T.C. MĠLLÎ EĞĠTĠM BAKANLIĞI MOTORLU ARAÇLAR TEKNOLOJĠSĠ OTOMOTĠV YÖNETĠM SĠSTEMLERĠ 1 525MT0126 Ankara, 2011
Mar 21, 2016
T.C.
MĠLLÎ EĞĠTĠM BAKANLIĞI
MOTORLU ARAÇLAR TEKNOLOJĠSĠ
OTOMOTĠV YÖNETĠM SĠSTEMLERĠ 1 525MT0126
Ankara, 2011
Bu modül, mesleki ve teknik eğitim okul/kurumlarında uygulanan
Çerçeve Öğretim Programlarında yer alan yeterlikleri kazandırmaya
yönelik olarak öğrencilere rehberlik etmek amacıyla hazırlanmıĢ bireysel
öğrenme materyalidir.
Millî Eğitim Bakanlığınca ücretsiz olarak verilmiĢtir.
PARA ĠLE SATILMAZ.
i
AÇIKLAMALAR ................................................................................................................... iii GĠRĠġ ....................................................................................................................................... 1 ÖĞRENME FAALĠYETĠ -1 .................................................................................................... 2 1. SAYI VE MANTIK SĠSTEMLERĠ ..................................................................................... 2
1.1. Sayı Sistemleri .............................................................................................................. 2 1.1.1 Desimal (Onlu) Sayı Sistemi .................................................................................. 4 1.1.2 Binary (Ġkili) Sayı Sistemi ...................................................................................... 5 1.1.3 Desimal (Onlu) Sayıların Binary (Ġkili) Sayı Sistemine DönüĢtürülmesi .............. 6 1.1.4. Binary (Ġkili) Sayıların Desimal (Onlu) Sayı Sistemine DönüĢtürülmesi ............. 7
1.2. Lojik Kapılar (Logıc Gates) .......................................................................................... 7 1.2.1. VE Kapısı (AND GATE) ....................................................................................... 8 1.2.2. VEYA Kapısı (OR GATE) .................................................................................... 8 1.2.3. DEĞĠL Kapısı (NOT GATE - INVERTOR) ......................................................... 9 1.2.4. VEDEĞĠL Kapısı (NAND GATE) ...................................................................... 11 1.2.5. VEYADEĞĠL Kapısı (NOR GATE) ................................................................... 13
1.3. Analog ve Dijital Terimler .......................................................................................... 15 UYGULAMA FAALĠYETĠ .............................................................................................. 24 ÖLÇME VE DEĞERLENDĠRME .................................................................................... 25
ÖĞRENME FAALĠYETĠ - 2 ................................................................................................. 27 2. ELEKTRONĠK KONTROL ÜNĠTELERĠ VE VERĠ ĠLETĠM YÖNTEMLERĠ ............... 27
2.1. Veri Ġletim Yöntemleri ................................................................................................ 27 2.1.1. Paralel Veri Ġletimi .............................................................................................. 28 2.1.2. Seri Veri Ġletimi ................................................................................................... 28
2.2 A/D (Analog/Dijital) ve D/A (Dijital/Analog) Çeviriciler ........................................... 29 2.3. Mikro Bilgisayarlar ..................................................................................................... 30
2.3.1. MikroiĢlemciler ve Temel Özellikleri ................................................................. 30 2.3.2. Mikrodenetleyiciler ve Temel Özellikleri ............................................................ 32
2.4. Mikro ĠĢlemcilerin Dezavantajları .............................................................................. 34 2.5. Mikrodenetleyicilerin Tercih Sebepleri ...................................................................... 34 2.6. Elektronik Kontrol Ünitelerin Yapısı ve Bilginin ĠĢlenmesi ....................................... 34
2.6.1. GiriĢ Sinyallerin Dijital Sinyallere DönüĢtürülmesi ............................................ 34 2.6.3. ROM (Read-Only Memory)(Sadece Okunabilir Bellek) ..................................... 35 2.6.4. RAM (Random Access Memory) (Rastgele EriĢimli Bellek) ............................. 35 2.6.5. MikroiĢlemci (CPU) ............................................................................................ 35 2.6.6. Clock .................................................................................................................... 36 2.6.7. ÇıkıĢ Sinyallerinin Analog Sinyallere DönüĢtürülmesi ....................................... 36
2.7. Elektronik Kontrol Üniteleri Arasında HaberleĢme Yöntemleri ................................. 37 2.7.1. Elektronik Kontrol Üniteleri Arasında HaberleĢme ............................................ 38 2.7.2. Can-Bus Hattının Yapısal Özellikleri .................................................................. 39 2.7.3. Can-Bus Bilgisi .................................................................................................... 42 2.7.4. Hata Durumu ....................................................................................................... 43
2.8. PLC (Programlanabilir Lojik Kontrol / Denetleyiciler) .............................................. 43 2.8.1. PLC Nedir ............................................................................................................ 43 2.8.2. PLC’nin Yapısı .................................................................................................... 44
UYGULAMA FAALĠYETĠ .............................................................................................. 46
ĠÇĠNDEKĠLER
ii
ÖLÇME VE DEĞERLENDĠRME .................................................................................... 47 MODÜL DEĞERLENDĠRME .............................................................................................. 49 CEVAP ANAHTARLARI ..................................................................................................... 53 KAYNAKÇA ......................................................................................................................... 54
iii
AÇIKLAMALAR KOD 525MT0126
ALAN Motorlu Araçlar Teknolojisi
DAL / MESLEK Otomotiv Elektromekanik
MODÜLÜN ADI Otomotiv Yönetim Sistemleri 1
MODÜLÜN TANIMI
Ġkili sayı sistemi, mantık sistemleri, bileĢik mantık devreleri,
analog-dijital terimler, veri iletim yöntemleri, elektronik
bilgi tanımlama, dijital-analog çeviriciler, mikro
bilgisayarların (ECU) çalıĢma prensibi, PLC
(Programlanabilir Lojik Kontrol), bağlantı ve iĢleyiĢ
mantığının anlaĢılmasını içeren öğrenme materyalidir.
SÜRE 40 / 32
ÖN KOġUL Otomotiv Diagnostiği 1-2-3 modüllerini baĢarmıĢ olmak.
YETERLĠK Otomotiv yönetim sistemlerini kavramak, bu sistemleri
kontrol etmek ve yeniden düzenlemek.
MODÜLÜN AMACI
Genel Amaç
Otomotiv bilgi iĢlem sistemlerinin mantığını kavrayabilecek
ve bu sistem üzerinde gerekli değiĢiklikleri yapma yollarının
mantığını öğreneceksiniz.
Amaçlar
1. Ġkili sayı sistemini ve mantık sistemlerini
kavrayabileceksiniz.
2. Veri iletim ve tanımlama yöntemlerinin mantıksal
yapısını kavrayabileceksiniz
3. Mikro bilgisayarların çalıĢma prensiplerini
kavrayabileceksiniz.
4. PLC (Programlanabilir Lojik Kontrol) kumandaların
çalıĢmasını kavrayabileceksiniz.
EĞĠTĠM ÖĞRETĠM
ORTAMLARI VE
DONANIMLARI
Ortam:
Sınıf, elektro-mekanik atölyeleri, laboratuvar
Donanım:
TV, VCD, Video, Internet, diagnostik cihazları, motor test
cihazları, otomotiv ekipmanları, bağlantı soketleri.
ÖLÇME VE
DEĞERLENDĠRME
Her faaliyet sonrasında o faaliyetle ilgili değerlendirme
soruları ile kendi kendinizi değerlendireceksiniz.
Modülün sonunda kazandığınız yeterlikle ilgili kendinizi
değerlendirebileceksiniz.
Öğretmen modül sonunda size ölçme aracı (uygulama, soru-
cevap) uygulayarak modül uygulamaları ile kazandığınız
bilgi ve becerileri ölçerek değerlendirecektir.
AÇIKLAMALAR
1
GĠRĠġ Sevgili Öğrenci,
Günümüzde teknolojik geliĢmeler yoğun olarak elektrik ve elektronik sistemlerde
olmaktadır.
Otomotiv sektöründeki geliĢmeler mikroiĢlemcilerin geliĢmesi, mikro iĢlemcilerin
elektrik ve elektronik sistemlerin yönetiminde kullanılmasıyla birlikte hız kazanmıĢtır. Artık
otomotiv sistemindeki geliĢmeler mikroiĢlemcilerdeki geliĢmeler ile paralel ilerlemektedir.
Otomobiller üzerindeki sistemlerin yapıları teknolojik geliĢmeler nedeniyle
karmaĢıklaĢmıĢ ve anlaĢılabilirliği zorlaĢmıĢtır. MikroiĢlemcilerin yönetildiği sistemlerin
arızalarının bulunması ve giderilmesi bu sistemlerle ilgili belirli bir seviyede bilgiye sahip
olmayı gerektirmektedir.
Bu modül, sayısal sistemler, mikroiĢlemcilerin mantıksal yapıları, elektronik kontrol
ünitelerinin yapısal özellikleri ve çalıĢması, elektronik kontrol üniteleri arasındaki
haberleĢme kurallarını içermektedir. Bu modül, bu tür sistemler üzerinde yapacağınız onarım
sürecinde size gerekli olan temel bilgiyi kazandıracaktır.
GĠRĠġ
2
ÖĞRENME FAALĠYETĠ -1
Bu faaliyetin sonunda sayı sistemlerini, birbirlerine dönüĢtürülmesini, elektronik
devrelerde kullanılan mantık sistemlerini tanımlayabileceksiniz.
ARAġTIRMA
Analog dijital kavramlarının ne olduğunu araĢtırınız ve bu kavramlara örnekler
bulunuz.
Elektronikte kullanılan sayı ve mantık sistemlerini araĢtırınız.
Lojik devrelerin önemini, hangi alanlarda niçin kullanıldığını araĢtırınız.
1. SAYI VE MANTIK SĠSTEMLERĠ
1.1. Sayı Sistemleri
Genellikle günlük hayatta 1,2,……,9,10,11,…… gibi sayısal veriler kullanılır. Bu
sayısal veriler desimal (onlu) sayı olarak adlandırılır. Kullanmakta olduğumuz desimal
(onlu) sayı sistemi elektronik devre ve devre elemanları için hiçbir Ģey ifade etmez. Çünkü
devre elemanları ikili sayı sistemi mantığına göre çalıĢırlar.
Günümüz elektroniği analog ve sayısal (dijital) olmak üzere iki temel türde
incelenebilir.
Analog büyüklükler sonsuz sayıda değer alabilirler. Analog büyüklüklere örnek olarak
akım, gerilim, basınç, sıcaklık, ıĢık Ģiddeti gibi bir çok fiziksel büyüklüğü verebiliriz.
BelirlenmiĢ sınırlar içerisinde her türlü değeri alabilen bu değerlere analog sinyaller denir.
ġekil 1.1: Analog sinyal
ÖĞRENME FAALĠYETĠ–1
AMAÇ
ARAġTIRMA
3
Sayısal büyüklükler ise sadece iki değer alabilirler. Sayısal bir sistemde bilgiler sinyal
adı verilen fiziksel niceliklerle temsil edilir. Sayısal sistemlerin çoğu sadece iki değeri olan
sinyallerle çalıĢırlar.
ġekil 1.2: Dijital (sayısal) sinyal
Sayısal sistem iki gerilim seviyesine göre çalıĢır. Her sayısal sistemin bu iki gerilim
seviyesine karĢılık gelen bir biçimi olmalıdır. Bu nedenle sayısal değerler Binary (İkili) Sayı
Sisteminde kullanılan 1 ve 0 ile tanımlanmak zorundadır. Bu sayısal sistemin girdilerinin
ikili koda dönüĢmesini sağlar.
Bir sayısal sistemde oluĢabilecek kavramlar aĢağıdaki tabloda gösterilmiĢtir. Örneğin
sayısal sistemdeki bir anahtarın kapalı olması hâlinde, oluĢan durum “1” veya “5 V” ile ifade
edilebilir.
Yüksek Alçak
Doğru YanlıĢ
Açık Kapalı
5 V 0 V
1 0
Sayısal sistemler normal hayatta kullandığımız desimal (onlu) sayı sistemini değil
binary (ikilik) tabanda kodlanmıĢ sayı sistemini kullanırlar.
4
1.1.1 Desimal (Onlu) Sayı Sistemi
Desimal (onlu) sayı sistemi günlük hayatta kullandığımız 0,1,2,3,4,5,6,7,8,9
rakamlarından oluĢur. Desimal (onlu) sayı sisteminde her sayı bulunduğu basamağa göre
değer alır. Sistemin tabanı 10'dur. Örneğin;
5892 sayısı,
2 Birlik = 212102 0
9 Onluk = 90109109 1
8 Yüzlük = 8001008108 2
5 Binlik = 500010005105 3 Ģekildedir.
Bu sayı, 0123 1021091081055892 Ģekilde de ifade edilebilir.
