Мұсылмандық шарты Мұсылмандық шартыansar-aktobe.kz/images/knigi/ansar/sylmandi-sharty.pdf · йаумил-аһири уал-қадари хайриһи

«Ислам туралы қысқаша мәлімет» сериясы

Шәкәрім Құдайбердіұлы

Мұсылмандық шарты

Ақтөбе

«Фатима-принт» баспаханасы

2014 жыл

«Ислам туралы қысқаша мәлімет» сериясы

Шәкәрім Құдайбердіұлы

Мұсылмандық шарты

Көркемдеуші дизайнер: Каленов Н.Н.

Корректоры: Ордашева С.Н.

Жауапты редактор: Артықбаев Ғ.Ж.

Баспаға 08.10.2014 ж. жіберілді.

Таралымы 1 500 дана.

Мұсылмандық шарты.

Ш.ҚҰДАЙБЕРДІҰЛЫ. - Ақтҿбе, 2014. – 56б. Маңғыстау облысы Дін істері басқармасының тапсырысы

бойынша шығарылды

Бұл еңбекте ислам дінінің негізгі қағидалары мен шарттары қазақ тілінде баяндалады. Құранның, хадистің, басқа да теологиялық еңбектердің ішіндегі халыққа ең өзекті деген тұстарын автор тұпнұсқадан тәржімалай отырып, түсініктемелер береді. «Исламда тастай қатып қалған ештеңе жоқ. Оны тастай қатыратын надан молдалар» деп автордың өзі жазғанындай, бұл еңбекте мұсылман дінінің басты қағидалары қазақы дүниетаныммен үйлестіре тәпсірленеді. Соның нәтижесінде «Мұсылмандық шарты» көпшілікке түсінікті һәм қажетті рухани оқулық болып шыққан.

Ендігі жерде ғұлама бабамыздың телегей теңіздей мол мұрасының терең сырына сан қырынан үңіліп, халқымыздың мақсат-мүддесіне жарату жұмысы тұр. Кітап көпшілік оқырманға арналған.

Мұсылмандық шарты. - Ақтөбе, «Фатима-принт» баспаханасы, 2014. – 56 б.

Түгел құн бере алатұғын нҽрселер: адамды ҿлтірсе, мұрнын кесіп алса, тілін кессе, қамшысын кессе, ұрғанынан ақылы кетсе, сақалын, яки шашын қайта

шықпайтұғын қылып жоғалтса, екі қас бірдей жоғалса, денеде екі-екіден біткен

нҽрсенің қайсысы болса да екеуі бірдей жоғалса, түгел құн береді. Олардың біреуінің пайдасын келтірсе, жарты құн тҿлейді. Екі кірпіктің біреуі жоғалса да,

түгел құн береді. Бірақ, бір жақ кірпігі жоғалса, құнның тҿрттен бірін тҿлейді.

Қол-аяқтың ҽрбір саусағының құны құнның оннан бірі, үш буынды саусақтың бір

буынының құны түгел бір саусақтың құнының үштен бірі, екі буынды бас бармақтың бір буынының құны бір саусақтың жарты құны болады. Қай тіс болса

да бес түйе. Бір мүшені ұрғандықтан, үзіліп қалмаса да, пайдасы кетсе, сол

мүшенің түгел құнын тартады. Мҽселен, бір қолды ұстап тұтып, пайдаланудан

біржола кем қылса, жарты құн тартады. Бастың жарылғаны ми қапқа жетсе, яки қарынға жеткен жара болса, бүтін құнның үштен бірі, бастың сүйегі сынып

орнынан кетсе, бүтін құнның оннан бірі жҽне оннан бірдің жартысы, яғни үлкенді-

кішілі он бес түйе. Егер сүйек сынса да, қозғалмаса, бүтін құнның оннан бірі. Егер

де сүйек сынбай, сүйек кҿрініп тұрса, бүтін құнның жиырмадан бірі. Бұлардан басқа бастың алты түрлі жарығы - тері жыртылған, қан кҿрінсе де ақпаған, қан

аққан, құйқаны тілсе, етін де кессе, сүйекке жабысқан шелге дейін барса, бұларға

ҿкімет ҽділ деген, сол жаралы кісіні қол есепті қылып баға қойып, одан соң

жарасыменен жҽне баға қойып, сол екі бағаның бірінің артығын есеп қылады. Мҽселен, жарасыз күнінде жүзге баға қойса, жаралы күніндегі бағасы тоқсан

болса, артығы он болады. Бұл бүтін құнның оннан бірі болады.

Жас бала, жынды кісі, яки ақылынан адасқан, яки мас - бұлардың

ҿлтіргеніне де туысқан құн тартады. Егер буаз қатынды ұрған соң, ҿлі бала тастаса, бес жүз дирхем береді. Дирхемнің оны – жеті мысқал күміс. Егер тірі бала

тастап, артынан бала ҿлсе, түгел құн береді. Егер де ҿлі бала тастап, қатынның ҿзі

де ҿлсе, түгел қатын құны һҽм бес жүз дирхем тартады. Егер қатын ҿлген соң, ҿлі

бала туса, онда жалғыз-ақ қатын құнын тартады. Егер қатын ҿлген соң тірі бала туып, о да ҿлсе, екеуіне де құн тартады. Түскен баланың тырнақ, шаш сықылды

сырттары білінсе болғаны. Жоғарғы бес жүз дирхем деген бүтін құнның

жиырмадан бірі болады. Мініп келе жатқан кҿліктің басын бүлдірген нҽрсесін

мінген кісі тҿлейді. Жҽне тістеген һҽм алдыңғы аяғымен бүлдірген нҽрсені тҿлейді, құйрығының бүлдіргенін тҿлемейді. Ол кҿлік сиіп, яки тезек тастағаннан

бір нҽрсе бүлінсе, тҿлемейді. Кҿлікті айдап қуалаған кісі алды, артқы аяқтарының

бүлдірген нҽрселерін тҿлейді. Жетектеген кісі артқы аяғыныкін тҿлемейді,

алдынікін тҿлейді.

Екі атты кісі бір-біріне қақтығып, екеуі де ҿлсе, екеуіне де құн тартады

туысқандары. Біреудің қорасының бір жері құлағалы тұрса, маңындағылар. Яки

мынаны түзет, ҽйтпесе құлат, бір нҽрсені бүлдірер десе, соған куҽ бар болса, ол қора иесі қолынан келе тұрып түзетпесе, сол қабырғаның құлап бүлдірген

нҽрсесін тҿлейді. Егер де бір мҽхаллада бір адам ҿлтірілген белгімен табылса,

кім ҿлтіргені білінбесе, сол мҽхалладан елі кісі күмҽн ұстайды да тартады. Егер де ҿлтірілген белгі жоқ болса, онда ант та алынбайды, құн да жоқ.

Мұрны, аузы, кҿтінен қан аққан ҿлтірілгенге есеп емес. Кҿзі менен құлағынан қан ақса – ҿлтірілгенге есеп.

55

МҰСЫЛМАНДЫҚ ШАРТЫ

Бисмил-лаһир-рахманир-рахим! Ҿлшеусіз, сансыз ғаламды басында жоқтан бар қылған құдіретінде

ҿлшеу жоқ, теңдес, шерігі жоқ, мінсіз Алла тағалаға сансыз разылық, шүкір.

Мұнан соң, Алла тағаланың абзал жаратқан ақырзаман пайғамбары Мұхаммед Мұстапа салла Аллаһу ғалайһи уҽ сҽллҽм хазіретіне салауат.

Мұның соңында, ҽй, достар, Алла тағала барша адам баласын бір Алла тағаланың барлығын, бірлігін, һҽм ҿзін жаратқан ие екенін біліп, иман

келтіріп, құлшылық қылсын деп жаратқан. Аятта: «уа ма халақтул-жинна уал-

инса илла ли йағбудуна»1- деген, мағынасы: жын мен адамдарды құлшылық

қылсын деп жараттым деген. Солайша құлшылық үшін жаралғанды

оқығандарыңыз кітаптан, оқымағандарыңыз молдадан естіп-білген

шығарсыздар. Алайда болса, біздің қазақ халқының ҿз білімінен жазылған кітап жоқ болған соң, ғараб, парсы кітапты білмек түгілі, ноғай тілімен

жазылған кітаптарды да анықтап ұға алған жоқ шығар деп ойлаймын. Сол себептен, иман, ғибадат турасын шамам келгенше қазақ тілімен жазайын деп

ойландым. Бұл кітап ҽрбір қазақ оқуға оңай болып, ҽрі оларға пайда, ҽрі ҿзіме

сауап бола ма екен деп, Алла тағаланың рахыметінен үміт еттім, аумин. Ең бұрын иман турасын анықтап білу керек. Сол себептен ҽуелі иман

турасын шамам келгенше ұқтырайын.

ИМАННЫҢ МАҒЫНАСЫ

Иман деген Алла тағаланың барлығына, бірлігіне, одан басқа Алла жоқтығына, Мұхаммед ғалайһи уҽ сҽллҽмнің пайғамбарлығына, Құран сҿзінің

бҽрі шындығына анық ықыласпен нанбақ. Иман айтқанда «лҽ илҽһҽ иллал-лаһу Мухаммаду расулул-лаһи» -

дейміз. Оның мағынасы: бір Құдайдан басқа Құдай жоқ Мұхаммед ғалҽйһис-

сҽлҽм Алла тағаланың бізге тура жолды кҿрсетуге жіберген басшысы деген болады. Мұның мағынасын білмей, құры айтқанменен иман болмайды жҽне

анық, шын нанып айтпай, құры тілмен ғана айтылса, ол да иман емес.

Аятта: «уа мина-н-наси ман йақулу ҽмҽнна бил-лаһи уа бил-йаумил-ахири уа ма хум би муғминина»

2- деген. Мағынасы: кейбір адам Аллаға һҽм

ақирет болатұғынына иман келтірдім десе де, ішкі ықыласы нанбай тұрған соң, ол мұсылман емес – деген. Ҽлбетте, ҽрқашан шын ықыласпен нанып,

иман айтып жүру керек, егер де иман дұрыс болмаса, қанша құлшылық,

ғибадат қылынса да, ол қабыл болмайды. «Иман шарт» деген кішкентай кітапта иман һҽм тҽубе туралы сҿздің бҽрін анықтап айтқан. Соның ішінде

иманның жеті ҽрекеті бар: 1 27-пара, 51-сүре, 56 аят. 21-пара, 2-сүре, 7-аят.

Біреу бір жаққа бармақшы болып, бір кҿлік жалдап алса, артынан бармайтұғын болып қалса, ол қайтарылады. Егер кҿлік иесі бір жаққа барамын деп

жалдап, бармаған соң қайта сұраса, онда алған кісі разы болмаса, қайтарылмайды.

Бірақ кҿлік иесі ауру болған сықылды лажсыз бара алмай қалған болса, онда қайтарылады. Егер де жалдаушы менен жалдап алушының бірі ҿлсе, олардың

ҿздері үшін болған жалдау болса, қай жалдау болса да қайтарылады. Егер де

біреудің үйіне біреу зорлықпенен кіріп отырған болса, үй иесі қолым жетсе, сенен

пҽтер ақша аламын десе, оған болмай отырса, күнінде кірген адам пҽтер ақша тҿлейді. Айтқанда шықпағаны пҽтер тҿлеуге разы болғанға есеп болады. Пҽлендей

уақытта пҽлен іске жалдаймын демек дұрыс болады. Мҽселен, үйімді келесі айдан

бастап пҽтерге беремін деген сықылды. Жерімді егін егуге дегендей, бір нҽрсені

істеп беріп, ақы алмақ болған кісі ақысын бергенше, ол нҽрсені бермей тұруға болады. Егер де ол нҽрсеге ҿзінен нҽрсе қосқан болса, бояу болса да, егер сҿйтіп

ана кісі ақысын бермеген соң ұстап тұрғанда жоғалса, ақы да жоқ, тҿлеу де жоқ.

Егер де біреу хаммал, яғни жаяу жүк тасуға жалданса, ол жүкті ақысы үшін ұстап

тұра алмайды. Себебі ҿзінен қосқан еш нҽрсе жоқ болған соң. Бір кісіге жалданбай, ҽркімге іс қылып беріп тұрған тігінші, бояушы, ұста сықылдыларға

істеп бер деген нҽрсе, ол ұстаның ҿзі себеп болмай, басқа бір себеппенен бүлінсе,

яки жоғалса, оны тҿлемейді, басында тҿлемекке шарт қылысса да, бірақ ғұрыптан

артық қылған ҿз иесіне бүлінсе тҿлейді.

АДАМНЫҢ ҚҰН БАҒАСЫ ҺҼМ ҼРБІР МҮШЕНІҢ ҚҰНЫ

Адам ҿлтірмек бес түрлі болады. Ҽдейі ҿлтірген, ҽдейіге ұқсаған, қате

ҿлтірген, қатеге ұқсаған һҽм бір себеппен ҿлген. Ҽдейі ҿлтірген – ҿлерлік қаруменен ҿлтірген. Мҽселен, мылтық, тас, пышақ сықылды қаруменен ҽдейі

ҿлтіргеннің жазасын шариғатта қысас қылып ҿлтірушінің ҿзін ҿлтіреді. Оған құн

алмайды. Ҽдейіге ұқсаған ҿлтіру – кҿбінесе кісі ҿлмей қалатұғын қаруменен

ҽдейілеп ұрса. Бүйтіп ҿлтірген кісі бір құл азат қылады, оған күші жетпесе, екі ай тұтас ораза тұтады жҽне ауыр құн тартады. Ауыр құн деген жүз түйе, жиырма бес

тайлақша, жиырма бес құнан інген, жиырма бес дҿнежін, жиырма бес бесті інген

түйе болады. Егер де қате ҿлтірсе, жеңіл құн тартады. Жеңіл құн деген – жүз

түйені бес есе қылып, тҿртеуі жоғары айтылғандай түйелерден жиырмадан беріп, қалған жиырмасы еркек тайлақ болады. Қате ҿлтірген кісі де бір құл азат қылады.

