yurtda qilgan o‘zboshimcha xatti-harakatlariga chek qo‘yildi.

♦ O‘lkada nisbiy tinchlik, yaratuvchilik jarayoni hukm surdi.

♦ 1271-yilda o‘tkazilgan pul islohoti va bir xil vazndagi sof kumush tangalarning zarb etilishi

o‘lkaning iqtisodiy- moliyaviy ahvolini, savdo-tijorat ishlarining ancha yaxshilanishiga turtki

berdi.

♦ Buxoro, Samarqand, Shosh, Termiz, Farg‘ona shaharlarining yangidan tiklanishi, ularning

savdo-sotiq va hunarmandchilik markazlari sifatidagi mavqeyi ko‘tarildi.

♦ Islom dini va uning peshvolari nufuzi tiklandi. Islom- ning Movarounnahrning rasmiy dini

sifatidagi mavqeyi ortib bordi.

♦ Mo‘g‘ullar va bir qator turkiy qavm, elatlarning Mova- rounnahrga kelib o‘troqlashuvi va

muqim yashashga mos- lashuvi jarayoni faollashdi.

XIV asrning 60-yillariga kelib butun Movarounnahr erlarida o‘zaro urushlardan so‘ng

ijtimoiy-iqtisodiy ahvol og‘irlashib ketgan edi. Mana shunday bir vaqtda, mamlakatda o‘zaro

urushlarga barham beradigan markazlashgan davlat tizimini barpo etish nihoyatda zarur edi. Buni

birinchi bo‘lib anglagan Amir Temur 1365-1370 yillar mobaynida Amir Husaynga qarshi kurash

olib bordi va 1370 yilda Movarounnahr taxtini egallashga muvaffaq bo‘ldi.

1370 yilda Balx shahrida chaqirilgan qurultoyda Amir Temur Movarounnahrning

amiri deb e’lon qilinadi. Temur o‘z tasarrufida markazlashgan davlatni yuzaga keltirish

maqsadida Kesh shahridan Samarqandga ko‘chib o‘tib, uni Movarounnahrning poytaxtiga

aylantiradi. Sohibqiron aniq mulohazalari bilan xalqni zulmdan ozod qilish va uzoq yillik

boshboshdoqlik hukmron bo‘lgan erda markazlashgan davlat tuzish mushkulligini sezganligi

sababli dastlab mamlakatni tashqi xavfdan saqlash maqsadida asosini barlos urug‘lari tashkil

etgan engilmas va jangovor qo‘shin tuzadi.

Nazorat savollari

1. Chingizxon shaxsi to‘g‘risida nimalarni bilasiz?

2. Chingizxon 1219-yilgacha qanday hududlarni istilo etgan edi? Xaritada belgilab

ko‘rsating.

3. Muhammad Xorazmshoh davlatining ichki ahvoli qanday edi?

4. Movarounnahr shaharlari qanday mudofaa qilindi?

5. Jaloliddin Manguberdning mo‘g‘ullarga qarshi kurashlardagi beqiyos jasorati haqida

so‘zlab bering.

6. Jaloliddin Manguberdi yubileyi yurtimizda qachon nishonlangan?

7. Chig‘atoy ulusi qanday vujudga keldi, u qanday tarzda bosh- qarildi?

8. Mahmud Torobiy qo‘zg‘oloni to‘g‘risida tushuncha berin

9. Torobiy qo‘zg‘oloni nima, uchun mag‘lubiyatga uchradi&

10. Mas’udbek Movarounnahrda qanday islohotlar o‘tkazdi&

11. Kebekxon o‘lkada qanday o‘zgarishlarni amalga oshirdi&

12. Nima sababdan XIV asrning 40-60-yillariga kelib Chig‘atoy ulusi iqtisodiy

tushkunlik, hududiy parchalanishga yuz tutdi?

7-mavzu

AMIR TEMUR Shahrisabz yaqinidagi Xo‘ja Ilg‘or qishlog‘ida Barlos beklaridan

Muhammad Tarag‘ay oilasida 1336 yil 8 aprelda dunyoga kelgan. Uning amakisi Hoji

Barlos Kesh shahrining hokimi edi. 1360-1361 yillarda Tug‘luq Temur hech qanday

qarshiliksiz Movarounnahr erlariga bostirib kirganida Hoji Barlos Xurosonga qochadi.

Vatanparvarlik, milliy g‘urur va iftixor hissiyoti kuchli bo‘lgan yosh Temur esa amakisi

SARBADORLAR (f. – «boshini dorga tikkanlar») – XIV asrda Xuroson va

Movarounnahrda mo‘g‘ullarga qarshi ko‘tarilgan xalq ozodlik harakati qatnashchilari.

Sarbadorlar harakati dastavval Xurosonda boshlandi. Xurosonning g‘arbiy qismida ular

mo‘g‘ullar hukmronligini tugatib, mustaqil Sarbadorlar davlatini barpo etadilar. Bu

davlatning markazi Sabzavor shahrida bo‘lib, 1337 yildan 1381 yilga qadar qariyb 45 yil

hukm suradi.

1365 yilda Samarqandda mo‘g‘ul bosqinchilariga qarshi sarbadorlar qo‘zg‘oloni

XIV asrning 60-yillariga kelib butun Movarounnahr erlarida o‘zaro urushlardan so‘ng

ijtimoiy-iqtisodiy ahvol og‘irlashib ketgan edi. Mana shunday bir vaqtda, mamlakatda o‘zaro

urushlarga barham beradigan markazlashgan davlat tizimini barpo etish nihoyatda zarur edi.

Buni birinchi bo‘lib anglagan Amir Temur 1365-1370 yillar mobaynida Amir Husaynga

qarshi kurash olib bordi va 1370 yilda Movarounnahr taxtini egallashga muvaffaq bo‘ldi.

1370 yilda Balx shahrida chaqirilgan qurultoyda Amir Temur Movarounnahrning

amiri deb e’lon qilinadi. Temur o‘z tasarrufida markazlashgan davlatni yuzaga keltirish

maqsadida Kesh shahridan Samarqandga ko‘chib o‘tib, uni Movarounnahrning poytaxtiga

aylantiradi. Sohibqiron aniq mulohazalari bilan xalqni zulmdan ozod qilish va uzoq yillik

boshboshdoqlik hukmron bo‘lgan erda markazlashgan davlat tuzish mushkulligini sezganligi

sababli dastlab mamlakatni tashqi xavfdan saqlash maqsadida asosini barlos urug‘lari tashkil

etgan engilmas va jangovor qo‘shin tuzadi.

Amir Temurning harbiy yurishlari

Temur Movarounnahr taxtini egallagan vaqtdan boshlab, o‘z davlati chegaralarini mumkin

qadar kengaytirishga kirishadi. SHu maqsadda u Amudaryo va Sirdaryo oralig‘idagi erlarni o‘z

tasarrufiga oladi. Xorazmga besh marotaba yurish qilib, 1388 yilda uni butunlay bo‘ysundiradi.

Temur o‘zining uch yillik (1386-1388), besh yillik (1392-1398) va etti yillik (1399-1405) yurishlari

davomida Ozarbayjonda jaloyirlar, Sabzavorda sarbadorlar davlatini, Hirotda Qurdlar davlatini

tugatib, Eron va Xurosonni o‘z tasarrufiga oladi. 1394-1395 yillarda Oltin O‘rda xoni To‘xtamishga

qarshi yurish qilib, uning ko‘p sonli qo‘shinini mag‘lubiyatga uchratadi va Oltin O‘rda hududini

egallaydi.

Amir Temur 1398 yilda Hindistonga qilgan yurishida Dehli shahrini, 1400 yilda Suriyaga

qilgan yurishida Halab va Bayrut shaharlarini, 1401 yilda Damashq shahrini egallaydi.

1402 yilda Usmoniylar imperiyasining sultoni Yildirim Boyazidga qarshi yurishida uni

mag‘lubiyatga uchratdi. Bu g‘alaba bilan Temur Evropaning usmoniylar asoratiga tushishini bir

necha o‘n yillar orqaga surib yubordi.

Temur 1404 yilda Kichik Osiyodan Samarqandga keladi va Xitoyga yurish uchun harbiy

taraddud ko‘radi. 1404 yilda Temur 200 minglik qo‘shin bilan Xitoy safariga otlandi. Ammo

Temurning qattiq betobligi tufayli uning qo‘shinlari 1405 yilning yanvar oyida Xitoyga yaqin

bo‘lgan chegara shahar O‘tror shahrida to‘xtaydilar va shu erda 1405 yilning 18 fevralida buyuk

sohibqiron Amir Temur vafot etadi.

«Davlat ishlarining to‘qqiz ulushini kengash, tadbir va mashvarat, qolgan bir ulushini

qilich bilan amalga oshirdim»

«Evropa na Iskandarda, na Atillada va na Moskoviya zafarini quchgan yangi fotih

Napoleonda adolatli qonunlar asosiga qurilgan bunday boshqaruvni bunyod etgan emas».

Alfons de Lamartin

« ... uning adolatiyu siyosati o‘rnatilgan kunlarda Movarounnahrning eng chekka

joylaridagina emas, balki Xo‘tan chegarasidan Dehli va Kanboyit atrofigacha, Bob ul-

Abvobdan to Misr va Rum hududigacha bo‘lgan erlardan savdogarlar u erda tursin, bolalaru,

beva xotinlar ham ipakli matolar, oltin-kumush va eng zarur tijorat mollari keltirardilar va olib

ketardilar. Hech bir kimsa ularning bir doniga ham ko‘z olaytira olmaydi va bir dirhamiga ham

ziyon etkazmaydi. Bu cheksiz ne’mat va poyonsiz marhamatlar Amir sohibqironning siyosati va

adolati natijasidandir».

Nizomiddin SHomiy «Zafarnoma».

Buyuk jahongir hayoti va faoliyatiga bag‘ishlangan asarlar anchagina bo‘lib, ular orasida

«Temur tuzuklari» shubhasiz alohida ahamiyat kasb etadi. «Temur tuzuklari» jahonning

mashhur kutubxonalaridan joy olgan qimmatli asar hisoblanadi.

«Temur tuzuklari» ikki qism, 56 ta banddan iborat tarixiy va huquqiy asar bo‘lib, unda

sohibqironning davlat tuzilishi va mamlakatlarni boshqarish xususidagi nuqtai nazari bayon

qilinadi.

«Tuzuklar»ning birinchi qismida Amir Temurning etti yoshidan to vafotiga qadar (1342-

1405 y.) kechgan hayoti va ijtimoiy-siyosiy faoliyati, uning Movarounnahrda markaziy

hokimiyatni qo‘lga kiritishi, ijtimoiy tarqoqlikka barham berishi va markazlashgan davlat

tuzishi, qo‘shni yurt va mamlakatlarni, masalan Eron va Afg‘onistonni o‘z tasarrufiga kiritishi,

Oltin O‘rda xoni To‘xtamishxon ustidan, nihoyat, buyuk jahongirning Ozarbayjon, Turkiya va

Hindistonga qilgan harbiy yurishlari ixcham tarzda bayon etilgan.

Ikkinchi qismi Sohibqironning nomidan aytilgan va uning toju taxt vorislariga atalgan o‘ziga

xos vasiyat va pandu nasihatlaridan iboratdir. Unda davlatni idora qilishda kimlarga tayanish, toju-

taxt egalarining burchi va vazifalari, vazir va qo‘shin boshliqlarining burch va vazifalari, amirlar va

boshqa mansabdorlarning toju taxt oldida ko‘rsatgan alohida xizmatlarini taqdirlash tartibi va

hokazolar xususida gap boradi.

Amir Temurning tashqi siyosati

Amir Temur davlatining mafkurasi ijtimoiy-iqtisodiy hayotni izga solib yo‘naltirishdan

tashqari chet davlatlar bilan aloqani ham keng yo‘lga qo‘ydi. O‘sha davr shart-sharoitlariga

ko‘ra tashqi siyosatda qat’iy, faol harakat qilib, o‘z saltanati dovrug‘ini jahon miqyosiga chiqara

oldi. Sohibqironning Yildirim Boyazid ustidan bo‘lgan g‘alabalaridan so‘ng Fransiya, Angliya,

Genuya va Vizantiya erkin aloqalarni, savdogarlar va mol almashishni taklif etgan. SHunday

qilib u Evropa davlatlari bilan yaqin qo‘shnichilik qilish, savdo karvon yo‘llarini rivojlantirish

niyati borligini ko‘rsatib o‘z davlati shuhratini Evropaga tarqata oldi. Uning saltanatini dovrug‘i

bu mamlakatlarga etib borishi bilan Fransiya, Angliya, Genuya, Vizantiya, Ispaniya kabi

davlatlarning qirollari sohibqiron bilan siyosiy, iqtisodiy, savdo aloqalarni o‘rnatishga

intilganlar. SHu bois ular sohibqiron huzuriga muntazam elchilar yuborib turganlar. Temurning

chet davlatlar bilan olib borgan diplomatik aloqalarida uning o‘g‘li Mironshoh ko‘p yordam

bergan.

Amir Temur davrida me’morchilik

Sohibqiron mamlakat obodonchiligiga ham juda katta e’tibor berdi. Dastlab,

Samarqandni poytaxt qilib olgach, u juda katta imtiyozlarga ega bo‘lgan shaharga aylanadi.

Sohibqiron harakati bilan Samarqandda dunyoning yirik shaharlaridan keltirilgan binokorlar,

me’morlar tomonidan masjidlar, madrasalar, maqbaralar bino etildi. Hatto g‘ariblarga oziq-ovqat

beradigan g‘aribxonalar, yo‘lovchilar qo‘nib o‘tadigan maxsus joylar ham qurilgan. SHahar

atrofi mustahkam devorlar bilan o‘ralib, Ohanin, SHayxzoda, CHorsu, Korizgoh, So‘zangaron

va Feruza kabi nomlar bilan darvozalar quriladi. Temurning qarorgohi sifatida noyob ma’muriy

bino Ko‘ksaroy va Bo‘stonsaroylar ham aynan shu erda quriladi. Temur noyob qurilishlardan

tashqari Samarqand atrofida o‘zining xeshu aqrabolariga atab turli go‘zal bog‘lar

(Bog‘idilkusho, Bog‘ichinor, Bog‘ibihisht, Bog‘ibaland, Davlatobod, Bog‘inav, Bog‘ishamol)

qurdirardi.

Temur ulkan sohibqiron sifatida o‘zining ona yurti Keshga katta diqqat-e’tibor bilan

qaradi. YOzma manbalardagi ma’lumotlariga qaraganda, Amir Temur SHahrisabzda Oqsaroy,

jome’ masjid, madrasalar barpo ettiradi. Sohibqirondagi ulug‘ sahovatning yana bir tomoni shunda

ediki, u bepoyon dashtlar bilan qamrab olingan Turkiston shahrini ham obodonchiligiga keng

e’tibor berdi. Jumladan, Xoja Ahmad YAssaviy maqbarasini qurish bilan bu erda nafaqat

obodonchilik, balki ko‘chmanchi va o‘troq aholi orasidagi munosabatni yaxshi yo‘lga qo‘yish,

urug‘lar o‘rtasida tinchlik saqlash maqsadi yotgani ma’lum.

Movarounnahr va Xurosonda hukmronlik qilgan temuriylar

Movarounnahrda Oliy hukmdor Xurosonda

Mirzo Ulug‘bek

1409-1449

Abdulatif 1449-1450

Abdullo Mirzo

1450-1451

Sulton Ahmad

1469-1494

Amir Temur 1370-1405

Xalil Sulton

1405-1409

SHoxrux Mirzo 1409-1447

Mirzo Ulug‘bek

1447-1449

Abulqosim Bobur 1449-1457

Sulton Maxmud 1457-1459

Husayin Boyqaro 1469-

1506

Baduizzamon

1506-1507

Sulton Mahmud

1494-1496

Boysunqur Mirzo 1496-1497

Sulton Ali

1497-1500

Abu Said

1451-1469

ULUG‘BEK MUHAMMAD TARAG‘AY (1394-1449) - mashhur davlat arbobi va

buyuk olim. Otasi Amir Temurning o‘g‘li SHohruh Mirzo edi. 1447 yilda SHohruh Mirzo Hirot

taxtini qo‘lga kiritgach Mirzo Ulug‘bekni 1449 yilda Movarounnahrga hukmdor qilib qo‘yadi.

Ulug‘bek tabiatan ilm kishisi bo‘lganligi sababli davlat va harbiy ishlarga kamroq e’tibor berib,

ilm-fanga berilib ketadi. 1417-1420 yillarda Samarqandda o‘z nomidagi madrasa qurdiradi. Bu

madrasa fan va madaniyat o‘chog‘iga aylanadi. 1424-1428 yillarda Samarqandning Ko‘xak

degan joyida rasadxona qurdiradi. Ulug‘bek astronomiya maktabi vujudga keladi. Bu

rasadxonada o‘z davrida mo‘‘jiza hisoblangan “Ziji jadidi Ko‘ragoniy” deb atalgan yulduzlar

jadvali yaratiladi (1438). Ulug‘bek geometriya, trigonometriya va matematika bilan ham

shug‘ullangan. U Markaziy Osiyo xalqlari tarixiga oid “Tarixi arba’ ulus” (To‘rt ulus tarixi)

asarining muallifidir. Ulug‘bek shuningdek musiqa ilmiga oid “Risola dar ilmi musiqa” va

Balujiy, SHodiyona, Axloqiy, Tabriziy, Usuli ravon, Usuli otlig‘ kuylarini ham ijod qilgan.

Ulug‘bek

akademiyasi

Mirzo Ulug‘bek «Ziji jadidi Ko‘ragoniy»

«To‘rt ulus tarixi»

Qozizoda Rumiy

«Hisobga doir risola»

«Astronomiya asoslariga sharh»

«Sinus haqida risola»

«Taftazoniyning Ilmlar kaliti asariga sharh»

G‘iyosiddin Jamshid «Osmonning narvoni»

«Vaterlar va sinus haqida risola»

«Risola dar ilmi hisob»

Ali Qushchi

«Risolai qusur»

«Risola dar handasa»

«Risola dar falakiyot»

«Risola dar ilmi hay’at»

«Risolai mantiq»

8-mavzu

«Har qaysi inson men shu millat farzandi ekanman, mening ajdodlarim kimlar bo‘lgan,

millatimning ibtidosi qayda, uning oyoqqa turishi, tiklanish, shakllanish jarayoni qanday

kechgan, degan savollarni o‘ziga berishi tabiiy. Nega jahonga Ahmad Farg‘oniy, Muhammad

Xorazmiy, Ibn Sino, Abu Rayhon Beruniy, Imom Buxoriy, Amir Temur, Ulug‘bek, Alisher

Navoiiy, Bobur kabi buyuk siymolarni bergan bu millat XVII-XIX asrlarga kelib, to shu

choqqacha erishgan yuksak darajalaridan tushib ketdi? Nega so‘nggi uch asr mobaynida

boshimiz qoloqlikdan chiqmay qoldi? Ajdodlarimizning qattiq qarshiliklariga qaramay, CHor

Rossiyasining o‘lkamizni nisbatan oson zabt etishida ana shu qoloqlikning ham o‘rni

bo‘lmaganmikkan?

Tarixiy ildizini izlagan odam albatta, bir kun mana shunday savollarga duch keladi,

to‘g‘ri xulosalar chiqaradi».

Islom Karimov. «Tarixiy xotirasiz kelajak yo‘q»

Buxoro xonligi

1510-1920

SHayboniylar sulolasi

1510-1601 yillar

Ashtarxoniylar (Joniylar) sulolasi 1601-1753 yillar

Mang‘itlar sulolasi

1753-1920 yillar

Xiva xonligi

1511-1920

SHayboniy Ko‘chmanchi o‘zbeklar sulolasi

1511-1770 yillar

Qo‘ng‘irotlar sulolasi

1770-1920 yillar

Xiva xonligidagi soliq va majburiyatlar

1. Bagar 12 kunlik mehnat majburiyati (hashar ishlari)

2. Qazu Aholini kanallarni tozalash ishiga safarbar etish

3. Abxo‘ra qazu Kanallarning taqsimlagich tarmog‘ini tozalash ishi

4. Xachi Himoya dambalari qurish va mustahkamlash majburiyati

5. Salg‘ut Er solig‘i

6. Alg‘ut Bir yo‘la to‘lanadigan soliq

7. Miltiq puli Aholidan qurol xarid qilishga pul olish

8. Arava oluv Aholi aravalarini davlat ishlariga safarbar etish

9. Uloq tutuv Aholi otlari va tuyalarini safarbar etish

10. Qo‘nalg‘a Amaldorlarga turar-joy berish majburiyati

11. So‘ysun Qo‘nalg‘a chog‘ida uy egasiga qarashli chorvani so‘yib

mehmondorchilik qilish

12. CHopar puli Soliq yig‘ish xabarini etkazganlik uchun haq to‘lash

13. Torozuyona Tarozibonga haq to‘lash

14. Mirobona Mirob foydasiga yig‘im

15. Darbozabon

puli

YUkni o‘tkazganlik uchun shahar darvozasi qoravuliga to‘lanadigan

haq

16. Otlanuv Xon ovida qatnashish uchun lashkarlikka kelish

17. Quruqbonga O‘rmonchiga yoki yaylovlar nazoratchiga to‘lanadigan haq

18. Mushrifona Hosilni tekshiruvchi va uning miqdorini belgilovchi amaldorga haq

to‘lash

19. Afanak puli Begar habarini etkazuvchiga to‘lanadigan haq

20. Chibik puli Ommaviy ishlardan ozod etilganlik uchun to‘lanadigan haq

21. Manat puli Xunarmandlardan olinadigan soliq

Turkiston xonliklarining jahon taraqqiyotidan orqada qolib ketish sabablari

Ob’ektiv sabablar

1.Buyuk geografik kashfiyotlar, dengiz-suv yo‘lining ochilishi,

Buyuk Ipak yo‘lida savdo- sotiqning to‘xtashi;

2.Janubiy qo‘shni mamlakat Eronda Safaviylar va Xojar-

lar sulolasi davrida shia mazhabining davlat dini

darajasiga aylanashi;

3.Eron shohi Nodirshohning Buxoro va Xivaga istilochilik

yurishlari;

4.1747 yilda tashkil topgan Afg‘oniston davlati

Sub’ektiv sabablar

1.So‘nggi uch asr mobaynida shonli o‘tmishga ega mamlakatni birlashtirib boshqara

oladigan har tomonlama etuk tarixiy siymo etishib chiqmadi;

2.Xonlar, amirlar, beklar manmanlik, mahalliychilik illatlariga berilib, mamlakat ahvoliga

beparvo bo‘ldilar, o‘z manfaatlarini yurt va xalq manfaati- dan ustun qo‘ydilar;

3.Hukmdorlarning atrofda yuz berayotgan voqea-hodisalarga e’tiborsizli

♦ Muhammad Shayboniyxon 1500—1510.

♦ Ko‘chkunchixon 1510—1530. ♦ Abu Saidxon 1530—1533. ♦ Ubaydullaxon 1533—1540. ♦ Abdullaxon I 1540 Shayboniylar ♦ Abdulazizxon (Buxoroda) 1540—1550. sulolasi ♦ Abdulatifxon (Samarqandda) 1540—1551. (1500-1601) ♦ Navro‘z Ahmadxon (Baroqxon) 1551—1556. ♦ Pirmihammadxon I 1557—1561. ♦ Iskandarxon 1561—1583. ♦ Abdullaxon II 1583—1598. ♦ Abdulmo‘minxon 1598— (6 oy). ♦ Pirmuhammadxon II 1598—1601.

♦ Boqi Muhammadxon 1601—1605

♦ Vali Muhammadxon 1605—1611 (taxtdan haydaladi)

♦ Imomqulixon 1611—1642

♦ Nodir Muhammadxon 1642—1645 (taxtdan haydaladi) Ashtarxoniylar sulolasi (1601-1756)

♦ Abdulazizxon 1645—1680 ♦ Subhonqulixon 1680—1702

♦ Ubaydullaxon II ♦ Abulfayzxon

1702—1711 (o‘ldiriladi) 1711—1747 (o‘1diriladi)

♦ Abdulmo‘minxon 1747—1751 (o‘ldiriladi)

(soxta xon) ♦ Ubaydullaxon III 1751—1754 (o‘ldiriladi)

(soxta xon) ♦ Sherg‘ozi 1754—1756 (o‘lqiriladi)

xiroj (yerdan olingan hosilning beshdan bir qismi);

zakot (chorvador va savdogarlar uchun molning qiriqdan bir miqdorida);

tamg‘a (hunarmandlar va do‘konlar maxsus soliq to‘lagan);

taxti joy - tagjoy (o‘z mahsulotlarini ijaraga olingan do‘konda Soliq sotuvchilar uchun);

juzya (boshqa dinga mansub savdogarlar o‘z mahsulotining beshdan bir qismini to‘lagan);

ixrojot (saroy xarajatlarini ta’minlash uchun yig‘iladigan soliq);

qo‘nalg‘a (elchilar, amaldorlar, choparlarni tekinga mehmon qilish);

tarixiy manbalarda qayd etilishicha, xonliklarda 60 dan 90 gacha turdagi soliqlar undirilgan.

♦ Muhammad Rahim 1756—1758

♦ Doniyolbiy (otaliq) 1758—1785 Mang‘itlar sulolasi

♦ Shohmurod 1785—1800 ♦ Haydar 1800—1826

♦ Nasrullo 1827—1860 (1756—1920) ♦ Muzaffar 1860—1885

♦ Abdulahad 1885—1910

♦ Olimxon 1910—1920

♦ Muhammad Amin Inoq 1770-1790 ♦ Avaz Inoq 1790-1804 ♦ Eltuzarxon 1804-1806 ♦ Muhammad Rahimxon I 1806-1825 Qo‘ng‘irotlar sulosasi 1770-1920

♦ Olloqulixon

♦ Rahimqulixon

1825-1842

1842-1845 ♦ Muhammad Alimxon 1846-1855

♦ Abdullaxon 1855-1856 ♦ Sayid Muhammadxon 1856-1864 ♦ Muhammad Rahimxon II 1864-1910 ♦ Asfandiyorxon 1910-1918 ♦ Sayid Abdullaxon 1918-1920

♦ Shohruxbiy 1710—1721

♦ Abdurahimbiy 1721—1733

♦ Abdulkarimbiy 1733—1750

♦ Abdurahmon 1750—1751

♦ Erdonabiy 1751—1752

♦ Bobobek 1752—1753

♦ Erdona (ikkinchi marta) 1753—1766

♦ Sulaymon 1766 Qo‘qonda ♦ Norbo‘tabiy 1766—1801 Minglar ♦ Olimxon 1801—1810 sulolasi ♦ Umarxon 1810—1822 (1710—1876) ♦ Muhammad Alixon 1822—1841

♦ Sheralixon 1842—1845

♦ Murodxon 1845

♦ Xudoyorxon 1845—1858

♦ Mallaxon 1858—1862

♦ Xudoyorxon (ikkinchi marta) 1863

♦ Sulton Sayyidxon 1863—1865

♦ Xudoyorxon (uchinchi marta) 1865—1875

♦ Nasriddinbek 1875—1876

9-mavzu

Turkistonning Rossiya tomonidan bosib olinishi bosqichlari

Birinchi bosqich

1847-1864

Ikkinchi bosqich

1865-1868

Uchinchi bosqich

1873-1879

To‘rtinchi bosqich

1880-1885

Turkistonni Rossiya tomonidan bosib olinishining birinchi bosqichi (1847-1864 yillar)

1847-Podsho Rossiyasi tomonidan Raim (Orol) istehkom-qal’asi qurildi

1850-Qo‘qon xonligining Qo‘shqo‘rg‘on qal’asi bosib olindi

1851-Qo‘qon xonligiga qarashli To‘ychibek qal’asi vayron etildi

1853-Perovskiy Oqmachit qal’asini bosib oldi

1854-Ili vodiysi egallandi, Almati yonida Verniy istehkomi qurildi

1854-Sibir istexkomlari liniyasi tashkil etildi

1856-Xiva xonligining Xo‘ja Niyoz qal’asi zabt etildi

1859-Imperator Aleksandr II Qo‘qon xonligini bosib olish to‘g‘risida farmon chiqardi

1860 23 sent - Qo‘qon xonligining YAngiqo‘rg‘on qal’asi zabt etildi

1860-polkovnik Simmerman Pishpakni egalladi

1861-Oqsuv, Pishtepa, CHoldevor qal’alari bosib olindi

1862-CHu orti xududlari, Marki qal’asini bosib olindi

1863 9 mart - Rossiya hukumati Rus podshosi ishtirokida «Toshkent masalasi»ni ko‘rib chiqdi.