Örnekte görüldüğü gibi desimal (onlu) bir sayıda her basamak farklı üstel ifadelerle
gösterilmiĢtir. Bu üstel ifade o basamağın ağırlığı olarak adlandırılır. O hâlde desimal (Onlu)
bir sayıyı analiz ederken basamaklardaki rakam ile basamak ağırlığını çarpmamız gerekiyor.
5
1.1.2 Binary (Ġkili) Sayı Sistemi
Binary (ikili) sayı sisteminin tabanı 2’dir ve bu sistemde sadece “0” ve “1” rakamları
kullanılmaktadır. Binary sayı sisteminde de desimal (onlu) sayı sisteminde olduğu gibi her
sayı bulunduğu basamağın konum ağırlığı ile çarpılır.
Binary (ikili) sayı sisteminde bulunan her “0” veya “1” rakamları BĠT (BInary DigiT)
adı ile tanımlanır. AĢağıda desimal (onlu) sayı sisteminde kullanılan 0 ve 9 arasındaki
sayıların binary (ikili) sayı sistemindeki karĢılıkları gösterilmiĢtir.
Desimal (Onlu) Sayı
Sistemi
Binary (Ġkili) Sayı
Sistemi
0 0000
1 0001
2 0010
3 0011
4 0100
5 0101
6 0110
7 0111
8 1000
9 1001
Desimal (onlu) sayı sistemindeki sayılar sadece iki rakamdan oluĢan binary (ikilik)
sayılarla tanımlayabilmemiz sayısal sistemlerin iki voltaj seviyesini kullanarak farklı
büyüklükleri tanımlanmasının anlaĢılmasını sağlamaktadır.
6
1.1.3 Desimal (Onlu) Sayıların Binary (Ġkili) Sayı Sistemine DönüĢtürülmesi
Desimal (onlu) sayıları binary (ikilik) sayılara çevirirken “Bölme-2” metodu kullanılır.
Çıkan sonuç tersinden yazılır. ġekil 1.3’de 25 sayısının binary (ikili) sayı sistemine
dönüĢtürülmesi gösterilmiĢtir.
ġekil 1.3: 25 sayısının binary (ikili) sayı sistemine dönüĢtürülmesi
Binary (ikili) sayı sistemine dönüĢtürülmek istenen desimal (onlu) sistemi sayısı
sürekli ikiye bölünür. Bu iĢlem sonrasında çıkan bölüm kısmı da ikiye bölünür. Bu iĢlem
bölüm kısmında çıkan sayının ikiye bölünemeyecek sayı çıkıncaya kadar (1 çıkıncaya kadar)
yapılır.
ġekil 1.3’te 25 desimal (onlu) sayı sistemi sayısı sürekli 2’ye bölünmüĢtür. Bu sayının
binary (ikili) sayı sistemi karĢılığının yazılabilmesi için en son bölümden itibaren baĢlayarak
kalanlar sırayla yazılır.
210 1100125
7
1.1.4. Binary (Ġkili) Sayıların Desimal (Onlu) Sayı Sistemine DönüĢtürülmesi
Binary (ikilik) sayıları desimal (onlu) sayılara dönüĢtürmek için izlenilecek yol
“Çarpım 2” metodudur.
Binary (ikili) sayı siteminde sayı desimal (onlu) sayı sistemine çevrilirken;
Sağdaki ilk hane 0 olmak üzere ve sola doğru haneler 0,1,2,3.... olarak
belirlenir.
Her hanede bulunan rakamla (0 veya 1) 2hane sayısı ile çarpılır.
Çıkan tüm sonuçların toplamı desimal (onlu) sayı sistemine göre sonucu verir.
ġekil 1.4’te binary (ikili) sayı sistemde yazılmıĢ 1001100101 sayısı desimal (onlu)
sayı sistemine dönüĢtürülmesi gösterilmiĢtir.
ġekil 1.4 : Binary (Ġkili) Sayı Sistemde YazılmıĢ 1001100101 Sayısı Desimal (Onlu) Sayı
Sistemine DönüĢtürülmesi
1.2. Lojik Kapılar (Logıc Gates)
Sayısal devrelerin tasarımında kullanılan temel devre elemanlarına lojik kapılar adı
verilir. Bir lojik kapı, bir çıkıĢ, bir veya birden fazla giriĢ hattına sahiptir. ÇıkıĢ, giriĢ
hatlarının durumuna bağlı olarak Lojik 1 veya Lojik 0 olabilir. Bir Lojik kapının giriĢlerine
uygulanan sinyale bağlı olarak çıkıĢının ne olacağını gösteren tabloya doğruluk tablosu (truth
table) adı verilir.
VE (AND), VEYA (OR), DEĞĠL (NOT), VEDEĞĠL (NAND), VEYADEĞĠL
(NOR), ÖZELVEYA (EXOR) ve ÖZELVEYA DEĞĠL (EXNOR) temel lojik kapılardır.
8
1.2.1. VE Kapısı (AND GATE)
VE kapısında bir çıkıĢ, iki veya daha fazla giriĢ hattı vardır. ġekil 1.5’te iki giriĢ,bir
çıkıĢlı VE kapısının sembolü, doğruluk tablosu ve elektrik eĢdeğer devresi verilmiĢtir.
ġekil 1.5: VE (AND) kapısı
ġekil 1.5’teki devreye anahtarlar seri olarak bağlanmıĢtır. Doğruluk tablosunda
anahtarların kapılı durumu 1, açık durumu ise 0 ile gösterilmiĢtir. Devrenin çalıĢabilmesi için
anahtarların her ikisinin de kapılı yani 1 olması, gerekir.
VE (AND) kapısını Ģöyle bir örnekle anlatmak da mümkündür. Bilgisayarı açarken
öncelikle fiĢi prize takıp daha sonra da bilgisayarın güç düğmesine basılmalıdır. Bu iki Ģart
gerçekleĢtiğinde bilgisayarınız açılır. Bu iĢlemi mantıksal “VE” iĢlemi olarak düĢünebiliriz.
Yani, bilgisayarınız fiĢe takılmıĢsa “VE” güç düğmesine basılmıĢsa açılır. FiĢ, prize takılı
değilken 0, takılı iken 1 durumu, aynı Ģekilde güç düğmesine basılmamıĢsa 0, basılmıĢsa 1
durumu diyelim. Bilgisayarınız, fiĢe takılmıĢsa “VE” güç düğmesine basılmıĢsa bilgisayarın
açılması için yeter Ģart sağlanmıĢ olup, sonuç 1 olur yani bilgisayarınız açılır. Aksi
durumlarda 0 olmalıdır. Bir baĢka deyiĢle bilgisayarınız diğer Ģartlarda açılmaz. ĠĢte bu
George Boole’un yaptığı mantıksal “VE” iĢlemidir.
1.2.2. VEYA Kapısı (OR GATE)
Bir VEYA (OR) kapısının iki veya daha fazla giriĢ, bir çıkıĢ hattı vardır. ġekil-1.6'da
iki giriĢ bir çıkıĢlı VEYA (OR) kapısının lojik sembolü, doğruluk tablosu ve elektrik eĢdeğer
devresi verilmiĢtir.
9
ġekil 1.6: VEYA (OR) kapısı
Mantıksal “VEYA” iĢlemi kolay anlaĢılması için “+” toplama iĢlemine benzetilebilir.
BaĢka bir gösterim Ģekli ise “1” olarak düĢünülebilir. A ve B toplamı 1 ve 1'den büyükse
sonuç 1 olur. ġekil 1.6’da gösterilen elektriksel devrede mantıksal “VEYA” anahtarlarla
gösterilmiĢtir.
“VE” kapısındaki seri iki anahtar yerine paralel iki anahtar kullanılmıĢtır. Anahtarlar
devreye paralel bağlanmıĢtır. Devrenin çalıĢması için yalnızca 1 anahtarın kapanması yeterli
olacaktır. Bu da yukarıdaki doğruluk tablosunu sağlar.
Apartmanların merdiven aydınlatmaları bu mantık ile çalıĢmaya bir örnek olarak
verilebilir. Apartmanın her katta bulunan anahtarlardan herhangi birine basılması durumunda
merdiven aydınlatması çalıĢmaya baĢlar.
1.2.3. DEĞĠL Kapısı (NOT GATE - INVERTOR)
DEĞĠL kapısı bir giriĢ ve bir çıkıĢ hattına sahiptir. ÇıkıĢ iĢareti giriĢ iĢaretinin tersi
(değili - tümleyeni) olur. ġekil 1.7’de standart değil kapısı sembolü, doğruluk tablosu ve
elektrik eĢdeğer devresi verilmiĢtir.
10
ġekil 1.7: DEĞĠL (NO GATE) kapısı
Eğer A anahtarı açıksa (A=0) akım devresini Q lambası üzerinden tamamlayacağından
lamba yanacaktır (Q=1) (ġekil 1.8).
ġekil 1.8
Eğer A anahtarı kapalı ise (A=1) akım devresini A anahtarı üzerinden
tamamlayacağından lamba yanmayacaktır (Q=0) (ġekil 1.9).
ġekil 1.9
11
1.2.4. VEDEĞĠL Kapısı (NAND GATE)
VEDEĞĠL kapısının en az iki giriĢ ve bir çıkıĢı vardır. Lojik VE fonksiyonunun
DEĞĠL'i olarak tanımlayabiliriz. ġekil 1.10'da iki giriĢ, bir çıkıĢlı VEDEĞĠL kapısının
sembolü, doğruluk tablosu ve elektrik eĢdeğer devresi verilmiĢtir.
ġekil 1.10: Ġki giriĢli VEDEĞĠL kapısı
Eğer A ve B anahtarları açık (A=0, B=0) ise akım devresini Q lambası üzerinden
tamamlar lamba yanar (Q=1) (ġekil 1.11).
ġekil 1.11
12
Eğer A anahtarı açık (A=0), B anahtarı kapalı (B=1) ise akım devresini Q lambası
üzerinden tamamlar (Q=1) (ġekil 1.12).
ġekil 1.12
Eğer A anahtarı kapalı (A=1), B anahtarı açık (B=0) ise akım devresini Q lambası
üzerinden tamamlar lamba yanar (Q=1) (ġekil 1.13).
ġekil 1.13
Eğer A ve B anahtarları kapalı ise (A=1, B=1) ise akım devresini anahtar üzerinden
tamamlar Q lambası yanmaz (Q=0) (ġekil 1.14).
ġekil 1.14
13
1.2.5. VEYADEĞĠL Kapısı (NOR GATE)
VEYADEĞĠL kapısının en az iki giriĢ ve bir çıkıĢ hattı vardır. Lojik fonksiyon olarak
VEYA fonksiyonunun DEĞĠL'i olarak tanımlayabiliriz. ġekil 1.15'te iki giriĢ, bir çıkıĢlı
VEYADEĞĠL kapısının sembolü, doğruluk tablosu ve elektrik eĢdeğer devresi verilmiĢtir.
ġekil 1.15: Ġki giriĢli VEDEĞĠL kapısı
Eğer A ve B anahtarları açık (A=0, B=0) ise akım devresini Q lambası üzerinden
tamamlar lamba yanar (Q=1) (ġekil 1.16).
ġekil 1.16
14
Eğer A anahtarı açık (A=0), B anahtarı kapalı (B=1) ise akım devresini B anahtarı
üzerinden tamamlar Q lambası yanmaz (Q=0) (ġekil 1.17).
ġekil 1.17
Eğer A anahtarı kapalı (A=1), B anahtarı açık ise akım devresini A anahtarı üzerinden
tamamlar Q lambası yanmaz (Q=0) (ġekil 1.18).
ġekil 1.18
Eğer A ve B anahtarları kapalı ise (A=1, B=1) ise akım devresini anahtar üzerinden
tamamlar Q lambası yanmaz (Q=0) (ġekil 1.19).
ġekil 1.19
15
1.3. Analog ve Dijital Terimler
Access time : Belleği okumak için gerekli süre.
Access : DepolanmıĢ olduğu yerden bir bilgiye (data) veya bir cihaza (bir
disket okuyucusu gibi) giriĢi sağlamak, okumak veya yazmak.
AD: Yönetsel Alan (Administrative Domain).
Ağ: Bilgisayar ağı değiĢik yerlerdeki bilgisayar sistemlerini birbirine bağlayan bir veri
iletiĢim sistemidir. Bir ağ WAN ve LAN’ların değiĢik birleĢimlerinden oluĢabilir. Yerel Alan
Ağı (Local Area Network), GeniĢ Alan Ağı (Wide Area Network), ağlararası ağ (Ġnternet).