Оған халі келмесе, екі ай тұтас ораза тұтады. Бұл қате ҿлтірген деген екі түрлі.

Біреуі – мақсұты ҿзге бір нҽрсені ҿлтірмек болып қатеден адамды ҿлтіріп алады.

Мҽселен, аң екен деп адамды атып алған сықылдылар жҽне бірі – нысанаға атқанда адамға тиіп ҿлген сықылдылар болады. Енді қатеге ұқсаған ҿлтіру

дегеннің мысалы – біреу ҿзінікі емес бір жерден бір құдық қазып, соған бір кісі

жығылып ҿлсе, яки біреу бір үлкен тас тұрғызып, яки бір нҽрсеқалап қойып, сол

біреудің үстіне құлап, содан ҿлсе, бұған да қатенің құнын тартады. Бірақ бұған құл азат, яки ораза тұту жоқ. Ұрғашыға еркектің құныныңжартысы беріледі. Егер бір

кісіні ҿлтіруге ҽдейі жаралап, ол арада ҿлмей, тҿсекте жатып кҿптен соң ҿлсе де,

қысас қылып жаралаушының ҿзін ҿлтіреді. Ҽдейі ҿлтірілген кісінің иесі қысас

қылмай құн алса, ҿлтіруші қысастан құтылады.

3 54

«Аманту бил-лаһи-уа малағикатиһи уа кутубиһи уа расулиһи уал-йаумил-аһири уал-қадари хайриһи уа шарриһи мин Аллаһи тағала уал-бағси

бағдал-маути».3 Бұлардың мағынасы: ҽуелі Алла тағаланың барлығына,

бірлігіне нандым, періштелердің барлығына нандым, пайғамбарларына

жіберген кітаптарының баршасына нандым, барша пайғамбарларына нандым,

ақирет күні болмағына нандым, барша жақсылық, жамандық істер Алла тағаланың тағдырынсыз болмайтұғынына нандым һҽм ҿлген соң тіріліп сұрау

беретұғынымызға нандым. Ҽй, достар! Осы иманды ҽрқашан айтып, салақ болмай жүру керек.

Құранда неше жерде бейіш тақуалар үшін деген. Тақуа деп сақтанғандарды

айтады. Адам ҽр уақыт Алла тағаланың ғазабынан қорқынышта, рахыметінен үмітті болып, қауіп пен үміттіңортасында болуы керек.

Аятта: «уадғуһу хауфан уа тамған»4

- мағынасы: тілек, дұға

қылыңыздар, қауіп пенен үміттің ортасында болып деген.

АЛЛА ТАҒАЛАНЫҢ БАРЛЫҒЫН АҚЫЛМЕН

ОЙЛАП БІЛМЕК

Ҽй, достар! Алла тағала біреуден үйреніп, ата-бабаның жолымен ұғып, нанып, иман келтірген кісі де мұсылман болады. Олайда болса, ҿз

ақылыменен ойлап, осы дүниенің бір құдіретті күшті иесі болса керек деп, ҿз

ақылыменен дҽл таппаған кісі қатты күнҽһар болады жҽне ондай кісі шайтанның азғыруына, біреудің алдауына еріп кетуге жақын тұрады. Құдай

тағала баршамызды сақтасын, адам шын ақыл кҿзімен қараса, осынша неше түрлі ғаламды жаратқан бір иесі бар екенін біреуден үйренбей-ақ білсе керек.

Құранда Алла тағаланың барлығына дҽлел аят бек кҿп, алайда болса, ақылмен

ойлап білуге бұйырған аятты айтайын. «Қул унзуру мҽзҽ фис-самауати уал-арди»

5 - мағынасы: Айт, ҽй,

пайғамбар, құлдарыма қараңыздар, ақыл кҿзімен аспандағы һҽм жердегі барша жаралған нҽрселерге деген. Ҽлбетте, соларға қарасаңыз, құдіретінде

ҿлшеу жоқ. Бір иесінің барлығын білесіз. Жағыпар Садық хазіреттері айтқан

екен: Алла тағаланың барлығына бал жиятұғын арадан артық не дҽлел керек, артында бал, аузында уы бар. Ол екеуі таусылмайды да, бір-біріне

қосылмайды да – деген. Жҽне шайқы Сағди деген кісі айтқан парсыша

бейітте: «Барк дарахтан сҽз дар назар-и-хушияр-һҽр варқыш дҽфтер ист маруфат кард кор». Мағынасы: ағаштың жасыл жапырағына ақыл кҿзіменен

қарасаңыз, ҽрбір жапырағы Алла тағаланы білдіруге бір кітап сықылды емес пе? – деген.

Жҽне адам ойлау керек: осы мені кім жаратты деп?

3Иман муфассал – иман кәлимасы. 48-пара, 7-сүре, 56-аят.

511-пара, 10-сүре, 101-аят.

зиян болатұғын болса, олардан рұқсатсыз қазбайды. Мҽселен, басқылар арық алса, тҿмендегілерге зиян болатын болса, онда арық қазбайды һҽм ұлықтар

қаздырмайды. Ондай кҿп халықтың үстінен ҿтіп ағатұғын ҿзеннен ҽуелі

аяқтағылар пайдаланып, содан жоғары қарай пайдаланылады. Мұндай суға сен кҿп, мен аз алдым деп дауласса, егіндік пішендіктің кҿптігіне қарай су бҿліп

алады. Жоғарыларға тҿмендегілер су байлатпаса, ерікті болады, бірақ разыласып

ҿз үлесін алса, тҿмендегілерге зиян болмаса, сондаға ғана алады жҽне кҿптен

рұқсатсыз ешкім ондай ҿзен судың арасын кеңітіп, яки тарылтып ҿзгертуге жол жоқ.

АҚЫ АЛМАҚ БОЛЫП ЖАЛДАҒАН, ЯКИ

МАЙЛАҒАНЫ ТУРАЛЫ

Біреу бір нҽрсенің майына, яки пайдаланғанына ақы алса, оны кітапта

ижҽра дейді. Мұндайларды кҿбінесе күн кесіп анықтау керек. Бір жыл, яки бір ай,

яки бір күн деген сықылды, бірақ жер менен салулы үйге, қораға үш жылдан

артыққа жалдаған дұрыс емес. Жҽне` кейбір нҽрселер болады – анықтап атамаса болмайды. Мҽселен, мына нҽрсені пҽлендей киім қылып тік деген сықылды. Ондай

жалдаған нҽрсені басыңда ақыңды тұрып беремін демесе, бітіріп болмай ақы ала

алмайды. Бірақ айтқанындай болған соң, ақы бермей кете алмайды. Егер де

жалдағаны пҽтер үй болса, босатып берген соң кірмей тұрса да, ақы аламын десе ақы алады. Жҽне киім тік, кірпіш құйып бер һҽм нан салып бер деген сықылдылар

бітіріп берген соң ақы алады. Егер де біреуге ҿзің істеп бер, ҿзгеге істетпе деп бір

нҽрсе берсе, оны ҿзге біреуге істетіп бүлінсе, яки жоғалса тҿлемейді. Біреуге пҽлен

жердегі пҽлендей пұт нҽрсені, яки пҽлендей кісілерді жеткіз десе, ол барғанша ол нҽрсенің, яки кісінің жартысы, яки біразы жоғалса, қалғанын алып келсе,

жалданған ақысы пұт басына, яки басына нешеден келсе, алып келгеніне есептен

ақы алады. Жоқ болғаны үшін ақы алмайды. Егер де біреу бір хатты, яки азықты

пҽлен шаһардағы, яки ауылдағы кісіге тапсыр деп жалдаса, ол кісі барып тапсыр деген кісі ҿліп қалып, яки кетіп қалған соң тапсыра алмай қайта алып келсе, ол

туралы ешбірі ақы алмайды. Майлаған кҿлікке пҽлендей пұт астық салмақ болып,

одан артық салып ҿлтірсе, кесімді бағасын тҿлейді. Жҽне ескеру керек, қай турада

болса да, ҽйтеуір бір нҽрсе аларсың деп жалдаған жарамайды. Себебі арты дау болады. Мұндай ҽске даулы бола қалса, ғұрыпта не ақылық нҽрсе болса, соны

береді. Күнҽ істерге жалдаған да дұрыс емес. Ҿлең айтып, ойын ойнағанға

жалдаған сықылдылар. Айлап, яки жылдап жалданған қызметкер һҽм малшылардың баққан мал, қылған істерінің жоғалып, яки бүлінгенін ғұрыптан

асырып іс қылса тҿлейді, болмаса тҿлемейді. Мҽселен, мал айдайтұғын қамшы,

шыбықтан басқа нҽрсеменен ұрып ҿлтірсе, яки кҿзін шығарса, яки айдағаннан басқа ашуланып ұрып кемітсе, ондайда тҿлемейді. Ондай айлап, яки жылдап

жалданғандар қызмет қылмаған күнге де ақы алады, бірақ ҿзіне тапсырылған

істі ҽдейі қылмай қойса, ондай күндері есепке кірмейді. Жҽне бір жалданған

нҽрсенің айыбы, міні білінсе оны қайтарады, бірақ шығынсыз, бейнетсіз түзетуге

мүмкін болса, онда қайтармай түзетіп алады. Бір жалдаған нҽрсе екеуінің біріне

зиян шығаратұғын болса, мҽселен, біреу ауырған тісімді суырып таста деп

жалдаса, одан соң суырмай жатып тісі жазылса, сау тісті суыратұғын болған соң, ондайды қайтарысады.

4 53

Сонда анық біледі: ҿзіндей бір адамзат жаратпағанын, ҽкем жаратты деуге болмайтұғынын. Ҽкем себеп болды десе, оның ҽкесінің жаратылуына

кім себеп болды? Сҿйте-сҿйте Адам пайғамбарға кім себеп? Ақырында барша себептерді бірінен бірі себеп қылып жаратқан бір құдіреті күшті ие керек

болады. Сол ие – Алла тағала. Жҽне адам ойлау керек: қайдан шықтым, не

үшін жаралдым, түбінде не боламын деп. Осылайша ойлағанда, жоқтан бар қылып бір құдіретті, күшті Алла жаратты. Не үшін жаратты? Жаратқан иесін

біліп, соған құлшылық қылсын деп жаратты. Ақырында не қылады? Кімде-кім жаратқан иесінінің ҽміріне мойынсұнып құлшылық қылса, оны құр қалдырмай

таусылмас рахат берсе керек. Егер де ҽміріне мойынсұнбаса – оған таусылмас

ғазап қылса керек. Неге десеңіз, осынша ғаламды босқа жаратудың қисыны жоқ. Ақырында жоқ болып кететұғын қылып жаратпаса керек. Онда ҽншейін

бір ойын сықылды болады ғой. Аятта ұқтырып айтқан: «уа ма халақнас-самаға

уал-арда уа ма байнаһума лағибина»6. Мағынасы: Аспан менен жерді һҽм

оның арасындағы барша нҽрселерді ойнап жаратқаным жоқ – деген. Енді

жоғарғы аяттың мағыналарын һҽм айтылған дҽлел сҿздерді анықтап ұғып ойласаңыз, Алла тағаланың барлығына шексіз кҿңіліңіз нанар.

АЛЛА ТАҒАЛАНЫҢ БІРЛІГІН АҚЫЛМЕН ОЙЛАП БІЛМЕК

Ҽй, достар, Алла тағала жалғыз, одан басқа Алла жоқ. Мұны да

ақылмен ойлап білу керек, Құранда бұл туралы аят кҿп. Олай болса да ақылмен білуге ұғындырған аятты айтайын: «лау кана фиһима алиһатун

иллал-лаһу лафасадата»7 - мағынасы: егер де дүниеде екі Құдай болса, дүние

бұзылар еді деген. Жҽне бір аятта: «мат-тахазал-лаһу мин уаладин уа ма кана

мағаһу мин илаһи изан лазаһаба куллу илаһим бима халақа уа лағала бағдуһум

ғала бағди субханал-лаһи ғамма йасифуна»8 - мағынасы: Алла тағаланың

баласы жоқ жҽне бір Алладан басқа Алла жоқ, егер де басқа бір Алла болса,

ҽрқайсысы ҿзінің жаратқан нҽрсесімен кетер еді де, бірін-бірі жеңер еді, Алла тағала мұндайлардан таза деген.

Енді ойлап қараңыз, егерде Алла екеу болса, бір Алла бір нҽрсені

болсын десе, бір Алла жоқ болсын десе, сол нҽрсе бар болар ма еді, яки жоқ болар ма еді? Ҽлбетте, бірінің айтқаны болмай қалады ғой. Айтқаны болмай

қалғаны Алла болуға лайық болмай қалады. Сол себептен, Алла тағаланың

жалғыз екені мағлұм болды, егер де біреу серіктесіп жаратады десе, бұл да бос сҿз, оның үшін серікке мұқтаж болған соң, оның да Алла болуға лайығы жоқ.

Жҽне бір аятта: «инна масала ғиса индал-лаһи камасали адама халақаһу мин турабин сумма қала лаһу кун фа йакуну»

9.

617-пара, 21-сүре, 16-аят. 717-пара, 21-сүре, 22-аят. 818-пара, 23-сүре, 91-аят. 9 3-пара, 3-сүре, 59-аят.

Аманатпенен тартып алған нҽрсені ҿз қолына бермесе, бергенге есеп болмай, жоғалса тҿлейді.