Dyugaelga uni harbiy josuslik tomonidan o‘rganish topshirildi

1863-Oltin Amal dovonini egallandi

1863-So‘zoq ota qal’asi egallandi

1864-Pishpek va To‘qmoq bosib olindi

1864 y. 4 iyun - M.CHernyaev Avliyoota (Jambul)ni egalladi

1864 12 iyul - Veryovkin Turkistonni bosib oldi

Turkistonni Rossiya tomonidan bosib olinishining

ikkinchi bosqichi (1865-1868 yillar)

1865 y. 29 apr - Niyozbek qal’asi bosib olindi

22 may - CHernyaev Toshkentga xujum boshladi

26 iyun - Toshkentning Kamolon darvozasiga xujum boshlandi

29 iyun - Toshkent taslim bo‘ldi

12-15 sent - CHirchiqorti xududlarining egallandi

1865-Rossiya Xitoyning G‘arbiy qismi – Ili o‘lkasini egalladi

1866 12 yanv - Rus qo‘shinlari Sirdaryodan kechib o‘tib, Buxoro hududlarini bosib ola

boshlaydi

21 may - Rossiya qo‘shinlari b-n Amir qo‘shinlari o‘rtasidagi

Erjar jangi

6 iyun - Xo‘jand egallandi

10-15 okt - O‘ratepa egallandi

18 okt - Jizzax bosib olindi

1867 27 may - Polkovnik Abramov qo‘shini YAngiqo‘rg‘onni egalladi

1868 may - Fon Kaufman b-n Amir qo‘shinlari o‘rtasidagi

CHo‘ponota jangi

14 may - CHor qo‘shinlarining Samarqandga xujumi

24 may - Urgut egallandi

31 may - Kattaqo‘rg‘on bosib olindi

15-21 iyun - amir Muzaffarning Samarqandni qaytarib olish uchun

bo‘lgan Zirabuloq jangida mag‘lubiyati

1868 28 iyun - amir Muzaffar va Kaufman o‘rtasida sulh shartnomasi

imzolandi. Buxoroga 500 ming rubl tovon belgilandi

12 avg - SHaxrisabz egallandi

14 avg - Kitob egallandi

Turkistonni Rossiya tomonidan bosib olinishining uchinchi bosqichi (1873-1879 yillar)

1872-Peterburgda Xiva xonligini bosib olish bo‘yicha qaror qabul qilindi

1973 4 mart - Kaufman Xiva xoniga yordam bermaslikni ogohlantirib Xudoyorxonga maktub

yo‘llaydi

18 may - Kaufman Amudaryodan kechib o‘tdi

19 may - Qo‘ng‘irot shahrida shiddatli jang bo‘lib o‘tdi

23 may - Xazorasp qal’si egallandi

28 may - Xo‘jayli jangi

2 iyun - Mang‘it jangi

4 iyun - Qiyot jangi

11 iyun - Xiva shahri bosib olindi

1873 12 avg - Kaufman bilan Xiva xoni Muxammad Raximxon o‘rtasida

Gandimiyon sulx shartnomasi imzolandi

1873-Qo‘qon xonligida Xudoyorxonga qarshi Po‘latxon qo‘zg‘oloni

1874 5 avg - Xudoyorxon Skobelev ximoyasi ostida Qo‘qondan qochdi

6 avg - Kaufman Rossiya harbiy vaziriga maktub yo‘llab Qo‘qon xonligini

butunlay tugatish masalasini bildirdi

9 avg - Peterburgdan ruxsat olgan Kaufman Po‘latxon qo‘zg‘olonini bostirish uchun urush

e’lon qildi

1875 22 sent - Nasriddinbek Marg‘ilon shahrida Kaufman bilan xoinona shartnomani imzoladi

1876 18 yanv - Abduraxmon Aftobachi b-n Skobelev o‘rtasida jang,

qo‘zg‘olonchilar mag‘lubiyatga uchradilar

27 yanv - Uchqo‘rg‘on yaqinidagi jangda Po‘latxon qo‘shini engildi

1876 18 fev - podsho ma’muriyati Qo‘qon xonligi Rossiya imperiyasiga

qo‘shib olinganligini e’lon qildi

Turkistonni Rossiya tomonidan bosib olinishining to‘rtinchi bosqichi (1880-1885 yillar)

1879 iyul-general I.Lazerev qo‘mondonligidagi harbiy qo‘shin

Krasnovodskdan turkman vatanparvarlarining markazi

Ko‘ktepaga yuborildi

1879-Podsho qo‘shinlari Ko‘ktepani egallash uchun bo‘lgan jangda

mag‘lubiyatga uchradilar

1880 may - M.Skobelev Ko‘ktepani qamalga tutib 3 oylik jangdan so‘ng egalladi

1885-Turkmaniston erlari to‘liq egallab bo‘lindi

1885-Pomir posti tasdiqlanib, Afg‘oniston chegarasi belgilanishi

bilan O‘rta Osiyonining Rossiya imperiyasi tomonidan bosib

olinishi xujjatli ravishda yakun topdi

1885-1887-chegara masalasida Rossiya-Angliya bitimlari imzolandi

Toshkent shahridagi fabrika-zavodlar soni

Korxonalar 1872 yil 1873 yil

Zavodlar

Sovun ishlab chiqaruvchi 17 17

Ko‘n ishlab chiqaruvchi 90 91

G‘isht ishlab chiqaruvchi 35 34

Vino ishlab chiqaruvchi 5 6

Pivo ishlab chiqaruvchi 1 2

Fabrikalar

Pillakashlik 3 3

To‘quvchilik 430 420

Bo‘yoqchilik 14 14

1890-1913 yillarda Turkistonda hunarmandchilik-to‘quvchilik

ishlab chiqarishi

Ko‘rsatkichlar Farg‘ona viloyati Sirdaryo viloyati

1890 yil 1913 yil 1890 yil 1913 yil

Korxonalar soni 869 754 230 20

Ishchilar soni 934 817 246 36

Maxsulot (ming rubl) 200,6 149,4 49,8 18,8

10-mavzu

“SHO‘ROI ULAMO” – 1917 yil iyunda “SHo‘roi islomiya”dan ajralib chiqqan Turkiston

“SHO‘ROI ISLOMIYA” – Toshkentda Turkiston taraqqiyparvar ziyolilarining

ijtimoiy-siyosiy tashkiloti (jamiyati). 1917 yil 14 martda tuzilib, 1918 yil bahorigacha

faoliyat yuritgan (olib borgan). Tashkilotga, dastlab Abdulvohidqori Abduraufqori o‘g‘li,

keyinchalik Ubaydullaxo‘ja Asadullaxo‘jaev raislik qilgan. Tashkilotning tashabbusi bilan

1917 yil aprel oyida Butun Turkiston musulmonlarining 1-qurultoyi o‘tkaziladi. Qurultoyda

qabul qilingan tashkilot dasturida o‘lka musulmonlari orasida islohotlar o‘tkazish

g‘oyalarini tarqatish, mintaqadagi barcha musulmonlarni yagona g‘oya ostida birlashtirib,

Turkistonga muxtoriyat berish uchun kurash vazifasi ilgari surilgan edi. 1917 yilning aprel

oyida Turkistonning bir nechta yirik shaharlarida tashkilotning sho‘‘balari tashkil etiladi.

Tashkilot ichidagi taraqqiyparvar ziyolilar (jadidlar) bilan eskilik tarafdorlari bo‘lgan ayrim

ulamolar (qadimchilar) o‘rtasidagi kelishmovchiliklar tashkilot safida tarafkashlikni keltirib

chiqaradi. 1917 yil iyun oyida tashkilotdan bir guruh ulamolar ajralib chiqib, yangi jamiyat

– “SHo‘ro ulamo”ni tashkil etdilar.

FEVRAL INQILOBI – Rossiyada podsho hokimiyati (samoderjavie)ga barham

bergan inqilob. Fevral inqilobi birinchi jahon urushi (1914-1918)dagi harbiy mag‘lubiyatlar

va xo‘jalikdagi vayronagarchilik bilan bog‘liq ravishda mamlakatda iqtisodiy va siyosiy

tanazzulning keskin kuchayishi oqibatida 1917 yilning 23-27 fevralida ro‘y bergan edi. 23

fevralda Petrogradda stixiyali tarzda namoyishlar boshlanib, ularni tarqatish uchun

yuborilgan askarlar ham qo‘zg‘olonchilar tomoniga o‘tib keta boshladilar. 27 fevralda

qo‘zg‘olonchilar shaharning muhim joylarini, hukumat idoralarini egallaydilar. Nikolay II

taxtdan voz kechdi. Davlat Dumasining Muvaqqat komiteti hukumat tuzdi. Rossiyada

monarxiya tuzumiga barham berildi. 1 mart kuni Moskvada, mart oyi davomida butun

Rossiyada yangi hokimiyat o‘rnatildi. Fevral inqilobi Turkiston o‘lkasi musulmon aholisini

siyosiy jihatdan uyg‘otishda, demokratik o‘zgarishlarga boshchilik qilmoqchi bo‘lgan yangi

kuchlarning siyosat maydoniga chiqishida muhim ahamiyat kasb etdi.

ulamolari jamiyati. Ushbu jamiyat 1918 yil 13 maygacha faoliyat yuritgan. Jamiyat dasturi va

nizomiga ko‘ra, ichki siyosiy tuzilmada shariat qonunlariga qat’iy rioya qilish, milliy-diniy

qadriyatlarni yuksaltirishga da’vat etilgan va madrasalarni iqtisodiy qo‘llab-quvvatlash aytilgan.

Dasturda maishiy turmush va ayollar masalasida konservativ qarashlar ustunlik qilgan.

Tashkilotning qator yirik shaharlarida sho‘‘balari tashkil etilgan. Toshkent sho‘‘basiga SHerali

Lapin va eng yirik sho‘‘balardan biri Qo‘qon sho‘‘basiga Mulla Ulug‘xon To‘raev raislik

qilishgan. Tashkilot 1917 yil iyun – 1918 yil may oylarida “Al-Izoh” (muharrir Abdumalik Xoji

Abdunabiev) va “Al-Isloh” (muharriri Abdurahmon Sayyoh, 1917-1918) jurnallarini nashr

ettirgan. Ulamochilar orasida ham hokimiyat masalasida turli qarashlar mavjud bo‘lgan

SHO‘RO (ar. – maslahat, kengash) – 1917 yil oktyabr davlat

to‘ntarishidan keyin Turkistonda o‘rnatilgan Sovet hokimiyatining XX asr 20-

40-yillaridagi tarixiy va ilmiy adabiyotlarda ishlatilgan nomi. (Sovet

hokimiyati – SHo‘ro hokimiyati). Keyinchalik Afg‘oniston va boshqa SHarq

mamlakatlari xalqlari ham sovet hokimiyatiga nisbatan bu so‘zni qo‘llagan.

1990 yillar oxiridan ushbu so‘z o‘zbek tilida yana qo‘llanila boshlandi.

TURKISTON MUXTORIYATI – Turkiston mintaqasidagi dastlabki demokratik

hukumat (1917 yil 27 noyabr – 1918 yil 19 fevral). Turkiston xalqlarining 1917 yil 25

oktyabr davlat to‘ntarishidan keyin bolsheviklar tomonidan e’lon qilingan “millatlarning

o‘z taqdirini o‘zi belgilashi to‘g‘risida”gi dekretiga muvofiq tashkil qilgan mustaqil davlati.

1917 yil 26-28 noyabrda Qo‘qon shahrida Turkiston o‘lka musulmonlarining favqulodda

BOLSHEVIKLAR (rus. bolsheviki – ko‘pchilik) – Rossiya sotsial-demokratik ishchilar

partiyasi (RSDRP)da Lenin boshchilik qilgan siyosiy oqim vakillari. 1903 yil RSDRPning II

s’ezdida partiyaning rahbar organlariga o‘tkazilgan saylovlarda V.I.Lenin tarafdorlari

ko‘pchilik ovozni olishga muvaffaq bo‘ladilar. SHu vaqtdan boshlab Lenin tarafdorlari

bo‘lgan bolsheviklar, unga muxolif bo‘lgan kuchlar mensheviklar (ozchilik) deb yuritila

boshlangan. Partiyaning nomi ham 1917 yil RSDRP dan RSDRP (b) ga o‘zgartirildi.

Bolsheviklar 1917 yil 25 oktyabrda Rossiyada davlat to‘ntarishini amalga oshirib, podsho

hokimiyatini ag‘dardilar. XX asrning 20-30-yillarida o‘tkazilgan qator salbiy ijtimoiy-

siyosiy islohotlar, buzg‘unchiliklar, qatag‘on va repressiyalarni ham aynan ana shu

bolsheviklar amalga oshirgan edilar.

Turkiston Muxtoriyatining hukumat a’zolari:

Muhamadjon Tinishboev – Bosh vazir, ichki ishlar vaziri

Islom Sulton SHoahmedov – Bosh vazir o‘rinbosari

Mustafo CHo‘qaev – Tashqi ishlar vaziri

Ubaydulla Xo‘jaev – Harbiy vazir

Hidoyatbek YUrali Agaev – Er va suv boyliklari vaziri

Obidjon Mahmudov – Oziq-ovqat vaziri

Abdurahmon O‘razaev – Ichki ishlar vazirining o‘rinbosari

Solomon Abramovich Gersfeld – Moliya vaziri

FUQAROLAR URUSHI – siyosiy hokimiyat uchun kurash jarayonida mamlakat

fuqarolarining ikki qarama-qarshi muxolif tomonga bo‘linib ketishi natijasida kelib

chiqadigan urush. Qadimgi Rimda respublika tarafdorlari bilan imperiya tarafdorlari

o‘rtasidagi o‘zaro urushlar (mil. avv. 44-30 y.y. ), Angliyada parlament tarafdorlari bilan

Qirol tarafdorlari o‘rtasidagi urush (1640-1645 y.y.), Fransiyadagi respublika va

Monarxiya tarafdorlari o‘rtasidagi urush (1789-1795), AQSHda qulchilikni bekor qilish

va uni saqlab qolish tarafdorlari o‘rtasidagi SHimoliy shtatlar bilan Janubiy shtatlar

o‘rtasidagi urush (1861-1865)larni bunga misol qilib keltirishimiz mumkin. 1918-1920

yillarda Rossiyada bolsheviklar hokimiyatiga qarshi bo‘lib o‘tgan urush ham fuqarolar

urushi nomini olgan.

YAIS (YAngi iqtisodiy siyosat NEP) – 1918-1920 yillarda yuritilgan harbiy

kommunizm siyosati vositasida mamlakat iqtisodiy hayotini tiklash mumkin emasligiga

ko‘zi etgan bolshevik rahbariyatining 1921 yil mart oyidan boshlab yuritgan iqtisodiy

siyosati. U tarixda yangi iqtisodiy siyosat (NEP) nomini oldi.

YAIS (NEP) iqtisodiyotning ko‘p tarzli bo‘lishini e’tirof etdi, erkin tijorat va xususiy

mulkchilikni e’lon qildi. NEP siyosati natijasida mayda tijoratchilarning katta armiyasi

paydo bo‘ldi. Millionlab kosib-mayda hunarmandlar mamlakat iste’mol mollarining

to‘rtdan uch qismini ishlab chiqara boshladi. Natijada ishchi va dehqonlarning turmushi

yaxshilandi, dastlabki jiddiy ijtimoiy tadbirlar hayotga joriy etila boshlandi.

YAngi iqtisodiy siyosat iqtisodiyotning tabiiy rivojlanishi va bozor iqtisodiyoti

qonunlari har qanday balandparvoz shiorlar (sotsializm, kommunizm) dan ustun turishini

hayot amaliyotida ko‘rsatib bergan edi. Biroq NEP siyosatining iqtisodiy erkinlik va

tadbirkorlikka yo‘l ochib berishi aholi o‘rtasida mulkiy tengsizlikni, aholining

tabaqalanishini keltirib chiqarardi. Bu esa sotsializmning prinsipial tamoyillariga zid

bo‘lganligi sababli 20-yillar o‘rtalaridan YAISga asta-sekin barham berilib, davlat

monopol iqtisodiyoti, mulkni sotsiallashtirish siyosati joriy etila boshlandi.

TURKISTON AVTONOM SOVET SOTSIALISTIK RESPUBLIKASI (TASSR)

– 1917 yil oktyabrda Turkistonda sovet tuzumi o‘rnatilgandan keyin bolsheviklar tomonidan

tuzilgan va RSFSRga kirgan avtonom respublika (1918-1924). Maydoni 1 mln. 324 ming

994 kv. km. Aholisi 5 mln.dan ziyod kishi (1922). Ma’muriy markazi – Toshkent shahri

bo‘lgan.

XORAZM XALQ SOVET RESPUBLIKASI (XXSR) (1920-1924) – Turkiston

General gubernatorligi tugatilib, uning o‘rnida Turkiston Avtonom Sovet Respublikasi

tashkil etilgach, bolsheviklar Rossiya andozasidagi “xalq inqilobi”ni Turkistonda amalda

bo‘lib kelayotgan xonliklarga ham joriy qilishni (aniqrog‘i uni eksport qilishni) ko‘zlay

boshladi. SHu maqsadda, 1920 yil 2 fevralda Xiva xonligida ham sun’iy inqilob amalga

oshirilib, oxirgi Xiva xoni Said Abdullaxon hokimiyati ag‘darib tashlandi va 1920 yil 26

aprelda Xorazm Xalq Sovet Respublikasi (XXSR) e’lon qilindi. Maydoni 62.200 km kv,

aholisi 550 ming kishini tashkil etgan (1920) 15 kishidan iborat XXSR hukumati – Xalq

Nozirlar Kengashi tuzildi (rais P.YUsupov). XXSRda yangi Konstitutsiya qabul qilinib,

keng ijtimoiy-iqtisodiy va siyosiy islohotlar amalga oshirila boshlandi. Lekin bu islohotlar

mavjud ijtimoiy-siyosiy vaziyatdan kelib chiqib emas, balki bolsheviklar andozasi va

ko‘rsatmasi asosida ko‘r-ko‘rona amalga oshirilgani bois aksariyat hollarda teskari

natijalarni berdi. XXSR 1924-25 yillarda o‘tkazilgan ma’muriy-hududiy davlat

chegaralanishi natijasida tugatilib, yangi tuzilgan O‘zSSR tarkibiga qo‘shib yuborildi.

BUXORO XALQ SOVET RESPUBLIKASI (BXSR) – Buxoro Amirligida amir

hokimiyati ag‘darilgach, 1920 yil 2 sentyabrda Bolsheviklar andozasida tashkil etilgan

Respublika. 1921 yil sentyabr oyida BXSR Konstitutsiyasi qabul qilindi. BXSRda keng

ijtimoiy-iqtisodiy va siyosiy islohotlar amalga oshirila boshlandi. Lekin bu islohotlar

mavjud ijtimoiy-siyosiy vaziyatdan kelib chiqib emas, balki Moskva bolsheviklari

andozasi va ko‘rsatmasi asosida ko‘r-ko‘rona amalga oshirilgani bois, aksariyat hollarda

teskari natijalarni berdi. BXSR 1924-25 yillarda Turkistonda o‘tkazilgan ma’muriy-

hududiy davlat chegaralanishi munosabati bilan tugatilib, yangi tashkil etilgan

Tarqatma material

TURKISTONDA MILLIY-HUDUDIY DAVLAT CHEGARALANISHI - Turkiston xalqlarining

azaliy birligi va yaxlitligini barbod qilish maqsadida Moskva bolsheviklari tomonidan 1924-

1925 yillarda o‘tkazilgan tadbir. “Ular bo‘lib tashla va hukmronlik qil!” shioriga amal qilib

Turkiston o‘lkasidagi tarixi, dini, madaniyati va taqdiri mushtarak bo‘lgan xalqlarni bir

biridan ajratib har biriga mustaqil Respublika maqomini berib ular ustidan nazoratni

mustahkamlash uchun amalga oshirilgan siyosat edi. Mahalliy davlat arboblari (T.Risqulov,

S.Xo‘janov, S.Asfandiyorov) larning Turkiston yagona, bir butun va uning yaxlitligini buzish

maqsadga muvofiq emas deb Moskvaga bir necha bor murojaat qilishlariga qaramay

ularning tashabbuslari inobatga olinmadi. Milliy hududiy chegaralanish natijasida

Turkistonda O‘zbekiston Sovet Sotsialistik Respublikasi (O‘zSSR), Turkmaniston Sovet

Sotsialistik Respublikasi (TSSR), keyinroq esa Tojikiston, Qirg‘iziston va Qozog‘iston

Avtonom Sovet Sotsialistik Respublikalari tashkil etildi.

O‘ZBEKISTON SSR - 1924-1925 yillarda Moskva ko‘rsatmasi bilan o‘tkazilgan ma’muriy-

hududiy davlat chegaralanishi oqibatida 1925 yil 13 fevralda Buxoroda Umumo‘zbek

sovetlarining I quriltoyida O‘zbekiston Sovet Sotsialistik Respublikasi tashkil etiladi. 1927,

1937 va 1978 yillarda qabul qilingan O‘zSSR Konstitutsiyalarida O‘zbekistonnning davlat

mustaqilligi, o‘z taqdirini o‘zi belgilash huquqlari yozib qo‘yilgan bo‘lsada,

O‘zbekistonning siyosiy, iqtisodiy va ma’naviy hayoti to‘liq “Markaz” va Kompartiya

nazoratiga olindi. SHuning uchun ham O‘zSSR mavjud bo‘lgan 1925-1991 yillar

tarixshunoslikda qaramlik yillari deb yuritiladi

TOTALITARIZM (lot. totalis – butun, hammasi, to‘la) – bir shaxs, ijtimoiy sinf yoki

guruhning (masalan, harbiylar guruhi) yakkahokimligiga so‘zsiz bo‘ysunishga asoslangan,

vaqtincha va o‘tkinchi siyosiy tartib, davlatni boshqarish shakllaridan biri. Totalitar davlat

boshqaruv shakli joriy qilingan mamlakatlarda jamiyat hayotining barcha sohalari ustidan

davlat hokimiyat organlari to‘liq nazorati o‘rnatiladi. Siyosiy erkinliklar bo‘g‘ilib, ommaviy

axborot vositalariga senzura (davlat nazorati) o‘rnatiladi. Erkin fikr ta’qiqlanadi va qatag‘on

qilinadi.

Nazariy asarlarda, targ‘ibot va tashviqot vositalarida sotsializm tarixda eng

demokratik, huquqiy va xalqparvar jamiyat deyilgan bo‘lsa ham, hayot u totalitarizmning

KOMPARTIYA (KOMFIRQA) – Sobiq SHo‘rolar davlatida ijtimoiy, siyosiy, madaniy, g‘oyaviy

va mavkuraviy hayotning barcha sohalarini o‘z iskanjasiga olgan partiya. Bu partiya 1898-

1917 yillarda RSDRP, 1917-1918 yillarda RSDRP (b), 1918-1925 yillarda RKP (b), 1925-1952

yillarda VKP (b), 1952-1991 yillarda KPSS deb qisqartma nomlar bilan yuritilgan

O‘zbekiston Kompartiyasi MK ning 1-kotiblari

V.Ivanov 1925-1927

N.Gikalo 1928-1929

A.Ikromov 1929-1937

U.YUsupov 1937-1950

A.Niyozov 1950-1955

N.Muhitdinov 1955-1957

AVTORITAR SIYOSIY REJIM (lot.au(c)toritas - hokimiyat, nufuz, e’tibor, obro‘) -

ommani shaxsiy va davlat hokimiyatiga so‘zsiz itoat qildirish. Davlat boshqaruvidagi

avtoritarizm bir kishi (monarx, diktator, dohiy)ning mustabid hokimiyatiga asoslanadi.

Odatda avtoritar boshqaruv usuli demokratiya prinsiplariga zid hisoblanadi. Unda davlat

rahbarining shaxsiy nufuzi, obro‘-e’tiboriga tayanib hokimiyat yuritiladi.

BYUROKRATIYA (fr.bureau - kanselyariya, devonxona, yunon. kratos-hukmronlik) -

davlat va jamiyatni xalqdan ajralgan holda u bilan hisoblashmasdan ma’muriy

buyruqbozlik yo‘li bilan boshqarish usuli. Byurokratik boshqaruvda xalqqa berilgan va’dalar

faqat qog‘ozda qolib ketib, u hech qachon amalda bajarilmay qoladi. Ana shu qog‘ozbozlik

va to‘rachilik ma’muriy boshqaruv tuzilmalardan tortib ijtimoiy-iqtisodiy hayotning barcha

jabhalariga kirib boradi. Hukumat va yuqori tashkilotlarning buyruq-ko‘rsatmalari amalda

bajarilmagan bo‘lsa ham qog‘ozda bajarilgan qilib ko‘rsatiladi. Qog‘ozda aks ettirilgan

ko‘rsatkichlar va yutuqlar hayotga tadbiq etilmaydi.

Sobiq SHo‘rolar davlatida byurokratizm bu kapitalistik jamiyatga xos xususiyat,

sotsialistik tuzumda byurokratizmga yo‘l qo‘yilmaydi deb balandparvoz shiorlar ilgari

surilgan bo‘lsada buyurokratiyaning asl ko‘rinishlari aynan sho‘rolar jamiyatida gullab

yashnadi.

JAMOALASHTIRISH (KOLLEKTIVLASHTIRISH) – qishloq xo‘jaligida mulkdorlar

tabaqasini tugatish maqsadida sovet hukumatining 1929-1933 yillarda o‘tkazgan siyosati.