AD/DA Çevirici : Analog iĢaretleri sayısal iĢaretlere ya da tersi iĢlemi aynı Ģekilde
hazırlayan devrelerdir.
Adapter (Adaptör) : Direkt olarak birbirlerine uyum sağlamayan iki
konnektörün veya cihazın bağlanmasını sağlayan bir aracı cihaz.
Adaptör: UygunlaĢtırıcı, çevirici, güç kaynağı.
ADC: Analog sinyalleri karĢılığı olan dijital sinyallere dönüĢtüren bir cihaz.
Address: Verinin saklandığı bellek bölgesi.
Address: Bir kaydı, bölümü veya bilginin saklı olduğu kısmı ifade eden isim, etiket
veya rakamdır.
Address (Adres): Bir sistem ya da ağdaki bir cihazda veya diğer veri kaynaklarında
bulunan bir dosyanın yeri için ayrılmıĢ özel kod. Bir kullanıcının yerini belirten dizi.
Administrative Domain: Yönetsel Alan. Tek yönetim birimi tarafından idare edilen
ana sistemler, yönelticiler ve birbirine bağlı iletiĢim ağlarının bütünü.
Analitik: Elektronik devrelerin matematiksel yolla çözümlenmesi.
Analog computer : Analog hesaplayıcı (Analog Bilgisayar).
Analog devre: Lineer devre, giriĢe verilenin fonksiyonu olarak çıkıĢı değiĢtiren devre.
Analog Digital Convertor: Analog sinyali sayısal sinyale dönüĢtürücü.
Analog Monitor: Analog bir sinyal kullanan ve birincil renkleri sonsuz sayıda
gölgeler ya da gri bir skala hâlinde gösteren bir ünite. Voltajı devamlı değiĢir.
Analog: ĠĢlemden geçirilen ya da yeniden orjinal bir görüntü veya sesi temsil eden bir
elektirk sinyalinin varyasyonu.
ASCII: Birçok bilgisayarın kullandığı standart 8 bitlik haberleĢme kodudur.
16
Assembler: Makine dilinde program üreterek bilgisayar tarafından doğrudan
iĢletilebilmesini sağlayan bilgisayar programıdır.
Back up:Data disketlerinin ikinci kopyası veya tahrip olma, kaybolma ihtimallerine
karĢı yapılan yedekleme iĢlemi.
Back up: Esas elemanın iĢlemi tamamlayamaması hâlinde iĢlemi tamamlamak için
kullanılan yedekleme.
Bağlantı noktası: Sisteme dıĢarıdan gelen bilgi paketlerinin her birinde hangi bağlantı
noktasına gideceği bilgisi vardır. Sistem dâhilindeki bağlantı noktalarının her birinde bir
iletiĢim yazılımı çalıĢmaktadır. Gelen paket iĢlem yapılmak üzere bu bağlantı noktasına,
dolayısıyla ilgili uygulamaya aktarılır.
Binary: Ġki ihtimalli bir durumla karĢı karĢıya kalmak.
Binary: 10 tabanı verinin 2 sayısını taban olarak alan sayı sistemi. Binary sistemde
sayılar yalnızca 0 ve 1 rakamlarından oluĢur.
Binary File : (*.BIN) Makine koduna dönüĢtürülmüĢ dosya. Bir kaynak dosyanın, bir
yüksek düzeyli dil derleyicisi (PMA, COBOL, FTN, PRG gibi) tarafından makine koduna
dönüĢtürülmüĢ biçimi. Bu tip dosyalar, yükleyicinin giriĢ formatına uygun olarak
düzenlenirler. Makine koduna dönüĢtürülmüĢ dosyalar olarak da isimlendirilirler.
Binary system: 2 tabanına göre sayı sistemi veya ikili sayı sistemi.
Bit: Binary rakamlardan her biri. Bir bit, sıfır ya da bir değerini taĢır. Bilgisayarın
tanıdığı en küçük haberleĢme birimidir.
Bit: Ġletilebilen bilginin en küçük miktarı. Bir alfabetik karakteri, bir sayısal rakamı
belirten ya da sinyallemeyi ve diğer fonksiyonları değiĢtiren bir kombinasyonu.
Bit: 0 veya 1 rakamlarından oluĢan tek bir sayısal birim.
Boot: Sistemin istenilen seviyeden iĢleme baĢlamasını sağlayan makine prosedürü. Ġlk
birkaç talimat, bir giriĢ cihazından gelir ve bunlarla sistemin tamamının yüklenebilmesi
sağlanır.
Browser: World Wide Web üzerinde dokümanların transfer edilip görüntülenmesini
sağlayan programlara "browser" adı verilir. Web tarayıcılarına Netscape, MS, Internet,
Explorer ve Mosaic'le örnek olarak verilebilir. http//www.browserwatch.com adresinde çok
sayıda tarayıcıyı bir arada bulabilirsiniz.
Byte: Sekiz data biti bir parti bitten meydana gelen bir alfabetik veya özel karakterdir.
Genelde ASCII kodludur.
CAD: Grafik iĢlerinin mimari ve mühendislik sistemleri için çizim ve planların
bilgisayarda üretilmesi.
17
CADD: Bilgisayar destekli taslak ve dizayn üretimi.
CAM: Bilgisayar destekli üretim.
CD-ROM: Herhangi bir dijital bilgiyi bir kompakt diskte toplamak için geliĢtirilmiĢ
biçimsel bir standart.
CD-ROM: Yazılımların depolanmasında, arĢivlenmesinde ve multimedya
uygulamalarında kullanılan dünya standartıdır.
CD-ROM: CD-ROM, kiĢisel bilgisayar ortamlarında harici bir CD-ROM okuyucu
yoluyla kullanılan CD'lerdir. Bilginin CD-ROM üzerine kaydediliĢ Ģekli hangi iĢletim
sisteminde kullanılacağını belirler. CD-ROM okuyucular ise böyle bir ayrıma tabi değildir.
Macintosh ve IBM uyumlu bilgisayarlar aynı CD-ROM okuyucusunu kullanabilirler. CD-
ROM okuyucuların fiyat farklılıklarını belirleyen, bilgi eriĢim hızlarıdır. Bu hız, ortalama 31
milisaniye ile 120 ms arasında değiĢir. CD-ROM'ların bilgi eriĢim hızı her geçen gün
artmakta fiyatları ise düĢmektedir. CD-ROM okuyucusu bilgisayara harici olarak veya disket
sürücü gibi ana gövdeye de takılabilir. Tüm CD-Audio'ları bu okuyucular okuyabilir.
Cd Terminolojisi: CD'ler multimedya programlarının en yaygın kayıt ve kullanım
ortamı hâline gelmektedir. Bu geliĢmenin nedeni, CD'lerin geniĢ hafıza kapasitesinden
kaynaklanmaktadır. Bir CD, 650 MB hafıza kapasitesiyle 450 adet 1.4 MB hafızalı
bilgisayar disketine eĢdeğerdir. Bu özellikleriyle CD'ler doğal olarak bol miktarda hafıza
gerektiren görsel iĢitsel veriler için en uygun ortamı sağlamaktadır.
Channel (Kanal): Bir ağdaki iki yer arasında, belirli iletim hızına sahip bir iletiĢim
hattı.
Character (Karakter): Bilgisayar tarafından yazılıp okunabilen ve depolanan
herhangi bir tek alfabetik, nümerik, noktalama veya değer iĢaretlerinden biri.
Chat: Gerçek zamanlı görüĢmeyi tanımlamak için kullanılan bir terimdir.
Checksum: Sağlama toplamı. Bir veri paketinin içeriğinden yararlanarak hesaplanan
değer. Bu değer paketle beraber aktarılır, alıcı sistem aldığı verilerden yararlanarak bu değeri
yeniden hesaplar ve paketle gelen değerler karĢılaĢtırır. Ġki değer aynıysa alıcı veriyi hatasız
olarak aldığından emin olur.
Chip: Ġnce kesilmiĢ silisyum dilimi.
Clock : Saat sinyali.
Cobol : Komplike iĢ uygulamaları ile ilgili program yazmaya uygun bilgisayar
programlama dili.
Code (kod): Bilgisayar sistemleri için talimat yazmak.
Code (kod): Uygun tabloya göre bilgilerin sınıflandırılması.
18
Code (kod): Program yapmak.
Command (komut): Bilgisayara baĢlamasını, durmasını veya devam etmesini
söyleyen bir pals, sinyal, kelime veya harf dizisi.
Configuration (konfigürasyon) : Hardware için, sistemi oluĢturan bir grup
araç;. (device) software için toplam software grubunun arasında kurulan iliĢki.
Configuration: Bir bilgisayar sisteminin dizaynı cihazların birbirine uyumunu
sağlayan arajman iĢlemi.
Cracker: Sisteme giriĢ yetkisi olmayan sistem kırıcı kiĢilere verilen isim. Hacker'ların
tersine kötü niyetli kiĢiler olup menfaat elde etme amacı güderler.
DA (Display Adapter): Görüntü adaptörü.
DA/Converter: Bilgisayar tarafından kullanılan dijital sinyalleri, analog sinyallere
çeviren bir cihaz
Data (Bilgi-veri): Bilgisayar tarafından üretilen ve iĢlenebilen bilgi elemanı için
kullanılan genel terim.
Database (Veri Tabanı): Bir bilgisayar sistemi içinde saklı ve eriĢilebilir verilerin
tümü. Bunlar değiĢik kullanıcıların aynı bilgilere eriĢebilmesi ve gereksiz tekrar ve
fazlalıkları önlemek amacıyla büyük bir kütük Ģeklinde hazırlanabilir. Bu düzen veri saklama
alanında daha az yer kapladığı gibi eriĢim süresini de hızlandırır. Ġzni olmayan kiĢilerin
kullanmasını ve baĢkalarına ait verilerle karıĢımı veya bunların bozulmasını önlemek için bu
kütüğe parolalar ve kullanıcı alanları konulabilir.
Data Bus: Veri hattı.
Database (Veritabanı): Bilginin çok sayıda kullanıcının yararlanacağı Ģekilde
saklanması.
Desimal: Onlu.
Decoder: Kod çözücü. Bazı uydu yayınları elektronik olarak kodlanmakta ve kod
çözücü olmadan izlenememektedir. Sadece abonelere dağıtılan bu kod çözücüler, sinyalleri
izlenebilir hâle getirir.
Default: Bilgisayarın otomatik olarak geçerli saydığı ve aksi belirtilene kadar
geçerliliğini koruyan iĢlem veya değer.
Digital (Sayısal): Ses, görüntü, bilgisayar verisi ya da diğer bilgiler için iĢlemleri
yapmak veya ikilik (sıfır veya bir) sinyalleri iletmek için voltaj, frekans, genlik, zaman vb.
ayrık değiĢkenleri kullanan bir yöntem.
Digital Analog Converter: Sayısal analog dönüĢtürücü.
19
Dijital/Anolog Çevirme : Bilgisayarın hafızasında herhangi bir Ģekilde depolanmıĢ
örnekler sayısal olarak iĢlenip, analog sinyallere çevrilir. Bu sinyallerinde uygun bir cihaza
iletilmesiyle hafızadaki o verinin temsil ettiği sesi duyarız.
Digital Computer : Sayısal bilgisayar.
Digital Date : Bilgisayarda kullanılan ve iĢlemi yapılan sayısal bilgiler.
Digital : Sayısal.
Directory (Dizin): Depolama bölümü için her dosyaya ait adı, yeri, boyutu, yazılım
veya son düzeltme tarihini veren tablo.
Disket: Software veya data kaydetmeye yarayan, düz, eğilebilir, magnetik materyal ile
kaplı ve koruyucu zarf içindeki çevre birimi.
Display Size: Bir monitörde, kullanıcının çalıĢabileceği gerçek ekran alanı
Display: Bir görüntünün elektriksel iĢaretlerden optik iĢaretlere çevrildiği düzen.
Document: Bir HTML dosyasının tüm içeriğine birden doküman denir.
Domain: Alan terimi Internet'te oldukça fazla kullanılmaktadır. Bu terim Yönetimsel
Alan mevzusunda ve Alan Ġsmi mevzusunda geçmektedir. Yönetsel Alan (Administrative
Domain), Alan Ġsmi Sistemi (Domain Name System).