АМАНАТ ТУРАЛЫ

Аманатты ҿзінің қатын-баласы, яки сенімді жалдаған малшысынан басқа

жерге сақтап, содан жоғалса, яки бүлінсе, сақтаған кісі тҿлейді. Егер де ҿз үйіне

қойса, ҿрттен, яки судан дегендей қауіп болған соң бҿтен жерге қойған болса, онда

тҿлемейді. Аманатты иесі сұрағанда бермей қалса, яки алғаным жоқ деп танып қалса, яки ҿз малына, яки бір нҽрсесіне қосып жіберіп, айырып ала алмайтұғын

болып қалса, яки киім болса киіп тоздырса, ат болса, мініп арықтатса, ҿлтірсе, яки

иесі қойма деп тапсырған орынға қойып бүлдірсе, яки жоғалтса тҿлейді. Егер де

аманат алған кісінің ҿзі қоспай, бір себеппенен ҿзі нҽрсесіне қосылып кетіп, аманат берілген нҽрсе кеміп қалса, яки жоғалса тҿлеу жоқ. Егер де ондай қосылып

кеткен нҽрсе жоғалса, зияны екеуіне де бірдей болады. Бҿлінгенінде, екеуіне де

бірдей, мҽселен, сүтке сүт қосылып кетіп тҿгілсе дегендей. Егерде екі кісі, яки кҿп

кісі біреуге бір нҽрсені аманат қойып, қайсымыз келсек те бер демесе, біреу келіп сұраса берілмейді. Егер де беріп жіберсе, қалғандары аманатты сақтаған кісіден

даулайды, алған жолдасын тауып, мойнына салмаса, тҿлеуге міндетті болады.

ТАРТЫП АЛҒАН НҼРСЕ ТУРАЛЫ

Тартып алған нҽрсені иесін разы қылмай тұрып пайдалануға жарамайды.

Бір қойды тартып алып сойса, тҿлемей тұрып жеуге болмайды. Тартып алған нҽрсе

бүлінбесе, ҿзін қайтарарда бүлінсе, яки, жоғалса, тартып алған кездегі бағасын тҿлейді. Ҿзі ҽдейі жоғалтса да, яки басқа бір себеппенен жоғалып, яки бүлінсе де

тҿлейді. Егер де біреудің алтын, күміс сықылды нҽрселерін тартып алып, сауыт

жасап қойса, иесі ҿзі алады да, сауыт болғандығына еш нҽрсе тҿлемейді. Егер де

киімді тартып алып, тоздырып жыртса, тҿлеуін алса да, жыртылғанын тҿлесе де, иесі ерікті болады, бірақ жыртығы бек азырақ болса, жыртықтың бағасын тҿлетеді,

тартып алған нҽрседен бір артықтық шықса, мҽселен, семірген һҽм бала тапқан,

сүт-жүн шыққан сықылды. Сондайлардан тартып алған кісі ҿз малындай

күтпегендіктен жоғалтып, кемітсе тҿлейді. Ғұрыптан асырып іс қылса, егер де ондай қылмай, басқа бір себеппен артықтары кетсе, жоғалса тҿлемейді, бірақ

сұрағанда бермей қалып, артынан жоғалтса тҿлейді. Біреу бір мұсылманның

арасын тҿксе, шошқасын ҿлтірсе, яки бір аң қамаған жердің есігін ашып жіберіп,

аң қашып кетсе, онда тҿлемейді. Егер де үйін, нҽрселерін бүлдірсе, тҿлейді. Мҽселен, домбырасын сындырған сықылдылар. Біреу бір кісіні жазықсыз ұрлыққа

жығып зиян келтірсе, оны тҿлейді, бірақ ҿзіне зияны тиген соң, яки залым кісі

болған соң тыйылсын деп шағыстырса, онда тҿлемейді.

ТҮЗЕТКЕН ЖЕР ҺҼМ ЕГІН-ПІШЕН, СУҒАРАТҰҒЫН СУЛАР ТУРАЛЫ

Бір бос жерді біреу түзетіп ағаш ексе, егін салса, яки шҿп шығарып,

пішендік қылса, сол кісі ие болады. Жҽне ұлықтар тыймаған бір сусыз жерден құдық қазып, су шығарса, тҿрт жағынан да қырық кездей жерге ие болады. Егер де

бұлақ ағызса, бес жүз кездей жерге ие болады. Жҽне ыдысқа құюлы су болмаса,

ҽрбір судан, адамдардың үлес еншісі бар ағын ҿзен суынан арық алып, егін салуға,

пішендік суғаруға ҽркім-ақ ерікті болады. Бірақ ондай қылғанда ҿзге біреулерге

5 52

Мағынасы: анық Иса пайғамбарды Алла тағаланың жаратқаны Адам пайғамбарды жаратқанындай, Адам пайғамбарды топырақтан жаратып тұрып,

адам бол деп еді, адам болды. Сол сықылды Ғайса пайғамбарды Мариям ананың қарнында бала бол деп еді, бала болды деген. Жҽне бір сҿз: Алла

тағала пайғамбарларға ҿзге адамның қолынан келмейтұғын істерді істеуге

мұғжиза берген һҽм ҽулиелерге керемет берген, бұлардың себебі бенделеріне тура жолды кҿрсетуге пайғамбарлардың пайғамбар екеніне дҽлел болсын деп,

ҽулиелердің күнҽдан тазалығының қадірін кҿрсетпек үшін бұлар да бендесіне рахыметі.

АЛЛА ТАҒАЛАНЫҢ СИПАТТАРЫН БІЛМЕК

Ҽй, достар! Жоғарғы сҿздерген Алла тағаланың барлығын һҽм

бірлігін білдіңіз, енді сипаттарын айтайын. Алла тағала бар, ҿздігінен бар, біреу бар қылған емес, барлығының

алды жоқ, бұрыннан бар, арғы да жоқ, ешқашан жоқ болмайды, ҿлмейді, тозбайды, ҿзгермейді. Алла тағала жалғыз, не серігі жоқ, не теңдесі, ұқсасы

жоқ жҽне ешнҽрсеге ұқсамайды. Кітапта бұл алты сипатын – затия сипаты

дейді. Олар мынау: бар, ҿздігінен бар, бұрыннан бар, жоқ болмайды, жалғыз, ешнҽрсеге ұқсамайды. Бұлардан басқа кітапта субутия деген сегіз сипаты бар.

Олар мынау: тірі, білімді, құдіретті, талап қылушы, яғни бір нҽрсенің

болғанын ұнатушы, болғызушы, яғни бар қылса да, жоқ қылса да сҿйлеуші, естуші, кҿруші. Бірақ бұл сипаттары адамдарға ұқсамайды. Мҽселен, біздің

тіршілігіміздегідей денемен емес, біздің құдіретіміздей қол-аяқ, яки қарумен емес, біздің біліміміздей ойменен, кҿзбенен, яки біреуден ұғып емес. Ақыры

ҿзінің ешнҽрсеге ұқсамағаны сықылды сипаттары да ҿзгенің сипатына

ұқсамайды. Жҽне кітапта сҽлбия сипаттары деген болады. Олар: ұйықтамайды, ҿзгермейді деген сықылдылар. Оны ешбір кемшілігі жоқ десе

содан ұғуға болады. Ақырында бҽрін жиып айтқанда, Алла тағаланың сипаттары кемшіліксіз, білімді, құдірет десе ұғарсыз.

АЛЛА ТАҒАЛАНЫҢ ПЕРІШТЕЛЕРІНЕ НАНБАҚ

Періштелер Алла тағаланың жаратқан құлдары, ҽрқайсысы ҽрбір

қызметте. Олар күнҽ қылмайды. Олардың да абзал жақсылары, пайғамбарлары бар. Жҽбірейіл, Ысрапыл, Ҽзірейіл, Мікҽйіл деген періштелер Алла тағаланың

ҽмірімен ҽр түрлі суретке кіріледі һҽм кҿзге кҿрінбей де кетеді. Алла тағала оларды біздің денеміздей қылып жаратпаған. Ондай денелерді кітапта

«аджсам латифа» дейді. Періштенің барлығына нанбайтұғын қисыны жоқ.

Жын, сайтан, пері дегендерге нанылады ғой, пайғамбарға нансаңыз, Құранға нансаңыз, бҽрі де рас болады.

Алла тағала айтты: мен, екі серік бір-біріне қиянат қылмай жүрсе, үшінші болып жҽрдем қылармын. Егер де қиянат қылса, олардан безермін деген. Жҽне несиеге

мал алған кісі, ҽлбетте, тҿлермін деп кҿңілін анық бекітіп жүрген жақсы.

Пайғамбарымыздың хадисі «ман адана дайнан уа һуа иануи йаһдиаһу уккила биһи малаикатун йахфизуна уайидуна лаһу хатта йақдиһи» - мағынасы: кімде-кім

борыштанып, оны шын тҿлемекке ниет қылса, оған бір періште күзетші болып,

оны бұлардан күзетіп һҽм қашан борышынан құтылғанша дұғада болып тұрар

деген. Несие сатқанның кҿп шарттары бар: орнын тауып істемесе, кҿбі күнҽ болып кететұғыны бар жҽне дау-жанжал бола береді. Онда да мүмкін болса қолма-қол

саудадан артығы жоқ. Жҽне біреу сатқан нҽрсесін қайтар десе, қайтарған сауда

жҽне сатқан нҽрсенің мінін, айыбын жасырған қатты күнҽ.

БОС БЕРГЕН ҺҼМ ҚАРЫЗ БЕРГЕН НҼРСЕНІҢ ЖАЙЫ

Қарызға берген нҽрсенің күн кесіп берген жарамайды. Себебі – қай кезде

иесіне керек болса, ҿзіне беру керек. Бірақ, берген кісі орынсыз уақытта қысым,

зиян келтірмек үшін қайта сұраса, сауабы да жоқ болып жҽне күнҽһар болады.

Біреуге біреу босқа сыйлап бір нҽрсе берсе, кітапта оны һиба дейді. Егер бейшараға берсе, ол садақа болады. Бұл һибаны шариғат жолыменен қазыға

жүгініп, жолын тауып алмаса, қайтып алмайды. Егер де садақа болып пақырға

берілсе, тіпті қайтпайды. Алған кісі менен берген кісінің бірі ҿлсе жҽне алған кісі

ол нҽрсеге ҿзінен айырылмастай бояу, яки семіздік сықылды нҽрсе қосса, яки ол

сыйлап берген нҽрсенің кҿзі жоғалса, яки берген кезде бір-біріне ерлі, қатын

болса, яки бірін еркек, ұрғашы қылып ойлағанда неке қоспайтұғын жақын болса,

яки оның үрейіне аз да болса бір нҽрсе берген болса – мұндайлардың бҽрінде де

қайтып ала алмайды жҽне болынбайтұғын нҽрсенің жартысын садақа қылған дұрыс болмайды.

«ПАЙДАСЫН КӨР» ДЕП БЕРГЕН НҼРСЕ ТУРАЛЫ

Аттың майын берген, балтаны ұстай тұр, ыдысқа қоя тұр деген

сықылдыларды кітапта ғария дейді. Мұндай берген нҽрсені иесі қай кезде аламын

десе, алады. Бірақ, күн кесіп берген болса, одан бұрын алғаны мҽкүрік болады.

Уағдадан тайғаны үшін ондай нҽрсені алуға болмай тұрғанда ала алмайды. Мҽселен, бір сауытты алып, керосин сықылды бір нҽрсе құйып қойса, сауытты

берейін десе, керосинді құятын ыдыс жоқ болса, ыдыс тапқанша алмайды. Ондай

майын мінген, яки ұстаған нҽрсені алған кісі біреуге жалдап, сонда кҿзі жоғалса,

яки бүлінсе тҿлейді. Майын мінген кҿлік ғұрыпты артатұғын кҿлік болса артады,

мінетұғын болса мінеді. Егер де ҿлшеуден артық жүк салып, яки ҿлшеусіз жүріп

зорықтырып, яки мертіктірсе тҿлейді, яки ҿз малындай күтпей жауыр қылса, яки

арықтатып ҿлтірсе, яки қарамай жоғалтса тҿлейді. Егер де ондай артық іс қылмай,

ҿз малындай кҿріп жүргенде сақтануға болмайтын бір қазаға кез болса, оны тҿлемейді жҽне ондай пайдасын кҿруге алған нҽрсе, мінген малды байдың ҿз

қолына бермей, қатын-баласына, яки анық жалдаулы малшысына, яки сатып алған

құлына берсе, ҿз қолына бергенменен бір есеп. Бірақ, меруерт, маржан, ақша

сықылды қымбатты нҽрселерді ҿз қолына бермей, ҿзгелерге беріп, содан жоғалтса, яки бүлінсе тҿлейді. Егін салуға берген жерді егінін алмай тұрып ала алмайды.

6 51

АЛЛА ТАҒАЛАНЫҢ ПАЙҒАМБАРЛАРҒА ЖІБЕРГЕН

КІТАПТАРЫНА НАНБАҚ

Алла тағала бенделеріне тура жолды ұқтыру үшін ҽрбір заманда

пайғамбарлардың қайсы біреулеріне кітап жіберген. Оның үлкені тҿртеу: бірі біздің пайғамбарымызға жіберген Құран, біреуі Мұса пайғамбарға жіберген

Тҽурат, біреуі Дҽуіт пайғамбарға жіберген Забур, біреуі Ғайса пайғамбарға жіберген Інжіл жҽне бұлардан басқа сухуф дегендері бар. Адам пайғамбарға,

Ибраһим пайғамбарға дегендей ҽрбіреуіне жіберілген. Солардың бҽрін де рас

деп тану керек. Бұл кітап дегендер біржолата кітап болып келген емес, Алла тағаланың періште арқылы пайғамбарларына білдірген сҿздері, ҽмір

бұйрықтары. Соны кітап қылып жазылған. Біздің пайғамбарымыз Мұхаммед

Мұстапа салла Аллаһу ғалайһи уҽ сҽллҽм соңғы ақырзаман пайғамбары болған соң соған жіберілген. Құранның сҿзімен ғибадат, құлшылық қылмақ

дұрыс болған. Мұнан соң еш пайғамбар болмайды. Сол себептен ҿзгеден ҿзге шариғатпен жүру дұрыс емес. Құранның сҿзі бұрынғы кітаптардың кемін

толтырып, кейінгі заманына қарай біржолата бекітіп айтылған.