Unga ko‘ra xususiy tadbirkor va o‘ziga to‘q dehqon xo‘jaliklariga qarashli erlar davlat

foydasiga tortib olinib, ularning o‘rnida davlat xo‘jaliklari (sovxoz) va jamoa xo‘jaliklari

(kolxozlar) tashkil etildi. Eri tortib olingan zamindorlar, boy dehqon xo‘jaliklari, o‘ziga to‘q

xonadon sohiblari kolxozlashtirishga qarshi chiqishi mumkin deb, ichki ishlar xodimlari

tomonidan xalq dushmani deb e’lon qilindilar. “Quloq” qilinganlar Ukraina, Sibir va

Qozog‘istonning odam yashamaydigan cho‘llariga, o‘rmonlarga surgun qilindi.

“Mehnatkashlar uchun” amalga oshirilgan jamoalashtirishning mamlakat xo‘jaligi uchun

yutug‘idan ko‘ra zarari ko‘proq bo‘lib chiqdi. CHunki bu tadbir o‘zbek xalqining er

mulkchiligi bilan bog‘liq bir necha ming yillik tarixiy ana’anasiga tamomila zid amaliyot edi.

SHuning uchun ham jamoalashtirishga qarshi noroziliklar aksariyat hollarda siyosiy tus

ham olgan edi.

OGPU (Birlashgan davlat siyosiy boshqarmasi) - SSSR Xalq Komissarlar Kengashi

huzurida 1923-1934 yillarda faoliyat ko‘rsatgan davlat havfsizligini qo‘riqlash idorasi.

Keyin NKVD tarkibiga kiritilib, Davlat havfsizligi Bosh boshqarmasi deb o‘zgartirilgan.

O‘zSSR Xalq Komissarlari Sovetining raislari:

F.Xo‘jaev 1925-1937

ИККИНЧИ ЖАҲОН УРУШИ (1939 йил сентябрь 1945 йил сантябрь) - немис

фашистлари томонидан биринчи жаҳон урушидаги мағлубият ўчини олиш мақсадида

дунёни қайтадан бўлиб олиш мақсадида бошланган уруш. Иккинчи жаҳон уруши

инсоният тарихидаги энг қирғинбарот уруш бўлиб, у олти йил (2194 кун) давом этди.

Унда 61 та давлат иштирок этди. Ҳарбий ҳаракатлар Европа, Осиё ва Африканинг 40

та мамлакати ҳудудида бўлиб ўтди. Урушга жами 110 млн. одам сафарбар этилиб,

уруш йилларида 50 млн. одам вафот этди.

QULOQLAR - qishloqlarda o‘z haq-huquqlari uchun kurashgan dehqonlar va er egalari

sho‘rolar tomonidan mushtumzo‘rlar- quloqlar (ruscha “kulak”) deb atalganlar.

QULOQ XO‘JALIKLARI - inqilobga qadar qishloq xo‘jaligida yollanma mehnatdan

foydalanib xo‘jalik yurituvchi yirik dehqon xo‘jaliklari. Bunday yirik xo‘jaliklar 1861 yil

Rossiyada krepostnoy huquqning bekor qilinishi tufayli ayniqsa tez rivojlana boshlagan edi.

Ular qishloqda o‘z xo‘jaliklarini bozor iqtisodiyoti talablaridan kelib chiqqan holda

yurituvchi ishbilarmon-sohibkorlar bo‘lishgan. Bunday xo‘jaliklarda yollanib ishlovchi

dehqonlar aksariyat hollarida o‘z mehnati samarasidan manfaatdor bo‘lganlar.

Inqilobdan keyin bunday xo‘jaliklar chor (podsho) hukumatining qishloqlardagi tayanchi va

mehnatkash dehqonlarni ezuvchi sinf sifatida ta’qib ostiga olinib, qatag‘on qilinganlar.

1929 yildan boshlangan jamoalashtirish siyosati natijasida 30-yillarning boshiga kelib quloq

xo‘jaliklari butunlay tugatildi.

A.Karimov 1937

S.Segizboev 1937-1938

A.Abdurahmonov 1938-1946

O‘zSSR Ministrlar Sovetining raislari:

A.Abdurahmonov 1946-1950

A.Mavlonov 1950-1951

N.Muhipgdinov 1951-1953; 1954-1955

U.YUsupov 1953-1954

S.Kamolov 1955-1957

M.Mirzaahmedov 1957-1959

O.Alimov 1959-1961

R.Qurbonov 1961-1971

N.Xudoyberdiev 1971-1984

G‘.Qodirov 1984-1989

M.Mirqosimov 1989-1990

O‘zSSR Prezidenti huzuridagi Vazirlar Mahkamasining raisi:

I.Karimov 1990 y. 1 noyab.dan

O‘zSSR Markaziy Ijroiya Qo‘mitasi raisi:

Y.Oxunboboev 1925-1937

O‘zSSR Oliy Soveti Prezidiumi raislari:

Y.Oxunboboev 1937-1943

A.Mo‘minov 1943-1947

A.Niyozov 1947-1950

SH.Rashidov 1950-1959

YO.Nasriddinova 1959-1970

N.Matchonov 1970-1978

I.Usmonxo‘jaev 1978-1983

O.Salimov 1983-1986

R.Nishonov 1986-1988

P.Habibullaev 1988-1989

M.Ibrohimov 1989-1991

O‘zbekiston Respublikasining ma’muriy-hududiy tuzilishi

Viloyatlar Tashkil

etilgan sanasi

Xududi Axolisi

(ming kishi)

Tumanlar

soni

Ma’muriy

markazi

Buxoro 1938 y. 15

yanvar

40,3 1385,3 11 Buxoro

Samarqand 1938 y. 15

yanvar

16,8 2595,4 16 Samarqand

Toshkent 1938 y. 15

yanvar

15,6 4455,1 15 Toshkent

Farg‘ona 1938 y. 15

yanvar

6,8 2597,7 15 Farg‘ona

Xorazm 1938 y. 15

yanvar

6,1 1278,9 10 Urganch

Andijon 1941 y. 6 mart 4,2 2121 15 Andijon

Namangan 1941 y. 6 mart 7,44 1863,9 11 Namangan

Surxondaryo 1941 y. 6 mart 20,1 1670,4 14 Termiz

Qashqadaryo 1943 y. 20

yanvar

28,6 2079,1 14 Karshi

Sirdaryo 1963 y. 16

fevral

5 652,1 9 Guliston

Jizzax 1973 y. 29

dekabr

20,5 928,3 11 Jizzax

Navoiy 1982 y. 20

aprel

111 771,1 8 Navoiy

Qoraqal-ton 1925 y. 16

fevral

166,6 1462,3 15 Nukus

O‘zbekiston 1925 y. 13

fevral

447,4 27 mln Toshkent

O‘zbekistonda tashkil etilgan yangi shaharlar

Angren – 1946

Andijon – IX asr

Asaka – 1938

Baxt – 1947

Bekobod – 1945

Beruniy – 1962

Beshariq – 1983

Beshkent – 1977

Boysun – 1975

Bulung‘ur – 1973

Bo‘ka – 1967

Olmaliq – 1951

Olot – 1960

Oqqo‘rg‘on – 1973

Oqtosh – 1967

Ohangaron – 1966

Ohunboboev – 1975

Parkent – 1926

Paxtaobod – 1975

Paxtakor – 1977

Piskent – 1981

Pitnak – 1974

SHahrisabz – 1929

SHahrixon – 1970

SHerobod – 1973

SHirin – 1972

SHorg‘un – 1973

SHumanoy – 1975

SHo‘rchi – 1976

YAypan – 1974

YAkkabog‘ – 1954

YAngiyo‘l – 1934

YAngi Nishon – 1975

Bo‘ston – 1979

Vobkent – 1981

Gagarin – 1974

Gazli – 1958

Guliston – 1961

Dashtobod – 1974

Denov – 1958

Do‘stlik – 1971

Jarqo‘ton – 1973

Jizzax – V-X asrlar

Jomboy – 1977

Juma – 1973

Zarafshon – 1972

Ishtihon – 1943

Kalas – 1976

Kattaqo‘rg‘on – 1865

Kitob – 1934

Kogon – 1929

Koson – 1971

Kosonsoy – 1973

Mang‘it – 1973

Marg‘ilon – X asr

Marjonbuloq – 1976

Marhamat – 1974

Muborak – 1974

Poyariq – 1926

Poytut – 1980

Pop – 1972

Rishton – 1926

Romiton – 1926

Soldatskiy – 1967

Sirdaryo – 1971

Talimarjon – 1975

Taxiatosh – 1953

Termiz – VII asr

To‘ytepa – 1973

To‘raqo‘rg‘on – 1974

To‘rtkul – 1873

Urganch – 1929

Urgut – 1973

Uchquduq – 1978

Uchqo‘rg‘on – 1969

Farg‘ona – 1877

Xalqabod – 1966

Xaqqulobod – 1974

Xonobod – 1972

Xo‘jayli – 1926

Xo‘jaobod – 1981

CHelak – 1973

CHimboy – 1926

YAngiobod – 1957

Qamashi – 1974

Qarmana – 1966

Qarshi – 1926

Qiziltepa – 1972

Qoravulbozor – 1958

Qorako‘l – 1951

Qorasuv – 1990

Quva – 1974

Quvasoy – 1951

Qumqo‘rg‘on – 1971

Qo‘ng‘irot – 1962

Qo‘qon – X asr

Qo‘rg‘ontepa – 1976

G‘azalkent – 1964

G‘allaorol – 1973

G‘alaosiyo – 1982

G‘ijduvon – 1972

G‘uzor – 1977

Hamza – 1974

Mo‘ynoq – 1963

Navoiy – 1958

Namangan – 1610

Nukus – 1932

Nurobod – 1975

Nurota – 1976

CHinoz – 1972

CHiroqchi – 1980

CHirchiq – 1935

CHortoq – 1976

CHust – 1969

REPRESSIYA (lot.repressio - ezish) – davlat organlari tomonidan qo‘llaniladigan

qiynoqqa solish tartibi, jazolash, quvg‘in, qatag‘on, zulm.

KONSENTRATSION LAGERLAR – fuqarolardan iborat aholini yoki harbiy asirlarni

sudsiz-so‘roqsiz ommaviy ravishda qamash joylaridir. Oddiy qamoq joylaridan farqli

o‘laroq, konsentratsion lagerlar urush davrida, mustabid terror yoki kolonial tizim hollarida

tuziladi. Konsentratsion lagerlarga qamash jinoiy jazo mazmuniga ega emas va aybdorni

qayta tarbiyalash maqsadini ko‘zlamaydi. Dastlabki konsenratsion lagerlar 1895 yilda

ispanlar tomonidan Kubada mustamlakachilarga qarshi qo‘zg‘olon boshlangan paytda

vujudga keltirilgan edi. Rossiyada konsentratsion lagerlar 1918 yil sentyabrida RSFSR

XKSning “qizil terror to‘g‘risida”gi qarori bilan vujudga keltirilgan edi. Keyinchalik ular

maxsus lagerlar, 30, 40, 50-yillardagi qatag‘on davrida esa GULAG deb nom olib juda keng

tarqaldi. Konsentratsion lagerlarda saqlashning asosiy maqsadi siyosiy g‘animlarni

ommaviy ravishda yo‘q qilish hisoblangan.

Tarqatma material

11-мavzu.

Vatan ozodligi uchun kurashgan buyuk ajdodlarimiz

SHOVINIZM (fransuzcha “chauvinisme” - ashaddiy millatchilik) - XIX asr boshlarida

Fransiyada paydo bo‘lgan “shovinizm” atamasi (Napoleon Bonapart bosqinchilik

urushlarining yorqin tarafdori bo‘lgan askar N.SHovinning nomidan kelib chiqqan),

endilikda milliy ekstremizmning namoyon bo‘lishi ma’nosida ham ishlatilmoqda.

Ayniqsa buyuk davlatchilik shovinizmi havflidir. CHunki, u muayyan siyosiy

kuchlarning, ko‘p millatli davlatlardagi etakchi millatlarning boshqa millatlarga nisbatan

afzalligi, ustunligi g‘oyasi asosida mafkuraviy, siyosiy, va iqtisodiy hukmronligini bildiradi.

SIYOSIY QATAG‘ONLAR - davlat boshqaruvida reaksion tozalash ishlarini amalga

oshirish. Bu kabi repressiyalar jarayonida fuqarolarning huquq va erkinliklari paymol etilib,

g‘ayriqonuniy ravishda ozodlikdan, hayotdan mahrum etishlarga yo‘l qo‘yiladi. Sobiq

Ittifoqda 1937-38, 1947 va 1950 yillardagi qatag‘onlar ham aynan shu reaksion yo‘nalish

bo‘yicha olib borilgan.

- To‘maris, SHiroq, Spitamen

- Muqanna, Jaloliddin Manguberdi, Mahmud Torobiy

- Amir Temur, Zahiriddin Muhammad Bobur

- Po‘latxon, Muhammad Ali Eshon (Dukchi Eshon)

-Jadidchilik namoyondalari: Behbudiy, Munavvar Qori, Abdulla Avloniy,

Abdurauf

Fitrat, CHo‘lpon, Usmon Nosir

-Istiqlolchilik harakati rahnamolari: Madaminbek, SHermuhammadbek,

Junayidxon, Ibrohimbek

-SHo‘ro davri qatag‘on qurbonlari

-Fayzulla Xo‘jaev, Usmon YUsupov, SHarof Rashidov

O‘zbekistonning Davlat mustaqilligi tomon ilk qadamlari

1989 yil

28 may - «Birlik» xalq harakati tashkil etildi (rahbari A.Po‘latov)

23 iyun - I.A.Karimov O‘zbekistonning birinchi kotib etib saylandi

21 oktyabr - O‘zbekiston Oliy Sovetida «Davlat tili to‘g‘risida»gi qonun qabul

qilindi.

- O‘zbek tiliga davlat tili maqomi berildi

25 noyabr - O‘zbekiston rahbariyati Milliy siyosiy masalalarni holislik bilan

tahlil etishni Ittifoq raxbariyatidan talab qildi

1990 yil

18 fevral - O‘zbekiston Oliy Kengashiga saylovlar bo‘lib o‘tdi.

Oliy Kengash 1990-1994 yillarda faoliyat ko‘rsatdi.

24 mart - O‘zbekistonda PREZIDENTLIK lavozimi ta’sis etildi

I.Karimov O‘zbekistonning birinchi prezidenti qilib saylandi

30 aprel - «Erk» demokratik partiyasi tashkil topdi

20 iyun - «Mustaqillik Deklaratsiyasi» qabul qilindi

- I.A.Karimov raisligida 64 kishidan iborat Konstitutsiyaning yangi

loyihasini yaratish bo‘yicha maxsus komissiyasi tuzildi

17 oktyabr - «O‘zbekiston xalq xo‘jaligini sog‘lomlashtirish va bozor

iqtisodiyotiga

o‘tishning asosiy prinsiplari» umumxalq muxokamasiga qo‘yildi

15 noyabr - «O‘zbekiston Prezidenti huzuridagi Vazirlar Mahkamasining

tarkibini tasdiqlash to‘g‘risida» Prezident farmoni e’lon qilindi

1991 yil

15 fevral - Oliy Kengashning «Davlat ramzlari to‘g‘risida» maxsus qarori qabul

qilindi.

1 mart - Respublika Xotin-qizlar qo‘mitasi tuzildi.

22 iyul - «O‘zbekiston hududida joylashgan Ittifoqqa bo‘ysunuvchi

korxonalarni O‘zbekiston tasarrufiga o‘tkazish to‘g‘risida» Oliy

Kengash qarori qabul qilindi.

19-21 avgust - Moskvada G.YAnaev rahbarligida davlat to‘ntarishiga urinish.

SHo‘rolar mamlakatida Favqulodda holatning e’lon qilinishi

19 avgust - I.A.Karimov Hindistonga davlat tashrifidan qaytdi

21 avgust - O‘zbekiston Prezidentining farmoni bilan «Favqulodda holat

Davlat

Komiteti» ning faoliyati O‘zbekiston qonunlariga zid va

noqonuniy

deb e’lon qilindi

25 avgust - Ichki ishlar vazirligi va Davlat xavfsizlik qo‘mitasi O‘zbekiston

tasarrufiga o‘tkazildi.

O‘zbekiston Respublikasi davlat mustaqilligining huquqiy asoslari

«O‘zbekiston Respublikasining Davlat mustaqilligi asoslari

to‘g‘risida»gi QONUN

1991 yil 31 avgustda qabul qilingan.

17 moddadan iborat

O‘zbekiston Respublikasining davlat mustaqilligi to‘g‘risida

OLIY KENGASH BAYONOTI

1991 yil 31 avgustda qabul qilingan.

O‘zbekiston Respublikasining Davlat mustaqilligini e’lon qilish to‘g‘risida

OLIY KENGASH QARORI

DAVLAT BAYROG‘I – davlatning asosiy ramzlaridan biri bo‘lib, uni

boshqa davlatlardan farqlovchi belgisidir. Davlat bayrog‘i davlat mustaqilligining

ramzi sifatida davlat rahbari joyida, oliy qonun chiqaruvchi organ, hukumat, davlat

tashkilotlari, elchixonalar, konsulliklar binolarida, xalqaro qatnovdagi havo va

dengiz kemalarida va boshqa qonunlarda belgilab qo‘yilgan vaziyatlarda

ko‘tariladi.

Davlat bayrog‘i har bir mustaqil xalqning dini, qadriyati, an’anasi va milliy

ruhiyatidan kelib chiqib yaratiladi. SHuning uchun ham davlat bayrog‘ini haqorat

qilgan va unga nisbatan hurmatsizlik qilgan shaxs jinoyat qonunchiligiga binoan

jazoga tortilishi belgilab qo‘yilgan.

DAVLAT GERBI – davlatning rasmiy emblemasi bo‘lgan farqlovchi belgisi.

Bayroq, pul belgilari, muhrlar va ba’zi bir rasmiy hujjatlarda aks ettiriladi. Davlat

gerbining mazmuni konstitutsiya yoki maxsus qonun bilan belgilanadi.

SUVERENITET (fr. souverainite – oliy hokimiyat) – hokimiyatning

ustunligi va mustaqilligi. Suverenitetning ikki xil ko‘rinishi farqlanadi. Davlat

suvereniteti va xalq suvereniteti.

Davlat suvereniteti hozirgi davlatshunoslik fanida davlatning ichki va

tashqi siyosatidagi to‘la mustaqilligi sifatida talqin etiladi. Xalq suvereniteti

xalqning davlatni boshqarishdagi to‘la hukmronligi, xalq hokimiyati, xalq

boshqaruvini anglatadi.

O‘zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasiga binoan, Davlat gerbi Oliy

Kengashning 1992 yil 2 iyul kuni bo‘lgan X sessiyasida “O‘zbekiston

Respublikasining Davlat gerbi to‘g‘risida”gi qonunni qabul qilish bilan

tasdiqlangan.

O‘zbekiston Respublikasining Davlat gerbi dumaloq ko‘rinishiga ega bo‘lib,

uning o‘ng tomoni bug‘doy boshoqlari, so‘l tomoni ochilgan paxta chanoqlari aks

ettirilgan davlat bayrog‘i bilan o‘ralgan chambardan iborat. Gerbning markaziy

qismida Humo qushi, uning orqasida tog‘lar, daryolar va serquyosh o‘lkamizning

manzarasi aks etgan. Gerbning yuqori qismida yarim oyli ozodlik ramzi – sakkiz

burchakli yulduz tasvirlangan. Gerbning pastki qismida davlat bayrog‘ini

ifodalovchi uch rangdagi chambar tasmaga “O‘zbekiston” deb yozib qo‘yilgan.

DAVLAT GIMNI (yun. hymnos – madhiya, maqtov ashullasi, tantanali

qo‘shiq) – Vatanni, davlatni, tarixiy voqealarni, ularning qahramonlarini

ulug‘lovchi she’riy-musiqiy asar, davlatning ramzlaridan biri. O‘zbekiston

Respublikasi Konstitutsiyasining 5-moddasiga binoan, O‘zbekiston

Respublikasining Davlat madhiyasi uning tasvirlanishi va rasmiy qo‘llanilish

tartibi qonun bilan belgilanadi. “O‘zbekiston Respublikasining davlat madhiyasi

to‘g‘risida” gi qonuni 1992 yil 10 dekabrda qabul qilingan.

ISLOM ABDUG‘ANIEVICH KARIMOV

O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASINING MA’MURIY-HUDUDIY TUZILISHI –

O‘zbekiston Respublikasi hududi 447,8 ming km. kv. ni tashkil etadi. Mazkur

hududda 12 viloyat, 174 tuman, jumladan, 19 shahar tumanlari, 124 shahar, 97 ta

shaharcha, 1214 qishloq, 101 ovul mavjud. Viloyatlarga bo‘ysunuvchi shaharlar

soni 50 ta, 65 shahar tumanlarga bo‘ysunadi. Qoraqalpog‘iston respublikasiga

bo‘ysunuvchi shaharlar soni 8 ta.

Davlat va siyosat arbobi. O‘zbekitson Respublikasining birinchi prezidenti.

1938 yil 30 yanvarda Samarqandda tug‘ilgan. O‘rta Osiyo politexnika instituti va

Toshkent xalq xo‘jaligi institutini tugatgan.

1960 yildan «Tashselmash» zavodidi avval master yordamchisi, so‘ng master,

texnolog

1961 yildan CHkalov nomidagi Toshkent aviatsiya ishlab chiqarish

birlashmasida avval muhandis, so‘ngra etakchi muhandis-konstruktor bo‘lib

ishladi.

1966-1983 yillarda O‘zbekiston Davlat Plan komitetida fan va yangi texnikani

joriy etish bo‘limining bosh mutaxassisi, so‘ngra Respublika Davlat Plan komiteti

Raisining birinchi o‘rinbosari lavozimida ishladi

1983 yildan O‘zbekiston Moliya vaziri.

1986 yildan O‘zbekiston Ministrlar Soveti Raisining o‘rinbosari – Respublika

Davlat Plan komitetining Raisi.

1986 yil dekabrdan 1989 yil iyun oyigacha Qashqadaryo viloyati partiya

komitetining birinchi kotibi.

1989 yil iyun oyidan O‘zbekiston Kompartiyasi Markaziy komitetining

birinchi kotibi.

1990 yil 24 martda O‘zbekiston Respublikasi Oliy Kengashi sessiyasida

O‘zekiston Prezidenti etib saylandi.

1991 yil 29 dekabrda birinchi bor muqobillik asosida tashkil etilgan

umumxalq saylovida xalq tomonidan O‘zbekiston Respublikasining Prezidenti etib

saylangan.

1995 yil 26 martda umumxalq Referendumida I.A.Karimovning Prezidentlik

vakolati 1997 yildan 2000 yilgacha uzaytirildi.

2000 yil 9 yanvardagi Prezident saylovlarida navbatdagi 5 yil muddatga

O‘zbekiston Respublikasi Prezidentligiga saylangan

2002 yil 27 yanvarda O‘zbekistonda Prezidentlik lavozimi vakolat muddatini

5 yildan 7 yilga cho‘zish masalasida Referendum o‘tkazildi. 93 % saylovchi bu

tashabbusni yoqlab ovoz berdi.

2007 yil 23 dekabrda bo‘lib o‘tgan Prezidentlik saylovlarida I.A.Karimov etti

yil muddatga O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti etib saylandi

I.A.Karimov Respubilka ichki va tashqi siyosatida tinchlik va barqarorlikni

ta’minlashda jonbozlik ko‘rsatgani uchun “O‘zbekiston Qahramoni” fahriy unvoni

(1994), “Mustaqillik” (1996), “Amir Temur” (1998) ordeni bilan taqdirlangan.

I.A.Karimov shuningdek, xalqaro munosabatlarni rivojlantirishdagi salmoqli

hissasi uchun qator xorijiy davlatlarning va nufuzli xalqaro tashkilotlarning 30 ga

yaqin orden va medallari bilan mukofotlangan. I.A.Karimov O‘zbekiston Fanlar

Akademiyasining Akademigi (1994), nufuzli xalqaro akademiyalarning fahriy

a’zosi.

REFERENDUM (lot. referendum – e’lon qilinishi lozim

bo‘lgan xabar) – jamiyatni demokratik boshqarish jarayonida

qo‘llaniladigan tadbirlardan biri, ba’zi muhim masalalarni

umumxalq ovoziga, umumxalq so‘roviga, xalq muhokamasiga

qo‘yib hal etish. Referendumning o‘ziga xos jihati referendum

asosida qabul qilingan qaror faqat referendum o‘tkazish yo‘li

bilan bekor qilinishi mumkin.

O‘zbekiston Respublikasida referendum o‘tkazishning

huquqiy asoslari yaratilgan bo‘lib, u 1991 yil 18 noyabrda qabul

qilingan “O‘zbekiston Respublikasining Referendumi

to‘g‘risida”gi qonuni bilan mustahkamlangan.

O‘zbekiston Respublikasida referendum ilk bor 1991 yil 29

dekabrda “Davlat mustaqilligini ma’qullaysizmi?”, ikkinchi

marotaba esa 1995 yil 26 martda “O‘zbekiston Respublikasi

Prezidentining vakolatini 1997 yildan to 2000 yilga qadar

uzaytirishga rozimisiz?” va 2002 yil 27 yanvarda “Siz kelgusi

chaqiriq O‘zbekiston Respublikasi Parlamenti ikki palatali qilib

belgilanishiga rozimisiz?”, hamda “Siz O‘zbekiston Respublikasi

Prezidenti vakolat muddati 5 yildan 7 yil qilib o‘zgartirilishiga

rozimisiz?” kabi mavzularda umumxalq referendumlari

o‘tkazilgan.

Tarqatma material

12-мavzu.

Bozor iqtisodiyotini tartibga soluvchi mexanizmlar

Talab

Narx

Taklif

Raqobat

Shaxsiy xo‘jaliklar

Tadbirkorlar

Davlat

Bozor iqtisodiyoti subektlari

O‘ZBEKISTON SAMARALI IJTIMOIY-IQTISODIY SIYOSATINING

JAHONDAGI E’TIROFI

Mas’ud ASAD, “Gulf University” oliy o‘quv yurti San’at va fan

fakultetining ommaviy komunikatsiya departamenti rahbari, siyosatshunoslik

fanlari doktori (Quvayt):

- O‘zbekiston Prezidenti Islom Karimov tomonidan tanlangan, birinchi galda,

bozor munosabatlariga bosqichma-bosqich o‘tish, kuchli ijtimoiy yo‘naltirilgan

bozor iqtisodiyotini amalga oshirish uchun dastlabki shart-sharoitlarni

shakllantirish, barcha sohalarni isloh qilish va rivojlantirish yo‘li o‘zining

hayotiyligini namoyon etgani hech kimda shubha uyg‘otmaydi. Mamlakat

rahbarining boshqalar yurgan yo‘ldan bormay, o‘z yo‘lini tanlashi muhim

ahamiyat kasb etadi. U “shok terapiyasi” va iqtisodiyotning hamda o‘z

Eskirgan asbob-uskunalarni

foydalanishdan chiqarish

Ishlab chiqarilayotgan mahsulot

assortimentini kengaytirish

Mahalliy resurslar bazasida

innovatsion texnologiyalarni

ishlab chiqarishga joriy etish

Chiqitsiz va ekologik sof

texnologiyalarni joriy etish

Ishlab chiqarishni zamonaviy

texnika va texnologiyalar

bilan jihozlash

Ishlab chiqarish

xarajatlarini pasaytirish va

resurslarni tejash

Ishlab

chiqarishni

moderniza-siyalash

Sifatni boshqarish va

sertifikatlash tizimini joriy

etish

fuqarolarining xonavayron bo‘lishi yo‘lini tanlamadi, ularni taqdir hukmiga tashlab

qo‘ymadi. Biz bunday vaziyatlarda ba’zi davlatlar qanday ahvolga tushib

qolganliklarini yaxshi bilamiz. Hozirga kelib ularda na taraqqiyot va na barqarorlik

sezilmoqda.