Domaın Name: Internet sitesini tanımlayan isimdir. Bir "Domain Name" noktalarla
ayrılan iki ya da daha çok parçadan oluĢmak zorundadır. Bir makinenin birden çok ismi
olabilir, fakat bu adreslerin hepsi aynı makineyi iĢaret eder. Ortada, gerçek bir bilgisayar
olmamasına karĢın bir "domain name" olabilir. Bu, Internet'te bir Web sayfası olmasını
isteyen firmalar tarafından sıklıkla kullanılan bir yöntemdir. Bu eriĢimi sağlayan firmalar
genellikle "Internet EriĢim Sağlayıcıları”dır. Web sayfasına gelen postalar öncelikle ana
makine tarafından alınıp, sonradan sanal "domain name"e sahip makineye iletilir.
DOS : Bilgisayarın bilgi giriĢi ve depolama iĢlemleri için hazır hâle gelmesini
sağlayan iĢlemler topluluğu. DOS ĠĢletim Sistemi.
Downlink: Uydudan dünyaya sinyal nakli
Download: Program ve / veya bilgilerin dosyalarını bir bilgisayardan bir baĢka cihaz
veya bilgisayara geçirmek.
Download: Bir bilgisayardan, ona bağlı diğer bir cihaza (genellikle bir hizmet
biriminden bir PC'ye) program ya da veri aktarmak.
Drive : Magnetik elemanları yazıp okuyabilen ve CPU'nun iĢlem yapabilmesini
sağlayan araç (sürücü).
20
Driver: Harici teçhizatı kontrol etmek veya diğer programları yürütmek için
kullanılan bilgisayar programı.
Dual: Ġkili, çift.
E-mail (E-posta): Elektronik mektup. Internet üzerinde kiĢisel mektupların bir
noktadan bir diğerine yollanması için kullanılan yöntem.
E-posta adresi: Belirli bir hedefe elektronik posta göndermek için kullanılan alan adı.
EPROM: Elektriksel olarak sürekli silinip yazılabilen EPROM denilebilir. Silme
iĢlemi ultraviole ıĢık yerine, elektrik akımıyla yapılmaktadır.
Electronic(Elektronik): Elektronun hareketini boĢlukta ve yarı iletkende kontrol eden
bilim dalı.
Encoder: Kodlayıcı.
Entegre Devre: Bir çok devrenin veya devre kısımlarının bir muhafaza içinde bir
araya getirilmesi (toplayıcı).
Error mesajı: Hardware veya software uygulamalarında uygun olmayan bir data
giriĢinin yapıldığını belirten görülebilir veya duyulabilir uyarı.
Ethernet: BaĢlangıçta Xerox tarafından geliĢtirilen, daha sonra Digital, Intel ve Xerox
(DIX) tarafından düzenlenen 10Mb/s iletiĢim ağı standardı. Yerel Alan (Local Area
Network).
Field: Belirli kategorideki datalar için ayrılmıĢ kayıt bölümleri.
File protection: Depolama cihazında beklenmedik data silinmelerini önlemek için
kullanılan iĢlem veya cihaz.
File Server (Dosya Hizmet Birimi): Uzaktaki kullanıcılar (istek birimleri) için
dosyalara eriĢim sağlayan bilgisayar.
File System: Dosya sistemi.
File transfer: Dosya aktarma. Bir bilgisayardan diğer bir bilgisayara dosya aktarma
iĢlemi.
File Transfer Protocol (FTP): Dosya Aktarma Protokolü. Bir sistemdeki kullanıcının
iletiĢim ağı üzerinden diğer bir sisteme eriĢmesini ve oradaki dosyaları kendine veya kendi
dosyalarını oraya aktarmasını sağlayan protokol. Ayrıca, FTP kullanıcıların bu protokolü
kullanmalarını sağlayan programa verilen isimdir.
File: Bilgisayar tarafından bir bütün olarak kabul edilen, birbirleri ile ilgili data
gruplarının toplandığı program.
21
Freeware: Ücretsiz kullanılabilen yazılım. Bu programları hiçbir ödeme yapmadan
kullanmak mümkündür. Programın satılması ise ancak izin verilmiĢ ise mümkündür.
Dağıtılması ise serbesttir.
FTP (File Transfer Protocol): Sadece bir protokol değildir, bu protokol Internet
üzerinde veri yollamanın ve almanın en çok kullanılan biçimidir. FTP kullanılarak baĢka bir
Internet sitesine “login” olunur ve buradaki dosyalara "site sorumlusu"nun hak tanıdığı kadar
eriĢim sağlanır.
Hacker: Bilgisayar hastası. Bilgisayar sistemleri ve iletiĢim ağlarının yapısını
derinlemesine anlamaktan zevk duyan kiĢi. Bu terim bazen yanlıĢlıkla cracker yerine
kullanılır.
Host: ĠletiĢim ana sistemi. Kullanıcıların diğer iletiĢim ana sistemleriyle
haberleĢmesini sağlayan bilgisayar. KiĢiler haberleĢmeyi elektronik posta, telnet ve FTP gibi
programlar vasıtasıyla yaparlar.
Hostname: Internet bağlantısı olan bir bilgisayara verilen isim.
HTML: Web sayfalarının düzenlediği ve Web bilgilerinin dağıtıldığı ortam için
kullanılan bir kısaltma. Bir birleĢik doküman formatı.
Icon: Kullanıcının istediği fonksiyonu yerine getirebilmesi için seçtiği yazılım;
iĢlemlerini sembolik imgeleri.
Input/Output: Bilgisayarlar ile haberleĢme yapan cihazlar için kullanılan genel terim.
Bu terim için I/O kısaltması kullanılır.
Input : Merkezî bir iĢlem ünitesine veya ünitesinde bilgi transferi için gerekli iĢlemler.
Interface (ara birim): Bilgisayarın bir bölümünden baĢka bir bilgisayara veya harici
bir cihaza (printer, monitör veya modem gibi) bilgi iletiĢiminin kanalize edildiği yer (ara
birim).
Internet address: Internet adresi. Internet üzerindeki bir düğümü ifade eden adres.
Ağ (Ġnternet), Internet, IP adresi (IP address).
Internet: Internet, dünya üzerindeki bilgisayar ağlarının birbirleri ile bağlanması
sonucu ortaya çıkmıĢ olan, herhangi bir sınırlaması ve yöneticisi olmayan "International" bir
bilgisayar ve bilgi iletiĢim ağıdır.
IP (Internet Protocol): Sistemler arasında bilgi birimleri geçiĢini tanımlayan Internet
protokolü.
IP Address: Bir hizmet birimine atanmıĢ 32 bit'lik Internet protokol adresi. IP adresi
bir ağ bileĢeni ve bir servis birimi bileĢenine sahiptir.
Kamera: Görüntüyü elektriksel iĢaretlere çeviren sistem.
22
Kodlama: Gizleme iĢlemini yapma.
LAN: Yerel Alan Ağı (Local Area Network).
LCD: (Liquid Crystal Display) Sıvı kristal ekran. Kristal uygulanan elektrik akımında
değiĢme prensibine göre çalıĢır. Akım görme kristal açık veya opak olabilir. Kendi kendine
ıĢık üretmediğinden iyi aydınlatılmıĢ bir ortamda kullanılabilir.
LCD: Bilgisayara kablo ile bağlanarak aldığı görüntüyü perdeye yansıtan bir
projeksiyon aletidir. Bilgisayardan gelen video sinyalini sağlıklı bir Ģekilde yansıtamaz.
GeniĢ bir topluluğa yapılacak, içinde video bulunmayan basit prezantasyonlar bir LCD
yardımıyla perdeye yansıtılabilir.
Link: Bir haberleĢme kanalı veya devresini diğer kanal ya da devrelere bağlamada
kullanılan sistemdir.
Machine language: Makine dili.
Master: Bir kayıt iĢlemindeki esas kopya (ana kayıt).
Memory: Bilgisayarda, bilginin depo edildiği, kopyalandığı ve yeniden kullanıldığı
yüksek eriĢim hızına sahip bölüm (RAM-ROM vb.).
Menu (Menü): ProgramlanmıĢ bir seçenekler listesi. Genelde ekranda görüntülenir.
Kullanıcı bilgisayarın yapmasını istediği iĢlemleri bu listeden seçebilir.
Micro processor: Mikro iĢlemci.
Microcomputer: Mikro bilgisayar.
Microphone: Mikrofon, ses enerjisini elektrik enerjisine çevirin araç.
Modem : Modilatör - Demodülatörun kısa yazılıĢı. Bilgisayardan gelen sinyalleri
analog sinyal hâline dönüĢtürerek telefon hattı üzerinden nakledilebilmesini mümkün kılar
veya bu yolla gelen sinyalleri bilgisayarın kullanabileceği hâle dönüĢtürür.
Monitor (Monitör) : Video dilinde, video girdileri olan bir televizyon.
Network: Bilgisayar ağı. Birçok bilgisayarın çeĢitli yöntemlerle birbirine bağlanarak
bazı bilgileri paylaĢabilmelerini sağlar.
NTSC: ABD'nin kullanıldığı renkli yayın standardı. 525 satır ve 60 Hz frekans
kullanır. Renkli yayını ilk deneyen ülke ABD olmuĢtur. Bunun sonucu olarak ABD'ye özgü
bir renk sistemi ortaya çıkmıĢtır. Japonya, Kanada ve Meksika da bu sistemi kullanır.
OCR: (Optik karekter tanıma) Yazılı veya basılı karakterlerin makine tarafından ve
foto-elektrik transuderlerden gelen girdilere dayanarak tanıması.
Optical Disc: Laser ıĢını kullanarak dijital bilgi kaydeden ve tekrar üreten bir video
disk kopylama cihazı. (Bkz. CD-ROM).
23
Output: Bilgisayar sonucu veya iĢlenmiĢ data.
Overload: AĢırı yüklenme.
PROM: PROM adlı programlanabilen ROM'dan gelmektedir. PROM satın alındıktan
sonra kullanıcı tarafından programlanabilir. Program kullanıcı tarafından bir kez yazıldıktan
sonra, baĢka bir program yazılamaz. PROM içerisinde ince nikel krom teller bulunur, bu
teller sigorta teli gibidir. PROM programlayıcısı hazırladığı doğruluk tablosuna göre ve
tümleĢik devrenin adres giriĢlerine uygun akım uygulayarak bu telleri yakar. Bu iĢlemi yapan
hazır PROM programlayıcısı cihazları piyasada bulunmaktadır. PROM üreten fabrikalarda
kullanıcının doğruluk tablosuna göre programlayabilmektedir.
Prompt: Ekranda görünerek, kullanıcıdan komut beklendiğini ifade eden bir karakter
veya karakter dizisi.
PROTOCOL: Protokol, iki bilgisayarın birbirlerine veri yollarken izledikleri biçim,
veri aktarma formudur. Protokoller bilgisayara alt düzey kodlar yollayarak iki makine
arasındaki iletiĢimi sağlar.
Router:Yönlendirici. Bir ağ ile diğeri arasındaki iletiĢimi sağlayan cihaz.
Search: Arama
Shareware: Belirli bir süre ücretsiz kullanılan, ancak yazılımın deneme süresi bitince
yazılımın sahibine ücret ödenmesini gerektiren türden yazılımlara verilen isim.
Software: Yazılım donanımı, bilgisayarın çalıĢmasını kontrol eden programlar.
System: Hardware, software ve diğer yardımcı birimlerden oluĢan ve bir ünite olarak
çalıĢan grup.
TCP/IP Protocol: Internet üzerindeki bilgisayar sistemlerinin birbirlerine bağlanması
için kullanılan standart ağ iletiĢim protokolüdür. Internet Protokolü (IP) üzerinde çalıĢan
Transfer Kontrol Protokolü (TCP) ve bunlara bağlı çalıĢan diğer protokollerin oluĢturduğu
aile. IP, TCP, FTP, Telnet.
Track (sector): Hareketli depolama aygıtlarından olan drive, disket veya teyp
kartuĢunda sürücü kafasının ulaĢabildiği özel bir bölüm.
Upload: Direkt interface ya da bir modem yolu ile diğer bir bilgisayardan data almak.
Virus: Zarar vermek amacıyla kendini programlara kopyalayan, bu programlarla iliĢki
kuran, sistemdeki diğer programlara da yamanarak yayılan program.
Word Processing: Kelime iĢleme.
24
UYGULAMA FAALĠYETĠ ĠĢlem Basamakları Öneriler
Onluk sayı tabanlı bir
sayıyı ikilik sayı tabanına
dönüĢtürünüz.
Onluk tabanındaki sayıyı ikiye bölünüz
Bölüm kısmında çıkan sayıyı tekrar ikiye bölünüz.
Bu iĢlemi bölüm kısmında ikiye bölünemeyecek bir
sayı çıkıncaya (1 çıkıncaya kadar) tekrarlayınız.
Ġkilik sayı tabanında karĢılığını yazabilmek için en son
bölümden itibaren baĢlayarak kalanları sırasıyla
yazınız. ġekil 1.3’te gösterilmiĢtir.