АЛЛА ТАҒАЛАНЫҢ ПАЙҒАМБАРЛАРЫНА НАНБАҚ

Ҽй, достар, Алла тағала бенделеріне тура жолды кҿрсетпек үшін ҽр

заманда пайғамбар жіберген. Ҽуелі Адам пайғамбар, ақыры біздің пайғамбарымыз Мұхаммед Мұстапа салла Аллаһу ғалайһи уҽ сҽллҽм. Бұл

екеуінің ортасында кҿп пайғамбарлар болған. Оның санын білмек бізге міндет

емес, қанша болса да Алла тағаланың жіберген пайғамбарларына нандым дейміз. Олардың ішінде Құранда аттары айтылған жиырма сегізінің атын

білмек керек. Олар мынау: Адам, Нұқ, Һуд, Лут, Зулһафил, Салық, Ибраһим,

Аюп, Исмағүл, Ысқақ, Жүніс, Ыдырыс, Якуб, Иосиф, Ілияс, Ҽлиасағ, Дҽуіт, Сүлеймен, Мұса, Һарун, Жақия, Ғайса, Шүғайып, Зікрия, Мұхаммед Мұстафа

салла Аллаһу ғалҽйһи уҽ сҽллҽм ҽжмаин, Ғұзайр, Лұқпан, Зұлқарнайын – бұл үшеуін кейбіреулер пайғамбар деп, кейбіреулер пайғамбар емес деген. Сол

себепті анығын Алла білер дейміз де қоямыз.

Енді кҿбінесе иманның дұрыс болмағы пайғамбарға нансаң – Құранға нанасың. Құранды Құдай тағаланың сҿзі деп пайғамбарымыз үмбетіне айтып

білдірген, Құранға нанған соң бҽріне нанғаның болады жҽне Алла тағаланың барлығына нансаң – пайғамбарға да нанасың. Себебі: барша адам баласын

Алла тағалаға құлшылық қылсын деп жаратып қойып, мынау жақсы – мұны

қылсаң рахыметіме жолығасың, мынау жаман – мұны қылсаң қаһарыма жолығасың деп білдірмей, ҿздерің білсең біл, білмесең қой дегені лайық

болмайды. Дүниеде не нҽрсе бар болса, соның бҽрі адам үшін жаратылған, не

нҽрсе болса да адамның не пайдасы, не залалы үшін. Сол себепті аятта айтқан: «уа саххара лакум ма фис-самауати уа ма фил-арди»

10.

1021-пара, 31-сүре, 20-аят.

Біреу шыққан қатыннан бала дауласа, яки қатын бұл баласынан бітті деп дауласа, яки сенің балаң мен, шешемді шығарғанда буаз болып кеткен

деп мирас дауласа, буаздықтың азы алты ай, кҿбі екі жыл, анықтырағы тоғыз ай болады.

АТА-АНАНЫҢ ХАҚЫ

Ата-ананың хақы ешбір ғибадаттан кем ескерілмесін. Оларды

ренжіткен кісіге Алла тағала разы болмайды. Бірақ шариғатқа қарсы

орындарда ренжиді деп шариғаттан шыға алмайсың. Олай да болса, сонда да ҽдеппенен жылы сҿзбенен жауап қайырасыз. Аятта айтқан: «уа бил-уалидини

ихсанан имма иаблуғунна ғиндакал-кибара ахадуһума килаһума фала тақул лаһума уффин ууа ла танһарһума уа қул лаһума қаулан кариман»

90 -

мағынасы: ата-анаңызға жақсылық қылыңыз. Егер біреуі, яки екеуі де

қасыңызда қартайса, оларға уф дегендей зиян қылмаңыз һҽм ақырмаңыз, не сҿйлесеңіз жақсы, майда сҿйлеңіз деген жҽне пайғамбарымыз айтқан: «анта уа

малука ли абика» - мағынасы: сенің ҿзің де, малың да ҽкең үшін деген. Сол

себептен біреу ҽкесін асырамаса, ҽкесі оның малын, киім, тамағын, сұраусыз сатып жіберуге шариғат рұқсат қылады. Бірақ үйін, қыстауын, жерін сата

алмайды. Бірақ шариғат еріксіз асыратады, одан баласы құтыла алмайды.

САУДА ТУРАЛЫ

Біреуден біреу несиеге мал алса, анықтап жазып алу керек. Аятта: «йа аййуһал-лазина аману иза талайантум бидайнин иля аджалин мусамма

фактубуһу уал-йактуб байнакум катибун бил-ғадли»91

- мағынасы: ай, мұсылмандар, қашан несиге мал алсаңыздар, бір белгілі уақыт айтып жазып

қойыңыз бек дұрыс жазумен деген. Мұндай несиеге алғанды анықты уақыт

айтыспаса жарамайды. Күзем уақыты, пішен уақыты, қырман басқанда, соғым сойғанда дегендейлер болмайды. Себебі олар кейде ерте, кейде кеш болады.

Анықты айды айту керек, яки құрбан ораза, нұқырау, март деген сықылды анықты уақыт керек жҽне ешқашан ҿсімге сатып, ҿсім алған жарамайды.

Аятта: «ал-лазина йағкулунар-риба ла иақумуна илла кама иақумул-лази

йатахаббатуһуш-шайтану минал-масси»92

- деген, мағынасы: ҿсім алғандар қияметте тұра алмас. Бірақ тұрады, олар жын буған кісідей болсын деген.

Ҿсім алғандар қияметте қарнын кҿтере алмай жүргенінен жанның бҽрі білер

оның ҿсім жегенін деген. Жҽне таразыдан жеген жҽнеп туралы «уайлун лил-мутаффифина» - деген сүреде бек қатты азап кҿреді деп айтады. Тҽпсірден

қараған боларсыздар – екі кісі серік болып сауда қылғанда, бір-біріне қиянат қылмай жүрсе, бек жақсы. Егер де қиянат қылса, бек жаман болады.

Пайғамбарымыз айтқан: «иннал-лаһи тағала иақулу ана салисуш-шарикина ма лам

иахун ахадукума сахибаһу фа иза ханаху хуриджат мин байнаһума» - мағынасы:

9015-пара, 17-сүре, 23-аят. 91

3-пара, 2-сүре, 282-аят. 922-пара, 2-сүре, 275-аят.

7 50

Мағынасы: аспандағы һҽм жердегі нҽрселердің бҽрін сіздерге үйреттім, яғни сендер үшін жараттым деген. Енді солардың қайсысы сауап,

қайсысы күнҽ, қайсысы пайда, қайсысы залал екенін Алла тағала адамның ҿзіне пайғамбар хабаршы жіберіп, бенделеріне білдіргені анық ақылға дұрыс.

Енді біздің пайғамбарымыздың пайғамбар екеніне ешбір күдік жоқ.

Аятта айтқан: «уа из қала Иса бну Мариама иа бани-исраила инни расулул-лаһи алаикум мусаддиқан лимма байна йадаийа мин ат-таурати уа

мубашширан би расулин иағти мин бағдисмуху Ахмаду»11

. Мағынасы: қашан Ғайса ғалҽйһис-сҽлҽм айтты: ай, бани Исраил қауымы, мен сіздерге Алла

тағаланың жіберген пайғамбары мен менен бұрынғы Мұса ғалҽйһис-сҽлҽмға

келген Тҽуратта айтылған һҽм менен соңғы келетұғын бір пайғамбардың хабарын білдіремін сіздерге. Оның есімі, яғни аты Ахмад, яғни Мұхаммед

«ғалҽйһис-сҽлҽм» деген. Жҽне біздің пайғамбарымыз ешкімнен оқымай,

үйренбей бұрынғы пайғамбарымыздың һҽм қанша халықтардың не халімен ҿткенін білгендігі пайғамбар екеніне үлкен дҽлел емес пе! Сол уақыттағы

Тҽурат, Інжіл оқып жүргендер сынамақ үшін неше түрлі сҿздерді сұрағанда һҽммасына жауап берген жҽне дінінің хақ растығынан қайдағы білімді

ақылдылар дініне кіріп, мұсылман болып, азғана заманның ішінде қаншалық

жерге мұсылман діні жайылып кеткені де не малменен емес, не ҽскерменен емес, яки бұрыннан тұқымынан патшалықпен емес, жалғыз ғана мұсылман

дінінің хақтығы һҽм ҿзінің пайғамбар екенінің растығы емес пе? Жҽне осынша

істерді дүниелік үшін қылдыдеп айтуға болмайды. Оның үшін ҿзі халықты біліп тұрғанда неше күндей аш жүріп, тамақты да жҿндеп жемейді. Тамақтың

жоқтығынан неше күндей үйінде от жағылмай, құр су менен құрманы қорек қылып жүре береді. Кҽпірлерді жеңіп алғандағы олжа-қазыналардың бес

еседен бірі қазынаға алынады, оны ұстап-жесе, ешкім бҿгет бола алмайды.

Сонда да,бір тиын алмай ішкен асы арпа ұны болып, киген киімі жамаулы болып, ҿзі дүниеден ҿткенде түк малы қалған жоқ. Кебісін ҿзі жамап киюші

еді. «Ал-фуқару фахри», яғни мақтаным – кедейлігім деп, кҿбінесе пақырлар мен жетімдерді құрметтеуші едім. Мұнан артық не дҽлел не дҽлел керек.

Аятта біздің пайғамбарымыз туралы Алла тағала айтқан: «уа ма арсалнака

илла рахматан ли-л-ала-мина»12

. Мағынасы: мен сені барша ғаламға рахыметім үшін пайғамбар қылдым деген. Жҽне Құраннан артық не мұғжиза

керек. Ҽрі дүниедегі адамшылыққа, ҽрі ақиреттегі аманшылыққа керек сҿзден

айтылмағаны жоқ десе болса да, ақыл-ғылымның жайын содан артық кім ұқтыра алады! Содан артық қандай низаммен дүние түзіліп тұра алады!

АҚИРЕТ КҮНІНІҢ БОЛМАҒЫНА НАНБАҚ

Ақиретте тексерілмегіміз таразы-сират кҿпірі, қылған істеріміз

дҽптерге жазылып берілмегі баршасы рас.

1118-пара, 61-сүре, 6-аят.

1217-пара, 21-сүре, 107 аят

ҒИДДҼТ КҮТУ ТУРАЛЫ

Егер де буаз қатынның байы ҿлсе, яки талақ болса, баласын таппай тұрып байға тие алмайды. Байы ҿлген қатынның ғиддҽті – тҿрт ай он күн,

талақ қылынған қатынның ғиддҽті үш хайыз кҿріп тазарған соң тиеді. Ондай ғиддҽт күтіп отырған қатынды мен сені аламын деп уҽде қылған жарамайды.

Аятта: «уа ла тағзиму ғуқдатан-никахи хатта иаблуғал-китабу аджалаһу»88

-

мағынасы: біржолата аламын деп уҽде қылмаңыз ғиддҽті толмай тұрып деген. Бірақ, ымбал деп ишарат сҿзбенен алатұғынын білдіруге ғана рұқсат бар.

Аятта: «уа ла джунаха ғалайкум фима ғаррадтум биһи мин хитбатин-ниса

ғи»89

- мағынасы: күнҽ болмас сіздерде ғиддҽт үстінде ишарат сҿзбенен ғана алғыңыз келгенін білдіруге деген. Мҽселен, мен де бір қатын алғалы жүр едім,

яки сендей қатын жолықса кім алмас деген сықылды. Ондай ымбал сҿзбенен білдірген обал болмайды.

ҚАТЫНҒА НҼПҼҚА БЕРУ ТУРАЛЫ

Қатынына тұрар үй, киер киім, ішерлік тамақ һҽм бір қызметкер жалдап беру байына міндет. Ол уҽжіп болады. Бай болса байша, кедей болса

кедейше хал-ауқатына қарай. Егер де біреу қатынын нҽпақасыз алты айдан

артық қалдырып кетсе, ол қатын бҿтен біреуге тиіп кетуге ерікті болады. Бұқараның ғұламалары қатынына жақсы қарамай, хайуан есебінде

кҿргендігінен неке қиғанда тҿрт нҽрсені шарт қылып қияды. Ҽуел – біреу

қатынын ықтиярсыз тұрған жерінен алып кетемін десе, қатын босап қаламын десе ерікті болсын. Екінші – алты айдан артық нҽпҽқасыз қалдырса. Қатыны

разы болмай үстіне қатын алса. Тҿртінші – ұрып-соғып бір жерін кем қылса, яки сындырса – бұл тҿртеуінде де қатын босаймын десе ерікті болсын деп,

соған байы разы болса неке қияды.

ҚАТЫНҒА ЖАРАМАҒАН КІСІЛЕР ҺҼМ

БУАЗДЫҚТЫҢ МЕЗГІЛІ

Біреудің еркектігі жоқ болып, қатынға жарамаса, бір жыл күттіреді

де, жазылмаса, қатынын босатады. Қатынының тиесі малын ҿзіне беріп. Егер де еркек жарадым деп, ұрғашы жарамадың десе, ол қатын қыздықтан

бұзылған қатын болса, байына ант еттіреді. Ант етпесе, босатады. Ондай байы жарамаған қатынға байы оңаша қосылған болса, қатынға жатуға жарамаса да,

қалыңмал түгел береді. Егер оңаша жолықпаған болса, жарты қалыңмал

беріледі. Ені пішілген кісіні де бір жыл күттіреді. Себебі – малда болады ғой – пішілсе де қайта жарауға мүмкін. Егер де жарамаса, қатынды босатады.