E’tiborga loyiq jihatlardan yana biri mamlakatda belgilangan barcha rejalarni

muvaffaqiyat bilan hayotga tatbiq etish uchun mustahkam qonunchilik bazasining

yaratilgani va iqtisodiy taraqqiyot jarayonining davlat tomonidan tartibga

solinishidir.

Dunyoda sodir bo‘layotgan hozirgi ahvol, shu jumladan, kechayotgan global

moliyaviy-iqtisodiy inqiroz O‘zbekiston rahbarining bu borada olib borayotgan

ichki siyosati to‘g‘ri ekanligini ko‘rsatadi.

(Xalq so‘zi, 2009 yil 16 aprel, №77)

Emilio BONIFATSI, Grosseto (Toskana ma’muriy bo‘linmasiga

qarashli) shahri hokimi (Italiya):

- O‘zbekiston Prezidentining asarida mamlakatdagi iqtisodiy vaziyat, global

iqtisodiy inqiroz dunyoning biron bir davlatini chetlab o‘tmayotgan davrda

mamlakatni yanada ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirish yo‘lini topish borasida

hukumat oldida turgan ko‘plab vazifalar aniq va ravshan bayon etiladi.

Prezident Islom Karimov O‘zbekistonda qisqa muddatlarda amalga oshirilishi

mo‘ljallangan inqiroz oqibatlariga ta’sir ko‘rsatuvchi amaliy tashabbuslarni taklif

etmoqda. O‘zbekiston Prezidentining xulosa va takliflari boshqa mintaqalarda

joylashgan mamlakatlarda ham muvaffaqiyat qozonishi mumkin.

Prezident Islom Karimovning asarini mutolaa qilar ekansiz, jahon moliyaviy

inqirozi bilan bog‘liq muammolar, xususan, global inqirozning O‘zbekiston

iqtisodiyotiga jiddiy ta’sirini kamaytirish mumkin bo‘lgan yo‘llarni izlash

masalalari naqadar teran hal qilinganidan hayratga tushasiz. Dunyodagi aksariyat

hukumatlarning kun tartibiga endigina kiritilgan, iqtisodiyotni davlat tomonidan

tartibga solish haqidagi mavzu Prezident kitobida keng muhokama qilinadi va

muhim ahamiyat kasb etadi.

Tadbirkorlik faoliyati uchun ko‘mak berish, kreditlarni qo‘llab-quvvatlash va

davlat tomonidan olib borilgan samarali siyosat O‘zbekiston sharoitida moliyaviy-

iqtisodiy inqirozning ta’sirini kamaytirish borasida tanlangan yo‘lning to‘g‘ri

ekanligini ko‘rsatadi.


B. ASHAVSKIY, Rossiya Tashqi ishlar vazirligi Diplomatiya

akademiyasining xalqaro dolzarb muammolar instituti katta ilmiy xodimi,

professor:

- Islom Karimovning kitobi, birinchidan, iqtisodiy va moliyaviy inqiroz

sharoitida jahon xo‘jaligiga asosli baho berilgan jiddiy tahliliy asardir.

Ikkinchidan, eng muhimi, jahonda “O‘zbek modeli” deb tan olingan

taraqqiyot modeli yana bir bor o‘zining yashovchanligi va samaradorligini

tasdiqladi. Menimcha, O‘zbekiston o‘z vaqtida ma’muriy-buyruqbozlik tizimidan

bozor iqtisodiyotiga o‘tishning evolyusion yo‘lini tanlaganiga e’tiroz bildirish

qiyin. Tan olish kerak, bu yo‘l afzalligi bilan O‘zbekistonni boshqa davlatlardan

ajratib turadi.


A. LOKE, Italiyaning Osiyo va O‘rta Er dengizi instituti bosh kotibi,

“Italiya - O‘zbekiston” do‘stlik va hamkorlik uyushmasi kotibi:

- O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Islom Karimov yorqin va intiluvchan

siyosatchi hisoblanadi. Ushbu kitob esa uning siyosiy va iqtisodiy sohalardagi

qarashlari hamda tajribasini namoyon etdi. Uning konsepsiyasi xalqaro

hamjamiyatda yuzaga kelgan favqulodda jiddiy vaziyatlarda ishlab chiqilgan va

e’lon qilingan.

Islom Karimov mamlakatlar o‘zaro iqtisodiy v moliyaviy bog‘liqligini,

mintaqaviy va xalqaro bozorda globallashuvning tobora avj olayotganini hisobga

olgan holda, O‘zbekiston hukumati tomonidan inqiroz holatining yaqinlashuvi

paytida o‘z fuqarolarini himoya qilish, shuningdek, inqiroz yuzaga kelganda uning

salbiy oqibatlarini engillashtirish borasida amalga oshirilayotgan chora-tadirlar o‘z

samarasini berayotganini aniq ifodalab beradi.

G20 guruhiga kiruvchi davlatlar rahbarlarining sammitida qabul qilingan

ichki bozor talabi bilan shug‘ullanuvchi jamg‘armalar ishtirokida inqirozni

samarali bartaraf etish, xususan, global moliyaviy tizim ustidan kuchliroq nazorat

o‘rnatish borasidagi qoida va tizimlar majmuini yaratish bilan bog‘liq qarorlarning

asosini tashkil etuvchi siyosiy falsafaga O‘zbekiston hukumati tomonidan ilgariroq

amal qilingan va Prezident Islom Karimovning kitobida yoritib berilgan.

Londonda oliy darajada ma’qullangan qaror O‘zbekiston hukumatining

qishloq xo‘jalik tarmog‘ida, bank tizimida, kichik korxonalarni qo‘lab-quvvatlash

va raqobatdoshligini oshirish, aholining ish bilan to‘liq ta’minlanishi va

qarovchisini yo‘qotgan oilalar hamda kam ta’minlangan qatlamni ijtimoiy qo‘llab-

quvvatlash kabi mamlakatda amalga oshirilishi allaqachon boshlangan, inqirozga

qarshi tanlangan choralari to‘g‘riligini ko‘rsatadi.

(Xalq so‘zi, 2009 yil 12 may, №95)

Ahmad Rashid MALIK, Islomobod siyosiy tadqiqotlar instituti etakchi

eksperti (Pokiston):

- Global inqiroz O‘zbekistonga deyarli ta’sir o‘tkazmadi. Bunday barqarorlik

zamirida rivojlanish sohasidagi ijtimoiy yo‘naltirilganlik va iqtisodiyotni

bosqichma-bosqich rivojlantirish siyosati yotibdi.

...Prezident Islom Karimov ta’lim sohasini hech qachon davlat uchun

serxarajat soha deb bilmagan. U ta’lim tizimiga mamlakat iqtisodiyoti va ijtimoiy

taraqqiyotiga yo‘naltirilgan sarmoya sifatida qaraydi. E’tiborlisi, mamlakat

byudjetining 60 foizidan ziyodi ijtimoiy ehtiyojlarga yo‘naltirilgan. Dunyoning

ko‘pgina rivojlanayotgan mamlakatlari O‘zbekistonning ushbu tajribasini qo‘llashi

lozim. Makroiqtisodiy barqarorlikni ta’minlash maqsadida O‘zbekiston qarz olish

hajmini past darajada saqlab turibdi.

(Xalq so‘zi, 2009 yil 20 iyun, №123)

A.DYULE, Fransiya senatidagi “Fransiya – Markaziy Osiyo” do‘stlik

guruhi raisi, senator:

- O‘z milliyligi va urf-odatlarini saqlagan holda, O‘zbekiston barcha

yo‘nalishlarda rivojlanishda davom etmoqda. Jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi

bois Markaziy Osiyodagi iqtisodiy vaziyat ham o‘zgardi. Biroq O‘zbekiston

o‘zining har tomonlama o‘ylangan iqtisodiy, ijtimoiy va bank siyosati tufayli

muammoni katta talafotsiz engib o‘tmoqda. Ko‘plab xalqaro kuzatuvchilar

iqtisodiy rivojlanishning o‘zbek modelini katta qiziqish bilan o‘rganmoqda.

Moliyaviy-iqtisodiy inqirozni engib o‘tish uchun ko‘plab mamlakatlar

O‘zbekistondan o‘rnak olsa arziydi.

(Xalq so‘zi, 2009 yil 11 avgust, №157)

Klark PLEKSIKO, Milliy demokratiya instituti vakili (AQSH):

- O‘zbekiston siyosiy tizimidagi katta o‘zgarishlar aniq va shubhasizdir.

O‘zbekistonga tashrifim davomida demokratiyaning siyosiy poydevori, kuchli

fuqarolik jamiyati institutlari va avvalambor, siyosiy partiyalarni tashkil etishda

ko‘plab yutuqlarga erishilganining guvohi bo‘ldim. Markaziy saylov komissiyasi

deputatlikka nomzodlarga ularning saylovda ishtirok etishi uchun teng

imkoniyatlar yaratib berayotgani ham ijobiy omil sanaladi. Bu borada ommaviy

axborot vositalari ham nomzodlar va elektorat o‘rtasida samarali vositachiga

aylanadi.

Noraziza BORXON xonim, Malayziyaning Tadbirkor xotin-qizlar

assotsiatsiyasi prezidenti:

- O‘zbekiston Prezidenti Islom Karimovning Ittifoq parchalanib ketganidan

so‘ng ayrim davlatlar tushib qolgan har xil siyosiy va iqtisodiy qaramliklarni

chetlab o‘tish borasidagi oqilona qarori eng yuqori bahoga munosibdir. Bunday

davlatlardan farqli o‘laroq, O‘zbekiston tabiiy zaxiralarini garovga tikmadi va

ularning narxlar kotirovkasi garovida qolmadi, “shok terapiyasi” usulini

qo‘llamadi, balki aksincha, xalqaro moliyaviy tashkilotlar va xorijiy sarmoyalar

vositalaridan foydalanish, shuningdek, tabiiy va strategik resurslarni taqsimlash

masalasiga oqilona yondashildi.

(Xalq so‘zi, 2009 yil 12 sentyabr, №180)

P.MORVIJ, Nyu-York davlat universitetining falsafa va ijtimoiy fanlar

professori (AQSH):

- O‘zbekistonda ommaviy axborot vosiatalari juda rivojlangan. Bu esa

demokratik davlatni rivojlantirish uchun juda muhim. Menimcha, bu – Prezident

Islom Karimov rahnamoligida amalga oshirilayotgan islohotlarning amaliy

natijasidir. Erkin saylovlarni o‘tkazish uchun elektoratning ma’lumotga egaligi

katta ahamiyatga ega. Davlatingiz rahbari ta’lim va kadrlar tayyorlash masalalariga

alohida e’tibor qaratmoqda. Bunda gap faqat maktab o‘qituvchilari va talabalar

haqida emas, balki saylovchilar barcha zarur axborotni oladigan ko‘plab ommaviy

axborot vositalari to‘g‘risida ham bormoqda.

(Xalq so‘zi, 2009 yil 15 sentyabr, №181)

Meg LANDSEYGER, Age BEKKER, Ambuaz FAYOL, Xe Szyan SYUN,

Tomas Mozer, Klaus D. SHTAYN, Xalqaro valyuta jamg‘armasining ijrochi

direktorlari:

- O‘zbekiston hukumati jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi sharoitida

iqtisodiy o‘sishni ta’minlash uchun zarur bo‘lgan ko‘plab resurslarni jamlagan

holda, jahon moliya bozorlarida oqilona siyosat olib bordi. Bunday puxta

o‘ylangan siyosat mamlakatning global moliyaviy-iqtisodiy inqiroz ta’siriga

samarali qarshi tura olishida muhim omil bo‘ldi.

Global inqirozning O‘zbekistonda eksportni kamaytirish shaklida namoyon

bo‘lgan ichki iqtisodiy oqibatlarini nazorat qilish va inflyasiyani jilovlash yaqin

vaqt ichida mamlakat iqtisodiy siyosatining asosiy vazifalari bo‘lib qoladi.

Hukumat ichki bozordagi talabni rag‘batlantirishga qaratilgan keng ko‘lamli chora-

tadbirlar majmuini ishlab chiqdi va biz uni ma’qullaymiz.

O‘zbekiston – ulkan iqtisodiy salohiyatga ega mamlakat. Bu salohiyatni

mustahkam asosga ega bo‘lgan yuksak iqtisodiy o‘sish sur’atlarini davom ettirish

uchun yanada kengroq ishga solish lozim. Mamlakat iqtisodiy salohiyatidan aholi

turmush darajasini yanada yuksaltirish uchun foydalanish iqtisodiy siyosatning

o‘rta muddatga mo‘ljallangan asosiy vazifasi hisoblanadi.

Biz Xalqaro valyuta jamg‘armasi va O‘zbekiston hukumati o‘rtasida qaror

topgan samarali hamkorlikni davom ettirishni qo‘llab-quvvatlaymiz.

(Xalq so‘zi, 2009 yil 16 oktyabr, №202)

Jerom de lya PORT, Ruan universitetining huquqshunos professori

(Fransiya):

- Prezident Islom Karimovning O‘zbekiston Respublikasi Kostitutsiyasining

17 yilligiga bag‘ishlangan tantanali yig‘ilishdagi ma’ruzasini diqqat bilan o‘qib

chiqar ekanman, mamlakat rahbariyatining 2010 yilni “Barkamol avlod yili” deya

e’lon qilishini qo‘llab-quvvatlayman. Bu – hukumatning har tomonlama

rivojlangan yosh avlodni tarbiyalashga e’tibori yuqori ekanini ochiq-oydin

ko‘rsatadi. O‘zbekistonda bo‘lib, men mamlakat yoshlarining savodxonligi va chet

tillarini, xususan, fransuz tilini puxta bilishlari bilan ajralib turishlariga shaxsan

amin bo‘ldim. Darhaqiqat, yosh avlod mamlakatning o‘zi singari izchil va yuqori

sur’atlar bilan rivojlanib bormoqda.

...O‘zbekiston – ishonchli sherik hisoblanadi. Bugungi global moliyaviy-

iqtisodiy inqiroz sharoitida mamlakat 2009 yilda ulkan iqtisodiy o‘sish sur’atini

namoyish etdi. Bularning barchasi mamlakatning professional va bilimdon

iqtisodchi Islom Karimov rahbarligidagi taraqqiyot yo‘li to‘g‘ri ekanidan dalolat

beradi. O‘zbekiston Prezidentining shaxsi va u olib borayotgan oqilona siyosat,

Fransiyada rivojlangan jamiyat barpo etishga, ko‘p jihatdan, mehnati singgan

general SHarl de Gollni eslatadi.

(Xalq so‘zi, 2009 yil 17 dekabr, №243)

Lim Jong MYONG, “Diplomasi” jurnali vitse-prezidenti (Janubiy

Koreya):

- Oliy Majlis Qonunchilik palatasiga saylovning dastlabki natijalariga ko‘ra,

qirqqa yaqin saylov okrugida deputatlikka nomzodlar etarlicha ovoz to‘play

olmagan. SHu bois yaqin kunlarda bunday saylov okruglarida qayta ovoz berish

o‘tkaziladi. Bu O‘zbekiston Respublikasining saylov qonunchiligi, amaldagi

saylov tizimi umume’tirof etilgan xalqaro normalar – demokratiya, oshkoralik,

muqobillik va ko‘p partiyaviylik tamoyillariga to‘liq mos kelishining amaldagi

tasdig‘idir. Ayni paytda mazkur jarayon ham jamoatchilikda, ham xalqaro

jamiyatda mamlakatingizning saylov tizimiga bo‘lgan ishonchni yanada oshirishga

xizmat qiladi.

...O‘zbekistonda saylov tizimining menga yoqqan yana bir jihati shuki, saylov

kuni muayyan sabablarga ko‘ra saylov uchastkasiga kela olmaydigan fuqarolarga

maxsus ko‘chma quti olib boriladi va ularga ovoz berish uchun imkoniyat

yaratiladi. Inson manfaatlari va huquqlariga hurmatning bunday yorqin ifodasini

hech bir mamlakatda uchratmagan edim.

Safo Mahmud AL-JANABIY, “Orient Consulting & Legal Translation”

kompaniyasi bosh direktori (Birlashgan Arab Amirliklari):

- Demokratiyaning muhim instituti bo‘lgan saylov xalqning o‘z xohish-

irodasini erkin bildirishi, siyosiy hayotda, jamiyat va davlat boshqaruvida faol

ishtirok etishining asosiy vositasidir. Saylov kuni bir nechta uchastkalarda bo‘ldim.

Mamlakatingiz parlamentiga saylov uyushqoqlik bilan o‘tkazildi. Bunga har bir

saylov uchastkasida guvoh bo‘lish mumkin edi.

Saylovchilar erkin, yashirin ravishda ovoz berdi. SHuni alohida ta’kidlamoq

joizki, mamlakatingizda saylovning ko‘p partiyaviylik, muqobillik asosida o‘tgani,

har bir fuqaroning to‘g‘ridan-to‘g‘ri ovoz berishi uning demokratik tamoyillarga,

xalqaro normalarga mosligidan dalolat.

(Xalq so‘zi, 2009 yil 30 dekabr, №251)

Van Ahmad Van UMAR, Malayziya Saylov komissiyasi raisining

o‘rinbosari:

- Hukumat tomonidan yuritilayotgan puxta siyosatning samarasi o‘laroq,

mamlakatni mohirona boshqarish, ayniqsa, rivojlangan davlatlar iqtisodiyoti

inqirozni boshdan kechirayotgan bir paytda, milliy iqtisodiyotni yuksaltirishda

ijobiy natijalarning qo‘lga kiritilgani O‘zbekiston tanlagan va odimlayotgan

yo‘lning to‘g‘riligi hamda ishonchliligidan dalolatdir.

Elektoratning saylovda faol ishtirok etishi ovoz beruvchilarning yuksak

siyosiy madaniyatini namoyon qildi, budan tashqari, parlament qonunchilik

palatasida deputatlarning 30 foizi xotin-qizlardan iborat bo‘lishi va O‘zbekiston

Ekologik harakatiga 15 ta o‘rin ajratilishining qonun bilan belgilab qo‘yilishi ulkan

ahamiyat kasb etadi.

Ahmad Fuad bin ISMOIL, Kuala-Lumpur shahri hokimi:

- Mamlakatda tadbirkorlik, ayniqsa, kichik biznes va xususiy tadbirkorlikni

rivojlantirish uchun qulay muhit yaratilgan, shu bilan birga, O‘zbekiston ajoyib

investitsiya salohiyatiga ega. Prezident Islom Karimov rahbarligida xorijiy

sarmoyadorlar uchun yaratilgan qulay investitsiya muhiti va imtiyozlar ularning

O‘zbekiston bilan turli sohalarda hamkorlik qilishga qiziqishlarini orttirmoqda.

Evgeniy VOYKO, Rossiya Siyosiy kon’yunktura markazining tashqi

siyosat bo‘yicha etakchi eksperti:

- O‘zbekiston yangi siyosiy mavsumga chiqdi va mamlakat Prezidentining

ma’ruzasi, bu – bir vaqtning o‘zida Qonunchilik palatasining oldingi tarkibi

faoliyatining yakunlari bo‘yicha xulosalar chiqarish va uning yangilangan tarkibiga

muvaffaqiyat tilash hamdir.

...Aynan deputatlar faoliyatidagi mavjud bo‘shliqlarni to‘ldirish mamlakat

oldidagi jamiyat hayotining barcha taroqlarini modernizatsiya qilish va

O‘zbekistonda fuqarolik-huquqiy madaniyatni rivojlantirish borasidagi vazifalarni

tizimli tarzda hal etishga xizmat qiladi.

SHuningdek, Islom Karimovning huquqiy nigilizmdan qochish va qonunni

joriy qilish tajribasining samaradorligini oshirish zarurligiga oid fikrini e’tiborga

molik, deb hisoblayman. “Qonun” tushunchasining o‘zini teran anglab etmasdan,

unga tizimli ravishda yondashmasdan turib, fuqarolik jamiyati poydvoriga

qurilgan, jadal sur’atlarda rivojlanayotgan zamonaviy davlatni tasavvur qilib

bo‘lmaydi. SHu bois huquqiy masalaning dolzarblashuvi – xalq tomonidan

saylangan vakillarni mamlakatning kelgusi taraqqiyoti sari undovchi muhim

da’vatdir.

Jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi ta’sirini kamaytirish bo‘yicha

O‘zbekistonning tajribasi mamlakatning tashqi siyosiy hamkorlari uchun ham

foydalidir, zotan, ma’ruzada keltirilgan makroiqtisodiy ko‘rsatkichlar mamlakat

Inqirozga qarshi choralar dasturining salohiyati yuqori ekanligiga ochiq-oydin

guvohlik berib turibdi.

(Xalq so‘zi, 2010 yil 6 fevral, №26)

Olga PAVUK, “Baltiyskiy kurs” internet jurnali bosh muharriri

(Latviya):

- Navoiy shahridagi erkin industrial-iqtisodiy zonaning alohida qiziqarli

tomoni shundaki, bunda bir vaqtning o‘zida o‘zaro biri-birini to‘ldiradigan va

rivojlanishiga yordam beradigan yuk tashish hamda ishlab chiqarish yo‘nalishlari

tashkil etiladi va rivojlanadi. Navoiy viloyatida har ikkala yo‘nalish faoliyati uchun

ham qulay imkoniyatlar mavjud.

O‘zbekiston Markaziy Osiyodagi eng istiqbolli davlatlardan biri sanaladi,

hozir bugungi kun uchun eng dolzarb yo‘nalishlardan biri sanalgan “Navoiy” erkin

industrial-iqtisodiy zonadagi loyihalarga sarmoyaviy ulush qo‘shishni

jonlashtirishning vaqti keldi.

(Xalq so‘zi, 2010 yil 24 fevral, №38)

O‘zbekiston ma’naviy hayotidagi muhim sanalar

1989 yil

- O‘zbek tiliga davlat tili maqomi berildi

1990 yil

- «Navro‘z» bayrami qayta tiklandi

1991 yil

- Toshkent shahridagi sobiq «Lenin maydoni» «Mustaqillik maydoni» deb

nomlandi

- Alisher Navoiyning 550 yilligi keng nishonlandi

- Toshkent shahrida Alisher Navoiy haykali ochildi

1992 yil

- «Navro‘z»ga rasmiy darajada umumxalq bayrami maqomi berildi

- Ro‘za hayiti umumxalq bayrami sifatida nishonlana boshlandi

1993 yil

- Bahouddin Naqshbandiyning 675 yilligi.

- Nukus shahrining 60 yilligi.

- Najmiddin Qubroning 850 yilligi

- Xoja Axror Valining 600 yilligi

- Zahiriddin Muhammad Boburning 510 yilligi

- Toshkent shahrida Amur Temurga haykal o‘rnatildi

- Toshkentda «Turkiston» san’at saroyi ochildi

1994 yil

- Feruz tavalludining 150 yillik yubileyi

- Mirzo Ulugbek tavalludining 600 yilligi

- Abdulla Kodiriyning 100 yilligi

1995 yil

- Iso at-Termiziyning 1200 yilligi

- Mahmud Zamaxshariyning 920 yilligi

1996 yil

- Amir Temurning 660 yillik yubileyi

- Toshkent shahrida Temuriylar tarixi muzeyi ochildi

- Samarqand, SHahrisabz shaharlarida Amir Temur haykali ochildi

1997 yil

- Buxoro shahrining 2500 yillik yubileyi

- Xiva shahrining 2500 yilik yubileyi

- CHo‘lponning 100 yilligi

1998 yil

- Imom al-Buxoriyning 1225 yillik yubileyi

- Ahmad al-Farg‘oniyning 1200 yilligi

1999 yil

- Jaloliddin Manguberdining 800 yilligi

- «Alpomish» dostonining 1000 yilligi

- Ogaxiy tavalludining 190 yilligi

- Ajiniyoz Qasiboy o‘g‘lining 175 yilligi.

2000 yil

- Burxoniddin Marg‘iloniyning 910 yilligi.

- Imom Al-Moturudiyning 1130 yilligi.

- Kamoliddin Behzodning 545 yilligi

2001 yil

- Alisher Navoiyning 560 yilligi

- «Avesto»ning 2700 yilligi

2002 yil

- Termiz shahrining 2500 yilik yubileyi

- SHahrisabzning 2700 yillik yubileyi

2003 yil

- G‘ofur G‘ulom tavalludining 100 yilligi

- Toshkentda G‘ofur G‘ulom haykali ochildi

- Abduxoliq G‘ijduvoniyning 900 yilligi

2004 yil

- Xoja Axror Valiyning 600 yilligi

2005 yil

- Oybek tavalludining 100 yilligi

2006 yil

- Qarshi shahrining 2700 yilligi

- Xivada Xorazm Ma’mun akademiyasining 1000 yilligi

2007 yil

- Samarqand shahrining 2750 yilligi

- Marg‘ilon shahrining 2000 yilligi

2008 yil

- Toshkentda shoira Zulfiya haykali ochildi.

2009 yil

- Toshkent shahrining 2200 yilligi keng nishonlandi

O‘zbekistonning rivojlangan mamlakatlar bilan hamkorlik aloqalari.

1991 16-19 dek-I.Karimov Turkiyada bo‘lib Prezident Turg‘ut O‘zol va Bosh vazir S.Demirel b-n

uchrashdi

1992 2-3 yanv-XXR tashqi iqtisodiy aloqalar va tashqi savdo vaziri Li Lanzin O‘zbekistonda bo‘ldi

1992 12-14 mart-I.Karimov Xitoyda rasmiy safarda bo‘ldi

1992 28 apr-O‘zbekistonda Turkiya elchixonasi, Turkiyada O‘zbeksiton elchixonasi ochildi

1992 10 may-Ashxabodda O‘zbekiston, Qozog‘iston, Qirg‘iziston, Turkmaniston, Eron, Turkiya,

Pokiston davlat rahbarlari uchrashuvi. Tajan-Seraxs-Mashxad temir yo‘lini qurish

haqida bitim imzolandi.