Öğrenme faaliyeti içerisinde “Desimal (Onlu)
Sayıların Binary (Ġkili) Sayı Sistemine
DönüĢtürülmesi” baĢlığı altında dönüĢtürme iĢlemi
gösterilmiĢtir.
Ġkilik sayı tabanlı bir
sayıyı onluk sayı tabanına
dönüĢtürünüz.
Sağdaki ilk hane 0 olmak üzere ve sola doğru haneler
0,1,2,3.... olarak belirleyiniz.
Her hanede bulunan rakamla (0 veya 1) 2hane sayısı ile
çarpınız.
Çıkan tüm sonuçların toplamı desimal (onlu) sayı
sistemine göre sonucu verir.
DönüĢtürme iĢlemi ġekil 1.4’te gösterilmiĢtir.
Öğrenme faaliyeti içerisinde “Binary (Ġkili) Sayıların
Desimal (Onlu) Sayı Sistemine DönüĢtürülmesi”
baĢlığı altında dönüĢtürme iĢlemi gösterilmiĢtir
UYGULAMA FAALĠYETĠ
25
ÖLÇME VE DEĞERLENDĠRME 1. BelirlenmiĢ sınırlar içerisinde her türlü değeri alabilen sinyallere ne denir?
A) Dijital sinyal
B) Analog sinyal
C) Radyo sinyalleri
D) Hiçbirisi
2. 210 ????2784 iĢleminin sonucu aĢağıdakilerden hangisidir?
A) (101111100000)2
B) (101011100100)2
C) (101011100011)2
D) (101011100000)2
3. 102 ????101 iĢleminin sonucu aĢağıdakilerden hangisidir?
A) 7
B) 11
C) 5
D) 8
4. 102 ????10011 iĢleminin sonucu aĢağıdakilerden hangisidir?
A) 19
B) 21
C) 27
D) 34
5. 102 ????11001100 iĢleminin sonucu aĢağıdakilerden hangisidir?
A) 199
B) 204
C) 302
D) 169
6. Simgesi olan kapı aĢağıdakilerden hangisidir?
A) VE kapısı
B) VEYA kapısı
C) DEĞĠL kapısı
D) Hiçbirisi
ÖLÇME VE DEĞERLENDĠRME
26
7. Simgesi olan kapı aĢağıdakilerden hangisidir?
A) VE kapısı
B) VEYA kapısı
C) DEĞĠL kapısı
D) Hiçbirisi
8. Simgesi olan kapı aĢağıdakilerden hangisidir?
A) VE kapısı
B) VEYA kapısı
C) DEĞĠL kapısı
D) Hiçbirisi
DEĞERLENDĠRME
Cevaplarınızı cevap anahtarıyla karĢılaĢtırınız. Cevap anahtarları modülün sonunda
verilmiĢtir. Doğru cevap sayınızı belirleyerek kendinizi değerlendiriniz. YanlıĢ
cevapladığınız konularla ilgili öğrenme faaliyetlerini tekrarlayınız.
Cevaplarınızın hepsi doğru ise bir sonraki öğrenme faaliyetine geçebilirsiniz.
27
ÖĞRENME FAALĠYETĠ - 2
Bu faaliyetin sonunda veri iletim yöntemlerini, mikro bilgisayarların mantıksal
yapılarını, mikro bilgisayarların mantıksal çalıĢmalarını, elektronik kontrol üniteleri arasında
haberleĢmenin nasıl gerçekleĢtiğini, PLC sistemlerinin yapısal özelliklerini
tanımlayabileceksiniz.
Elektronikte kaç çeĢit veri iletim yöntemi vardır ve veri iletim esasları nasıldır?
Otomobiller üzerinde bulunan mikro bilgisayarlar neden kullanılmaktadır?
Otomobiller üzerinde bulunan elektronik kontrol üniteleri birbirleri ile
haberleĢmelerinin nedenleri nelerdir?
2. ELEKTRONĠK KONTROL ÜNĠTELERĠ
VE VERĠ ĠLETĠM YÖNTEMLERĠ
2.1. Veri Ġletim Yöntemleri
Bir noktadan diğer bir noktaya dijital (binary) bilgilerin transfer edilmesine “veri
iletimi” denir. Veri iletim sistemleri, bilgisayarlar, bilgisayarlar ile terminaller veya
bilgisayarlar ile alıcılar (printer, plotter vb.) arasında veri iletimlerini gerçekleĢtirir. Dijital
(binary) hâle dönüĢtürülebilen ses, görüntü gibi analog bilgilerin iletilmesi de veri iletimi ile
gerçekleĢtirilir.
Dijital tekniklerin, yüksek verimliliğin yanı sıra maliyetlerinin de düĢük olması veri
iletiminde kullanılmasının en önemli sebeplerindendir.
Dijital sinyaller, her biri bir voltaj seviyesiyle tanımlanan ve birbirinden farklı iki
durumdan oluĢan Binary Pulse (Sayısal Sinyal)’lerdir. Bu sinyaller iki seviye arasında
değiĢir. Bu seviyeler sırasıyla; “0” (Low) ve “1” (High) seviyeleridir. Binary 0 seviyesi
genellikle 0 V veya ground, binary 1 seviyesi de genellikle +5 V olarak tanımlanır (ġekil
1.20). Kullanılan sisteme göre bunların dıĢında baĢka voltaj değerleri de kullanılabilir.
Dijital sinyallerin iletiminde iki farklı yöntem kullanılır. Bu yöntemler;
Paralel veri iletimi
Seri veri iletimidir.
ÖĞRENME FAALĠYETĠ–2
AMAÇ
ARAġTIRMA
28
2.1.1. Paralel Veri Ġletimi
Paralel veri iletiminde, bir karakterin tüm bit’leri aynı anda iletildiği için start-stop
bit’lerine ihtiyaç yoktur. Dolayısıyla doğruluğu daha yüksektir.
Paralel veri iletimi, bilginin tüm bit’lerinin aynı anda iletimi sebebiyle çok hızlıdır.
Paralel veri iletiminde, bir kerede bir karakter iletildiği için bilgi iletim hızı “cps” (Character
Per Second) olarak bilinir. Sıradan bir paralel port’un veri iletim hızı yaklaĢık 100.000
cps'dir. Pek çok paralel port uygulamasında bir karakter yaklaĢık olarak birkaç mikro
saniyede (10 ms) alıcı devreye iletilebilir.
Tipik paralel port bağlantıları için genellikle 25’li hatlar kullanılır. Ancak bunların
sadece 8 tanesi data hattıdır. Geriye kalan diğer hatlardan kontrol sinyalleri iletilir. ġekil
2.1’de bir verinin paralel port ile iletiminin nasıl gerçekleĢtiği gösterilmektedir.
ġekil 2.1: Bir verinin paralel olarak iletilmesi
Veri iletiminde kullanılan portlardaki kablolar pahalıdır. Çok kablolu hatların pahalı
olması, paralel iletiĢiminin kısa mesafelerde tercih edilmesinin sebeplerinden biridir.
Bilgisayarlarda mikroiĢlemci ile hard disk, printer, scanner vb. elemanlar arasındaki kısa
mesafelerde paralel iletiĢim kullanılır.
2.1.2. Seri Veri Ġletimi
Seri veri iletiminde, bir kerede bir karakterin sadece bir bit’i iletilir. Alıcı makine
doğru haberleĢme için karakter uzunluğunu, start-stop bit’lerini ve iletim hızını bilmek
zorundadır.
Seri veri iletiminde, bilgiler bit’lere ayrılarak gönderildiği için paralel veri iletimine
göre yavaĢtır. Sıradan bir seri port’un veri iletim hızı yaklaĢık 9600 bps’dir.
29
ġekil 2.2: Bir verinin seri olarak iletilmesi
Seri iletiĢim bağlantılarında genellikle ikili hatlar kullanılır (Mouse gibi). Seri veri
iletiminin maliyetinin paralel veri iletimine göre az olması nedeniyle uzun mesafelerde
kullanılır.
2.2 A/D (Analog/Dijital) ve D/A (Dijital/Analog) Çeviriciler
Günlük hayatta karĢımıza çıkan pek çok büyüklük analogdur. Örneğin ısı, basınç,
ağırlık gibi büyüklükler analog değerlerdir. Değerler sadece 0 ve 1 gibi iki değer değil,
minimum ile maksimum arasında çok geniĢ bir yelpazede çeĢitli değerlerde olabilir. Örneğin
herhangi bir cismin ağırlığı 10 gram olabildiği gibi 1 kilo, 10 kilo, 100 kilo veya 1 ton da
olabilir.
Dünyadaki büyüklüklerin çok büyük bir kısmı analog değerlerden oluĢmasına rağmen
bilgi iĢleyen cihazlar (dijital sistemler, mikroiĢlemciler, bilgisayarlar) dijitaldir. Dijital
sistemler bilgiyi daha güvenli, daha hızlı iĢler ve değerlendirir. Dijital sistemlerde elde edilen
bilginin dıĢ dünyaya aktarılması (örneğin görüntülenmesi) analog veya dijital biçimde
olabilir. Bütün bu nedenlerle analog değerlerin dijitale, dijital değerlerin de analog değerlere
çevrilmesi gerekir.
DıĢ dünyadaki fiziksel değiĢiklikler (ısı, basınç, ağırlık), sensör (algılayıcı) ve
transduserler (çeviriciler) kullanılarak elektrik gerilimine çevrilir. Sensörlerden veya
çeviricilerden alınan gerilim analog bir değerdir. Analog değerler Analog/Dijital (A/D)
çevirici yardımı ile dijitale değerlere çevrilir. Dijital sistem bu bilgiyi istenilen bir biçimde
iĢler ve bir sonuç elde eder. Bu sonuç dijital veya analog olarak değerlendirilebilir. Eğer elde
edilen sonuç analog olarak değerlendirilecekse, örneğin bir hoparlöre gönderilecekse, tekrar
analoga çevrilmesi gerekebilir. Dijital değerleri analog değerlere çevirme iĢlemini
Dijital/Analog (D/A) çeviriciler yapar.
Analog
GiriĢ
(0V - 5V) →
A/D
Çevirici →
Dijital
ĠĢlem
Birimi →
D/A
Çevirici →
Analog
ÇıkıĢ
(0V – 5V)
ġekilde; analog bir değerin dijitale çevrilmesi, iĢlendikten sonra tekrar analog değere
çevrilmesi süreci görülmektedir. GiriĢteki gerilim bir transduser yardımı ile elektriksel
büyüklüğe çevrilmiĢ bir fiziksel büyüklüğü (ısı, basınç, ağırlık vb.) temsil etmektedir. Bu
30
gerilim daha sonra AD (Analog/Dijital) çevirici vasıtası ile dijitale çevrilir ve dijital olarak
iĢlenir. Elde edilen sonuç DA (Dijital/Analog) çevirici vasıtası ile tekrar analog bilgiye
çevrilir ve çıkıĢa aktarılır. ÇıkıĢta kullanılan eleman ise elektriksel büyüklüğü (gerilim)
fiziksel büyüklüğe (ses, ısı, hareket vs) çevrilir. Örneğin hoparlör elektriksel büyüklüğü sese
çeviren bir aygıttır.
2.3. Mikro Bilgisayarlar
2.3.1. MikroiĢlemciler ve Temel Özellikleri
Bir mikroiĢlemcinin iç mimarisi tahmin edilebileceği gibi çok karmaĢıktır. Binler ve
milyonlarla ifade edilen transistör ve kompleks pek çok elemandan meydana gelen
mikroiĢlemciler; temel olarak Ģu birimlerden meydana gelmektedir:
Birkaç bitlik bilgiyi tutan belirli sayıdaki kaydedici (Registers) (geçici saklama
elemanları). Bu kaydediciler 8 bitlik veya 16 bitlik makine komutu, veri ve
adres bilgisini saklarlar.
Mantıksal karar veren ve aritmetiksel iĢlemleri yapabilen aritmetik mantık
birimi (ALU) (Aritmetik Lojik Unit).
Hem mikroiĢlemcinin iç iĢlemesini ve hem de dıĢ mikrobilgisayar sisteminin
iĢlemesini kontrol eden zamanlama (Counters) ve kontrol devreleri. Bu devreler
ALU ve kaydedicilerin çalıĢmasını, bellek ve I/O portlarına dıĢardan yapılan
bilgi transferleri ile bu elemanlardan dıĢarıya doğru yapılan bilgi transferini
kontrol eder. Aynı zamanda bu devreler program komutları tarafından
belirlenen iĢlerin yerine getirilmesini temin ederler.