Қамшысы біржола кесілген кісінің қатыны ҽзір болмайды.

892-пара, 2-сүре, 235-аят.

8 49

Құдай біліп тұрса да, адамдар білмейді. Сол себептен ҽбден армансыз қылып істеген ісімізді мойнымызға анықтап салып, рақым қылса, ҽділетін барша

халыққа бірдей білгізіп, ҽркімнің лайық орнына жібереді. Аятта: «куллу шайғин халикун илла уаджһаһу»

13 - мағынасы: бір Алланың бассының бҽрі

халек болып бұзылады деген.

Ақиреттің болмағы анық, адам ҿлсе де жан ҿлмейді, бейіш пенен тозаққа кірген соң тіпті ҿлім жоқ, біржолата қалады. Аятта: «халидайна фиха

абадан» - деп неше жерде айтылған. Мағынасы: біржолата қалады деген бейіште де дозақта да деген. Жҽне аятта: «уа надағұл-мауазинал-қиста ли

иаумил-қиямати фала тузламу нафсун шайған уа ин кана мисқана хасибина»14

-

деген. Мағынасы: қоярмыз қияметте ҽділ таразыны ешкімге залым қылынбас еш нҽрседен. Тарыдай кішкенесі болса да таразыға келтіріп салынар, бҽрінің

де есебін табармыз деген. Ҽлбетте, солай болғаны ақылға да дұрыс. Осынша

ғаламды жаратып, ақырында тексерусіз, ешбір мақсұтсыз қалуға лайық болмайды.

ЖАҚСЫЛЫҚ ПЕН ЖАМАНДЫҚ АЛЛА ТАҒАЛАНЫҢ

ТАҒДЫРЫНСЫЗ БОЛМАЙДЫ ДЕП НАНБАҚ

Ҽй, достар, жақсылық, жамандық ҽрне іс болса Алла тағала болсын демей болмайды. Бұл сҿзді бек анықтап ұғу керек. Осының мҽнісін білмей,

теріс ойлайтұғындар кҿп. Кейбіреулер адамда түк серік жоқ, ҽрне қылса Құдай тағала қылғызады деп, Алла тағаланың бендеге берген ерік пен талабын

танады. Бұл теріс, кейбіреулер жақсылық, жамандықты басында жаратқан

Алла тағала, сол себептен бҽрі Алладан дейміз. Одан басқа Алла тағала дүниедегі бенденің ісіне тіпті кіріспейді. Бҽрін де жаратты да, пайғамбар

артықты ұқтырды да қойды. Бенде ҿзі сүйгенін қыла береді дейді. Бұл ой да

теріс ой. Жҽне кейбіреулер біздің не қылатұғынымыздың бҽрін де Алла тағала ҿзі ҽрқашан біліп, лаухул-махфузға жазып қойды. Оны қылмай кетуге бендеде

не ерік бар дейді. Бұл сҿз де ақылсыздықтан айтылады. Бұл үш түрлі сҿздің жауабы оңай – ҽуелі адамда түк ерік жоқ деген кісіге айтамыз: адамда түк ерік

жоқ болса, бенденің ғибадатына сауап, күнҽсіне азап қылғаны ҽділет емес

болады. Себебі бҽрін Алланың ҿзі қылғызып, біріне сауап, біріне жаза қылғаны дұрыс болмайды ғой. Аятта: «иннал-лаһа ла йазлимун-наса шайған

уа лакиннан-наса анфусаһум йазлимуна»15

. Мағынасы: анық Алла тағала бенделеріне залал қылмайды еш нҽрседен. Бірақ бенделер ҿзіне ҿздері залал

қылады деген. Енді осыдан ойласаңыз, Алла тағала бендеге еріксіз іс

қылғызып, ол үшін сауап, не жаза қылмайды. Жҽне аятта: «инна һадайнаһус-сабила имма шакиран уа имма кафуран»

16 - деген.

1320- пара, 28- сүре, 88-аят. 14 21- пара, 21- сүре, 47- аят. 1511 - пара, 10 - сүре, 44 - аят. 1629- пара, 76 - сүре, 3 - аят.

Жҽне ешкім ҿз қатынына менің шешемдейсің, шешеме жүресің деп ұқсатпасын – онда бір құл азат қылмақ. Оған халі келмесе, екі ай тұтас ораза

ұстауға керек. Оған да халі келмесе, алпыс кедейді тамақтандырады. Бұл кіфҽраттың қайсысын қылса да, қатынына жақындық қылмай тұрып ҿтеуді

жҽне бала тапқан қаны тоқталғанша һҽм етеккірінен тазарғанша, байы

қатынына жақындық қылу дұрыс емес.

ТАЛАҚ ҚЫЛМАҚ

Байы талақ қылдым деген қатын босайды. Бірақ үш хайыз ҿтпей

тұрып байы қайта алдым десе, қатынға ерік жоқ. Егер де ғиддҽті ҿткен соң, қайта аламын десе, онда қатын разы болса алады. Егер де үш талақ деген

болса, онда ғиддҽтін толтырып, басқа біреуге некеленіп, одан талақ болып,

оның да ғиддҽтін ҿткізіп, сонан соң басқа байы алса болады. Біреу қатын қосылмай тұрып жҽне қалыңмал аталмай тұрып талақ қылса – киерлік киім

береді. Халіне қарай – бай болса байша, кедей болса – кедейше. Талақ қылғанда бір хайыздан тазарған кезде талақ қылмақ дұрыс.

Егер де біреу қол ұстаған соң, яки оңаша жолыққан соң талақ қылса,

ол қатыннан қалыңмалын қайырып алмайды һҽм еш нҽрсе жесірім кетті деп алғаны дұрыс болмайды. Аятта: «уа ла йахиллу лакм ан тағхзау мимма

атайтумуһунна шайған»84

деген, мағынасы: адал емес сіздерге талақ қылған

қатыннан еш мал алуға деген. Бірақ ерлі-қатын екеуі разыласып ұнасса, шариғат жолын орнына келтіре алмайтұғын болдық. Қатын біраз мал берсе

босасын десе, сонда мал алуға болады. Мұны кітапта халағ дейді. Бұл туралы айтта айтқан: «фҽин хифтум ҽлла иуқима худудал-лаһи фала жунаха

ғалайһима фима афтадей биһи»85

- мағынасы: егер де қауіп қылсаңдар Алла

тағаланың бұйырған орнына келтіре алмаймыз деп – сонда разыласып айырылғандағы малды алу дұрыс деген. Егер де біреу қол ұстамай, яки

оңаша жолықпай тұрып қатынын талақ қылса, онда қалыңмалдың жартысы қатынға тиеді. Аятта: «уа ин таллақтумуһуна мин қабли ан тамасуһунна уа

қад фарадтум лаһунна фаридатан фа нисфу уа ма фарадтум»86

мағынасы: егер

талақ қылсаңыз, қосылмай тұрып қалыңмал атаған болсаңыз, соның жартысын бересіз қатынға деген. Талақ қылынған қатынға ғиддҽті ҿткенше отырар үй,

киім, тамақ беріп тұру байына міндет. Аятта: «уа лил муталлақати мата ғун

бил-мағруфи»87

- талақ қылған қатындары пайдаландырмақ, үй, киім, тамақ бермек керек ғиддҽті ҿткенше деген. Талақ болған қатын, яки байы ҿлген

қатын ғиддҽті ҿтпей тұрып байға тие алмайды.

842-пара, 2-сүре, 228 -аят. 852-пара, 2-сүре, 229-аят. 862-пара, 2-сүре, 237-аят. 872-пара, 2-сүре, 241-аят.

9 48

Мағынасы: біз кҿрсеттік тура жолды бенделерге, мейлі шүкірлік қылып мұсылман болсын, мейлі қарсылық қылып кҽпір болсын дегені.

Жҽне бір аятта: «уа ан лайса лил-инсани илла ма саға»17

. Мағынасы: адамға ҿз ықыласыменен ұмтылмай тұрып еш нҽрсе жоқ деген. Енді бұл сҿзге

бір дау айтылады, ҿйтіп бендеге іс қылса да ҿз ерігі болатұғын болса, дүниеде

Алла тағаладан тілек тілемек бекер болмай ма, не себептен тілек тілеуге бұйырылған десе, бұл сҿзге айтамыз: жоқ, бенде біржолата ҿзінің ойлаған

ісінің бҽрін істеп, орнына келтіруге құдіретті емес. Ол істі орнына келтірмек Алла тағаладан. Ҿзінің талабына ғана ерікті болады дейміз. Олай болса, Алла

тағала бенденің бір арам іске талап қылғанын неге орнына келтіреді, онысы

арамға жҽрдем қылғаны болмай ма десе, ал біз айтамыз, ол жҽрдем қылғаны емес, қаһар қылғаны. Себебі, ол кісіге пайғамбар арқылы, молдалар арқылы

артықты ұқтырып, білдіріп тұрса да, болмай, нҽпсісіне еріп қызығып, ұмтыла

берген соң, Алла тағала қаһар қылып, ол іске бҿгет қылмай қоя береді. Сол себептен аятта айтқан: «уа назаруһум фи туғйаниһим йағмаһуна»

18.

Мағынасы: оларды ҿздерінің бұзықтығына қалдырамыз, қайран болар да қалар деген. Екі дүниедегі іске Алла тағала кіріспейді деген кісіге жауабымыз

– егер де олай болса пайғамбарды жоқ дегенің болады. Себебі пайғамбар да

ҽншейін ҿздігінен бір себеппен болған болады. Оның үшін Алла тағала дүние ісіне кіріспеген соң, қалайша пайғамбар жібереді. Жҽне сауап, күнҽ, тілек –

бҽрі бекер болады. Себебі Алла тағала дүние ісіне кіріспесе, тілекті де бере

алмайды. Жҽне ҽр нҽрсе себептен болған болып, сауап іс қылғанға разы болып, рахымет қылып, обал іс қылғанға жаза қылудың да қисыны жоқ. Оның

үшін менің күнҽһар болғаным да бір себеппен, яки ҽкім себеп болды, яки жолдасым, яки тұрған жерім жаман болды. Сондықтан күнҽһар болдым, оны

кімге тартқызады. Аятта: «уа ла тазиру уазиратун уизра ухра»19

. Мағынасы:

біреудің жүгін біреу кҿтермейді деген, егер де аятқа тоқтамасаң, ақылға да лайығы жоқ. Себебі менің күнімді себеп болған біреуге кҿтертсең, оған да

біреу себеп болып, ақырында Адам пайғамбарға да бір себеп керек болады. Сол себептен де бұл сҿздің де түбі теріс болады. Енді Алла тағала біздің не

қылатұғынымызды біліп қойған, оны қылмай кетуге болмайды деген сҿзге

жауабымыз – бұл сҿзді сҿз емес дейміз. Себебі Алла тағаланың сенің не қылатұғыныңды білгені – саған зорлық қылғаны емес, қыл деп қылдырғаны да

емес, ғылымның зор болғандығына білдіргені саған ғұзыр болмайды, адамның

да ақылдысы – сен ысырап қылып бар малыңды орынсызға шашып жүрсең, аздан соң кедей болатұғыныңды біледі. Сен біліп қойған соң кедей болдым

дегенің жҿн бола ма? Сол сықылды сҿз. Алла тағаланың білгендігі – саған қыл дегені емес. Сол себептен бұл сҿзің сҿз де емес. Енді молдалар да аят, хадис

сҿзіменен дау айтып, талас шығаратұғын болады.

1727 - пара, 53 - сүре, 39 - аят. 18

7 - пара, 6 - сүре, 110- аят. 198 - пара, 6 - сүре, 164- аят.

қан қызы, яки байсыз күні ойнастан тапқан болса да, сол қыз арам жҽне ойнас болған ұрғашысының тұқымы арам жҽне баласының қатыны, немересінің

қатыны, қанша тҿмен болса да, арам жҽне баласына жас күнінде айттырған қызды баласы алмай қойса да, яки баласы ҿліп қалса да, яки қыз тимей қойса

да, сол арам.

Бұл жоғарғы айтылған жақындықпенен арам болғандар сықылды, сүт еміскенменен де сондай емшектес жақындары да арам болады жҽне бірінің-

бірі ҽбүйірін ұстасқан бір еркек, бір ұрғашының бірінің тұқымы біріне арам жҽне ҽбүйірін ашып кҿріскендердің де бірінің тұқымы біріне арам. Есебі

қылысқан, ҽбүйірін ұстасқан ҽбүйірін кҿріскен бір еркек, бір ұрғашының

бірінің тұқымы біріне арам болады жҽне осындай не жақындықпен, не сүт еміскенмен, не ұстасып, кҿріскенменен арам болғандардың екеуі де ұрғашы

болса – біреуін еркек қылып ойлағанда бір-біріне арам болса – ондай екі

ұрғашыны бірінің үстіне бірін алып, бір кісі қатын қылып тұруға болмайды. Біреуі ҿлсе, яки біреуін талақ қылып шығарса сондай болады жҽне ҽмеңгерім,

жесірім деп бір жақынының қатынын байы ҿлген соң, яки шығарған соң ықтиярсыз зорлықпен алуға болмайды. Аятта: «ла йахиллу лакум ан тарисун-

нисаға кархан»83

- мағынасы: адал емес сіздерге ұрғашыларды мирас деп

зорлықпенен алмақ деген.