1992 27-28 iyun-Pokiston Bosh vaziri Navoz SHarif O‘zbekistonda bo‘ldi

1992 iyun-I.Karimov Malayziya va Indoneziyada rasmiy safarda bo‘ldi

1992 13-14 avg-I.Karimov Pokistonda rasmiy safarda bo‘ldi

1992 24-25 noya-I.Karimov Eronda rasmiy safarda bo‘ldi

1992-O‘zbekiston Pokiston, Eron va Turkiya tomonidan tuzilgan Iqtisodiy hamkorlik

tashkiloti(EKO)ga a’zo bo‘ldi

1992-1996-uzunligi 295 km lik Tajan-Seraxs-Mashxad temir yo‘li qurildi

1993 23-25 may-Hindiston Bosh vaziri N.Rao O‘zbekistonda bo‘ldi

1993 17-19 avg-I.Karimov Hindistonda rasmiy safarda bo‘ldi

1993 18 okt-Eron Prezidenti Ali Akbar Xoshimiy Rafsanjoniy O‘zbekistonga keldi

1994 18-20 apr-XXR davlat Kengashi raisi Li Pen O‘zbekistonda bo‘ldi

1994 24-25 okt-I.Karimovning Xitoyga 2-safari

1995 8-10 apr-Indoneziya prezidenti Suxarto O‘zbekistonda bo‘ldi

1995 may, noya-Pokiston Bosh vaziri Benazir Bxutto O‘zbekistonda bo‘ldi

1995 25 avg-Toshkentda Hindistonning “TATA Projeks LTD” firmasi tomonidan bunyod etilgan

600 o‘rinli mehmonxona ochildi

1996 12 may-Tajan-Seraxs-Mashxad temir yo‘lining ochilish marosimi b-b o‘tdi. Unda 50 ta

mamlakat vakillari ishtirok etdi

1998-“O‘zbekiston-Xitoy do‘stlik jamiyati” tuzildi

1999 8-10 noya-I.Karimovning Xitoyga 3-safari

2000 1-3 may-I.Karimov Hindistonda rasmiy safarda bo‘ldi

2002 26 apr-Eron prezidenti Muhammad Xotamiy O‘zbekistonga keldi

2004 14 iyun-XXR Raisi Xu Szintao O‘zbekistonda bo‘ldi


O‘zbekiston-Janubiy Koreya munosabatlari

1992 mart-O‘zbekiston va Janubiy Koreya o‘rtasida diplomatik aloqalar o‘rnatildi

1992 19 iyun-I.Karimov JanubiyKoreyada rasmiy safarda bo‘ldi

1997-O‘zbekiston-Janubiy Koreya o‘rtasida tovar ayriboshlash 1 mlrd dollardan oshdi

1998-“O‘zDEUavto” zavodida 54 400 ta avtomobil ishlab chiqarildi

1999 4-6 okt-I.Karimov J.Koreyada bo‘lib Kim De Jung b-n uchrashdi

1999-gacha O‘zbekistonga Janubiy Koreyadan 1,2 mlrd dolar sarmoya kirib keldi

-O‘zbekiston-Janubiy Koreya o‘rtasida 70 dan ortiq qo‘shma korxona barpo etildi

O‘zbekiston-YAponiya munosabatlari

1994 16-19 may-I.Karimov YAponiyada rasmiy safarda bo‘ldi

1995-2010-YAponiya O‘zbekiston iqtisodiyotiga 2,3 mlrd dollar sarmoya kiritdi

1999 apr-YAponiyaning “Keydzay Doyukay” korporatsiyasi prezidenti Koichi Minaguchi

O‘zbekistonga keldi

2000-2010-YAponiya granti asosida 206 ta o‘zbekistonlik talaba YAponiyada ta’lim olib magistr

darajasini oldi

2001 may-YAponiyaning “Keydzay Doyukay” korporatsiyasi prezidenti Koichi Minaguchi


2002 28-31 iyul-I.Karimov YAponiyada bo‘lib Bosh vazir J.Koidzumi va imperator Akixito b-n

uchrashdi

2011 8-10 fevral-I.Karimov YAponiyada bo‘lib, Bosh vazir Naoto Kan va imperator Akixito b-n

uchrashdi

O‘zbekiston-AQSH munosabatlari

1991-2001-O‘zbekiston-AQSH o‘rtasida davlat ahamiyati darajasida 28 ta tashrif amalga oshirilgan

1992 15-16 fev-AQSH davlat kotibi Jeyms Beyker O‘zbekistonga keldi

1992 16 mart-Toshkentda Birinchi bo‘lib AQSH elchixonasi ochildi

1993 14 sent-AQSH davlat departamentining maxsus topshiriqlar bo‘yicha elchisi Strob Talbot


1995 6 apr-AQSH Mudofaa vaziri Uilyam Persi O‘zbekistonga keldi

-O‘zbekistoning NATO “Tinchlik yo‘lida hamkorlik” dasturida ishtiroki muhokama

qilindi

1995-I.Karimov BMT sessiyasida ishtirok etib, AQSH vitse-prezdenti Albert Gor b-n uchrashdi

-Amerika-O‘zbekiston savdo palatasi tuzildi

1996 23-28 iyun-I.Karimov AQSHda bo‘ldi. Bill Klinton, Tennesi shtati gubernatori

T.Sandvest, Kolorado shtati gubernatori R.Romer, “Nyumont-Mayning”

korporatsiyasi direktori R.Kembrilar b-n uchrashdi

1996 25 iyun-AQSHda O‘zbekiston elchixonasi ochildi.

1996-O‘zbekistonda AQSH b-n hamkorlikda tashkil etilgan 200 ta qo‘shma korxona faoliyat yuritdi

1996-2002-“Zarafshon-Nyumont” qo‘shma korxonasida 83 tonna oltin tayyorladi

2002 11-14 mart-I.Karimov AQSHda rasmiy safarda bo‘ldi

-I.Karimovga Amerika jamoatchiligi tomonidan “Xalqaro miqyosdagi lider”

mukofoti berildi

O‘zbekiton-Germaniya munosabatlari

1993 28 apr-3 may-I.Karimov Germaniyada bo‘lib, GFR Prezidenti Rixard fon Vayzenker va

kansler Gelmut Kol b-n uchrashdi

1994 1 sent-Bonnda O‘zbekistonning Evropadagi Birinchi elchixonasi ochildi

1995 apr-GFR Prezidenti Roman Gersog O‘zbekistonda bo‘ldi

1997-2001-O‘zbekistonda GFR kompaniyalari vakolatxonalari soni 55 tadan 80 taga etdi

2001 2-5 apr-I.Karimov Germaniyada rasmiy safarda bo‘ldi

2001-O‘zbekiston-Germaniya-Rossiya hamkorligidagi “Namangan qog‘oz” qo‘shma korxona ishga

tushirildi

2001-O‘zbekistonga Germaniya 1 mlrd dollarlik sarmoya kiritdi

2001-O‘zbekiston-Germaniya o‘rtasidagi savdo aylanmasi 283,3 mln dollarni tashkil etildi.

2002 9-10 may-GFR kansleri Gerxard SHryoder O‘zbekistonda bo‘ldi

2003-O‘zbekistonda Germaniyalik sarmoyadorlar ishtirokida barpo etilgan 138 ta korxona faoliyat

yuritdi. Ulardan 40 tasi 100 % lik Germaniya kapitaliga ega

O‘zbekiston-Buyuk Britaniya va O‘zbekiston-Fransiya munosabatlari

1993 17-19 iyul-Buyuk Britaniya qirolichasining qizi malika Anna O‘zbekistonda bo‘ldi

1993 15 okt-Buyuk Britaniyaning tashqi ishlar va hamdo‘stlik ishlari bo‘yicha vaziri

Duglas Xog O‘zbekistonga keldi

1993 28-30 okt-I.Karimov Fransiyada bo‘lib, prezident F.Mitteran b-n uchrashdi

1993 22-25 noya-I.Karimov B.Britaniyada bo‘lib, qirolicha Elizaveta II va Bosh vazir

Jon Meyjor b-n uchrashdi

1994 25-27 apr-Fransiya prezidenti F.Mitteran O‘zbekistonda bo‘ldi

13-mavzu.

O‘zbekiston Respublikasi tashqi siyosatining asosiy tamoyillari belgilab berilgan

qonun hujjatlar

«Mustaqillik deklaratsiyasi»

(1990 yil 20 iyun)

«O‘zbekiston Respublikasining Davlat mustaqilligi asoslari

to‘g‘risida»gi qonun

(1991 yil 31 avgust)

«O‘zbekiston Respublikasining Davlat mustaqilligi to‘g‘risidagi Oliy

Kengash Bayonoti»

(1991 yil 31 avgust)

O‘zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi

(1992 yil 8 dekabr)

«O‘zbekiston Respublikasi tashqi siyosiy faoliyatining asosiy tamoyillari


(1996 yil 26 dekabr)

«CHet el investitsiyalari va investorlar faoliyatining kafolatlari


(1998 yil 30 aprel)

CHet el investitsiyalari va investorlar faoliyatining kafolatlari


(1998 yil 30 aprel) «O‘zbekiston Respublikasining tashqi iqtisodiy faoliyati to‘g‘risida»gi

qonun

(2000 yil 25 may)

13-modda. O‘zbekiston Respublikasi chet davlatlar bilan diplomatik, konsullik, savdo

aloqalari va boshqa aloqalar o‘rnatadi, muxtor vakillar ayriboshlaydi, xalqaro

shartnomalar tuzadi, xalqaro tashkilotlarning a’zosi bo‘lishi mumkin.

O‘zbekistonning xalqaro tashkilotlarga a’zoligi

17-modda. O‘zbekiston Respublikasi xalqaro munosabatlarning to‘la

huquqli sub’ektidir. Uning tashqi siyosati davlatlarning suveren tengligi,

kuch ishlatmaslik yoki kuch bilan tahdid qilmaslik, chegaralarning

dehlsizligi, nizolarni tinch yo‘l bilan hal etish, boshqa davlatlarning ichki

ishlariga aralashmaslik qoidalariga va xalqaro huquqning umum e’tirof

etilgan boshqa qoidalari va normalariga asoslanadi.

Respublika davlatning, xalqning oliy manfaatlari, farovonligi va

xavfsizligining ta’minlash maqsadida ittifoqlar tuzishi, hamdo‘stliklarga va

boshqa davlatlararo tuzilmalarga kirishi va ulardan ajralib chiqishi

mumkin.

(O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi)

1991 yil 25 dekabr –Jahon intallektual mulk tashkiloti (Jeneva)

1992 yil 30 yanvar – Evropada Xavfsizlik va Hamkorlik tashkiloti (EXHT) (Praga)

17 fevral – Iqtisodiy hamkorlik tashkiloti (EKO) (Tehron)

2 mart – Birlashgan Millatlar Tashkiloti (BMT) (Nyu-York)

10 mart – SHimoliy Atlantika xamkorlik kengashi (Bryussel)

22 mart – Xalqaro Olimpiya qo‘mitasi (Lozanna)

27 aprel – Evropa rekonstruksiya va taraqqiyot banki (London)

aprel –Jahon pochta aloqa ittifoqi (JPI) (Bern)

22 may –Jahon sog‘likni saqlash tashkiloti (JSST) (Jeneva)

10 iyul – Xalqaro elektr aloqa ittifoqi (Jeneva)

13 iyul – Xalqaro mehnat tashkiloti (XMT) (Jeneva)

22 iyul – Bojxona hamkorlik kengashi (Bryussel)

1 sentyabr – Qo‘shilmaslik harakati (Jakarta)

9 oktyabr – Xalqaro Epizootiya byurosi (Parij)

21 oktyabr – Xalqaro rekonstruksiya va taraqqiyot banki (Vashington)

21 oktyabr – Xalqaro volyuta jamg‘armasi (Vashington)

12 noyabr – Xalqaro fuqaro aviatsiyasi tashkiloti (Monreal)

– Jahon bojxona tashkiloti (Bryussel)

-BMTning xalkaro savdo xukuki buyicha komissiyasi-YUNSITRAL

(Vena)

-BMTning savdo va rivojlanish buyicha komissiyasi-YUIKTAD

(Jeneva)

-Parlamentlararo ittifok (Jeneva)

1993 yil 21 yanvar – Xalqaro qizil xoch va qizil yarim oy qo‘mitasi (Jeneva)

23 yanvar –Jahon meteorologiya tashkiloti (JMT) (Jeneva)

26 oktyabr – YUNESKO (Parij)

–Jahon sayyohlik tashkiloti (JST) (Madrid)

– Temir yo‘llar hamkorligi tashkiloti (Varshava)

1994 yil 15 yanvar – Xalqaro atom energiyasi agentligi (MAGATE) (Vena)

aprel – BMTning sanoatni rivojlantirish tashkiloti - YUNIDO

20 aprel – YUNISEF (Nyu-York)

22 iyun – BMTning Osiyo va Tinch okeani iktisodiy va ijtimoiy

Komissiyasi – ESKATO (Bankok)

iyun – Tariflar va savdoga oid bosh kelishuv

15 avgust – Xalqaro yo‘l harakati tashkiloti (Jeneva)

28 sentyabr – Jinoyat politsiyasi xalqaro tashkiloti – Interpol (Rim)

sentyabr – BMTning Evropa iqtisodiy komissiyasi – EIK (Jeneva)

1995 yil fevral – BMTning giyohvand moddalarni nazoratiga oid

dasturi – YUNDKP (Vena)

5 aprel – Evropa energetika xartiyasi (Bryussel)

31 avgust – Osiyo taraqqiyot banki

24 noyabr – Kimiyoviy qurollarni ta’qiqlash bo‘yicha tashkilot (Gaaga)

1996 yil 2 oktyabr – «Islom konferensiyasi» tashkiloti (Jidda)

noyabr –YAdro sinovlarini har tomonlama ta’qiqlash bo‘yicha

shartnoma

tashkiloti (Vena)

1997 yil 7 may – Xalqaro yo‘ldosh telekommunikatsiya tashkiloti (Intelsat)

3 iyun – Xalqaro ko‘rgazmalar byurosi (Parij)

-Xalqaro moliya korporatsiyasi

- Investitsiyalar kafolatiga doir ko‘ptomonlama agentlik

- Xalqaro taraqqiyot assotsiatsiyasi

-Xalqaro suv ta’minoti assotsiatsiyasi

-Xalqaro standartlashtirish tashkiloti

-Xalqaro sport federatsiyasi

-Xalqaro mototsikl sporti federatsiyasi

-Xalqaro aviatsiya sporti turlari federatsiyasi

-Xalqaro suv mator ittifoqi

-Jahon suv osti faoliyati federatsiyasi

-Jahon kema modelizmi tashkiloti

-Jahon avtomodelizm tashkiloti

-Xalqaro radioxavaskorlar ittifoqi

-Xalqaro dengiz ko‘pkurashi assotsiatsiyasi

-Xalqaro paxtachilik maslahat qo‘mitasi

Birlashgan Millatlar

Tashkiloti

Har yili Davos shahrida o‘tadigan

jahon iqtisodiy anjumani

Xalqaro moliyaviy-

iqtisodiy tashkilotlar

Uning ixtisoslashgan

muassasalari

Xalqaro valyuta fondi

YUNESKO

Jahon sog‘liqni saqlash

tashkiloti

YUNKTAD

YUNISEF

Xalqaro moliya

korporatsiyasi

Evropa tiklanish va

taraqqiyot banki

O‘zbekistonning xalqaro

tashkilotlar faoliyatidagi ishtiroki

dunyo hamjamiyatiga

integratsiyalashuvning muhim

omilidir

BIRLASHGAN MILLATLAR TASHKILOTI (ing. United Nations

Organization, UNO, UN) – davlatlar va xalqlar orasida hamkorlikni rivojlantirish

hamda tinchlik va xavfsizlikni ta’minlash bo‘yicha davlatlarning xalqaro uyushmasi

1945 yilda tuzilgan. BMT Nizomi tinch hayot kechirish xartiyasi (yorlig‘i), xalqaro

huquqning umume’tirof etilgan kodeksi sifatida tan olingan. BMT Nizomining 1-

moddasida quyidagi ustuvor yo‘nalishlar ilgari surilgan: xalqaro tinchlik va

xavfsizlikni ta’minlash, tinchlikka xavf va bosqinchilikka qarshi samarali jamoaviy

chora-tadbirlarni amalga oshirish, tinchlikning buzilishiga olib kelishi mumkin

bo‘lgan xalqaro bahslarni tinch yo‘l bilan, adolat tamoyillariga amal qilgan holda hal

etilishiga harakat qilish.

BMTga a’zolik har bir tinchliksevar va BMT Nizomida aks ettirilgan

majburiyatlarni o‘z zimmasiga olishga qodir davlatlar uchun ochiq. 1992 yil 2 mart

kuni O‘zbekiston Respublikasi xalqaro munosabatlarning teng huquqli a’zosi sifatida

bir ovozdan BMTga qabul qilindi.

Mintaqaviy xalqaro tashkilotlar

Iqtisodiy hamkorlik

Evropada xavfsizlik va

hamkorlik tashkiloti

(EXHT)

Evropa ittifoqi

Qo‘shilmaslik harakati

NATO

OPIK

MDH

Markaziy Osiyo

mamlakatlari

darajasidagi integratsiya

SHanxay hamkorlik

tashkiloti (SHXT)

EVROPADA XAVFSIZLIK VA HAMKORLIK TASHKILOTI, EXHT –

Xalqaro mintaqaviy tashkilot. Uning ta’sis etuvchi hujjatlari 1975 yilda Xelsinkida

imzolangan YAkunlovchi hujjat, 1990 yilda Parijda qabul qilingan YAngi Evropa

uchun Xartiya va unga qo‘shimcha xujjat, 1992 yilda Xelsinkida qabul qilingan

“O‘zgarishlar vaqti chaqirig‘i” Deklaratsiyasi hisoblanadi. SHunga muvofiq EXHT

ning asosiy faoliyat sohalari: xavfsizlik, qurolsizlanish, kelishmovchiliklarni bartaraf

etish, iqtisodiyot, madaniyat, ekologiya, inson huquqlari va erkinliklari va boshqa

masalalarda hamkorlik qilishdan iborat.

EXHT tarkibiga geografik jihatdan Vankuver (Kanada)dan Vladivostokkacha

bo‘lgan hududda joylashgan 55 mamlakat a’zo bo‘lgan xavfsizlik masalalari bilan

shug‘ullanuvchi umumevropa tashkilotidir.

O‘zbekiston ham ushbu tashkilot bilan faol hamkorlik aloqalarini o‘rnatgan.

1992 yil 18 fevralda O‘zbekiston hukumati nomidan I.A.Karimov Xelsinkida

EXHTning YAkunlovchi aktini imzoladi. Xuddi shu yilning 9-10 iyulida EXHTning

Xelsinki uchrashuvida O‘zbekiston Prezidenti I.A.Karimov ham ishtirok etib, uning

ishiga raislik qildi.

EVROPA ITTIFOQI – 1993 yilda Evropa Hamjamiyatlari asosida yuzaga

kelgan hamda xalqaro tashkilot va federativ davlat xususiyatlarini o‘zida

birlashtirgan davlatlararo birlashma. 1991 yilda Maastrixtda (Niderlandiya)

Evropa Hamjamiyati a’zolari bo‘lgan 12 ta rahbarlari imzolagan Evropa Ittifoqi

to‘g‘risidagi shartnoma 1993 yil 1 noyabrda kuchga kirdi. SHartnoma milliy

fuqarolikka qo‘shimcha ravishda EI fuqaroligini ham joriy etdi. 2007 yil 1

yanvarga kelib EI ga Bolgariya va Ruminiya davlatlari 26-27 a’zo bo‘lib kirishdi.

Evropa Ittifoqi quyidagi organlardan iborat: Evropa Kengashi, Evropa

Parlamenti (Evroparlament), Evropa Ittifoqi kengashi, Evropa komissiyasi,

Evropa sudi.

Evropa Ittifoqining asosiy maqsadi Evropa xalqlarining mustahkam ittifoqini

tashkil qilish (2001 yilda Evropa Ittifoqi doirasida yagona valyuta “Evro”

muomalaga kiritildi), a’zo davlatlar bilan xavfsizlik masalalarida yagona siyosat

olib borishdan iborat.

YUNESKO (United Nations Edicational, Scientifik and Cultural Organisation)

– BMTning ta’lim, ilm-fan va madaniyat masalalari bo‘yicha tashkiloti. YUNESKO

Ikkinchi jahon urushidan so‘ng, 44 davlat vakillari Londonda konferensiyaga

yig‘ilib, YUNESKOni ta’sis etuvchi Ustavni qabul qilishlari bilan tashkil topgan.

YUNESKOning amaliy faoliyati 1946 yil 20 noyabrdan boshlangan. Qarorgohi

Parijda. Tuzilish davrida 28 ta davlat a’zo bo‘lgan bo‘lsa, hozirgi kunda unga 186 ta

davlat a’zo. O‘zbekiston Respublikasi 1993 yil 29 oktyabrda ushbu tashkilotga a’zo

bo‘lgan. YUNESKOning maqsad va vazifalari: ta’lim, ilm-fan va madaniyat

sohasida xalqaro hamkorlikni qo‘llab-quvvatlash orqali tinchlik va xavfsizlikni

ta’minlashga hissa qo‘shish; qonunchilik va adolatlilikka hurmat, irqi, jinsi, tili va

dinidagi tafovutdan qat’iy nazar, inson huquqlari va erkinliklariga rioya qilishni

ta’minlash.

O‘zbekistonda YUNESKO bilan hamkorlikda Abu Rayxon Beruniy, Abu Ali

ibn Sinolarning 1000 yillik, Mirzo Ulug‘bekning 600 yillik, Amir Temurning 660

yillik tantanalari, shuningdek Buxoro va Xiva shaharlarining 2500, Termizning 2500,

SHahrisabz va Qarshining 2700, Samarqandning 2750, Toshkent shahrining 2200

yillik yubileylari keng nishonlandi.

SHanxay Hamkorlik Tashkiloti - tinchlik, havfsizlik va barqarorlikni

mustahkamlash, o‘zaro savdo-iqtisodiy hamkorlikni rivojlantirish maqsadida tuzilgan

xalqaro hukumatlararo tashkilot.

SHHTning shakllanishi 1992 yildan Xitoy bilan chegaradosh beshta sobiq Sovet

Ittifoqi respublikalarining o‘zaro chegaralarni aniqlash bilan bog‘liq muammolarni

muhokama qilishdan boshlandi. 1996 yil SHanxayda, 1998 yilda Almatida, 1999 yilda

Bishkekda o‘tkazilgan besh davlat rahbarlarining sammiti chegaralarni

mustahkamlash, chegara hududlarida qurolli kuchlarni qisqartirish kabi masalalarni

kelishib hal etishga qaratildi.

2000 yil iyulida Dushanba sammitida O‘zbekiston Prezidenti kuzatuvchi sifatida

qatnashdi. O‘zbekiston 2001 yil 15 iyunda SHHTga oltinchi a’zo bo‘lib qo‘shildi.

2003 yil 28-29 mayda Moskvada SHHTning tashkiliy organlari, ramzlari tasdiqlanib,

2003 yil sentyabrida Pekinda “SHHTga a’zo davlatlarning 20 yilga mo‘ljallangan

savdo-iqtisodiy hamkorlik dasturi qabul qilindi. 2004 yil iyunidan tashkilot to‘la

ravishda ishga kirishdi. 2005 yil iyulida Ostona sammitida Eron, Pokiston va

Hindiston, kuzatuvchi maqomidagi Mongoliyaga qo‘shildilar.

O‘zbekistonning rivojlangan mamlakatlar bilan hamkorlik aloqalari.

1991 16-19 dek-I.Karimov Turkiyada bo‘lib Prezident Turg‘ut O‘zol va Bosh vazir S.Demirel b-

n

uchrashdi

1992 2-3 yanv-XXR tashqi iqtisodiy aloqalar va tashqi savdo vaziri Li Lanzin O‘zbekistonda

bo‘ldi

1992 12-14 mart-I.Karimov Xitoyda rasmiy safarda bo‘ldi

1992 28 apr-O‘zbekistonda Turkiya elchixonasi, Turkiyada O‘zbeksiton elchixonasi ochildi

1992 10 may-Ashxabodda O‘zbekiston, Qozog‘iston, Qirg‘iziston, Turkmaniston, Eron, Turkiya,

Pokiston davlat rahbarlari uchrashuvi. Tajan-Seraxs-Mashxad temir yo‘lini

qurish

haqida bitim imzolandi.

1992 27-28 iyun-Pokiston Bosh vaziri Navoz SHarif O‘zbekistonda bo‘ldi

1992 iyun-I.Karimov Malayziya va Indoneziyada rasmiy safarda bo‘ldi

1992 13-14 avg-I.Karimov Pokistonda rasmiy safarda bo‘ldi

1992 24-25 noya-I.Karimov Eronda rasmiy safarda bo‘ldi

1992-O‘zbekiston Pokiston, Eron va Turkiya tomonidan tuzilgan Iqtisodiy hamkorlik

tashkiloti(EKO)ga a’zo bo‘ldi

1992-1996-uzunligi 295 km lik Tajan-Seraxs-Mashxad temir yo‘li qurildi

1993 23-25 may-Hindiston Bosh vaziri N.Rao O‘zbekistonda bo‘ldi

GLOBALLASHUV (lot. globus – er shari) – aynan bu so‘zni “dumaloqlashuv”, “kurralashuv”

deb tarjima qilish mumkin. Er sharining, er kurrasining fan-texnika yutuqlari tufayli insoniyat

ixtiyoridagi xuddi bir butun sharga, kurraga aylanishini tushuntirish uchun ishlatiladi. Insoniyat

taraqqiyoti ayni vaqtda ishlab chiqarish kuchlarining rivojlanishi jarayonidir. Bu jarayon asrdan asrga,

ming-ming yillar davom etgan. Insoniyat jamiyati, ayniqsa, XVI-XX asrlarda XV asrgacha bo‘lgan

uch million yillik tarixida yaratilgan moddiy va ma’naviy boyliklarga nisbatan ko‘proq ne’matlarni

yaratdi.

Globallashuvning ijobiy tomoni shundaki, u xalqlarning davlatlarning, milliy madaniyat va

iqtisodiyotlarning yaqinlashuvini tezlashtiradi, ularning rivojlanishi uchun yangi imkoniyatlar ochadi.

Uning salbiy tomoni shundaki, ko‘p ming-ming mayda, qoloq etnik guruhlar va millatlarning

madaniyati, tili, rasm-rusumlari jahon bo‘ylab kuchayib borayotgan globallashuv jarayonlarida katta

millatlar yirik milliy madaniyatlar, boy tillar bilan raqobatlasha olmay o‘z-o‘zidan faol ijtimoiy-

iqtisodiy, madaniy va ma’naviy hayotdan chetga chiqib qolmoqda. Bunday sharoitda har bir ongli

fuqaroning vazifasi o‘z millatining raqobatbardoshligini ko‘rsatish, buning uchun uning faol siyosati,

iqtisodiyoti, madaniyatida salmoqli yutuqlari uchun kurashishdir. Bugungi mustaqil O‘zbekiston

fuqarosi hozirgi zamon amaliyoti talab qilayotgan to‘rt sifatga ega bo‘lishi shart: 1) zamonaviy

mutaxassis bo‘lishi; 2) o‘zbek davlat tili, rus tili, ingliz tillarini mukammal bilishi; 3) doim o‘z bilim

doirasini yangilab borishi; 4) tadbirkor-tashabbuskor bo‘lishi.