Tamponlar (Buffers), Merkezi ĠĢlem Birimi (MĠB’i) çevresel birimlerin
olumsuz etkilerinden korur. Tutucuların (Latches) görevi ise MĠB’in
oluĢturduğu adres, veri ve kontrol sinyallerinin bir sonraki değiĢikliğe kadar
saklanmasın sağlamaktır.
ġekil 2.3: Bir mikroiĢlemcinin blok diyagramı
31
Yukarından anlaĢılacağı gibi mikroiĢlemciler; bellek, CPU ve I/O portları olmak üzere
üç ana kısımdan oluĢmaktadır. MikroiĢlemcili bir sistemde, bellek, CPU ve I/O ayrı ayrı
kullanılmaktadırlar.
MikroiĢlemcilerde, bellek ve I/O entegre devreleri üç yol yardımıyla birbirine
bağlanmıĢtır. Bu yollar;
Kontrol Yolu (CONTROL BUS): MikroiĢlemcinin zamanlama ve kontrol
devrelerinde üretilen kontrol sinyallerini belleğe ve I/O birimlerine göndermek
için kullanılan yoldur. Örneğin oku/yaz sinyallerini belleğe, giriĢ ve çıkıĢ
portlarına taĢır.
Veri Yolu (DATA BUS): Veri yolu, makine komutlarını ve verileri bellekten
mikroiĢlemciye taĢır. Aynı zamanda giriĢ/çıkıĢ transferleri ile ilgili verileri de
taĢımak için kullanılır. Kontrol ve adres yollarından farklı olarak veri yolu iki
yönlüdür. Veri iki yönde de hareket edebilir (DıĢarıdan mikroiĢlemciye doğru
veya mikroiĢlemciden dıĢarıya). Birçok mikroiĢlemcili sistemde veri yolu sekiz
bölümden oluĢur. Bu yüzden aynı anda 8 bit veya 1 bayt veri taĢıyabilir.
Adres yolu (ADRESS BUS): Adres yolu, bellekteki bir yerin veya veri
transferinde görev alan giriĢ / çıkıĢ portunun adresini iletmekte kullanılır.
ROM ve RAM bellekte saklanan her komut ve her parça bilginin bir adresi vardır.
Daima 16 bitten oluĢan bir ikilik sayı programın çalıĢması sırasında verilen bir yerin içeriği
gerekli olduğunda mikroiĢlemci o yerin adresini adres yoluna koyar. Adres yolu, verinin
saklandığı yere ulaĢmakta kullanılan adresi iletmede kullanılır. UlaĢılan yerin içeriği daha
sonra veri yoluna konulur ve bu yolun içeriği mikroiĢlemciye okunur. Eğer bir veri RAM
belleğe depolanacaksa belirten yeri seçen adres kodu, mikroiĢlemci tarafından adres yoluna
konur. Daha sonra gönderilen yaz komutu sinyali, veri yolundaki bilginin bir kopyasını
belirlenen yere yazılmasını sağlar.
Adres yollarının çoğu 16 hattan meydana gelir. Her hat 0 veya 1’den oluĢan bir adres
biti taĢır. Bundan dolayı söz konusu 16 hattın 216 = 65536 değiĢik kombinasyonu söz
konusudur. Bunun anlamı 16 adres hattı kullanılarak 65536 tane farklı saklama yerine ve
giriĢ/çıkıĢ aygıtına ulaĢılabilmesidir.
ġekil 2.4 : MikroiĢlemcinin yapısı
32
ĠĢlemciler, mekanik parçası bulunmayan yaklaĢık 8 cm2 lik 3 mm kalınlığındaki bir
seramik plaka üzerinde milyonlarca transistörden oluĢan entegre devrelerdir.
Birçok parçanın çok küçük bir alana yerleĢtirilmesi özel bir üretim tekniği
gerektirmektedir. Bu teknik sadece birkaç mikrometre boyutunda öğelerin
oluĢturulabilmesine imkân sağlamaktadır. Ancak teknolojik geliĢmeler sayesinde çok daha
küçük transistörleri, birbirleri arasındaki devrelerin aralığını da küçülterek uygun bir iĢlemci
kalıp boyutuna sığdırmak mümkün olmuĢtur. ĠĢte buna “mikron teknolojisi” denir.
ĠĢlemcinin performansının belirlenmesinde önemli bir faktör saat frekansı veya hızıdır.
CPU bir dıĢ frekans üreteci olan bir kuvars kristali tarafından sürülür. ĠĢlemcinin temposunu
oluĢturan saat frekansı saniyede darbe sayısı ile ölçülür ve “megahertz” (MHz) birimiyle
gösterilir.
Bir megahertz (1MHz) saniyede bir milyon darbeye karĢılık gelir. Buna göre 400MHz
saat frekansında çalıĢan bir CPU bir iĢi saniyede 400 milyon defa yapabilir.
Geçekte mikroiĢlemciler, açma kapama düğmeleri gibi çalıĢan milyonlarca
transistörden oluĢur. Elektrik sinyalleri, bir programın söz konusu anahtarları nasıl
ayarladığına bağlı olarak, mikroiĢlemci üzerindeki devrelerden değiĢik Ģekillerde akar. Bu
sinyaller, bilgisayarın yaptığı tüm iĢleri toplama, çıkarma, çarpma ve bölme gibi temel
matematiksel iĢlemlere indirger.
2.3.2. Mikrodenetleyiciler ve Temel Özellikleri
MikroiĢlemcili bir devre dizayn edileceği zaman mikroiĢlemcinin yanı sıra ek olarak
çeĢitli modüllerin kullanılması gerekmektedir. Bu nedenle sistem karmaĢıklaĢır ve maliyeti
artar. Bu nedenle mikroiĢlemciler, elektronik sistem tasarımlarında yerlerini, uygulamaya
göre tümdevre üzerinde değiĢik donanım birimleri bulunan, mikrodenetleyicilere (sayısal
iĢaret iĢlemciler) bırakmıĢtır. MikroiĢlemciler, günümüzde daha çok bilgisayarlarda
kullanılmaktadır. MikroiĢlemci tabanlı elektronik kontrol sistemleri az sayıda
geliĢtirilmemektedir.
Mikrodenetleyici; bir tümdevre üzerinde üretilen bilgisayardır. Tümdevre üzerinde
sunmuĢ olduğu hafıza, giriĢ/çıkıĢ ve diğer donanım alt birimleri ile uygulama içinde gömülü
olarak doğrudan ve tek baĢına, bir mikroiĢlemciye göre çok daha basit ve ucuz arabirim
teknikleriyle, kontrol amaçlı olarak kullanılır. Bir mikrodenetleyici kullanıldığı sistemin bir
çok özelliğini aynı anda gözleme, ihtiyaç anında gerçek zamanda cevap verme ve sistemi
denetleme iĢlemlerinden sorumludur.
Bir mikroiĢlemci/mikrodenetleyicili sistem; iĢlemci, hafıza ve giriĢ/çıkıĢ birimlerinden
oluĢan adreslenebilir saklayıcılar topluluğu olarak basit bir Ģekilde tanımlanabilir. Mikro
denetleyicili bir sistemde iĢlemcinin içindeki saklayıcılar (iç saklayıcılar) ve dıĢındakiler
(hafıza hücreleri ve giriĢ/çıkıĢ birimleri) dıĢ saklayıcılar olarak belirtilebilir.
Mikrodenetleyiciler, otomobillerde motor kontrollü, elektrik ve iç panel kontrollü,
kameralarda, ıĢık ve odaklama kontrollü gibi amaçlar için kullanılmaktadır. Bilgisayarlar,
telefon ve modem gibi çeĢitli haberleĢme cihazları, CD teknolojisi, fotokopi ve faks
33
cihazları, radyo, TV, teyp, oyuncaklar, özel amaçlı elektronik kartlar ve sayılamayacak kadar
pek çok alanda yoğun olarak kullanılmaktadırlar. Bu kadar geniĢ uygulamalarda kullanılan
mikrodenetleyiciler, tümdevre üzerinde yer alan çok değiĢik donanım özellikleri
sunmaktadır. Bu özelliklerden bazıları Ģunlardır:
Paralel ve seri I/O portları, zamanlayıcı/sayıcılar, ADC ve RAM, ROM, EPROM ve
EEPROM gibi değiĢik kapasite ve özelliklerde hafıza birimleri olarak sayılabilir.
ġekil 2.5 : Mikrodenetleyicinin yapısı
2.3.2.1. I/O (Input/Output) Portları
Mikrodenetleyici ile dıĢ dünya arasında bağlantı kurulan yoldur. Her çeĢit veri alıĢ
veriĢi bu portlardan sağlanmaktadır. Genellikle çift yönlüdürler ve hem giriĢ hem de çıkıĢ
olarak kullanılırlar.
2.3.2.2. ADC
Bu özellik Analog-Dijital Converter (Analog sinyalin dijital sinyale çevrilmesi)
özelliğidir. Bu portlardan verilen analog sinyaller yapılan programa göre dijital sinyale
çevrilebilmekte ve istenildiği gibi iĢlenebilmektedir.
34
2.3.2.3. Hafıza Birimi (RAM, ROM, EPROM, EEPROM)
Bilgilerin geçici veya kalıcı olarak saklandığı hafıza üniteleridir. DıĢarıdan ölçülen
veya içerden iĢlemler sonucunda elde edilen veriler saklanabilmekte ve daha sonra gerektiği
zaman kullanılabilmektedir.
2.3.2.4. Zamanlayıcı (TIMER)
Yapılan kontrol iĢlemlerinde ve harici ölçüm iĢlemlerinde gerekli olan zamanlamayı
sağlamak için kullanılırlar. Özellikle de harici sinyallerin frekans değerlerinin ölçülmesinde
çok sık kullanılırlar.
2.4. Mikro ĠĢlemcilerin Dezavantajları
MikroiĢlemcili devrelerin yapısı karmaĢıktır.
MikroiĢlemciler, ek çevresel arabirimlere ihtiyaç duyar.
Çevresel birimlerin fazlalığı nedeniyle maliyetleri yüksektir.
Mikro iĢlemciler karmaĢık yapıda olduğu için kullanımı zordur, arıza tespiti
güçtür
Çevresel birimlerin fazlalığı, yazılan programın daha karmaĢık olmasına neden
olur.
Çevresel birimlerin fazlalığı nedeniyle sistem içinde uyumsuzluk olabilir, veri
gönderme , alma hızı yavaĢlayabilir.
2.5. Mikrodenetleyicilerin Tercih Sebepleri
Mikrodenetleyicilerde çevresel arabirimler, bir tümleĢik aygıt içinde birleĢtirildiği
için;
Sistem hızı ve güvenilirliği artmıĢtır.
Maliyet azalmıĢtır.
Kullanım kolaylığı sağlanmıĢtır.
KarmaĢık yapı ortadan kalkmıĢtır.
2.6. Elektronik Kontrol Ünitelerin Yapısı ve Bilginin ĠĢlenmesi
Otomotiv alanında kullanılan elektronik kontrol ünitelerinde mikrodenetleyiciler
tercih edilmektedir. ġekil 2.6’da bir elektronik kontrol ünitesinde bilginin iĢlenmesi Ģematik
olarak gösterilmiĢtir.
2.6.1. GiriĢ Sinyallerin Dijital Sinyallere DönüĢtürülmesi
Sensörlerden gelen sinyallerin elektronik kontrol ünitesinde değerlendirilebilmesi için
dijital sinyallere dönüĢtürülmesi gerekir.
Elektronik kontrol ünitesine sensörlerden analog veya impuls Ģeklinde veriler gelir.
Elektronik kontrol ünitesinde bulunan dönüĢtürücüler vasıtasıyla sinyaller dijital sinyallere
dönüĢtürülerek I/O’ya gönderilir.
35
2.6.2. I/O (Input/Output)
DönüĢtürücülerden gelen sinyaller I/O yoluyla CPU’ya ulaĢtırılır. CPU iĢlenen bilgiler
yine I/O yoluyla D/A (Dijital Analog) dönüĢtürücüye ulaĢır.
2.6.3. ROM (Read-Only Memory)(Sadece Okunabilir Bellek)
Bu bellek, sabit değerler hafızası olarak adlandırılabilir. Bu bellek mikro iĢlemcinin
kontrol ettiği sistemi yönetebilmesi için gerekli olan;
Programları
Eğrileri
Verileri saklar.
Bu bellekte saklanan sadece okunabilir. Üretici firma tarafından ROM’a kayıt
edilenler bir daha silinemez veya değiĢtirilemez.
ROM enerji kesintilerinden etkilenmez. Elektronik kontrol ünitesine gelen elektrik
akımı kesilmesi durumunda, ROM’daki bilgiler saklanmaya devam eder.