ЖАСЫ ТОЛМАҒАН БАЛАЛАРҒА ҚҰДА БОЛҒАН ТУРАЛЫ

Жас баланың ҿз ҽкелері, яки үлкен ҽкелері екі жас баланы біріне-бірін

айттырып құда болса, сол неке болып бекітіледі. Ер жеткен соң қыз тимеймін дегені болмайды. Егер де ол алмаймын десе алмайды. Бірақ оңашада күйеу

қызбен жолыққан соң, яки қол ұстаған соң алмаймын десе, атасқан қалың

малды түгел береді. Егер де ҿйтіп, оңаша жолықпаса, яки қол ұстамаса, қалыңмалдың жартысын береді. Егер де құдалықтан айырылмай тұрғанда, сол

екі баланың біреуі ҿлсе, қалғаны ҿлгенінің малына мирасқор болады жҽне мұндай атастырып құда болған қызды шариғат жолымен айырып алмаса, яки

ер жеткен соң күйеуі алмаймын дегені анықтаса, баладан рұқсатсыз бҿтен

біреуге бере алмайды. Берсе де алған кісі біреудің қатынын зорлықпен алған ойнас есебінде болады. Шариғатта балиғаттыққа толған деп он екі жасар

еркек пен тоғыз жасар ұрғашыны айтса да, ең анығы, ихтилам болған менен

хайыз кҿрген болады жҽне шариғатта тоғыз жасқа толған қызды мүштаһат дейді. Бір сақтанарлық іс – тоғыз жасқа келген соң, адам ҿз қызының аузынан

сүйген жарамайды. Онда қатыны талақ болады деп Сопы Аллаяр хазірет «Маслакул-муттақин» деген кітабында айтқан. Фатауа захиру-у-диннен

қарасын деген, ҽкесінің балама мейірім түсіп сүйдім дегені қабыл алынбайды

деген.

834-пара, 4-сүре, 19-аят.

10 47

Кейбіреу біле тұра ғылым салыстырмақ болады. Ол бек жаман. Кейбіреулері мағынасын анықтап шеше алмай да қалады. Ол дауласатұғын аяттар

мұндайлар. Аятта: «уа ла йарда ли ғибадиһил-куфра»20

. Мағынасы: Алла тағала разы емес құлдарының күпір болғанына деген. Жҽне бір аятта: «ма

асабака мин хасанатин фа минал-лаһи уа ма асабака мин сайиғатин фа мин

нафсика»21

– мағынасы: не нҽрсе жақсылық келсе саған Алла тағаладан деп біл. Не нҽрсе жамандық келсе саған, оны ҿз нҽпсіңнен деп біл. Жҽне бір аятта:

ма асабака мин мусибатин илла бизнил-лаһи»22

. Мағынасы: не қайғы келсе саған, Алла тағаланың рұқсатымен келді деген. Жҽне бір аятта: «уа туғиззу

ман ташағу уа тузиллу ман ташағу»23

. Мағынасы: Алла тағала қайсібір

бендесін құрметті қылады деген. Жҽне бір аятта: «уа литуджза куллу нафсин би ма касабат уа һум ла йузлимуна»

24 - мағынасы: ҽр бенде ҿзінің қылған ісіне

қарай жазаланады, оларға ешбір залал қылынбас деген. Жҽне бір аятта: «ин

ахсантум ли анфусикум уа ин асағтум фа лаһа»25

- мағынасы: егер жақсылық қылсаңыз ҿзіңіз үшін, жҽне жаманшылық қылсаңыз жҽне ҿзіңіз үшін деген.

Бұлардан басқа да осындай аяттар кҿп. Енді осы айтылған аяттар қарсы сықылданса да, олар қарсы емес, бҽрінің шешуі мынау: бенде ҿз талабына

ғана ерікті, сол себептен қылған ісіне не сауап, не жаза кҿреді, бірақ ол ісі

орнына келер-келмесі Алладан. Сол себептен жақсылық орнына келсе, пайғамбар жіберіп, ақыл мархамат қылып орнына келтірген Алла тағалаға

шүкірлік қыл дегені. Егер де жаманшылық орнына келсе, Алланың тыйғанына

бармай, нҽпсіме ерген соң, қаһарына жолықтым-ау деп шүбҽ қыл дегені. Бҽрі Алладан дегеніміз - Алла тағала болсын демесе, бірде бірі болмас еді деген

сҿз. Бірақ, не істі не себептен орнына келтіргенін, не істі не себептен орнына келтірмегенін біз тексеріп, бҽрін біліп отыруға жол жоқ. Оның үшін біз

жаратқан құлымыз. Құлының ықыласын, талабын Алла тағала ҿзі сынап, ҿзі

ҿлшейді, біз ҿлшей алмаймыз. Сол себептен аятта: «фағ-будуһу уа тауаккал ғалайһи»

26 деген. Мағынасы: құлшылық қыл-дағы, Аллаға тҽуекел қылып,

ісіңді бір ҿзіне тапсыр да қой деген. Жҽне анықтап ұғу керек, Алла тағала ешқашан бенденің кҿңілін жаман іске аудармайды. Жаман істі бенде ҿз

нҽпсісіне еріп, шайтанның алдауына еріп, талап қылады. Оны Алла тағала да

кҿрмеуі де, шариғат һҽм молдалар сҿзімен тыйып, жасырын да ойы жүрегіне сезгізіп тыяды. Оған да болмай ұмтыла берген соң, қаһар қылса тоқтатпайды.

Жақсылыққа ҽрқашан бұйырып һҽм кҿңілін де соған аударады. Тілегі дұрыс,

жүрегі таза бендесін бірде болмаса, бірде түзу жолға салады.

2023- пара, 39 - сүре, 7- аят. 215 - пара, 4 - сүре, 7- аят. 22 28- пара, 64 - сүре, 11 - аят. 23 3- пара, 3 - сүре, 24 - аят. 2425 - пара, 45 - сүре, 22- аят. 2524 - пара, 17 - сүре, 7 - аят. 26

12 - пара, 11 - сүре, 123 - аят.

екі еркек, яки бір еркек, екі ұрғашы болады. Куҽлар жас бала болмасын, жынды, яки кҽпір, яки саңырау, яки құл болмасын. Бай менен қатынның

жақындары болса да жарайды. Бүйтіп, екі куҽ алдында ерлі-қатынды болуға разы болғандарын айтыспаса – неке дұрыс болмайды. Неке жасы толған қыз

разы болдым демесе, зорлықпенен неке қиылмайды. Жасы толған қыздан

ҿзінің ҽкесі, яки туысқан ағасы сықылды жақын ие болып тұрғаны некеге пҽленше разымысың деп сұрағанда, үндемесе не күлсе, дыбысы шықпай ғана

жыласа – ол ұнағанға есеп. Егер де даусы шығып жыласа - онда ұнамағаны. Егер де ондай ер жеткен қыздан рұқсат сұрағанда, басқа жат біреу, яки

жақыны тұрып жамағайыны сұраса – онда қабыл кҿрдім, яки ұнадым демей

болмайды. Алла тағала бір кісіге тҿрт қатынды бірінің үстіне бірін алуға рұқсат

берген. Олай да болса, ол аяттан соң жҽне айтқан: егер де ҽділетсіздікпен

ұстай алмаймын деп қорықсаңдар, бір қатын ғана ал деп. Ол аят мынау: «фаин хуфтум ҽллҽ тағдилу фа уахидатан»

81 - мағынасы: егер де ҽділдік қыла

алмаспын деп қауіп қылсаңдар – бір-ақ қатын ал деген, мұның соңында бір аят: «ау ма малакат айманукум залика адна ҽллҽ тағулу»

82 - мағынасы: не

болмаса кҽнізҽк сатып алып, соны қатын қылыңыз. Бұл жалғыз қатын менен

кҽнізҽк сатып алған залымдық қылмай күнҽдан сақтануға себеп болар деген. Ҽлбетте, біздің қазақта екі қатынға ҽділет аз. Сол себептен қазақ ғұсырсыз екі

қатын алмаса жарайды.

ҚАТЫН ҚЫЛЫП АЛУҒА ШАРИҒАТ ҚОСПАЙТҰҒЫНДАР

Кітабынан басқа кҽпірлердің ұрғашыларын алуға болмайды (кітабы

деген бұрынғы Тҽурат, Інжіл, Забур деген кітаптардың бірінің шариғатымен

жүргендер – жүһідтер сықылды) жҽне ҿз шешесі, ҿгей шешесі, шешесінің шешесі, қанша жоғары болса да, солар арам жҽне ҿз қызы һҽм қызының қызы,

баласының қызы, немересінің қызы, қанша тҿмен болса да, бұлар арам жҽне бірге туысқан аға-інісінің, апа-қарындасының қыздары, ол туысқандарының

шешесі, басқа ҽкесі бір болса да, яки ҽкесі басқа, шешесі бір болса да,

солардың қыздары һҽм қыздарының қыздары, ұлдарының қыздары, қанша тҿмен болса да, олар арам жҽне ол бірге туысқан апа-қарындастарының ҿзі де

арам, жҽне қатынының шешесі, оның шешесі, қанша жоғары болса да ол арам

жҽне ҽкесіменен туысқан қыз шешесі бҿлек болса да, яки ҽкесі бҿлек болса да, сол арам. Есебі екеуі де немере болса, шариғат қосады. Егер де біреу ата

баласы болса, біреу немеренің баласы, яки оның баласы болса да қоспайды жҽне қатынының бұрынғы байынан туған қыз, яки ҿзінен шыққан соңғы тап-

814-пара, 4-сүре, 3-аят. 824-пара, 4-сүре, 3-аят.

11 46

ҚИЯМЕТТЕ ТІРІЛМЕККЕ НАНБАҚ

Ҽй, достар, қашан қиямет болғанда Алла тағала бұрынғы-соңғы барша адам баласын тірі күніндегі денесінен қалған бір ҽсерінен денесін қайта

жаратып, жанын денесіне кіргізіп, тірілтіп, махшар майданына, яғни тексеріп

сұрау алатұғын орынға жияды. Бүйтіп, тірілмек қалайша мүмкін болады демек, бек ақымақтық болады. Оның үшін осынша барша ғаламды басында

жоқтан бар қылған Алла тағала ҿліп қалған дененің не иісі, не тозаңы дегендей бізге кҿрінбейтұғын бір ҽсерінен бір зат қалдырып, содан қайта

жаратуға құдіреті жетпей ме? Қасқыр жесе де, отқа күйсе де, одан бір ҽсер

қалдыра алмайсыз. Бұған нанбайтұғын ешбір қисыны жоқ. Жҽне бұған аят дҽлел, Құранның бастан-аяқ бар сҿзі осыған дҽлел болады. Ақыл дҽлел,

жоғарыда да айтылған. Тірілтіп, тексермейтұғын болса, дүние бір ойын

сықылды болады. Жҽне басқа бір денені жаратып, соған рахат пен азап кҿрсетуге ол да лайық емес.

ЫҚТИҚАТ ТУРАЛЫ БІЛМЕГЕНІ БОЛСА,

КЕШІКПЕЙ СҰРАП БІЛМЕК

Ҽй, достар, кімде-кімнің кҿңіліне осы иман ықтиқат туралы бір күдік

кірсе – оны кідірмей тез сұрап, ғалымдардан ізденіп білу керек. Олай қылмаса,

иманға салақтық қылған болады. Салақ кісі түбі жоқ шелекпен бірдей, оған құйған ас тоқтамаған сықылды салақ кісінің иманын берік деп айта алмаймыз.

«Ат-тауаккафу йамнағу ат-тасдиқа» - дегеннің мағынасы: тоқталмақ білуді,

нануды тоқтатады деген. Жҽне күпір боларлық ойларды да ойлай беру керек емес. Оның үшін бенде ҿзінің ақылы жетерлік жерге шейін ойлағанда

Құранның аятына, пайғамбардың анық хадистеріне һҽм бұрынғы ҽулие мұжтаһидтердің пҽтуасына сүйеніп отырып ойлау керек. Олай болмағанда,

ақылы жетпейтұғын нҽрсені білемін деп шҽк, шүбҽ қыла берген соң, Алла

қандай екен, қайда екен, не қылып тұр екен деген ақымақтық ойдан зинһар аулақ болу керек, оның үшін бір Алла тағаланың ақылымыз жетпейтұғын

затын білмек түгіл, ҿзіміз үшін жаратылған дүниенің мың-миллионнан бір нҽрсенің қасиет, сырын, пайда-залалын біле алмаймыз, құр табылмасты

іздеген сықылданып, босқа қаңғыру жаман адастырып, теріс жолға кетеді. Сол

себептен аятта айтқан: «йа айюһал-лазина аману-джтанибу касиран миназ-занни анна бағдаз-занни исмун»

27. Мағынасы: ай, мұсылмандар, орынсыз кҿп

шүбҽланып, ойлай бермеңіз. Оның үшін кейбіреуі күнҽға батырады деген.

Жҽне бір аят: «инназ-занна ла йуғни минал-хаққи шайған»28

- мағынасы: шҽк қылып ойлай берген ой ақ жолға пайда болмас деген.

2726 - пара, 49- сүре, 12- аят. 2827 - пара, 53- сүре, 27- аят.