1993 17-19 avg-I.Karimov Hindistonda rasmiy safarda bo‘ldi

1993 18 okt-Eron Prezidenti Ali Akbar Xoshimiy Rafsanjoniy O‘zbekistonga keldi

1994 18-20 apr-XXR davlat Kengashi raisi Li Pen O‘zbekistonda bo‘ldi

1994 24-25 okt-I.Karimovning Xitoyga 2-safari

1995 8-10 apr-Indoneziya prezidenti Suxarto O‘zbekistonda bo‘ldi

1995 may, noya-Pokiston Bosh vaziri Benazir Bxutto O‘zbekistonda bo‘ldi

1995 25 avg-Toshkentda Hindistonning “TATA Projeks LTD” firmasi tomonidan bunyod

etilgan

600 o‘rinli mehmonxona ochildi

1996 12 may-Tajan-Seraxs-Mashxad temir yo‘lining ochilish marosimi b-b o‘tdi. Unda 50 ta

mamlakat vakillari ishtirok etdi

1998-“O‘zbekiston-Xitoy do‘stlik jamiyati” tuzildi

1999 8-10 noya-I.Karimovning Xitoyga 3-safari

2000 1-3 may-I.Karimov Hindistonda rasmiy safarda bo‘ldi

2002 26 apr-Eron prezidenti Muhammad Xotamiy O‘zbekistonga keldi



O‘zbekiston-Janubiy Koreya munosabatlari

1992 mart-O‘zbekiston va Janubiy Koreya o‘rtasida diplomatik aloqalar o‘rnatildi

1992 19 iyun-I.Karimov JanubiyKoreyada rasmiy safarda bo‘ldi

1997-O‘zbekiston-Janubiy Koreya o‘rtasida tovar ayriboshlash 1 mlrd dollardan oshdi

1998-“O‘zDEUavto” zavodida 54 400 ta avtomobil ishlab chiqarildi

1999 4-6 okt-I.Karimov J.Koreyada bo‘lib Kim De Jung b-n uchrashdi

1999-gacha O‘zbekistonga Janubiy Koreyadan 1,2 mlrd dolar sarmoya kirib keldi

-O‘zbekiston-Janubiy Koreya o‘rtasida 70 dan ortiq qo‘shma korxona barpo etildi

O‘zbekiston-YAponiya munosabatlari

1994 16-19 may-I.Karimov YAponiyada rasmiy safarda bo‘ldi

1995-2010-YAponiya O‘zbekiston iqtisodiyotiga 2,3 mlrd dollar sarmoya kiritdi

1999 apr-YAponiyaning “Keydzay Doyukay” korporatsiyasi prezidenti Koichi Minaguchi


2000-2010-YAponiya granti asosida 206 ta o‘zbekistonlik talaba YAponiyada ta’lim olib

magistr

darajasini oldi

2001 may-YAponiyaning “Keydzay Doyukay” korporatsiyasi prezidenti Koichi Minaguchi


2002 28-31 iyul-I.Karimov YAponiyada bo‘lib Bosh vazir J.Koidzumi va imperator Akixito b-n

uchrashdi

2011 8-10 fevral-I.Karimov YAponiyada bo‘lib, Bosh vazir Naoto Kan va imperator Akixito b-

n

uchrashdi

O‘zbekiston-AQSH munosabatlari

1991-2001-O‘zbekiston-AQSH o‘rtasida davlat ahamiyati darajasida 28 ta tashrif amalga

oshirilgan

1992 15-16 fev-AQSH davlat kotibi Jeyms Beyker O‘zbekistonga keldi

1992 16 mart-Toshkentda Birinchi bo‘lib AQSH elchixonasi ochildi

1993 14 sent-AQSH davlat departamentining maxsus topshiriqlar bo‘yicha elchisi Strob Talbot


1995 6 apr-AQSH Mudofaa vaziri Uilyam Persi O‘zbekistonga keldi

-O‘zbekistoning NATO “Tinchlik yo‘lida hamkorlik” dasturida ishtiroki muhokama

qilindi

1995-I.Karimov BMT sessiyasida ishtirok etib, AQSH vitse-prezdenti Albert Gor b-n uchrashdi

-Amerika-O‘zbekiston savdo palatasi tuzildi

1996 23-28 iyun-I.Karimov AQSHda bo‘ldi. Bill Klinton, Tennesi shtati gubernatori

T.Sandvest, Kolorado shtati gubernatori R.Romer, “Nyumont-Mayning”

korporatsiyasi direktori R.Kembrilar b-n uchrashdi

1996 25 iyun-AQSHda O‘zbekiston elchixonasi ochildi.

1996-O‘zbekistonda AQSH b-n hamkorlikda tashkil etilgan 200 ta qo‘shma korxona faoliyat

yuritdi

1996-2002-“Zarafshon-Nyumont” qo‘shma korxonasida 83 tonna oltin tayyorladi

2002 11-14 mart-I.Karimov AQSHda rasmiy safarda bo‘ldi

-I.Karimovga Amerika jamoatchiligi tomonidan “Xalqaro miqyosdagi lider”

mukofoti berildi

O‘zbekiton-Germaniya munosabatlari

1993 28 apr-3 may-I.Karimov Germaniyada bo‘lib, GFR Prezidenti Rixard fon Vayzenker va

kansler Gelmut Kol b-n uchrashdi

1994 1 sent-Bonnda O‘zbekistonning Evropadagi Birinchi elchixonasi ochildi

1995 apr-GFR Prezidenti Roman Gersog O‘zbekistonda bo‘ldi

1997-2001-O‘zbekistonda GFR kompaniyalari vakolatxonalari soni 55 tadan 80 taga etdi

2001 2-5 apr-I.Karimov Germaniyada rasmiy safarda bo‘ldi

2001-O‘zbekiston-Germaniya-Rossiya hamkorligidagi “Namangan qog‘oz” qo‘shma korxona

ishga

tushirildi

2001-O‘zbekistonga Germaniya 1 mlrd dollarlik sarmoya kiritdi

2001-O‘zbekiston-Germaniya o‘rtasidagi savdo aylanmasi 283,3 mln dollarni tashkil etildi.

2002 9-10 may-GFR kansleri Gerxard SHryoder O‘zbekistonda bo‘ldi

2003-O‘zbekistonda Germaniyalik sarmoyadorlar ishtirokida barpo etilgan 138 ta korxona

faoliyat

yuritdi. Ulardan 40 tasi 100 % lik Germaniya kapitaliga ega

O‘zbekiston-Buyuk Britaniya va O‘zbekiston-Fransiya munosabatlari

1993 17-19 iyul-Buyuk Britaniya qirolichasining qizi malika Anna O‘zbekistonda bo‘ldi

1993 15 okt-Buyuk Britaniyaning tashqi ishlar va hamdo‘stlik ishlari bo‘yicha vaziri

Duglas Xog O‘zbekistonga keldi

1993 28-30 okt-I.Karimov Fransiyada bo‘lib, prezident F.Mitteran b-n uchrashdi

1993 22-25 noya-I.Karimov B.Britaniyada bo‘lib, qirolicha Elizaveta II va Bosh vazir

Jon Meyjor b-n uchrashdi

1994 25-27 apr-Fransiya prezidenti F.Mitteran O‘zbekistonda bo‘ldi

1994 9-12 iyun-I.Karimov Niderlandiyada bo‘lib, qirolicha Veatriks va Bosh vazir

Rudolf Lyubbers bilan uchrashdi

1995 okt-Jenevada “O‘zbekistonda xususiylashtirish: hamkorlik uchun imkoniyatlar”

mavzusida konferensiya b-b o‘tdi

1995 noya-Londonda “O‘zbekistonda biznes” mavzusida konferensiyasi bulib o‘tdi

1996 apr-I.Karimov Fransiyada rasmiy safarda bo‘ldi

1996-O‘zbekistonda Britaniya kengashining bo‘limi o‘z faoliyatini boshladi

1-mavzu:

KIRISH. «O‘ZBEKISTON TARIXI» FANI PREDMETI, NAZARIY-USLUBIY ASOSLARI, MANBALARI VA

AHAMIYATI

1.Tarix fanida odamning kelib chiqishi va

rivojlanishi qaysi ma’lumotlarga asoslanib

o‘rganiladi?

A) arxeologiya va etnografiya

V) arxeologiya va antropologiya

S) antropologiya va lingvistika

D) antropologiya va etnografiya

2.Quyidagilarning qaysi biri O‘rta Osiyo

tarixiga oid eng qadimgi manba

hisoblanadi?

A) «Avesto» kitobi

V) Gerodotning «Tarix» asari

S) Hindlarning «Rigveda» kitobi

D) Strabonning «Geografiya» asari

3.O‘zbekiston tarixining eng qadimgi bo‘limini

aniqlang

A) ibtidoiy san’at tarixi

V) ishlab chiqarish xo‘jaliklari tarixi

S) ma’naviy madaniyat tarixi

D) moddiy madaniyat tarixi

E) ibtidoiy, diniy tasavvurlar tarixi

4.Inson, uning kelib chiqishi va

rivojlanishini o‘rganuvchi fanni aniqlang

A) etnografiya V) antropologiya

S) arxeologiya D) epigrafika

5.Tarix fanida insonlarning kelib chiqishi,

qarindoshlik aloqalari, bir oila ajdodlarini

o‘rganish bilan shug‘ullanadigan fan sohasi

qanday ataladi?

A) genetika V) biologiya

S) antropologiya D) geneologiya

6.Qadimgi bitiklarni o‘rganish bilan

shug‘ullanuvchi fan sohasi qanday

ataladi?

A) Sivilizatsiya V) Oykumena

S) Epigrafika D) Numizmatika

7.Quyidagi tarixchilardan qaysi biri

milodiy I asrda yashagan?

A) Ktesiy V) Kursiy Ruf

S) Arrian D) Strabon

8.Vatanimiz hududida ilk paleolit davri qaysi

ming yilliklarni qamrab olgan?

A) mil.avv. 40-12 ming yilliklarni

V) mil.avv. 200|100-40 ming yilliklarni

S) mil.avv. 200-50 ming yilliklarni

D) mil.avv. 1 mln-100 ming yilliklarni

9.Miloddan avvalgi 46 yildan so‘ng qaysi yil keladi?

A) 45 yil V) 47 yil S) 48 yil D) 49 yil

10.Axuramazda tomonidan yaratilgan Baqtriya

«Avesto» da qanday ta’riflangan?

A) baland devor va minorali

V) go‘zal va bayroqlari baland ko‘tarilgan

S) eng afzal va qudratli

D) eng yaxshi makon va mamlakat

11. Tarixiy taraqqiyot bosqichlari, voqealarning davriy

ketma-ketligini o‘rganuvchi fanni toping

A) Epigrafika V) Xronologiya

S) Geneologiya D) Etnografiya

12.O‘z asarlarida O‘rta Osiyo tarixi haqida

ma’lumot bergan quyidagi tarixchilardan

qaysi biri boshqalariga nisbatan keyinroq

yashab o‘tgan?

A) Geradot V) Strabon

S) Arrian D) Sima Szyan

13. Qadimiy tangalarni o‘rganuvchi fan bu ...

A) Geraldika V) Numizmatika

S) Etimologiya D) Arxeologiya

14.O‘rta Osiyo haqida ma’lumot yozib qoldirgan Rimlik

tarixchilar berilgan to‘g‘ri javobni aniqlang

A) Geradot, Fukidit

V) Kursiy Ruf, Pompey Trog

S) Ktesiy, Ksenofont

D) Arrian, Strabon

15.Kvint Kursiy Ruf qaysi yurtga mansub

tarixchi bo‘lgan?

A) Miletga V) Fivaga

S) Rimga D) Galikarnasga

16.Qaysi qadimgi tarixchi Amudaryoni Araks

deb nomlagan?

A) Gerodot V) Kursiy Ruf

S) Ktesiy D) Arrian

17.Qadimgi davrlardayoq “Tarix otasi” deb nom olgan

mashxur yunon tarixchisini aniqlang

A) Kursiy Ruf V) Ktesiy

S) Gerodot D) Arrian

18.Islom Karimov qachon bir guruh tarixchi olimlar bilan

uchrashib “Tarixiy xotirasiz kelajak yo‘k” mavzusida ma’ruza

qildi?



19.Quyidagilardan qaysi biri moddiy manbalar turkumiga

kirmaydi?

A) mehnat qurollari

V) harbiy qurol-aslahalar

S) arxiv manbalari

D) zeb-ziynat buyumlari

20. O‘rta Osiyo xalqlari qadimgi tarixi haqida ma’lumot

beruvchi “Tarixiy yilnomalar” asarining muallifini

toping

A) Ban Gu V) Gerodot

S) Arrian D) Sima Syan

2-mavzu

MARKAZIY OSIYO INSONIYAT SIVILIZATSIYASINING QADIMIY O‘CHOQLARIDAN BIRI

1.Eng qadimgi odamlar faoliyatida qaysi davrga

kelib urug‘ jamoasiga o‘tish uchun shart-sharoit

vujudga kelgan?

A) Temir davrida

V) Qadimgi odamlar paydo bo‘lganda

S) Bronza davrida

D) Ibtidoiy to‘da davrining oxirlariga kelib

E) Qabila vujudga kelganda

2.Ibtidoiy jamoa tuzumining qaysi davrida

kamon va o‘q ixtiro qilingan?

A) Eneolitda V) Paleolitda

S) Mezolitda D) Ilk paleolitda

3.Qaysi javobda qadimgi tarixga oid

xodisalarning davriy ketma ketligi davriy

jihatdan to‘g‘ri ko‘rsatilgan?

A) sopol idishlar yasash, o‘q-yoyning kashf etilishi

V) qoyatosh suratlarining paydo bo‘lishi, vafot

etganlarni ko‘mish

S) uy-joy qurilishi, vafot etganlarni ko‘mish

D) ilk qoyatosh suratlari, o‘q-yoyning kashf

etilishi

4.Ibtidoiy jamoa tuzumining qaysi davriga

kelib odam irqlari paydo bo‘lgan?

A) Ibtidoiy to‘da davrida

V) Urug‘-aymoqchilik davrida

S) Temir davrida

D) Qadimgi tosh davrida

E) «Xarbiy demokratiya» davrida

5.Markaziy Osiyoda ilk paydo bo‘lgan shahar

quyidagilardan qaysi biri hisoblanadi?

A) Poykant V) Jarqo‘ton

S) Varaxsha D) Afrosiyob

6. Odamzodning qadimgi ajdodlari orasida

qaysi biri hozirgi qiyofadagi odamlarga

yaqin turadi?

A) pitekantrop V) zinjantrop

S) neandertal D) sinantrop

7.Qaysi javobda qadimgi tosh davri bosqichlari

to‘g‘ri ketma-ketlikda ko‘rsatilgan?

A) Mezolit, Paleolit, Neolit, Bronza

V) Paleolit, Neolit, Bronza, Mezolit

S) Paleolit, Mezolit, Neolit, Eneolit

D) Neolit, Bronza, Mezolit, Temir

8. O‘rta Osiyo hududidagi birinchi o‘troq dehqonchilik

manzilgohini toping

A) Teshiktosh V) Joytun

S) Kaltaminor D) Sopollitepa

9. Teshiktosh manzilgohi qaysi hududdan topilgan?

A) Surxondaryo V) Farg‘ona

S) Zarafshon vohasi D) Toshkent vohasi

10.Avstrolapitek so‘z qanday tarjima qilinadi?

A) Avstriya odami V) Maymun odam

S) Janub maymuni D) Avstraliya odami

11.Mezolit davrining eng qadimgi

manzilgohlaridan biri bo‘lgan Qo‘shilish

manzili qaerdan topilgan?

A) Amudaryo havzasidan

V) Zarafshonning quyi oqimidan

S) Farg‘onaning Obishir g‘oridan

D) Toshkentning Bo‘zsuv kanali hududidan

12. Antropogenez jarayoni xronologik

jihatdan to‘g‘ri berilgan qatorni toping.

A) sinantrop, kromanon, pitekantrop,

neandertal

V) pitekantrop, sinantrop, neandertal,

kromanon

S) zinjantrop, avstraopitek, neandertal

D) kromanon, neandertal, sinantrop,

Pitekantrop

13. Kromanon odami qaysi davrda shakllangan?

A) O‘rta paleolit davrida

V) So‘nggi paleolit davrida

S) Mezolit davrida

D) Ilk paleolit davrida

14.O‘zbekistonning janubida bronza davriga oid

qadimiy dehqonchilik bilan shug‘ullangan

aholi manzilgohini toping.

A) Zamonbobo V) Amirobod

S) Sopollitepa D) Sarazm

15. Eng qadimgi dafn tartiblari qachon

vujudga kelgan?

A) Ilk paleolitda V) O‘rta paleolitda

S) So‘nggi paleolitda D) Mezolitda

16. Ilk paleolit davriga oid Selungur makoni qaerdan

topilgan?

A) Surxondaryo vohasidan V) Farg‘ona vodiysidan

S) Zarafshon vohasidan D) Toshkent vohasidan

17.O‘rta Osiyo tarixida quyidagilardan qaysi

biri qadimiyroq?

A) Samarqanddagi Siyobcha yodgorligi

V) Kulolchilik charxining paydo bo‘lishi

S) Selungur manzilgohi

D) Sapollarga naqsh tushirilishi

E) Neandertal suyaklari

18.Kaltaminor madaniyati qaysi davrga oid

A) Mezolit V) Neolit

S) Paleolit D) Bronza

19.Odamlar qoramol, tuya, xo‘kiz va

qo‘ylarni qachondan qo‘lga o‘rgatganlar?

A) Bronzada V) Temir asrida

S) Mezolitda D) Tosh asrida

20.Odamlarning eng qadimgi mashg‘uloti ...

A) chorvachilik va termachilik edi

V) dehqonchilik va ovchilik edi

S) termachilik va ovchilik edi

D) ovchilik va baliqchilik edi

3-mavzu:

O‘ZBEK XALQINING KELIB CHIQISHI VA SHAKLLANISH JARAYONI TARIXIDAN.

1.Etnogenez jarayonini ... fani o‘rganadi.

A) Antropologiya V) Geneologiya

S) Etnografiya D) Demografiya

2.Kishilik jamiyatida etnik taraqqiyot bosqichlari

to‘g‘ri tartibda keltirilgan javobni toping.

A) elat-urug‘-qabila-xalq-millat

V) urug‘-qabila-xalq-millat

S) qabila-urug‘-elat-millat

D) urug‘-elat-qabila-millat

3.Ikki xil til (turkiy va forsiy) da so‘zlashuvchi

qabila-elatlarning etnik jihatdan dastlabki

aralashuv jarayoni qaysi davrda yuz bergan edi?

A) Mil. avv. II-ming yillik oxirida

V) Mil. avv. II-ming yillik boshlarida

S) Mil. avv. III-ming yillik oxirida

D) Mil. avv. IV-II-asrlarda

4.Qadimda Zarafshon daryosi havzasi, hozirgi

Samarqand, Buxoro, Qashqadaryo vohalarida ...

istiqomat qilishgan.

A) Sug‘diylar V) Xorazmiylar

S) Baqtriyaliklar D) Sak-massagetlar

5. Dashti Qipchoq xoni O‘zbekxon nechanchi asrda hukmronlik

qilgan?

A) XV asrda V) XIV asrda

S) XVI asrda D) XII asrda

6.Quyida keltirilgan qabila elatlardan

qaysi biri turkiylarga taalluqli emas?

A) Xioniylar, Eftaliylar

V) Kidariylar, Qarluqlar

S) Xorazmiylar, Sug‘diylar

D) Qoraxoniylar, Saljuqiylar

7.Qabilalarning bitta til, bitta din, yagona turmush tarzi,

hamda urf-odat va an’analari mushtarakligi negizida

uyushuvidan ... tarkib topadi

A) millat V) xalq S) urug‘ D) qabillar ittifoqi

8.Dashti Qipchoqda Ko‘chmanchi O‘zbeklar

davlatiga kim asos solgan edi?

A) Abdullaxon V) SHayboniyxon

S) Abulxayirxon D) O‘zbekxon

9.Hozirgi o‘zbek xalqi o‘zining «o‘zbek»

nomini nechanchi asrda olgan edi?

A) IX-asrda V) XII-asrda

S) XVI-asrda D) XIV-asrda

10.Xalqning shakllanish jarayoni fan tilida

... deb yuritiladi.

A) Etnografiya V) Etnogenez

S) Antropologiya D) Mentalitet

11. «Turkiston» atamasi qachondan boshlab

qo‘llanila boshlangan?

A) V asrdan V) X asrdan

S) VII asrdan D) XII asrdan

12. YAgona zaminda yashab kelayotgan turkiy xalqlarni parchalab

tashlashga qaratilgan - milliy hududuy davlat chegaralanishi

qachon o‘tkazilgan edi?

A) CHor mustamlakachiligi davrida

V) Ikkinchi jahon urushi yillarida

S) 1924-1925 yillarda

D) 1950-1951 yillarda

13.Qadimda Janubiy-g‘arbiy Tojikiston,

SHimoliy Afg‘oniston va Surxondaryo

vohasida ... yashaganlar.

A) Sug‘diylar V) Xorazmiylar

S) Baqtriyaliklar D) Sak-massagetlar

14. O‘zbek xalqining kelib chiqishi masalasi bilan shug‘ullangan

tarixchilar olimlar ko‘rsatilgan javobni toping

A) S.P.Tolstov, M.I.Masson, E.V.Rtveladze, V.A.Livshits

V) A.Ahmedov, K.SHoniyozov, Qori Niyoziy, A.Vohidov

S) A.YU.YAkubovskiy, B.Ahmedov, K.SHoniyozov, A.Asqarov

D) A.Asqarov, H.Abdullaev, H.Bobobekov, H.Ziyoev

15. Qadimgi Marg‘iyona tarixiy o‘lkasi hozirgi …

A) Tojikiston erlariga to‘g‘ri keladi

V) Hozirgi O‘zbekiston erlariga to‘g‘ri keladi

S) Hozirgi Turkmaniston erlariga to‘g‘ri keladi

D) Afg‘oniston erlariga to‘g‘ri keladi

16.O‘zbek xalqining shakllanish jarayoni ... kelib o‘z

nihoyasiga etadi.

A) VII-VIII asrlarga V) XI-XII asrlarga

C) XX asr boshlariga D) XVI asrga

17.Urug‘chilik jamoasidan davlatchilikka o‘tish

bosqichi qanday ataladi?

A) «Harbiy demokratiya»

V) Feodal davr

S) Matriarxat davri

D) «O‘zlashtiruvchi xo‘jalik» davri

18.Keltirilgan qabila-elatlardan qaysi biri

turkiylarga taalluqli emas?

A) YAg‘molar V) Forslar

S) Jikillar D) Qarluqlar

19.Xalqlarning turmushi, madaniyati va urf

odatlarini tadqiq etuvchi fan mutaxasislari

qanday yuritiladi?

A) Lingvistlar V) Antropologlar

S) Etnograflar D) Epigrafistlar

20.Milodiy V asrning o‘rtalarida O‘rta Osiyoga qaysi

ko‘chmanchi qabilalar kirib kelgan?

A) Eftaliylar V) Xioniylar

S) Turklar D) Kidariylar

4 mavzu.

O‘ZBEK DAVLATCHILIGI, UNING TARAQQIYOT BOSQICHLARI.

1.Quyida keltirilgan davlatlardan qaysi birida

budda dini davlat dini darajasiga ko‘tarilgan?

A) YUnon-Baktriya V) Ahmoniylar saltanati

S) Kushon davlati D) Qang‘

2.Quyidagi qaysi tarixiy voqea boshqalariga

nisbatan oldinroq sodir bo‘lgan?

A) YUnon-Baqtriyaga yuechjilar istilosi

V) Iskandar Zulqarnaynning vafot etishi

S) SHiroq jasorati

D) Salavkiylar davlatining tashkil topishi

3.Iskandar Zulqarnaynga qarshi kurashgan xalq

qahramonini toping.

A) Spitamen V) To‘maris

S) SHiroq D) Antiox

4.Miloddan avvalgi 312-250 yillarda mavjud

bo‘lgan davlat birlashmasini toping

A) Qang‘ davlati V) Parfiya davlati

S) YUnon-Baktriya davlati

D) Salavkiylar davlati

5.Keltirilgan davlat birlashmalaridan qaysi biri

oldinroq mavjud bo‘lgan?

A) Parfiya davlati V) Ahmoniylar davlati

S) Iskandar Zulqarnayn saltanati

D) YUnon-Baktriya davlati

6.Dalvarzintepa shahri qadimda qaysi davlatning

poytaxti bo‘lgan edi?

A) Kushon davlati V) YUnon-Baktriya davlati

S) Xorazm davlati D) Dovon davlati

7.Ko‘chmanchi YUechji qabilalari tomonidan qaysi

davlatga asos solinadi?

A) YUnon-Baktriya davlatiga

V) Qang‘ davlatiga S) Kushon davlatiga

D) Salavkiylar davlatiga

8.Miloddan avvalgi 250-140 yillarda mavjud

bo‘lgan davlatni toping.

A) Qang‘ davlati V) Parfiya davlati



9.Miloddan avvalgi III –milodiy III- asrlar

mobaynida mavjud bo‘lgan davlatni toping

A) Qang‘ davlati

V) Dovon (Farg‘ona) davlati



10.Demetriy, Evtidem, Evkratid nomli podsholar

qaysi davlatda hukmronlik qilishgan?

A) Qang‘ davlatida

V) Parfiya davlatida

S) YUnon-Baktriya davlatida

D) Salavkiylar davlatida

11.Qaysi davlat birlashmasi miloddan avvalgi III-

milodiy II -asrlar davomida mavjud bo‘lgan?

A) Qang‘ davlati V) Dovon (Farg‘ona) davlati



12.Quyida keltirilgan shaxslardan qaysi biri

Kushon davlati podshosi bo‘lgan?

A) Antiox V) Vima Kadfiz

S) Demetriy D) Kserks

13.Kushon davlatining markazi(poytaxti)ni toping

A) SHo‘rchi tumanidagi Dalvarzintepa

V) YAngiqo‘rg‘on tumanidagi Kushon qishlog‘i

S) Qadimgi Parkanadagi Dalvarzintepa

D) Koson tumanidagi Koson shahri

E) Kattaqo‘rg‘on tumanidagi Kushoniya shahri

14.Ershi shahri quyidagi qaysi davlatning poytaxti

bo‘lgan?

A) Dovon V) Parfiya

S) YUnon-Baqtriya D) Xorazm

E) Qang‘

15.Qadimgi Xorazm va Baqtriya podsholiklari

nechanchi asrlarda mavjud bo‘lgan?

A) mil avv. VI-IV asrlarda

V) mil.avv. IX-VIII asrlarda

S) mil.avv. VIII-VII asrlarda

D) mil.avv. VII-VI asrlarda

16.Qang‘ davlatining poytaxti qanday atalgan?

A) Axsikat V) Ershi

S) Kang‘dez D) Qang‘ar

17.Antiox I Soter qaysi davlatning hukmdori edi?

A) Salavkiylar davlati V) YUnon-Baktriya

S) Kushon podsholigi D) Parfiya davlati

18.Deyarli bir vaqtda tashkil topgan davlatlarni

toping

A) Ahmoniylar saltanati va Qang‘ davlati

V) Xorazm va Qang‘ davlati

S) YUnon-Baktriya va Parfiya davlatlari

D) Kushon va Farg‘ona davlatlari

19.Xitoy (Xan saltanati) Miloddan avvalgi II asrda

qaysi davlat bilan «somoviy otlar» uchun

urushlar olib borgan edi?