2.6.4. RAM (Random Access Memory) (Rastgele EriĢimli Bellek)
Bu bellek, iĢ değerleri hafızası olarak adlandırılabilir. RAM, sensörlerden gelen
bilgilerin mikroiĢlemci çağırıncaya kadar saklandığı bellektir. Sensörlerden gelen bilgiler
çalıĢma sırasında sürekli olarak yenilenir. Ayrıca mikroiĢlemcinin yapmıĢ olduğu aritmetik
iĢlemlerin sonuçları da RAM’da saklanır.
RAM enerji kesilmelerinden etkilenir. Elektronik kontrol ünitesine gelen elektrik
akımı kesilmesi RAM’daki saklanan bilgileri tamamen siler.
2.6.5. MikroiĢlemci (CPU)
MikroiĢlemci (CPU) temel olarak tüm lojik ve aritmetik temel iĢlemleri yürütür.
Aritmetik iĢlemler toplama, çıkarma, çarpma ve bölmedir.
Mikro iĢlemci I/O ve RAM’a DATA BUS (Veri yolu) ile ulaĢır. ROM’a ise
PROGRAM BUS (Program yolu) ile ulaĢır. Verilerin akıĢı bahsedilen yollar yolu ile
gerçekleĢir.
MikroiĢlemci, ROM’daki programları çalıĢtırır. I/O’dan DATA BUS (Veri Yolu)
üzerinden gelen verileri çalıĢtırdığı programlarda kullanarak çeĢitli sonuçlar elde eder. Elde
ettiği sonuçları yine ROM’da yüklü bulunan eğriler veya veriler ile karĢılaĢtırarak sistemin
çalıĢmasını yönlendirmek amacıyla iĢ akıĢını düzenler.
MikroiĢlemcinin görevini yerine getirebilmesi için gerekli programlar ve veriler
ROM’da bulunur. MikroiĢlemci çıkardığı sonuçları RAM’da saklar. Ayrıca elektronik
kontrol ünitesine giren ve çıkan verilerin akıĢını da düzenler.
36
2.6.6. Clock
Verdiği sinyaller ile elektronik kontrol ünitesini oluĢturan tüm parçaların yani tüm
elektronik yapının aynı zamanlama ile çalıĢmasını sağlar.
2.6.7. ÇıkıĢ Sinyallerinin Analog Sinyallere DönüĢtürülmesi
Elektronik kontrol ünitesi sistemleri aktüvatörler (aktörler) yardımıyla yönetir. Yani
aktüvatörlere komuta ederek sistemde çeĢitli ayarlamalar yapar ve sistemin çalıĢmasını
düzenlemiĢ olur.
Aktüvatörlere komuta edebilmek için sinyaller gönderir. Bu sinyallerin analog
sinyaller olması gereklidir. Fakat mikroiĢlemcinin ürettiği sinyaller dijital sinyallerdir.
Ayrıca bu sinyaller çok zayıftır.
Bu nedenle mikroiĢlemcinin ürettiği dijital sinyallerin analog sinyallere
dönüĢtürülmesi ve güçlendirilmesi gereklidir. Bu nedenle elektronik kontrol ünitelerinde
D/A (Dijital Analog) dönüĢtürücüler bulunur.
ġekil 2.6 : Elektronik kontrol ünitesinde bilgi iĢleme
37
2.7. Elektronik Kontrol Üniteleri Arasında HaberleĢme Yöntemleri
Bir otomobil üzerinde birçok sistem bulunmaktadır ve günümüzde otomobiller
üzerindeki sistemlerin çoğu elektronik kontrol üniteleri tarafından yönetilmektedir.
Elektronik kontrol üniteleri, sensörlerden gelen sinyallere göre yönettikleri sistemlerin
çalıĢmasını düzenlemektedir.
Elektronik kontrol üniteleri birbirleri ile koordineli bir biçimde çalıĢmalıdır. Örneğin
motoru yöneten elektronik kontrol ünitesi, immobilizer sistemini yöneten elektronik kontrol
ünitesinden doğru anahtar kullanıldığı bilgisini aldığında motorun çalıĢmasına müsaade
eder. Doğru anahtar kullanılmadığı sürece motorun çalıĢması elektronik kontrol ünitesi
tarafından engellenir.
Ayrıca elektronik kontrol üniteleri yönettikleri sistemin dıĢında baĢka bir sistemin
sensöründen gelen bilgiye de ihtiyaç duyabilirler. Örneğin otomatik transmisyonun
elektronik kontrol ünitesi doğru vites durumunu belirleyebilmek için motor devri bilgisine
ihtiyaç duyar. Ġhtiyaç duyduğu bu bilgiyi motorun elektronik kontrol ünitesinden alır.
Yukarıdaki örneklerden de anlaĢılacağı gibi otomobiller üzerindeki elektronik kontrol
ünitelerinin birbirleriyle haberleĢmeleri gerekmektedir. Bunu sağlamak amacıyla elektronik
kontrol üniteleri arasında bir ağ kurulmuĢtur. Bu ağa Can-Bus protokolü adı verilmiĢtir.
BOSCH, Intel ile birlikte Can-Bus protokolünü otomotiv endüstrisi için 1987 yılında
geliĢtirmiĢtir. CAN kısaltmasının açık yazılıĢı “Controller Area Network”’dir.
Can-Bus protokolü otomotiv endüstrisinde bilgi transferi alanında bir standart olarak
kabul edilmiĢtir. Endüstriyel otomasyon alanında da kullanılmıĢtır. Bu baĢarı, yazılımın ve
Can ağında kullanılan Bus protokolün sağlam yapıda olmasından dolayı elde edilmiĢtir.
Ayrıca Bus protokolü çok güvenilir bir yapıya da sahiptir.
Can-Bus’ın avantajları Ģöyle sıralanabilir:
Can-Bus kullanılarak sensör ve sinyal kabloları azaltılmıĢtır. Ayrıca bir
sensörün sinyali bir çok yerde kullanılmaya baĢlanmıĢtır.
Kablo hatlarında ağırlık oldukça azaltılmıĢtır
Kontrol üniteleri bağlantılarında az sayıda terminal bağlantısı kullanılmıĢtır.
Otomobillerde arıza teĢhisini kolaylaĢtırmıĢtır. Böylece zamandan tasarruf
edilmiĢtir.
38
2.7.1. Elektronik Kontrol Üniteleri Arasında HaberleĢme
Can-Bus hattı üzerinden elektronik kontrol ünitelerinin gönderdiği bilgiler Bus bilgisi
olarak adlandırılır. Bir Bus bilgisi sıradan bir yolcu otobüsü gibi hayal edilebilir. Bir yolcu
otobüsünün çok sayıda insanı bazı bölgeler arasında taĢıması gibi Bus bilgisi de bazı kontrol
üniteleri arasında çok miktarda bilgiyi taĢır.
ġekil 2.7: Bus bilgisi
Ġki farklı Bus bilgi alıĢveriĢi mümkündür. Bunlar;
Seri Bus bilgisi
Paralel Bus bilgisi
Seri bilgi aktarımında, bilgi aktarımı ayrı ayrı iki kablo veya bir kablo ve araç Ģasesi
üzerinden, önceden yüksekliği ve uzunluğu belirlenmiĢ voltaj sinyalleri olarak gönderilir.
Paralel Bus bilgi aktarımı durumlarında iki veya daha fazla sayıdaki kablo üzerinden
sürekli bilgi alıĢveriĢi gerçekleĢir.
Bus bilgi aktarımında, her Bus kullanıcısının (Elektronik kontrol ünitelerinin) hem
bilgi gönderen hem de bilgi alan ünite olabildiği göz önünde bulundurulmalıdır. Can-Bus
hattı üzerinden bilgi akıĢı sırasında diğer tüm üniteler bilgiyi alırken sadece bir Bus
kullanıcısı bilgiyi aktarır.
Can-Bus protokolü ve bileĢenleri normal bir telefon konuĢmasıyla karĢılaĢtırılabilir.
Telefon konuĢması sırasında insanlar sesli iletiĢim yaparlar. Can-Bus’la iletiĢim esnasında
kontrol üniteleri voltaj sinyallerini kullanırlar (ġekil 2.8).
Bir kullanıcı (kontrol ünitesi) network de bilgi gönderirken “konuĢur”, diğer
kullanıcılar bu bilgileri “dinler”. Bazı kullanıcılar bunları kullanır diğerleri ise bu bilgilere
aldırıĢ etmez.
Bus protokolünün spesifik kuralı, hangi kontrol ünitesinin hangi bilgiyi ne zaman
gönderebileceğine karar vermektir.
39
ġekil 2.8: Can-Bus hattı iletiĢimi
2.7.2. Can-Bus Hattının Yapısal Özellikleri
ġekil 2.9: Can-Bus hattının yapısı
40
ġekil 2.9’da iki kontrol ünitesinin bağlı olduğu bir Can-Bus görülmektedir.
Can-Bus’da
1. Motor elektronik kontrol ünitesi
2. ABS elektronik kontrol ünitesi
3. Can-Bus hattı
4. Hat sonu direncidir
Can-Bus hattının bileĢenleri; elektronik kontrol üniteleri, sensörler, ampuller, elektrik
motorları gibi ünitelerdir. Elektronik kontrol üniteleri Can-Bus hattına bağlıdır. Diğer
bileĢenler ise elektronik kontrol ünitelerine geleneksel kablo yardımıyla bağlanmıĢtır.
Can-Bus üzerinden bilgi alıĢveriĢine imkân verilir. Can-Bus sistemi aĢağıdaki
elemanlardan meydana gelir.
Kontrol ünitesi
Can kontrolörü
Can alıcı-vericisi
Can-Bus hattı
Hat sonu direnci
41
Can-Bus hatlarını oluĢturan iki kablonun uçları bir hat sonu direnci ile
birbirlerine bağlıdır. Hat sonu direnci bilgilerin geri dönüĢünü engeller böylece bilgi
gideceği yere vardıktan sonra eko yapmaz; bu Ģekilde Bus bilgileri karıĢmaz (ġekil
2.9).
ġekil 2.10: Can kontrolörü ve Can alıcı-vericisi
42
Can kontrolörü ve Can alıcı-vericisi elektronik kontrol üniteleri içerisinde bulunur.
Can-bu hattına bağlı her elektronik kontrol ünitesinin içerisinde Can kontrolörü ve Can alıcı-
vericisi mevcuttur (ġekil 2.10).
Elektronik kontrol ünitelerinin Can-Bus hattına gönderileceği bilgiler belirli bir
mantık düzenine sahip olmalıdır. Bu mantıksal yapıyı mikroiĢlemciler gerçekleĢtiremez.
Elektronik kontrol ünitesi tarafından Can-Bus hattına bilgi gönderilmesi gerektiğinde,
mikroiĢlemciden gelen bilgiler Can kontrolörü ve Can alıcı-vericisi tarafından Bus
bilgisinin mantıksal düzenin uyarlanır. Can-Bus hattından bilgi alınması gerektiğinde ise Can
kontrolörü ve Can alıcı-vericisi tarafından Bus bilgileri, mikroiĢlemcinin anlayabileceği
sinyallere dönüĢtürülür.
2.7.3. Can-Bus Bilgisi
Can-Bus hattındaki komple bir mesaj Veri Çerçevesi diye adlandırılır. Bir bilgi
çerçevesi insan dilindeki cümlelere benzetilebilir. Bir bilgi çerçevesi birkaç farklı isimle
adlandırılan alanlardan meydana gelir. Her alandaki Bit’in bir numarası vardır (Bilgisayarın
anlayabileceği Ģekilde bilgiler mümkün olabilen küçük parçalara ayrılmıĢtır; 0 veya 1). Bu
farklı alanlar cümledeki kelimelere benzetilebilir. Bit’ler kelimelerdeki her bir harfe
benzetilebilir.
ġekil 2.11’de veri çerçevesinin mantıksal yapısı ve üzerindeki alanlar görülmektedir.
ġekil 2.11: Veri çerçevesinin yapısı
2.7.3.1. Çerçeve BaĢlangıcı
Çerçeve baĢlangıcı alıcılara bir mesaj gönderilmekte olduğunu gösterir. Bu alan her
zaman baskın bit’e sahiptir.
2.7.3.2. Değerlendirme Alanı
Bu bölgede veri çerçevesinin önceliğini belirleyen bir tanımlayıcı kod bulundurur.
43
2.7.3.3. Denetim Alanı
Veri miktarı, tüm verilerin alınıp alınmadığı ve kontrol edilip edilmediği denetim
alanına kaydedilir.
2.7.3.4. Veri Alanı
Asıl mesajı içeren alandır. Bu alandaki bilgiler 8, 16, 24, 32, 40, 48, 56 veya 64 bitlik
bilgiler olabilir.