АҢ АУЛАМАҚ

Аң ауламақ обал емес. Бірақ соған айналып жүріп, парыз-уҽжіп,

ғибадат қалса, обал болады. Аң атқанда бисмил-лаһ Аллаһу акбар деп атып, дағды қылу керек. Сҿйтіп, бисмил-лаһи айтып атқан аң ҿзің ешнҽрсеге

айналмай барғанша ҿліп қалса, адал болады деген. Оқты дҽл қадап атқаныңа

тимей, ҿзге біреуіне, екеу-үшеуіне тиіп, жеткеніңше ҿлсе де адал болады деген. Бірақ, мылтықтың оғын ҿткірлігі жоқ деп, бундука деген домалақ

балшықтан жасап ататұғын нҽрсеге ұқсатып, «Ибн абидина» деген кітапта мылтықпен атқан аң ҿліп қалса, бисмил-лаһимен атса да арам дейді. Оған үш

түрлі сҿз айтқан екен. Бірі – отпен күйдіресің, яғни дҽрінің оты, бірі – дҽрінің

күшіменен баратын оқ – қол күші емес. Бір оқ – салмағымен ҿлтіреді, ҿткірлігі жоқ дейді. Бұлар менің кҿңіліме нашарлау сықылды кҿрінеді. Себебі отпен

күйдіресің дегені мылтықтың жайын білмегеннен айтылған. Дҽрінің оты он

екі, он бес кезден артық жерге бармай қалады жҽне оқ суық қалыбында барады, қызатұғын болса, қорғасын ерімей ме!

Екінші дҽрінің күші дегені де нашар сҿз. Себебі садақтың оғы бір қайыс, бір мүйіздің күші. Ол неге адал болады. Оны қолменен тартып жібереді

десе – садақ орнына күшті пружинамен тарттырып байлап қойып, соны

шығарып жіберсе де ҿлтіреді ғой! Үшінші себеп – ҿткірлік жоқ дейді, о да нашар сҿз. Себебі ҿткірлік

дегеніңіз шапшаңдық емес пе екен. Не айламен шапшаң барып кесіп, яки тесіп

ҿтсе, ол ҿнерлік болмас па! Ағаш, яки таспенен бауыздағанда соншалық ҿткір бола ма? Қолдың қуатыменен шапшаң егегеннен қырқады ғой жҽне оқ

салмағымен ұрып жықпайды, шаншып кетпейді, тесіп ҿтеді. Хҽтте бек нашар нҽрселерді де шапшаңдығымен құлатпай, яки жармай ҿтіп кетеді. Бірақ мен

аса молда кісі емеспін. Осы сҿзді тексеріп барып біліңіздер. Менің сҿзім

«Кашфул-асрар» деген кітаптан табылар. Бірақ, ондай аң тасқа түсіп, яки суға түсіп ҿлсе, онда жылынбайды. Себебі неден ҿлгені мағлұм емес жҽне атқан

соң бір нҽрсеге айналсаң, яки жҽне біреуін атпақ болып мылтық оқтасаң да, онда ҿліп қалса, арам болады. Бисмил-лаһу Аллаһу акбаруды арам аңды

атқанда ҽдет қылу керек. Бауыздаса арам аңның да қаны, сҿлі тиген нҽрсе

намазға жарайды. Бірақ бисмил-лаһимен бауыздалсын. Бисмил-лаһисіз бауыздалса, адал аң, адал мал бҽрі арам болады. Бірақ бұрын айтып жүріп, сол

жолы ғана ұмытып кетсе, онда адал болады атқанда да, бауыздағанда да

солай. Қаршыға менен итті жібергенде бисмил-лаһи айтса, барғанша ҿлтірсе адал болады деген сҿз бар. Ол бізге керек те емес – оның шарттары бар.

НЕКЕ ТУРАЛЫ

Неке деген пҽленшенің қызы, пҽленшені қатындыққа қабыл қылып

алдым деп еркек айтып, пҽленнің баласы пҽленді бай қылуға қабыл алып

тидім деп ұрғашы айтып, екеуі бір орында – екі куҽ алдында айтады. Куҽлар

12 45

БАРША ҒАЛАМДАҒЫ НҼРСЕЛЕР – АЛЛА ТАҒАЛАНЫҢ

ЖОҚТАН БАР ҚЫЛҒАНЫ

Ҽй, достар, Алла тағала бұл дүниедегі нҽрселерді басында жоқтан бар

қылған. Бір Алланың ҿз затынан басқаның бҽрі Алла тағаланың жаратқан

мақұлығы. Жоқтан қалайша бар қылады деп ойлау жарамайды. Оның үшін бар нҽрседен бар қылып бір нҽрсе шығармақ бенденің де қолынан келеді. Мҽнісін

білген білімді, ҿнерлі жандар Алла тағаланың жаратқан нҽрселерінен адамның ақылы жете алмайтұғын таң қалғандай нҽрселер істейді. Мҽселен, телеграф,

телефон, грамафон дегендердің бҽрі жердің бір шетінен бір шетіне хабар

береді, бірі адамша сҿйлейді. Алла тағала ондай бардан бар да қылады, мҽшіне себеп керек қылмайық. Жҽне жоқтан да бар қылады, дүние бұрын бар

нҽрседен жаралды десең, оны бар қылатұғын бір ие керек. Егер иесіз ҿзі бар

болды десең, онда даһри дегендердің сҿзі сықылды бір теріс ақымақтық болады. Джаһарлар дүние ҿздігінен бар болып, ескірген сайын бір нҽрседен

бір нҽрсе жаралды дейді. Бұл тіпті, теріс жол, оның үшін басында түк жоқ болса, неден бар болып, неден ескіреді, ҿйтіп иесіз жаралған нҽрседе рет,

тҽртіп болмайды. Оны үйретіп тұрған Алла тағала десе, Алла тағаланың ҿзі

жаратып, реттеп тұруы дұрыс. Егер де дүние бар болмағанда Алла тағала ҿзі қалайша бар болады десе, бұл қаңғырғаны болады. Себебі Алла тағала

жаратушы құдіретті ие. Дүниенің ҿз-ҿзінен бар болғаны бек дұрыс. Жҽне

дүниеде бұрыннан бар шығар десе, о да теріс. Себебі оған бір ие болмаса, құры ҿзі не құдіретімен бар болады, содан байқаңыз, дүниенің бҽрі Алла

тағаланың жаратқаны екенін.

ҚАБІРДЕ ЖАУАП СҰРАЛМАҚ ҺҼМ ҼЛМИСАҚ

ДЕГЕННІҢ МАҒЫНАСЫ

Ҽй, достар, адам ҿлгеннен кейін мүңкір-нҽңкір деген періштелер

келіп, сұрау алар. Сонда құдайың кім, дінің қай дін, пайғамбарың кім деп, сондайларды сұрайды. Мұның жауабын осы күннен ұғып, жатқа үйрену керек.

Қабірге кірмек ақиреттің алғашқы есігі есепті, сонда түзу жауап бере алсақ,

Алла тағаланың жарылқағанының белгісі сол. Құдайым – барша ғаламды жоқтан бар қылып жаратқан, серіксіз, мінсіз жалғыз Алла тағала,

пайғамбарым – Мұхаммед Мұстапа салла Аллаһу ғалайһи уҽ сҽллҽм. Дінім – ислам діні. Кітабым – Құран. Құбылам бет Алла, ықтиқатта, яғни иман

турасында мазһабым аһли сүннат уҽл жамағат, яғни пайғамбарымыздың

сүннетіменен болған қауым, ғибадатта мҽзһабым имам Ағзам рахматул-лаһи ғалҽйһи, оның шын аты Нұғман. Мұхаммед ғалҽйһис-сҽлҽмнің үмметімін.

Ибраһим ғалҽйһис-сҽлҽмнің миллетіненмін. Мұның себебі, ислам дінінің басы

Ибраһим пайғамбардан басталған. Аятта айтқан: «тат-табаға миллати ибрахима ханифан»

29.

295 - пара, 4- сүре, 125-аят.

Құрбанды құрбан айтының үш күнінің қайсысында шалса да дұрыс. Бірақ алғашқы күн жақсы. Онан соң, орта күн, онан соң аяқ күн. Құрбан

айының басы кҿрілмесе, алдыңғы айды отызға толтырады. О да кҿрілмесе, одан бұрынғы айды да отызға толтырып, ауыз ашқан күнменен құрбан шалған

күнді қосып, ауыз ашқаннан жетпіс күн дегенде шалады. Бұл туралы ораза

жайын айтқанда айтылған. Құрбанның етінің үштен бірін шикідей жарлыларға беріп, бір есесін келгендерге беріп, бір есесін ҿздері жейді, терісін бейшараға

береді, яки кҿп пайдаланатұғын бір нҽрсеге сатады.

МАЛ БАУЫЗДАМАҚ ҺҼМ АДАЛ МАЛДЫҢ АРАМ

НҼРСЕЛЕРІ

Мал бауыздағанда бисмил-лаһи Аллаһу акбару деп, ҿңдіршек пен

жұтқынның екі арасын бауыздайды. Бауыздығында ҿңеш, кеңірдек, екі күре – тҿртеуін қияды. Үшеуі қиылса адал, екеуі қиылса арам болады. Жұлынды

жаны бар күнінде қимайды. Онда мҽкүрік болады. Жұтқын кеуде жақта қалса

да мҽкүрік болады. Бауыздаудың шарты бисмил-лаһи айтпақ, күре тамырды қимақ, ҿңдіршек пенен жұтқын арасынан бауыздамақ. Соны білсе,

ұрғашының, баланың бауыздағаны бҽрі адал. Бауыздауын құбылаға қаратқан

жақсы. Бірақ қаратпаса да адал болады. Бір хайуан құдықта, яки бір қиын жерде болып, бауыздауға қолы жетпей, яки бауыздауы табылмаса – қай

жерінен болса да найза, яки балта сықылды бір нҽрсемен жара алғанда бисмил-лаһи Аллаһу акбару деп жара алса, сол жарадан ҿлерлік қылса, ол мал

адал болады. Бауыздаған адал малдың боқ-сідігі, бауыздау қаны, қамшысы,

ені, сарыпайы менен кҿтен ауыз жатыры, ҿт, қуық, қара бездер – бұлардың бҽрі арам болады. Жұлын, ми, тірі малдың аузы, талақ – бұлар мҽкүрік. Басты

үйткенде езуіне тіліп үйітіп, яки тісін қағып, тістің түбіндегі жынды тазалау

керек жҽне ішек-қарын, жұмыршақтарды қатты ескеріп тазалау керек. Қозыдан шыққан мҽйек жуып алса адал.

Ұрлық еті не қылып бауыздаса да арам. Оның себебі: бисмил-лаһи Аллаһу акбару деп бауыздаса да, арамға бисмил-лаһи айтқан соң, ҿзі де кҽпір

болады. Мұсылманнан кҽпір болғанның бауыздағаны арам. Егер де бисмил-

лаһи айтпаса, онда да арам. Біреуге бауыздатса – арам малды адал деп бауыздатқан сықылды – онда да арам. Осы ұрлық малын бисмил-лаһи деп

бауыздаса да арам болмайды деп «Ғақаиз» кітабының шархына шарх жазған Рамазан ҽфенді деген кісі айтқан екен, оның сҿзі нашар кҿрінеді, себебі

арамдығына арам ми айрихиге бисмил-лаһи айтқан кісі кҽпір болмайды дейді.

Арам катғийй лиайрихині мҽкүрік есебіне кіргізген болады. Аятта арам деген нҽрсеге адал деген аятқа нанбаған болады. Бұл туралы бұл кітапшаға сыйғыза

алмаспыз. Хадми рахматул-лаһи ғалайһинің «Рисала бисмил-лаһи» деген

кітабынан қараңыз, арам болады да, бисмил-лаһи айтқан кісі болады – уал-лаһу ағламу.

13 44

Мағынасы:

Мағынасы: еріңіздер Ибраһим ғалҽйһис-сҽлҽмнің миллетіне деген. Анық ҽлмисақтан бері мұсылманмын. Бұл ҽлмисақ дегенді біздің қазақтың кҿбі

білмейді, мұны анықтап ұғу керек. Құдай тағала Адам пайғамбарды жаратқаннан кейін, қияметке шейін адам баласынан қанша жан

жаратылатұғын болса, солардың бҽрінің жандарын Адам пайғамбардың

арқасынан шығарып алып, оларға ақыл, ерік беріп, бҽрінен де сұраған «ҽлҽсту би роббикум», яғни мен сендердің Құдайың емес пе деп. Сонда «қолу бҽлҽ»

30

- яғни, бҽрі де айтты, рас, бізді жаратқан Құдайымыз – сен деп. Сол иманды кітапта – иман фітри дейді. Сол себептен кҽпірлердің күнҽға батпай, жасында

ҿлген балалары бейішке кіреді. Бастапқы фітри иманын бұзбай ҿлгені үшін.

Жҽне сонда барша жандардан Алла тағала уҽде алған, дүниеге адам болып келгенде сол иманын бұзбай құлшылық қылып, күнҽдан таза болып, Алланың

бұйрығына мойынсұнуға. Сол уҽденің атын ҽлмисақ дейді – аятта: «уа қад

ахаза мисақакум ин кунтум муғминина»31

- мағынасы: анық алды Алла тағала сіздерден уҽдені. Сол уҽдені бұзбай, мұсылман болсаңыз деген. Енді бұл

дүниеге келгенде, солардың бірталайы уҽдесін бұзбай, таза мұсылман болды, бірталайы дүниеге алданып, шайтанға еріп, антын, уҽдесін бұзып, кҽпір

болды. Бірталайы иманын бұзбаса да, нҽпсіге еріп, біз сықылды күнҽһар бенде

болып, бір Алла, ҿзің кеш, жарылқа деп зарлап жүр. Алла тағала күнҽмізді ҿзі ғапу етсін, аумин.