A) Dovon V) Qang‘ S) Kushon D) Xorazm

20.Tarixan xato berilgan ma’lumotni toping.

A) Hozirgi Toshkent vohasi qadimda Qang‘ davlati

tarkibiga kirgan

V) Parfiya davlati hozirgi Turkmaniston

hududlarida mavjud bo‘lgan

S) Qashqadaryo va Zarafshon vohalari Dovon

davlati tarkibida bo‘lgan

D) Kushon saltanati davrida Hindiston bilan

keng iqtisodiy va madaniy aloqalar

o‘rnatilgan

5 mavzu.

IX-XII ASRLARDA O‘RTA OSIYO XALQLARI HAYOTIDA YUZ BERGAN UYG‘ONISH DAVRI.

1.813 yilda arab xalifasi lavozimini

egallagan Ma’mun (813-833) Bag‘dodda

tashkil qilgan akademiyasining nomi...

A) «Bayt ul-hikmat»

V) Fanlar akademiyasi

S) «Donishmandlar uyi»

D) «Bilimdonlar uyi»

2.Arab xalifaligi davrida sharqning eng

yirik ilm fan va madaniyat markazi

bo‘lgan shaharni toping

A) Buxoro V) Bog‘dod

S) Samarqand D) Damashq

3.Abu Nasr Forobiy qaerda vafot etgan?

A) Xalabda V) Damashqda

S) Bog‘dodda D) O‘trorda

4.Quyidagi ilmiy asarlar orasidan

qaysilari Forobiy qalamiga mansub?

A) «Al qonun fit tib», «Zaynul axbor»

V) «Hind hisobi haqida», «Er surati»

S) «Somoviy harakatlar va umumiy ilmi

nujum», «Astronomiya asoslari»

D) «Musiqa kitobi», «Tirik mavjudot

a’zolari haqida»

5.Qaysi somoniy amirni davolagandan

so‘ng Ibn Sino saroy kutubxonasidan

foydalanishga ruxsat oladi?

A) Nasrni V) Asadni

S) Ismoil Somoniyni D) Nuh ibn Mansurni

6.Nishopur qaysi davlatning poytaxti bo‘lgan

A) Somoniylar

V) Qoraxoniylar

S) Saljukiylar

D) Toxiriylar

7.O‘rta Osiyolik qaysi mashhur olimning

qabri G‘aznada joylashgan?

A) Ibn Sinoning V) Zamaxshariyning

S) Forobiyning D) Beruniyning

8.XII asrdayoq lotin tiliga tarjima

qilinib, nafaqat musulmon sharqidagi,

balki Ispaniya orqali Evropa

mamlakatlaridagi astronomiya ilmini

rivojini boshlab bergan asar ... .

A) «Ziji jadidi Ko‘ragoniy»

V) «YUlduzlarning joylashish o‘rni»

S) «Boshlovchilar uchun dastlabki ta’lim»

D) «Somoviy harakatlar va umumiy ilmi

nujum»

9.Ibn Sino qaerga dafn etilgan?

A) Isfaxon V) Hamadon

S) Gurgon D) Damashq

10.Quyidagi asarlar orasida qaysi biri

Beruniy qalamiga mansub?

A) «Astronomiya asoslari», «Samoviy

harakatlar va umumiy ilmi nujum»

V) «Geodeziya», «Qadimgi xalqlardan qolgan yodgorliklar»

S) «Al-qonun fit-tib», «Zaynul- axbor»

D) «SHaharlar ustida siyosat yurgizish»,

«Metafizika»

11.YAssaviy ta’limotidan Qubroviya

ta’limoti nimasi bilan farq qilgan?

A) Vatanga bo‘lgan muhabbati bilan

V) xunar o‘rganishga da’vat etishi bilan

S) tarkidunyochilikni targ‘ib qilgani bilan

D) tarkidunyochilikni rad qilgani bilan

12.Mahmud Zamahshariyning Qur’oni

Karim tafsiriga oid ... asari musulmon

olamida ayniqsa mashhurdir.

A) «Muqaddimat ul-adab»

V) «Al-Mufassal» S) «Aruzda o‘lchov»

D) «Al-Kashshof»

13.Ismoil Buxoriyning Islom ta’limotida

Qur’oni karimdan keyingi asosiy manba

hisoblangan asarini aniqlang.

A) «Suratul-arz»

V) «Al-Jomi’ as-sahih»

S) «Hibatul-haqoyiq»

D) «Hidoya»

14.Quyidagi qaysi alloma «Muallim us-

soniy» unvoniga sazovor bo‘lgan?

A) Beruniy V) Aristotel

S) Forobiy D) al-Farg‘oniy

15.Quyidagi qaysi alloma o‘rta asr SHarq

dunyosida «SHayh ur-rais» nomi bilan

mashhur edi?

A) Ibn Sino V) Beruniy

S) Forobiy D) Farg‘oniy

16.«Qadimgi xalqlardan qolgan

yodgorliklar» asarining muallifi kim?

A) Narshaxiy V) Gardiziy

S) Beruniy D) Zamaxshariy

17.«Arab va g‘ayri arablar ustozi», «Xorazm

fahri» kabi sharafli nomlar bilan

ulug‘langan olimning nomini aniqlang

A) Beruniy V) Iso at-Termiziy

S) Imom al-Buxoriy

D) Mahmud Zamaxshariy

18.«Faqihlar madrasasi» qachon va qaerda

bunyod etilgan?

A) X asr, Marvda

V) XII asr Samarqandda

S) XII asr Buxoroda

D) IX asr Bog‘dodda

19.Abu Abdulloh qaysi allomaga mantiq,

falsafa, riyoziyot va fiqh ilmlarini

o‘rgatgan?

A) Bahouddin Naqshbandiyga

V) Abu Ali ibn Sinoga

S) Abu Nasr Forobiyga

D) Muso al-Xorazmiyga

E) Ahmad al-Farg‘oniyga

20.797-865 yillarda kim yashagan?

A) Al-Xorazmiy V) Farobiy

S) Al-Farg‘oniy D) Al-Motirudiy

6 mavzu

MO‘G‘ULLAR ISTILOSI VA ZULMIGA QARSHI KURASH. JALOLIDDIN MANGUBERDI VATAN

HIMOYACHISI

1.1218-1219 yillarda CHingizxon...

A) Mo‘g‘ulistonning ko‘chmanchi chorvador urug‘larini o‘z qo‘li

ostida birlashtirib, Markazlashgan Mo‘g‘ul

davlatini tashkil etdi

V) bir necha bor Xitoyga hujum qilib katta o‘ljalar bilan

qaytdi

S) SHarqiy Turkiston va Ettisuv viloyatlarini deyarli

talofatsiz qo‘lga kiritib, bu erdagi Kuchluk davlatini

tugatdi

D) Enasoy havzasini ishg‘ol etdi

2.Sultonband qaysi voha sug‘orish

tarmoqlarining bosh to‘g‘oni edi?

A) Farg‘ona V) Marv

S) Zarafshon D) Xorazm

E) Surxon

3..«Qo‘rg‘oshin nova» qaysi shaharning bosh suv inshooti edi?

A) Samarqand V) Buxoro

S) Urganch D) O‘tror

4.1238 yilda Buxoroda mo‘g‘ullarga qarshi

ko‘tarilgan qo‘zg‘olonda Mahmud

Torobiyning yaqin safdoshi kim bo‘lgan?

A) Jaloliddin Manguberdi

V) SHamsuddin Mahbubiy

S) Temur Malik

D) Najmiddin Qubro

5. XIII asr o‘rtalarida CHig‘atoy ulusining

mo‘ng‘ul ma’murlari doirasida qanday jarayon kuchaydi?

A) o‘troqlikka o‘tish, shahar hayotiga

yaqinlashish, mahalliy aholining boy

madaniyatidan foydalanish

V) harbiy islohotlar o‘tkazib, qo‘shin

saflarini to‘ldirish

S) barcha mahalliy savdogarlarni

Mo‘ng‘uliston bilan savdo qilishga

majbur etish

D) chorvachilik xo‘jaligini mustahkamlab,

mahalliy aholi madaniyatidan foydalanish

6. CHig‘atoy ulusi davrida Movarounnahrda bunyod etilgan

“Xoniya” va “Ma’sudiya” madrasalari qaysi shaxarda

joylashgan edi?

A) Buxoroda V) Samarqandda

S) Urganchda D) Toshkentda

7.CHig‘atoy Mahmud YAlavochni amalidan qachon chetlatgan?



8.Mo‘g‘ul istilochilari tomonidan Eron qachon bosib olingan?



9.Abbosiylar sulolasini kim tugatadi?

A) Tuluxon V) Xuloku

S) Jo‘ji D) Munqa

10.CHig‘atoy ulusiga Mahmud YAlavochdan

keyin kim noib hamda ijarador qilib tayinlangan?

A) Olg‘uyxon V) Munqa

S) Mas’udbek D) Tuvaxon

11.1258 yilda ...

A) Mas’udbek CHig‘atoy ulusini boshqara boshladi

V) mo‘g‘ullar Buxoroni talab ketdilar

S) Olg‘uyxon CHig‘atoy ulusini qayta tikladi

D) Xulagu abbosiylar sulolasiga barham

berdi

12.Nizomiydan keyin ikkinchi bo‘lib

«Xamsa» yozgan shoir ...

A) Navoiy V) Jomiy

S) Rumiy D) Dexlaviy

13.Muhammad Xorazmshoh 1218 yilda

Mahmud YAlavochni qaerda qabul qildi?

A) O‘trorda V) Urganchda

S) Samarqandda D) Buxoroda

14.Mo‘g‘ullar hukmronligi davrida

hunarmand va savdogarlardan ... solig‘i

undirilgan.

A) Kopchur V) Ushur

S) Targ‘u D) Kalon

15.Nima uchun Xorazmshoh CHingizxonga

qarshi urushda qo‘shinlarini bir erga

to‘plamadi?

A) CHingizxonning har tomondan qilgan

hujumini qaytarish uchun

V) CHingizxon qo‘shinlarini tuzoqqa tushirish uchun

S) sarkardalar fitna uyushtirib, uni

taxtdan ag‘darib tashlashidan qo‘rqqani uchun

D) chunki CHingizxon qo‘shinlari tarqoq

holda urush qilish uslublarini o‘zlashtirmagan edi?

16.Mo‘ng‘ullar Xorazmshohlarning dastlab

qaysi chegara shahrini qamal qilib bosib

oldilar?

A) O‘tror V) Sig‘noq

S) YAngikent D) Xo‘jand

17.Jaloliddin poytaxt Urganch

mudofaasidan voz kechib, Xurosonga

jo‘naydi. Buning sababini tushuntiring.

A) Muhammad Xorazmshoh shuni buyurgan edi

V) Qutlug‘xon boshliq qipchoqlar

uyushtirgan fitna uni Urganchdan

ketishga majbur qilgan edi

S) O‘zloqshoh bilan Oqshohlar poytaxt

mudofaasini o‘z qo‘liga olgan edilar

D) Poytaxt aholisi Turkon xotun va

uning jiyani Xumortakinga ishonar edilar

18.«YO Vatan, yo sharofatli o‘lim» xitobi kimga tegishli?

A) Mavlonozoda V) Xurdaki Buxoriy

S) Ahmad ibn Umar Xivaqiy

D) SHayx SHamsiddin

19.CHingizxon qo‘shinlarining

Movarounnahr shaharlarini bosib

olishda yurgan yo‘llarini aniqlang.

A) Samarqand, Xo‘jand, Buxoro

V) Xo‘jand, Samarqand, Buxoro

S) Buxoro, Samarqand, Xo‘jand

D) Xo‘jand, Buxoro, Samarqand

20.Mo‘g‘ullar hukmronligi davrida oziq-

ovqat solig‘i qanday atalgan?

A) Kopchur V) SHulen

S) Ushur D) Kalon

7 mavzu

O‘ZBEK DAVLATCHILIGINING AMIR TEMUR HUKMRONLIGI DAVRIDA YUKSALISHI. TEMURIYLAR

DAVRIDA IJTIMOIY-IQTISODIY VA MADANIY HAYOT

1.Amir Temur bilan To‘xtamish o‘rtasida

bo‘lib o‘tgan birinchi jang...

A) Jizzaxning Achchiq mavzeida bo‘ldi

V) Volga daryosi bo‘yida bo‘lib o‘tdi

S) Kondurcha daryosi bo‘yida bo‘lib o‘tdi

D) Tarak daryosi bo‘yida bo‘ldi

2.Angliyaning qaysi hukmdori Amir

Temurga Boyazid ustidan qozongan

g‘alabasi munosabati bilan o‘z

muboraknomasini yuborgan?

A) Vilgelm I V) Genrix III

S) Karl VI D) Genrix IV

3. Samarqanddagi mashhur Bibixonim

masjidi qaysi yillarda qurilgan?

A) 1396-1401 y. V) 1397-1402 y.

S) 1398-1403 y. D) 1399-1404 y.

4.Amir Temur bilan To‘xtamish o‘rtasida

bo‘lib o‘tgan so‘nggi jang...

A) Jizzaxning Achchiq mavzeida bo‘ldi

V) Volga daryosi bo‘yida bo‘lib o‘tdi

S) Kondurcha daryosi bo‘yida bo‘lib o‘tdi

D) Tarak daryosi bo‘yida bo‘ldi

5.Amir Temur Bilan Sulton Boyazid o‘rtasidagi Anqara

jangi qachon bo‘li o‘tgan edi?



6.1370 yil bu...

A) Mahmud Torobiy qo‘zg‘oloni bo‘lib o‘tgan yil

V) Ivan Grozniy pul islohoti o‘tkazgan yil

S) Kulikovo jangi bo‘lib o‘tgan yil

D) Amir Temur Movarounnahr taxtiga o‘tirgan yil

7.«Agar bizning qudratimizni bilmoqchi bo‘lsang

obidalarimizga boq». Bu xitobnoma Amir Temur qurdirgan

qaysi inshoot peshtoqiga bitilgan?

A) Bibixonim masjidi V) Ahmad YAssaviy maqbarasi

S) Oqsaroy binosi D) SHerozdagi saroy

8.Musavvirlikda «Xirot maktabi» deb

nomlangan yangi bir ijodiy uslubning asoschisi kim?

A) SHoh Muzaffar V) Behzod

S) Hoji Muhammad naqqosh D) Mahmud Muzahhib

9.Markaziy Osiyoda O‘rta asrlarda davlat qurilishi

obodonlashtirish ishlari bilan shug‘ullangan amaldor qanday

atalgan?

A) Mirshab V) Xatib

S) Xojib D) Qutvol

10.Quyidagi yodgorliklardan qaysi biri

SHahrisabzda joylashgan?

1.Labi Hovuz majmuasi 2.SHerg‘ozixon

madrasasi 3.Jahongir maqbarasi

4.Devonbegi madrasasi 5.Ko‘kgumbaz

masjidi.

A) 3, 5 V) 2, 4 S) 1, 3 D) 4, 5

11.Amir Temur davrida qo‘shinning

minglik bo‘linmasini kim boshqargan?

A) «Tuman og‘a» V) «Mirihazora»

S) «Ayilboshi» D) «Xojib ul buzruk»

12.Quyidagi asarlar orasida Mirzo

Ulug‘bek qalamiga mansubini toping

A) «Habib us-siyar» V) «Ravzat us-safo»

S) «Ziji hoqoniy» D) «Tarixi arba’ ulus»

13.«Bulujiy», «SHodyona», «Ahloqiy», «Tabriziy», «Usuli

ravon» va «Usuli otlig‘» kabi kuylarni ijod qilgan

tarixiy shaxsni toping.

A) Abduqodir Nayi V) Navoiy

S) SHodquli G‘ijjakiy D) Ulug‘bek

14.1429 yilda...

A) Samarqand akademiyasi-«Dorul ilm»ga asos solindi

V) Oqsaroy qurib bitkazildi

S) Mirzo Ulug‘bek vafot etdi

D) Kamoliddin Behzod tug‘ildi

15.«Ulug‘bek Samarqandda bo‘lib akademiyaga asos soldi, er

sharini o‘lchashga buyurdi va astronomiya jadvallarini

tuzishda ishtirok etdi»,-deb yozgan shaxsni aniqlang.

A) Volter V) Abdurazzoq Samarqandiy

S) Vyatkin D) Nasiruddin Tusiy

16.Amir Temur yashab o‘tgan yillarni toping.

A) 1345-1408 V) 1370-1415

S) 1336-1405 D) 1351-1409

17.Amir Temur tomonidan bunyod etilgan Oqsaroy

qaysi shaharda joylashgan?

A) SHahrisabz V) Samarqand

S) Buxoro D) Xirot

18.Mirzo Ulug‘bekning Movarounnahr taxtida

hukmronlik qilgan yillarni toping

A) 1394-1467 V) 1409-1449

S) 1405-1447 D) 1410-1445

19.Quyidagi shaxslardan qaysi biri Temuriylar

xonadanoga mansub emas?

A) Abu Said V) Abulxayir

S) Bobur D) Abdulatif

20. XIV asrning 50-60 yillarida Movarounnahrda...

A) Amir Temur davlati tashkil topdi

V) Markazlashuv jarayoni kuchaydi

S) Feodal tarqoqlik g‘oyatda kuchayib,

sinfiy kurash keskinlashdi

D) Feodal urushlarga barham

berilib, osoyishtalik boshladi

8 mavzu.

BUXORO VA XIVA XONLIKLARI. O‘ZBEK XONLIKLARI DAVRIDA SIYOSIY TARQOQLIK

1.XVI asrda SHayboniylar davlatining poytaxti

bo‘lgan shaharlarni aniqlang

A) Samarqand va Marv V) Samarqand va Toshkent

S) Samarqand va Buxoro D) Buxoro va Qarshi

2.Sulolalar orasida qaysilari Ubaydullo ismli

hukmdorlarga ega bo‘lgan?

A) Mang‘itlar va Temuriylar

V) SHayboniylar va Ashtarxoniylar

S) CHingiziylar va Temuriylar

D) Somoniylar va Tohiriylar

E) Safforiylar va Qo‘ng‘irotlar

3.1747 yilda Buxoroni kimlar qamal qiladilar?

A) Qozoq sultonlari V) Xiva xonlari

S) Ko‘chmanchi Qalmoqlar D) Eroniy qizilboshlar

4.XVII asr boshlarida o‘z o‘g‘illari tomonidan qatl

etilgan hukmdorni toping

A) Ubaydulloxon V) SHohniyoz

S) Arab Muhammad D) Mirzo Ulug‘bek

5.Qo‘qon xonligi qaysi yillarda mustaqil xonlik

sifatida mavjud edi?



6.O‘rta Osiyo xonliklari davrida madrasa, masjid

va diniy jamoa erlari qanday atalgan?

A) Vaqf erlari V) Amlok erlari

S) Mulk erlari D) Suyurg‘ol erlari

7.Buxoro Amirligida mang‘itlar sulolasi...

A) XVIII asrning boshlaridan XIX asrning

80-yillarigacha hukmronlik qildi

V) XVIII asrdan-XIX asrning oxirigacha

hukmronlik qildi

S) XVIII asrning boshlaridan XIX asrning

60-yillarigacha hukmronlik qildi

D) XVIII asrning o‘rtalaridan 1920 yilgacha

hukmronlik qildi

8.Qaysi Buxoro amiri «qassob amir» degan nom olgan edi?

A) SHohmurod V) Muzaffar

S) Haydar D) Nasrullo

9.Ashtarxoniylar kimlarning avlodi sanalgan?

A) Temuriylarning V) CHingiziylarning

S) Sayyidlarning D) Barloslarning

10.Ashtarxoniylar davlatida taxtning vorisi

bo‘lajak xon qaysi viloyatga noib qilib tayinlangan?

A) Balxga V) Qarshiga

S) Keshga D) Samarqandga

11.Xalq orasida «amiri ma’sum» (begunoh amir)

nomi bilan mashhur bo‘lgan hukmdorni toping

A) SHayboniyxon V) Nasrullo

S) Umarxon D) SHohmurod

12.Qo‘qon taxtiga 3 marta qayta-qayta chiqqan

xonni toping.

A) Xudoyorxon V) Mallaxon

S) SHeralixon D) SHohmurod

13.Zahiriddin Muhammad Bobur yashab faoliyat

ko‘rsatgan yillarni toping.

A) 1483-1526 V) 1483-1530

S) 1780-1541 D) 1473-1525

14.Buxoro SHayboniylari sulolasiga mansub xonni toping

A) Abulg‘ozixon D) SHohmurod

V) Abdullaxon E) Arabmuhammadxon

15.Buxoro xonligi qachondan boshlab Buxoro

Amirligi deb atala boshlangan?

A) XVII asrning 60-yillaridan

V) XVII asrning 80-yillaridan

S) XVIII asrning 20-yillaridan

D) XVIII asrning 50-yillaridan

16.Mashxur o‘zbek shoirasi Nodirabegim

kim tomonidan o‘ldirilgan edi?

A) Haydar V) Nasrullo

S) Umarxon D) Xudoyorxon

17.Xonliklar davrida amal qilgan er o‘lchov

birligini toping.

A) Rabot V) Farsax

S) Tanob D) Begor

18.Sardoba nima?

A) gumbazli savdo inshooti

V) g‘ishtdan qurilgan ko‘prik

S) daryoga qurilgan damba (to‘g‘on)

D) suv saqlanadigan gumbazsimon inshoot

19.Mashhur Mir Arab madrasasi qaysi shaharda

joylashgan?

A) Toshkentda V) Samarqandda

S) Buxoroda D) Xivada

20. Abdullaxon II Xorazmni qachon zabt

etdi?

A) 1583 yil V) 1595 yil

S) 1582 yil D) 1588 yil

9 mavzu.

CHOR ROSSIYASINING TURKISTONDA ISTILOCHILIK VA MUSTAMLAKACHILIK SIYOSATI. JIDIDCHILIK

1.1853 yilda CHor Rossiyasi

qo‘shinlari ... qal’asini egalladilar

A) Jambul V) Oqmachit

S) Turkiston D) Raim

2.1864 yilda Rus qo‘shinlari Qo‘qon

xonligiga qarashli qaysi shaharlarni

egallaydilar?

A) Turkiston va CHimkentni

V) Avliyoota va Pishpakni

S) Pishpak va Raimni

D) Toshkent va Turkistonni

3.CHor Rossiyasi qo‘shinlari ... yilda

Toshkentni egallaydilar

A) 1866 V) 1863

S) 1867 D) 1865

4.Buxoro amirligi bilan Rossiya

o‘rtasida shartnoma qachon

imzolanadi?



5.1867 yilda ...

A) Xiva xonligi Rossiyaga bo‘ysundirildi



D) Qo‘qon xonligida Xudoyorxonga qarshi Po‘latxon qo‘zg‘oloni

boshlandi

6.1866 yilda CHor Rossiyasi qo‘shinlari

qaysi shaharlarni bosib oladilar?

A) Jizzax, O‘ratepa, Xo‘jand

V) O‘ratepa, Samarqand, Jizzax

S) Xo‘jand, Jizzax, Buxoro

D) O‘ratepa, Toshkent, Xo‘jand

7.1873 yilda ...

A) Xiva xonligi Rossiyaga bo‘ysundirildi



D) Buxoro xonligida Xudoyorxonga qarshi Po‘latxon qo‘zg‘oloni

boshlandi

8.Hozirgi Turkmaniston erlari qachon

Rossiya tomonidan egallanadi?



9.Turkiston o‘lkasini boshqarish

yuzasidan “Vaqtli Nizom loyixasi”

qachon qabul qilinadi?



10.1892 yilda ...

A) Andijon qo‘zg‘oloni bo‘lib o‘tdi

V) Toshkentda “Vabo isyoni” bo‘ldi

S) Po‘latxon qo‘zg‘oloni boshlandi

D) Turkistonda birinchi temir yo‘l qurildi

11.Dukchi Eshon qo‘zg‘oloni qaysi

hududda bo‘lib o‘tgan edi?

A) Toshkentda V) Samarqandda

S) Andijonda D) Buxoroda

12.1873-1876 yillarda ...



S) Po‘latxon qo‘zg‘oloni bo‘ldi


13.1898 yilda ...





14.Po‘latxon qo‘zg‘oloni kimga qarshi qaratilgan edi?

A) Amir Nasrullo va Qo‘qon xonligiga

V) Xudoyorxon va mustamlakachilikka

S) Xiva xonligi va Buxoro amirligiga

D) Rossiya mustamlakachiligi va Buxoro amirligiga

15.Turkiston General gubernatorligi

tarkibiga kiritilgan viloyatlarni toping

A) Ettisuv, Andijon, Farg‘ona, Samarqand, Amudaryo

V) Ettisuv, Sirdaryo, Farg‘ona, Samarqand, Kaspiyorti

S) Sirdaryo, Farg‘ona, Amudaryo, Zakavkaze, Kaspiyorti

D) Sirdaryo, Ettisuv, Qashqadaryo, Xo‘jand, Kaspiyorti

16.1881 yilda ...

A) Turkistonda birinchi temir yo‘l qurildi



D) Turkistonda dastlabki rus qishlog‘i tashkil etildi

17.Turkiston General gubernatorligiga qarashli Ettisuv

viloyatining markazi qaysi shahar edi?

A) Toshkent V) Verniy

S) Skobelev D) Petro-Aleksandrovsk

18.Quyidagi qaysi voqea boshqalariga

nisbatan keyinroq sodir bo‘lgan?





19.Qaysi voqea boshqalariga nisbatan

oldin sodir bo‘lgan?

A) Buxoro amirligi Rossiyaga tobe etildi

V) Xiva xonligi Rossiyaga tobe etildi

S) Turkiston General gubernatorligi tashkil etildi

D) Turkistonda dastlabki rus qishlog‘i tashkil etildi

20.Tarixiy xato berilgan javobni

toping.

A) 1898 yilda Andijon qo‘zg‘oloni bo‘lib o‘tdi

V) 1892 yilda Toshkentda “Vabo isyoni” bo‘ldi

S) 1876 yilda Po‘latxon qo‘zg‘oloni boshlandi

D) 1881 yilda Turkistonda birinchi temir yo‘l qurildi

10 mavzu.

TURKISTONDA MUSTABID SOVET HOKIMIYATINING O‘RNATILISHI. ISTIQLOLCHILIK HARAKATI.

1.Rossiyada fevral burjua inqilobi

qachon sodir bo‘lgan edi?



2.Birinchi jahon urushi bo‘lib o‘tgan

sanani toping

A) 1916-1919 yillar

V) 1914-1918 yillar

S) 1915-1917 yillar

D) 1917-1919 yillar

3.Rus burjua inqilobidan so‘ng ...

Turkistonda milliy uyg‘onish va

demokratiya uchun siyosiy kurashning

yangi bosqichi boshlandi.

A) 1919 yilning boshidan

V) 1915 yilning kuzidan

S) 1917 yilning bahoridan

D) 1914 yilning oxiridan

4.Turkiston General-gubernatorligi

mavjud bo‘lgan davrni aniqlang.