2.7.3.5. Ġkinci Kontrol Alanı, Onay Alanı ve Çerçeve Sonu
Bu alanların görevi, bilgilerin tam olarak alınıp alınmadığını veya karıĢıp
karıĢmadığını tanımlamaktır.
2.7.4. Hata Durumu
Normal Can-Bus iletiĢimi süresince hatalar oluĢabilir.
Veri aktarımının aksamasının nedeni Ģunlar olabilir:
Devre kopukluğu,
Kısa devre
DıĢarıdan gelen elektromanyetik etkiler.
OluĢabilecek hatalar veri çerçevelerinde yanlıĢ ara vermelere neden olur. CAN
protokolü hata belirleme (teĢhis) sistemine sahiptir; bu sistem kontrol üniteleri farkına
varmadan hatayı belirler ve onarır.
2.8. PLC (Programlanabilir Lojik Kontrol / Denetleyiciler)
2.8.1. PLC Nedir
MikroiĢlemciler ve mikrodenetleyiciler geliĢtirilebilir yapıya sahiptir. Ayrıca bunlarla
yapılan sistemlerin modüler ve küçük bir hacimde toplanabilir olması endüstride bir çok
sistemin kontrolünde kullanılmasının tercih nedenleridir.
PLC, hafızasına yüklenmiĢ olan programlara göre kontrol ettiği sistemde giriĢ ve geri
besleme sinyallerini değerlendirir. Değerlendirme sonucuna göre istenilen denetim ve
kontrol sinyallerini üreten, bu sinyallere göre çıkıĢtaki sinyalleri kontrol eden özel amaçlı
mikrobilgisayarlara PLC denir.
44
ġekil 2.12: PLC’nin mantıksal diyagramı
PLC sistemini kullanmak için geliĢtirilmiĢ bir programlama dili bilmeye, iç yapısını ve
kullanılan mikroiĢlemcinin komut kodlarını (makine dilini) bilmeye gerek yoktur. PLC
sisteminde önemli olan; giriĢ ve çıkıĢ bağlantılarının doğru yapılması, ihtiyaca uygun
programın sisteme girilmesi yeterli olacaktır.
PLC programları hazırlayabilmek için genellikle çok basit komutlardan oluĢan bir
programlama dilini bilmek gerekir. PLC cihazı programlanırken kullanıcı hatalarını
azaltabilen özelliği olduğundan dolayı teknik elemanlar endüstriyel uygulamalarda çok
rahatlıkla programlayıp kullanabilirler.
PLC cihazının kullanılan yere ve iĢlem kapasitesine cevap verecek ve geliĢmelere açık
olacak Ģekilde seçilmesi önemlidir.
PLC cihazlarının tercih edilmelerinin en önemli nedenleri Ģöyle sıralanabilir;
Güvenilir olmaları
Güç harcamalarının düĢük olması
DeğiĢik endüstriyel uygulamalara cevap verecek esneklikte olmalarıdır.
2.8.2. PLC’nin Yapısı
PLC cihazları mikroiĢlemci, hafıza, giriĢ/çıkıĢ birimleri, programlayıcı birim ve güç
kaynağı gibi temel ünitelerden oluĢur. ġekil 2.13’te bir PLC cihazının temel üniteleri ve
bunlar arasındaki sistem yolları görülmektedir.
PLC cihazları programlandıktan sonra bir monitöre, disket gibi hafıza elemanlarına
veya bir bilgisayara (PC) ihtiyaç duymadan sonsuz bir çalıĢma döngüsüne girerler.
45
ġekil 2.13: PLC’nin yapısı
Mikrodenetleyici PLC sisteminin beynidir. Mikrobilgisayar sisteminin hafızasına
yüklenmiĢ olan PLC programı, sayıcı/zamanlayıcı alt sistemlerden ve çeĢitli sensör
devrelerinden gelen giriĢ bilgilerini okuyup istenilen çalıĢmayı gerçekleĢtirmek için gerekli
bilgileri çıkıĢ veya kontrol ünitesine gönderir.
PLC cihazının belleği, sayısal iĢlemlerin gerçekleĢtirilmesini sağlayacak mantık,
zamanlama, karĢılaĢtırma, sıralama, sayma ve aritmetik iĢlemler için kullanılan komutların
istenilen iĢlemleri yapması için programlandığı ve depolandığı yerdir. PLC’lerde, bilgileri
saklamak için kalıcı veya geçici hafıza birimleri kullanılmaktadır. PLC’lerde kullanılan
hafıza birimlerinin bazıları Ģunlardır:
RAM: PLC çalıĢırken dıĢ çevreden veya programın ürettiği verileri geçici olarak
saklamada kullanılır.
EPROM veya PROM: Sistemin kontrol, denetim ve programlanmasını sağlayan
iĢletim sisteminin (PLC sistem programını tutmaya yarayan) hafıza elemanıdır.
EEPROM: Sistem kapatıldığında da saklanması gerekli görülen verilerin tutulması
için kullanılan elektriksel olarak yazılabilen silinebilen ve enerjisi kesildiğinde verileri saklı
tutan bir hafıza elemanıdır.
46
UYGULAMA FAALĠYETĠ ĠĢlem Basamakları Öneriler
Diyagnostik cihazı ile araç
üzerindeki elektronik kontrol
ünitelerine seri bağlantı yapmak.
Seri bağlantı yapabilmek için OBD veya
üniversal diyagnos soketlerini kulanınız.
Araç üzerinde hangi diyagnos soketinin
olduğunu araç katalogundan öğrenebilirsiniz.
Soket seçimi diyagnostik cihazının kullanımı
ile ilgili detaylı bilgi için Diyagnostik 1,
Diyagnostik 2, Diyagnostik 3 modüllerine
bakınız.
Diyagnostik cihazı ile araç
üzerindeki elektronik kontrol
ünitelerine paralel bağlantı
yapmak.
Paralel bağlantı yapılabilmesi için arac özel
adaptörüne ihtiyaç vardır.
UYGULAMA FAALĠYETĠ
47
ÖLÇME VE DEĞERLENDĠRME AĢağıdaki soruları dikkatlice okuyarak doğru seçeneği iĢaretleyiniz.
1. Bilginin tüm bit’lerinin aynı anda iletiminin gerçekleĢtiği veri iletim Ģekli
aĢağıdakilerden hangisidir?
A) Seri veri iletimi
B) Paralel veri iletimi
C) BirleĢik veri iletimi
D) Hiçbirisi
2. Dijital değerleri analog değerlere çevirme iĢlemini aĢağıdakilerden hangisi
yapar?
A) Adaptör
B) A/D çevirici
C) D/A çevirici
D) Hepsi
3. Analog değerleri dijital değerlere çevirme iĢlemini aĢağıdakilerden hangisi
yapar?
A) Adaptör
B) A/D çevirici
C) D/A çevirici
D) Hepsi
4. Mikro iĢlemcilerde mantıksal karar veren ve aritmetiksel iĢlemleri yapabilen
aritmetik mantık birime ne denir?
A) Aritmetik Lojik Unit (ALU)
B) Kaydedici (Registers)
C) Tamponlar (Buffers)
D) Tutucular (Latches)
5. Mikrobilgisayarlarda makine komutlarını ve verileri bellekten mikroiĢlemciye
taĢıyan yol hangisidir?
A) Kontrol yolu (CONTROL BUS)
B) Veri yolu (DATA BUS)
C) Adres yolu (ADRESS BUS)
D) Program yolu (PROBUS)
ÖLÇME VE DEĞERLENDĠRME
48
6. Mikrodenetleyici ile dıĢ dünya arasında bağlantı kurulan, her çeĢit veri alıĢ veriĢi
sağlayan ünite aĢağıdakilerden hangisidir?
A) Hafıza birimi
B) ADC
C) Zamanlayıcı
D) I/O Portları
7. Otomobiller üzerinde bulunan elektronik kontrol ünitelerinin birbirleri arasında
haberleĢmesi sırasında kullandıkları ağ veya protokole verilen ad nedir?
A) DATA BUS
B) ADRESS BUS
C) CAN BUS
D) CONTROL BUS
8. AĢağıdakilerden hangisi CAN BUS üzerinde iletilen veri çerçevesinin mantıksal
bir bölümü değildir?
A) Çerçeve baĢlangıcı
B) Değerlendirme alanı
C) Veri alanı
D) Komut alanı
DEĞERLENDĠRME
Cevaplarınızı cevap anahtarıyla karĢılaĢtırınız. YanlıĢ cevap verdiğiniz ya da cevap
verirken tereddüt ettiğiniz sorularla ilgili konuları faaliyete geri dönerek tekrarlayınız.
Cevaplarınızın tümü doğru “Modül Değerlendirme”ye geçiniz.
49
MODÜL DEĞERLENDĠRME
1. Binary rakamlardan her birine ne ad verilir?
A) Desimal
B) Chip
C) Binary file
D) Bit
2. Simgesi olan kapı aĢağıdakilerden hangisidir?
A) VE kapısı
B) VEYA kapısı
C) VEDEĞĠL kapısı
D) Hiçbirisi
3. 210 ????623 iĢleminin sonucu aĢağıdakilerden hangisidir?
A) (1001111100)2
B) (1111110000)2
C) (1001101111)2
D) (1011111100)2
4. (1001)2 = (????)10 iĢleminin sonucu aĢağıdakilerden hangisidir?
A) 10
B) 9
C) 8
D) 1
5. Ġkili sayı sisteminde kullanılan sayısal değerler hangileridir?
A) 0 ,1
B) 0,1, 2,….9
C) X,Y
D) A,B,C, …..Z
MODÜL DEĞERLENDĠRME
52
6. Bilginin bit’lere ayrılarak iletiĢiminin gerçekleĢtiği veri iletim Ģekli
aĢağıdakilerden hangisidir?
A) Seri veri iletimi
B) Paralel veri iletimi
C) BirleĢik veri iletimi
D) Hiçbirisi
7. Değerlendirme sonucuna göre istenilen denetim ve kontrol sinyallerini üreten, bu
sinyallere göre çıkıĢtaki sinyalleri kontrol eden özel amaçlı mikrobilgisayarlara
ne denir?
A) RAM
B) PLC
C) CNC
D) Hepsi
8. Mikrodenetleyici ile dıĢ dünya arasında bağlantıyı sağlayan ünite aĢağıdakilerden
hangisidir?
A) ADC
B) DATA
C) I/O portları
D) Timer
9. Sensörlerden gelen gerilim nasıl bir gerilimdir?
A) Dijital
B) Analog
C) Çeviriciler
D) Bit
10. AĢağıdakilerden hangisi Can-Bus sisteminin elemanlarından biri değildir?
A) Kontrol ünitesi
B) Can kontrolü
C) Hat sonu direnci
D) PLC
DEĞERLENDĠRME
Cevaplarınızı cevap anahtarıyla karĢılaĢtırınız. YanlıĢ cevap verdiğiniz ya da cevap
verirken tereddüt ettiğiniz sorularla ilgili konuları faaliyete geri dönerek tekrarlayınız.
Cevaplarınızın tümü doğru ise bir sonraki modüle geçmek için öğretmeninize baĢvurunuz.
53
CEVAP ANAHTARLARI ÖĞRENME FAALĠYETĠ – 1’ĠN CEVAP ANAHTARI
1 B
2 D
3 C
4 A
5 B
6 A
7 B
8 C
ÖĞRENME FAALĠYETĠ – 2’NĠN CEVAP ANAHTARI
1 B
2 C
3 B
4 A
5 B
6 D
7 C
8 D
MODÜL DEĞERLENDĠRMENĠN CEVAP ANAHTARI
1 D
2 C
3 C
4 B
5 A
6 A
7 B
8 C
9 B
10 D
CEVAP ANAHTARLARI
54
KAYNAKÇA C.BARTEE Thomas (Harvard University), Sayısal Bilgisayar Temelleri,
ETAM A.ġ. Matbaa Tesisleri, EskiĢehir, 1994.
CLEMENTS Alan, Bilgisayar Donanımının Temelleri, Evren Ofset A.ġ. Web
Ofset Tesisleri, Ankara, 1994.
ERĠġ Prof.Dr.Ertuğrul, Lojik Devreler Ders Notları, Ġstanbul, 2001.
HOġGÖREN Mehmet, MikroiĢlemciler, Devlet Kitapları, Ġstanbul, 2003.
CAN-Bus Teknolojisi ve Diagnosu SatıĢ Sonrası Eğitim Katılımcı Kitabı
STAUDT Wilfried, Motorculukta Metal Tekniği, Ajans-Türk Matbaacılık
Sanayi A.ġ., Ankara, 1995.
KAYNAKÇA