A) 1867-1917 yillar

V) 1865-1914 yillar

S) 1886-1918 yillar

D) 1853-1916 yillar

5.Qaysi voqea nisbatan oldin sodir bo‘lgan?

A) Turkiston muxtoriyati tashkil etilishi

V) Birinchi jahon urushining tugashi

S) Rossiyada bolsheviklar davlat to‘ntarishi

D) Istiqlolchilik harakatining boshlanishi

6.Qaysi voqea nisbatan kechroq sodir bo‘lgan?

A) Rossiyada bolsheviklar davlat to‘ntarishi

V) Istiqlolchilik harakatining boshlanishi

S) Turkiston muxtoriyati tashkil etilishi

D) Birinchi jahon urushining tugashi

7.Turkiston Muxtoriyati mavjud bo‘lgan davrni aniqlang

A) 1918 yil dekabr-1919 yil mart

V) 1917 yil noyabr-1918 yil fevral

S) 1916 yil noyabr-1917 yil fevral

D) 1915 yil dekabr-1916 yil mart

8.Turkistonda sovet hokimiyatiga qarshi qurolli harakat –

Istiqlolchilik harakati ... boshlandi.

A) 1917 yil kuzida

V) 1916 yil bahorida

S) 1919 yil yozida

D) 1918 yil bahorida

9.Quyidagi shaxslardan qaysi biri Istiqlolchilik

harakatining yo‘lboshchilaridan hisoblanmaydi?

A) SHermuhammadbek V) Madaminbek

S) Ibrohimbek D) Mulla Alimqul

10.Turkiston Avtonom Sovet Respublikasi qachon tashkil

etiladi?

A) 1917 yil aprelda

V) 1918 yil aprelda

S) 1916 yil martda

D) 1920 yil martda

11.Qaysi javobda tarixiy xatolik mavjud?

A) 1919 yil martda Turkiston muxtoriyati qizil askarlar

tomonidan tugatildi

V) 1917 yil oktyabrda bolsheviklar

Rossiyada davlat to‘ntarishini amalga oshirdilar

S) 1917 yil oktyabrda Rossiyada Muvaqqat hukumat ag‘darildi

D) 1917 yil sentyabrda Rossiya Respublika deb e’lon qilindi

12. Buxoro va Xiva xonliklari qachon tugatiladi?

A) 1919 va 1920 yillarda

V) 1919 va 1921 yillarda

S) 1920 va 1922 yillarda

D) 1920 yilda

13.1917 yil 6 dekabrda Toshkentda

qanday voqea sodir bo‘ldi?

A) Turkiston masalasi bilan

shug‘ullanuvchi maxsus komissiya tuzildi

V) Turkiston XKS Muxtoriyatni yo‘q

qilish uchun harakat boshladi

S) Tinch namoyishlar XKS qo‘shinlari

tomonidan o‘qqa tutildi

D) Turkiston Muxtoriyatini qo‘llab

quvvatlovchi 60 000 kishilik

musulmonlar mitingi bo‘ldi

14.Turkistonning qaysi viloyatida dastlab sovet hokimiyatiga

qarshi qurolli kurash – istiqlolchilik

harakati boshlanadi?

A) Toshkentda V) Farg‘onada

S) Samarqandda D) Zarafshon vohasida

15.1918 yildagi Qiziltepa bitimi kimlar tomonidan

imzolangan edi?

A) Kaufman va Xudoyorxon V) Skobelev va Po‘latxon

S) Kolesov va amir Olimxon D) Frunze va amir Muzaffar

16.Turkiston o‘lkasi sovet organlari «Turkiston

Muxtoriyati»ga qanday munosabatda bo‘ldilar?

A) Muxtor hukumatni dastlabki kunlardanoq tan olib uni

inqilobiy hukumat deb baholadilar

V) Muxtor hukumatni tan olmadilar

va uni monarxiya deb baholadilar

S) Muxtor hukumatni dastlabki kunlardayoq tan olmasdan uni

burjua hukumati deb baholadilar

D) Muxtoriyatni qo‘llab quvvatladilar

17.Turkiston Muxtoriyatining markazi

qaysi shahar qilib belgilanadi?

A) Qo‘qon V) Samarqand

S) Toshkent D) Buxoro

18.Turkistonda milliy xududiy davlat chegaralanishi qachon

o‘tkaziladi?



19.Xorazmdagi Istiqlolchilik

harakatining yo‘lboshchisini toping

A) Madaminbek V) Ibrohimbek

S) Mulla Alimqul D) Junayidxon

20.Turkiston muxtoriyati e’lon qilingan

tunini «Milliy Laylatulqadrimiz»

deb atagan shaxsni toping.

A) Ubaydulla Asadullaxo‘jaev

V) Munavvar qori Abdurashidxonov

S) Abdurauf Fitrat

D) Mahmudxo‘ja Behbudiy

11 Mavzu

IKKINCHI JAHON URUSHI YILLARIDA O‘ZBEK XALQINING FASHIZM USTIDAN QOZONILGAN

G‘ALABAGA QO‘SHGAN HISSASI. 1946-1991 YILLARDA O‘ZBEKISTON

1.Butun millatning jangovar shioriga

aylangan «Haq olinur, berilmas!» degan

ibora qaysi allomaga tegishli?

A) A.Fitrat V) M.Behbudiy

S) H.Hamza D) I.Gaspirali

2. «Qo‘shchi» ittifoqi arbobini aniqlang.

A) Fayzulla Xo‘jaev V) Turor Risqulov

S) S.Xo‘janov D) Y.Oxunboboev

3.O‘zbekiston SSRning dastlabki poytaxti

qaysi shahar bo‘lgan?

A) Buxoro V) Samarqand

S) Toshkent D) Qo‘qon

4.1929 yilda arab yozuviga asoslangan eski

o‘zbek yozuvi lotin alifbosiga almashtirildi. Nechanchi yildan

kiril alifbosiga o‘tildi?



5.Urush yillarida O‘zbekistonda dastlabki

front brigadalari qaysi sanoat

korxonasida tashkil etilgan edi?

A) Toshkent to‘qimachilik kombinatida

V) Bekobod metallurgiya kombinatida

S) «Tashselmash»da

D) Farhod GES da

6.Ikkinchi jahon urushi davrida O‘zbekistonda nechta korxona

barpo etilgan?

A) 323 ta V) 250 ta S) 275 ta D) 280 ta

7.Ikkinchi jahon urushi yillarida 12 ta etim bolani asrab

olib tarbiyalagan kattaqo‘rg‘onlik sahovatpesha inson kim?

A) Hamid Saidov V) Asil Xolmatov

S) Bahri Akramova D) Hamid Samadov

8.1951 yilda kimlar sovetlarga qarshi

millatchilik faoliyati uchun qamoqqa

olingan?

A) Turob To‘la, Kamtar Otaboev

V) Mirtemir, A.Bobojonov, H.Zaripov

S) Sobir Abdulla, Habibiy

D) M.SHayxzoda, SHukurullo, H.Sulaymon

9.O‘zbekistonda qachon va qaerdan tabiiy

gaz qazib olish boshlandi?

A) XX asrning 50-y.y.da Surxondaryoda

V) XX asrning 40-y.y.da Andijonda

S) XX asrning 60-y.y.da Buxoroda

D) XX asrning 30-y.y.da Samarqandda

10.Buxoro-Ural gaz quvuri qachon ishga

tushurilgan?



11.O‘rta Osiyo-Markaz gaz quvuri qachon

ishga tushirilgan?



12.Samarqand superfosfat zavodi qachon

ishga tushirildi?

A) 1954 yil V) 1956 yil

S) 1952 yil D) 1955 yil

13.1960 yillarning o‘rtalarida O‘zbekiston

aholisining tarkibida o‘zbeklar salmog‘i

qancha bo‘lgan?

A) 50 % V) 55 % S) 60 % D) 65 %

14.Urushdan so‘ng O‘zbekistonda xalq

xunarmandchiligi qanday rivojlandi?

A) urush oqibatida xunarmandchilik

qattiq zarar ko‘rdi, xunarmandlar

deyarli yo‘q bo‘lib ketdi

V) urushdan keyin xunarmandchilikka

ehtiyoj qolmadi

S) xunarmandchilikni rivojlantirish

uchun xom ashyo va moddiy-texnik

bazasi etishmas edi

D) yakka tartibdagi mehnat kapitalistik

munosabatlarni shakllantiradi deb,

xunarmandlar faoliyati man etildi

15.O‘zbekistonda 1970-1985 yillarda sanoatning etakchi

tarmoqlari- mashinasozlik va kimyo sanoati bo‘lib,

ularning faoliyati qanday ishlarga qaratilgan edi?

A) asosan paxtachilik uchun mashinalar kimyoviy o‘g‘it va boshqa

maxsulotlar ishlab chiqarishga

V) keng xalq istemol mollari va oziq-ovqat maxsulotlari

S) asosan SSSR harbiy sohasi uchun mexanizmlar ishlab

chiqarishga

D) sotsialistik davlatlarning qishloq xo‘jaligini

rivojlantirish uchun mashina va mexanizm ishlab chiqarishga

16.O‘zbekiston qachon SSSR tarkibiga qabul

qilindi?

A) 1924 yil 16 noyabrda

V) 1923 yil 12 fevralda

S) 1925 yil 13 mayda

D) 1926 yil 17 dekabrda

17. Qaramlik yillarida Angren, SHarg‘un va Boysuntog‘dan

qaysi mineral xom ashyo qazib olingan?

A) oltin V) gaz S) mis D) ko‘mir

18.1939 yilda ...

A) Toshkent qishloq xo‘jaligi mashinasozlik zavodi qurildi

V) CHirchiq elektrokimyo kombinati qurildi

S) Katta Farg‘ona kanali qazildi

D) Quvasoy siment zavodi qurildi

E) qishloq xo‘jaligini jamoalashtirish

rasman poyoniga etkazildi

19.SHarof Rashidov nechanchi yillarda O‘zbekiston

rahbari bo‘lib ishladi?

A) 1957-1984 yillarda

V) 1959-1983 yillarda

S) 1961-1980 yillarda

D) 1964-1985 yillarda

20.O‘zbekistonda quyidagi konlarning qaysi biridan

oltin qazib olinmaydi?

A) Marjonbuloq, Muruntov

V) Qalmoqqir, Muruntov

S) Uchquduq, Zarafshon

D) Ohangaron, SHorg‘un

12 mavzu.

I.A.KARIMOV BOSHCHILIGIDA O‘ZBEKISTON DAVLAT MUSTAQILLIGINING QO‘LGA KIRITILISHI

1.«Davlat tili to‘g‘risida»gi O‘zbekiston Respublika-

sining qonuni qachon qabul qilingan?

A) 1988 yil 15 oktyabrda V) 1989 yil 21 martda

S) 1990 yil 24 martda D) 1989 yil 21 oktyabrda

2.O‘zbekistonda prezidentlik lavozimi qachon joriy

etilgan?

A) 1989 yil 20 aprelda V) 1990 yil 24 martda

S) 1990 yil 20 iyunda D) 1991 yil 31 avgustda

3.O‘zbekiston Respublikasining hududi qancha?

A) 460,4 ming km. kv. V) 346,6 ming km. kv.

S) 576,7 ming km. kv. D) 447,4 ming km.kv.

4.O‘zbekistonda birinchi muqobil prezidentlik

saylovlari qachon bo‘lib o‘tgan edi?

A) 1991 yil 29 dekabrda V) 1990 yil 24 martda

S) 1991 yil 31 avgustda D) 1992 yil 2 martda

5.O‘zbekiston Respublikasi ma’muriy-hududiy

tuzilish bo‘yicha nechta viloyatdan iborat?

A) 14 ta V) 10 ta S) 12 ta D) 13 ta

6.«Demokratiya» so‘zining grekchadan aniq

tarjimasini aniqlang.

A) «shaxs erkinligi»

V) «xalq erkinligi»

S) «xalq hokimiyati»

D) «teng huquqlilik»

7. I.A.Karimov qachondan boshlab O‘zbekiston

Respublikasining birinchi rahbari

lavozimida ishlamoqda

A) 1991 yil sentyabrdan boshlab

V) 1989 yil iyunidan boshlab

S) 1990 yil 24 martdan boshlab

D) 1992 yil 29 dekabrdan boshlab

8. “O‘zbekiston Respublikasining Davlat

mustaqilligi asoslari to‘g‘risida”gi

qonuni necha moddadan iborat?

A) 46 V) 24 S) 17 D) 36

9.«Mustaqillik deklaratsiyasi» qachon qabul qilindi?

A) 1989 yil 20 aprelda V) 1990 yil 24 martda

S) 1990 yil 20 iyunda D) 1991 yil 31 avgustda

10. 1996 yil martdagi umumxalq referendumiga binoan

I.A.Karimovning prezidentlik vakolati ...

A) 1995 yildan 2000 yilga uzaytirildi

V) 1996 yildan 2000 yilgacha uzaytirildi

S) 1997 yildan 2000 yilgacha uzaytirildi

D) 1998 yildan 2000 yilgacha uzaytirildi

11.O‘zbekiston Konstitutsiyasi qaysi sessiyada qabul

qilingan?

A) 10-chaqiriq, XI sessiyada

V) 10-chaqiriq, XII sessiyada

S) 12-chaqiriq, XI sessiyada

D) 12-chaqiriq, XIII sessiyada

12. O‘zb. Res. Konstitutsiyasining qaysi moddalarida uning Qoraqalpog‘iston Respublikasi bilan siyosiy, huquqiy,

iqtisodiy va madaniy munosabatlari o‘z aksini topgan?



13.O‘zbekiston Respublikasi nechta davlat bilan

chegaradosh?

A) 4 ta V) 5 ta S) 6 ta D) 7 ta

14.O‘zbekiston Respublikasi milliy hokimiyat

qurilmasida hokimiyat ...

A) 3 ga bo‘linadi V) 2 ga bo‘linadi

S) 4 ga bo‘linadi D) 5 ga bo‘linadi

15.1991 yil 18 noyabrda ...

A) davlat gerbi qabul qilindi

V) davlat madhiyasi qabul qilindi

S) prezidentlik saylovlari o‘tkazildi

D) davlat bayrog‘i qabul qilindi

16.Davlat madhiyasi qachon qabul qilingan?

A) 1992 yil 8 dekabrda V) 1992 yil 10 dekabrda

S) 1991 yil 31 avgustda D) 1992 yil 2 martda

E) 1994 yil 9 yanvarda

17.O‘zbek milliy volyutasi-«so‘m» qachondan muomalaga

kiritildi?

A) 1991 yil 18 noyabrdan V) 1992 yil 8 dekabrdan

S) 1994 yil 1 iyuldan D) 1992 yil 2 iyuldan

E) 1995 yil 1 yanvardan

18.O‘zbekistonning qaysi viloyati hududi

jihatdan eng katta?

A) Samarqand V) Buxoro

S) Navoiy D) Qashqadaryo

19.O‘zbekiston Konstitutsiyasining tarkibi...

A) 5 bo‘lim, 24 bob, 128 moddadan iborat

V) 6 bo‘lim, 25 bob, 126 moddadan iborat

S) 5 bo‘lim, 26 bob, 138 moddadan iborat

D) 6 bo‘lim, 26 bob, 128 moddadan iborat

20. O‘zbekiston Respublikasida ma’muriy

o‘zgarishlar qaysi hokimiyat organining

roziligi bilan amalga oshiriladi?

A) Oliy Majlisning

V) Vazirlar Mahkamasining

S) Ichki Ishlar vazirligining

D) Respublika Prokuraturasining

13 mavzu.

MUSTAQILLIK YILLARIDA O‘ZBEKISTONNING IQTISODIY VA MA’NAVIY-MADANIY TARAQQIYOTI

1.«UzDEUavto» qo‘shma korxonasi qachon ishga

tushirilgan?



2. Davlat va jamiyat hayotining eng muhim

masalalari xalq muhokamasiga qo‘yilishi

qanday ataladi?



3.Qaysi viloyatning ma’muriy markazi noto‘g‘ri

ko‘rsatilgan?


S) Jizzax – Jizzax D) Farg‘ona – Qo‘qon

4. YUrtimizda birinchi bo‘lib ta’sis etilgan

ordenni toping?

A) Sog‘lom avlod uchun V) O‘zbekiston qahramoni


5.Bozor munosabatlariga o‘tishda I.A.Karimov

tomonidan ishlab chiqilgan beshta tamoilga


A) bozor munosabatlariga bosqichma-bosqich o‘tish




E) konstitutsiya va qonunlarning ustivorligi

6.Quyidagi qaysi voqea oldin sodir bo‘lgan?

A) Davlat bayrog‘ini qabul qilinishi




E) Davlat gerbining qabul qilinishi

7.YUrtimizda Imom al-Buxoriyning 1125,

al-Farg‘oniyning 1200 yillik yubileylari




8.Toshkentda Amir Temur haykali qachon

ochilgan edi?



9.YUrtimizda Xiva va Buxoro shaharlarining

2500 yillik yubileylari qachon nishonlangan

edi?



10.2007 yil mamlakatimizda ... deb e’lon

qilingan edi?

A) ijtimoiy himoya yili

V) qariyalarni qadrlash yili

S) oila yili

D) inson manfaatlari yili

11.1991 yilda yurtimizda qaysi allomaning

550 yilligi nishonlangan edi?

A) Alisher Navoiy V) Bobur

S) Mirzo Ulug‘bek D) Farg‘oniy

12. O‘zbekiston Respublikasida jamiyatning

iqtisodiy negizlari konstitutsiyamizning


A) 52-54 moddalarida

V) 51-55 moddalarida

S) 53-55 moddalarida

D) 54-56 moddalarida

13.O‘zbekiston quyidagi qaysi davlat bilan

chegaradosh emas?

A) Eron V) Afg‘oniston

S) Qirg‘iziston D) Turkmaniston

14.Xodimlarning mehnat huquqlarini qaysi

tashkilot himoya qiladi?



15.Mamlakat iqtisodiyotida narx-navoning

ko‘tarilib, pulning qadrsizlanishi qanday

nomlanadi?

A) konvertizatsiya V) integratsiya

S) inflyasiya D) emissiya

16.Toshkentda Alisher Navoiyning haykali

qachon ochilgan?



17. O‘zbekiston Konstitutsiyasi ...

A) bo‘lim, bob, moddalarga bo‘lingan

V) bob, bo‘lim, moddalarga bo‘lingan

S) modda, bo‘lim va boblarga bo‘lingan

D) modda, bob va bo‘limlarga bo‘lingan

18. O‘zbekiston Konstitutsiyasining kirish

qismi qanday nomlanadi?

A) So‘z boshi V) Muqaddima

S) Asosnoma D) Referendum

19. O‘zbekistonning gidroresurslarga eng boy

viloyati qaysi?

A) Toshkent V) Navoiy

S) Xorazm D) Buxoro




S) ishlab chiqarishning o‘ta yuqori ko‘rsatkichi


14 mavzu

O‘ZBEKISTONNING JAHON HAMJAMIYATIGA QO‘SHILISHI

1.O‘zbekiston Konstitutsiyasining nechanchi bobi Tashqi

siyosatga bag‘ishlangan?

A) II V) IV S) VI D) V E) IX

2.Konstitutsiyamizga ko‘ra O‘zbekiston Respublikasi

xalqaro munosabatlarning ... sub’ektidir.

A) demokratik V) teng huquqli

S) to‘la huquqli D) haqiqiy

3.O‘zbekiston Respublikasi qachon Iqtisodiy

Hamkorlik Tashkiloti (EKO) ga a’zo bo‘lib kirdi?

A) 1993 yil martda V) 1992 yil 20 sentyabrda

S) 1992 yil 16 fevralda D) 1993 yil 15 mayda

4.BMTning vakolatxonasi qachon Toshkentda o‘z

faoliyatini boshladi?

A) 1992 yil martida V) 1993 yil fevralida

S) 1992 yil aprelida D) 1993 yil iyunida

E) 1994 yil fevralida

5.O‘zbekistonni YUNESKOga a’zolikka qabul qilish

marosimi qaysi shaharda bo‘lgan?

A) Strasburgda V) Parijda

S) Toshkentda D) Vashingtonda

6.1994 yil 28 sentyabr kuni O‘zbekiston qanday xalqaro

tashkilotga a’zo bo‘ldi?

A) Jahon Bojxona tashkilotiga

V) Jinoyat politsiyasining xalqaro tashkiloti-Interpolga

S) Jahon intellektual mulk tashkilotiga

D) SHimoliy Atlantika hamkorlik tashkilotiga

E) YUNESKOga

7. 1992 yil fevralda O‘zbekiston tinchlikni

mustahkamlash, inson huquqlarini himoya

qilish bo‘yicha katta tadbirlarni amalga

oshirayotgan nufuzli tashkilot ...

A) YUNESKO ga a’zo bo‘ldi

V) EXHT ga a’zo bo‘ldi

S) Evropa Ittifoqiga a’zo bo‘ldi

D) GUAM ga a’zo bo‘ldi

8.O‘zbekiston Savdo uyi birinchi marta Evropaning

qaysi shaharida ochilgan?

A) Bryusselda V) Dyusseldorfda

S) Altendorfda D) Jenevada

9.O‘zbekistonda faoliyat ko‘rsatayotgan yirik firma va

kompaniyalar orasidan qaysilari Pokistonga

tegishli?

A) Metro, Tabani V) Simens, DEU

S) Demir, Aysel D) TATA Projekts LTD, Larsen

10.Xalqaro Iqtisodiy forum har yili quyidagi

shaharlardan qaysi birida o‘tkaziladi?

A) Strasburgda V) Bryusselda

S) Maastrixtda D) Davosda

11.O‘zbekiston Respublikasi qaysi tashkilotga a’zo

emas?

A) YUNASKO ga V) Xalqaro Volyuta Fondiga

S) Jahon Bankiga D) Evropa Ittifoqiga

12.Quyidagilardan qaysi biri O‘zbekiston

Respublikasining tashqi siyosati prinsiplariga

to‘g‘ri kelmaydi?

A) Suveren tenglik

V) Kuch ishlatmaslik

S) fuqarolarning munosib hayotlarini ta’minlash

D) chegaralarning dahlsizligi

E) boshqa davlatlarning ichki ishlariga aralashmaslik

13.O‘zbekiston Konstitutsiyasining nechanchi moddasi

tashqi siyosatga bag‘ishlangan?

A) 17-moddasi V) 27-moddasi

S) 37-moddasi D) 7-moddasi

14. YUNESKO qaroriga ko‘ra 1995 yilda

respublikamizning qaysi shaharida

Markaziy Osiyo tarixini tadqiq qilish

xalqaro instituti tashkil etilgan?

A) Buxoroda V) Toshkentda

S) Samarqandda D) Xivada

15. Markaziy Osiyo xalqlarini iqtisodiy va

madaniy hamkorlik maqsadida

birlashtirib turgan harakat qanday

nomlanadi?

A) «Markaziy Osiyo-bizning uyimiz»

V) «Turon-Turkiston birligi»

S) «Turkiston-umumiy uyimiz»

D) «Turkiston xalqlari yagona oila»

16. O‘zbekistonda kommunikatsiya va transport

bilan ta’minlashdagi qiyinchiliklarni

bartaraf etishda g‘oyat istiqbolli

sanalgan loyiha qanday ataladi?

A) «TRASEKA» V) «Sentrazbat»

S) «DAAD» D) «Lonro»

17.O‘zbekiston Prezidenti I.A.Karimov BMT Bosh

Assambleyasining 48-sessiyasida qachon nutq

so‘zlagan edi?

A) 1993 yil 28 sentyabrda V) 1992 yil 2 martda

S) 1994 yil 24 oktyabrda D) 1995 yil 24 oktyabrda

18. I.A.Karimovning «O‘zbekiston XXI asr bo‘sag‘asida:

xavfsizlikka tahdid, taraqqiyot kafolatlari va barqarorlik

shartlari» nomli asari nashr qilingan yilni aniqlang.

A) 1995 V) 1999 S) 2000 D) 1997

19.Afg‘oniston muommosi bo‘yicha «6+2» guruhi

uchrashuvi qaysi shaharda o‘tkazilgan edi?

A) Dushanbeda V) Alma-Atida

S) Bishkekda D) Toshkentda

20.BMTning ta’lim, fan va madaniyat bo‘yicha qo‘mitasi ...

A) YUNISEF V) YUNIDO

S) YUNESKO D) YUTAKE

Fan bo‘yicha talabalar bilimini baholash va nazorat qilish me’zonlari

I semestr bo‘yicha talabalar bilimini baholash va nazorat qilish me’zonlari

Baholash

usullari

Baholash mezonlari

Testlar,

yozma

ishlar,

og‘zaki

savol-

javoblar.

86-100 ball “a’lo”: Fanga oid nazariy bilimlarni to‘la o‘zlashtira olish.

Xulosa va qaror qabul qilish. Ijodiy fikrlay olish. Mustaqil mushohada

yurita olish. Olgan bilimlarini amalda qo‘llay olish. Mohiyatini

tushuntirish. Tasavvurga ega bo‘lish.

71-85 ball “yaxshi”: Mustaqil mushohada qilish. Olgan bilimlarini amalda

qo‘llay olish. Mohiyatini tushuntirish. Bilish, aytib berish. Tasavvurga ega

bo‘lish.

55-70 ball“qoniqarli”: Mohiyatini tushuntirish. Bilish, aytib berish.

Ma’lum bir tasavvurga ega bo‘lish.

50-54 ball “qoniqarsiz”: Fan bo‘yicha nazariy va amaliy bilimlarni

bilmaslik

Reyting baholash turlari

Nazorat shakllari Maksimal ball Umumiy ball

1 Joriy nazorat 36

100 2 Oraliq nazorat 34

3 Yakuniy nazorat 30

Joriy baholash Maksimal

ball

O‘tkazish

vaqti

Joriy nazorat (20 ball) MT (16 ball)

36 Semestr

davomida

Joriy nazorat darslarda aktiv

ishtiroki va o‘zlashtirish darajasi,


yuritilish holati va mavzular

bo‘yicha vazifalarining

bajarilishini e’tiborga olish orqali

amalga oshiriladi.

Mustaqil ta’limni

baholash

topshiriqlarining

portfoliosi (prezetatsiya,

testlar, yozma ish


orqali amalga oshiriladi

Oraliq baholash Maksimal

ball

O‘tkazish

vaqti

№ Oraliq nazorat (20 ball) MT (14 ball) 34 Оraliq

I Oraliq nazorat ma’ruza

darslarida aktivligi,


yuritilish holatini e’tiborga

olish va oraliq nazorat

nazorat ishining

baholanishi orqali amalga

oshiriladi.

Mustaqil ta’limni

baholash

topshiriqlarining

partfoliosi (prezetatsiya,

testlar, yozma ish

variantlari, keys

stadilar) orqali amalga

oshiriladi.

davomida

(semestrning

10-18

haftasi)

OZBEKISTON RESPULIKASI OLIY VA ORTA MAXSUS TALIM …el.tfi.uz/images/Ozbekiston_tarixi.pdf · 2019-12-15 · bqlganligini, ajdodlarimizning ajnabiy bosqinchilarga qarshi mustaqillik

Documents