КҮПІР БОЛАТҰҒЫН ІСТЕРДЕН САҚТАНБАҚ

Ҽй, достар, занһар күпір болатұғын істерден қатты сақтану керек. Ҽуелі қалжыңмен болса да, ашумен болса да. Ешбір жолменен Алла тағалаға

серік қосуға жарамайды. Тіл тигізу жарамайды. Кейігенде, наза болғанда Алла

тағалаға кейіген жарамайды, кҿбінесе адамның ҿз кемшілігінен болған нҽрсені Құдайдың құдіреті деп кейіміз, сол бек жаман. Кейбіреу, тіпті, бүйтіп

жаратпай-ақ қойса нетті дейді. Құдай сақтасын, бұл тіпті жаман сҿз. Бір нҽрсені сындырып, яки, бүлдіріп алған кісі де, ай, Құдайдың ісі деп айта

салады. Құдайдың тағдырынсыз ешнҽрсе болмаса да, сҿздің мағынасын жаман

қылып айтылған жарамайды. Ҿзімнің айыпсыздықпен, яки білімсіздігім себеп болды деу керек. Қайдағы жақсы істі ҿзім қылдым деп мақтанып, залал, яки,

жаман болға нҽрсені Құдай тағалаға, яки біреуге жабатұғынымыз қатты

ақымақтық. Аятта айтқан: «уа иза азақнал-инсана минна рахматан фариха биһа уа ин тусибһум саййиатун бима қаддамат айдиһим фа иннал-инсана

кафурун»32

- мағынасы: қашан біз адамдарға рахыметімізден тарттырып жақсылық берсек, мақтанып қуанады. Егер бұрынғы қылмысы үшін бір қайғы

кҿрсе, берген нығматымызды ұмытып, шүкір қылмайды деген.

309- пара, 7 - сүре, 172- аят. 31

27 - пара, 57 - сүре, 8 - аят. 3225 - пара, 42- сүре, 48- аят.

Қаж жолында жүргенде, ҽсіресе, ихрамда жүргенде сақтанарлық іс кҿп. Ихрамда жүргенде ұрғашыдан һҽм барша күнҽдан, ұрыс-жанжалдан,

құрбаннан басқа жанды нҽрсе ҿлтіруден, не ҿлтіруге ишара қылудан қатты сақтану керек жҽне иісті нҽрсе жағыну, тырнақ алу, бір қылды түсіру,

еркектер басын жабудан, қай жеріне болса да башмақтан басқа тігулі киім

киюден, сҽлде ораудан, бір кҿк шҿп, яки бір жерге біткен ағаш болсын, сондайларды үзіп сындырудан – осындайдан бек қатты сақтық керек. Аятта:

«фа ла рафҽсҽ уа ла фусуқа уа ла джидала фил-хаджи»80

- мағынасы: ұрғашыға жатпақ, бұзықтық күнҽ қылмақ, жанжал шығармақ - қаж жолында бұлар

дұрыс емес.

Ихрам байлағанда ниет қылмай болмайды. Егер де жалғыз ғана парыз қажды ниет қылса, «Аллаһумма инни уридул-хаджжа фа йассираһу ли уа

тақаббал минни» дейді. Мағынасы: «ҽй, Алла тағала, мен қаж қылуға ниет

қылдым, қаж қылмақты маған жеңіл қыл һҽм қажымды қабыл қыл деген болады. Егер де қиран болса, яғни қиран қаж деген парыз қажбенен ғұмырына

бірге ниет қылған болады. Онда «Аллаһумма инни уридул-ғумрата уал хаджжи» деп ниет қылады. Егер де қаж таматтық болса, яғни басында жалғыз

ғана ғұмырын ниет қылса, «Аллаһумма инни уридул-ғумрата» деп ниет

қылады. Ол мынау: «лаббайка Аллаһумма лаббайка ла шарика лака лаббайка аннал-хамда уал-ниғмата лака уал-мулка ла шарика лака» - бұл тҽрбиені

ҽрқашан қажылар бір-біріне жолыққанда, жоғары шыққанда, тҿмен түскенде,

бір халден бір халге ауысқанда айтып жүреді ихрамда жүргенде. Жоғарыда айтылған ихрамда жүргенде қылма деп тыйған нҽрселерді

ұмытып істеп қойса, ҽр қайсысының ҽр түрлі кіфҽраты бар. Кейбіреуін қылғанға түйе, яки сиры құрбан қылмақ, кейбіреуіне қой құрбан қылмақ уҽжіп

болып, кейбіреуіне садақа уҽжіп болады. Оларды кітабынан қараңыздар.

ҚҰРБАН ШАЛМАҚ

Зекетке малы толған кісіге жылында құрбан күні бір қой шалмақ

уҽжіп болады. Ҿзіне тиісті байлығынан бҿлек малы болса, қатынына да һҽм

сүндетіне басқан, яки бір мирастан тиген жас баласының малы болса, зекетке толымды болса, оған да құрбан шалмақ ҽкесіне уҽжіп болады. Құрбанға қой

менен ешкінің он екі айға бітіріп, он үшінші айға кіргені жарайды. Қойдың

алты айдан ҿтіп, жеті айға кірген тоқты жарайды деген сҿз нашар сҿз, оны шалуға жарамайды.

Сиырдың жиырма бесінші айға кіргені жарайды, түйенің алтыншы жасқа кіргені жарайды. Бір қой бір кісіге жарайды, түйе менен сиырдың біреуі

жеті кісіге шейін жарайды, одан кҿпке жарамайды. Құлағының, яки

құйрығының үштен бірінен кҿбірегі жоқ болса жарамайды, жілігі татымайтұғын арық мал, шалатұғын жерге басып бара алмаған ақсақ,

қаттырақ ауру мал жарамайды.

801-пара, 2-сүре, 197-аят.

14 43

Жҽне занһар ауыз боқтағаннан сақтаныңыз. Мұсылман адамның аузы иман, тҽсбихтің орны. Күпір болатұғын нҽрсе, занһар, бақсы, құшнаштан, бал

аштырудан сақтану керек. Оның үшін оған нансаң, кҽпір боласың, нанбасаң, оның керегі не? Одан басқа ермек жоқ па? Аятта: «аннамал-хамру уал-

майсару уал-ансабу уал-ҽзлҽму риджсун мин амалиш-шайтан»33

- мағынасы:

арақ, ұтыс ойын, Құдайдан басқаға шоқынған һҽм бал ашқан – бұлардың бҽрі арам, шайтанның жұмысы деген. Осы аятты ести тұра, бақсы-балгерге бал

аштырып, аластатып баққызған жарай ма? Ондай кісіні анық мұсылман деп айта алмаймыз. Шатағым жоқ, ҽншейін қыламын деген кісіге сене алмаймын.

Нанбағаны рас болса, аулақ жүрсін, одан да ауру болса, оқыған білген

дҽрігерге қаратып, Алла тағаладан шипасын бере кҿр деп сұрасын. Бақсы, балгер туралы пайғамбарымыздың хадисі бар: «лайса минна ман тутайяру ау

тутайяру лаһу ау тукаһһину ау тукаһһану лаһу ау тусаджжиру лаһу ман ата

каһинан фа саддақа бима йақуму фа қад кафара бима анзала аллаһу ис салауату уас-салам». Мағынасы: кімде-кім бір нҽрсені арам қылса, яки арам

қылдырса, яки бал ашса, яки бал аштырса – олар менің үмметім емес, яки сиқыр қылдырса – олар менің үмметім емес жҽне біреу бақсыға бал аштырып,

оның айтқанына нанса, анық кҽпір болды, Құранға нанбағаны үшін. Құмалақ

салған, жауырын жаққан, бір нҽрсені арам қылған, бҽрі солардың жолдасы. Бҽрінен де аулақ болу керек, осындай нҽрселер адамды жаман үйретіп, не

болса соны ҽдет қылғызып, бейне бір сондайдан бір білім, қасиет

шығаратұғындай кҿріп тұрады. Тастың үңгірін, жалғыз ағашты ҽулие деп мал түнетіп, алым байламақ – бҽрі сондай жаман іс. Егер сондайдағы қылған бір

нҽрсені қойғанда бір қазаға ұшырасаң да, одан деп ойлама, занһар сақтан, бір Алла тағаланың ҿзінен басқадан пайда, зиян жоқ. Не болса да, Алланың

пҽрменімен болады. Ондайлар да түк қасиет жоқ, бірақ оқып, білген дҽрігерге

емдетпек сауап, обал емес. Пайғамбарымыздың хадисі: «ибадул-лахи тадау фиинна Аллаһа лам иада даған илла удға лаһу дауаған илла даған уахидан ал-

хараму» - хадистің мағынасы: ҽй, Алланың құлдары, ауруларыңызды емдетіңіз. Алла тағала дауасыз ешбір науқас жаратқан жоқ. Жалғыз кҽрілік

пен ажалдан басқа деген. Бірақ, дҽрігер де анық жазады демейсің. Алла

тағаладан шипасын кез қылар ма екен деп үміт қыласың. Пайғамбарымыз кҿзіне сүрме жағушы еді, кҿзім тозбасын деп, анда-санда дҽрі ішіп, ішін

жүргізуші еді. Анда-санда қарттықпенен қан алдырушы еді. Ішім тоқталды

деген кісіге бал ішіп ішіңді ҿткіз деуші еді. Оқыған дҽрігерлік жаман емес екенін осыдан біл, бірақ бұл айтқанымыз біздің бақсы, құшнаш емес, соны

жақсы ұғыңыз.

АЖАЛ ТУРАЛЫ

Ҽй, достар, адам қашан да болса бір ажалмен ҿледі. Бірақ, Алла тағала бейішті сауап іс қылған бендесіне дайындаған сықылды.

337- пара, 5 - сүре, 90- аят.

Жылқының зекеті мінгеннен артылғанына беріледі. Ақшаға бағалап қанша болса да қырық сомнан бір сом беріледі.

Қай мал болса да еркек, ұрғашысы аралас болса, зекет беріледі. Мҽселен, тоқсан тоғыз еркек, бір ұрғашы болса да, яки ылғи еркек болса да,

саудаға салатұғын ниеті болса, зекет беріледі жҽне зекет жыл сайын беріледі.

Жылдың басы менен аяғында зекет бергенге толса болғаны. Ортада кемігені, артылғаны есеп емес. Малдың тҿлі, яғни баласы жылға жасы толмаса да,

үлкендерімен бірге есептеліп кетеді. Бірақ зекетке үлкені беріледі. Бидай, тары, сұлы дегендей егіндерден оннан бірі беріледі. Мҽселен,

он қадақтан бір қадақ, он пұттан бір пұт. Ақшадан жиырма сегіз сомнан кемге

зекет жоқ. Ол жиырма сегіз сомнан алпыс бес тиын зекет береді. Есебі қырықтан бір, қырық сомнан бір сом, қанша болса да сол есебімен береді.

Зекетті түк малы жоқ кісіге береді һҽм малы зекетке толмайтұғын

кедейлерге береді. Үйінде малы болса, жақсылық жолда жүріп мұқтаж болғандарға береді. Малынан борышы артылып, борышын тҿлей алмағандарға

береді. Біздің жерде беретұғындар осылар. Мұсылман патшалы жерлерде бұдан басқа кҽпірлерменен соғысқа баруға ықыражабы жетпегенге һҽм

малменен басын сатып алмақшы болған құлға һҽм ҽдейі зекет жиюға

қойылған зекетшіге беріледі.

ҚАЖ ТУРАЛЫ

Қаж қылуға жол қаражатына да һҽм үй ішінің нҽпақасына да малы

жетерлік байларға ғұмырында бір мҽртебе қаж қылмақ парыз жҽне жол аманшылық болмақтығы шарт. Егер де жол қауіпті болса, тоқтай тұрады.

Қажылық үш парыз бар – ҽуел ихрам байламақ. Ол ихрамды

байлайтұғын орындар бар, оны миқат дейді. Қай жақтан Меккеге барса да, тұсындағы миқаттан ҿтпей тұрып ихрам байлайды. Миқаттан ҿткен соң

байлаған ихрам дұрыс болмайды. Екінші парыз – ғарафа күнінде, яғни құрбан шалатұғын күннен бір

күн бұрын ғарафатта тұрмақ парыз. Ғарафа күнінің шаңқай түстен құрбан

күнінің таңы атқанша сол ортада аз ғана тұрса да, парызы мойнынан түседі. Үшінші парыз – құрбан шалуға дұрыс үш күннің бірінде қағбатул-

лаһиды жеті айналып тауап қылмақ. Осы айтылған парыздың бірі қалса, қаж

болмайды. Қаждың бес уҽжібі бар. Ҽуел муздалифада тұрмақ, құрбан күнінің ерте намазынан соң аз ғана тұрса да болады. Екінші уҽжіп – Сафа менен

Мҽруҽ арасында жеті мҽртебе сағи қылып жүрмек. Үшінші уҽжіп – міне деп, шайтанға тас атпақ. Тҿртінші құрбан шалса – құрбан шалса, шалып болған соң

ихрамнан шыққанда шашын алдырмақ, яки қырықтырмақ. Бесінші уҽжіп –

қайтарда амандасқан ниетте болып қағбатул-лаһиды жеті айналып тауап қылмақ. Мұнан басқа сүннет мустахабтары кҿп. Бірақ, оларды қылса сауабы

кҿп, қылмаса да қаж болады. Парыз қылса, тіпті қаж емес, уҽжіп қалса да,

кемшілігі болғаны болады.

15 42

Ажалды да себепке байлаған, не сол адамның ҿзі себеп, не басқа бір нҽрсе себеп болады. Жҽне сол себепті Алла тағала кез болсын десе болады,

ҽйтпесе болмайды. Жҽне қайтадан қандай себеппен ҿлетұғынын Алла тағала бұрыннан біледі. Алла біліп тұрған соң, ол бенде ҿлмей кетуге бола ма десең –

жоғарғы менің жаманшылық қылатұғынымды Алла біліп тұрған соң қылдым

деген кісінің дауы сықылды орынсыз сҿз болады. Жҽне Алла тағала кейбір бенденің ҿмірін қысқа қылады. Мҽселен, оның залалы біреуге тие бермесін

деп, яки күнҽға бата бермесін деп – яки сондай ҿзге себеппен. Осындайларды не себептен олай қылғанын бізге тексеруге болмайды. Оны біле алмаймыз деп

жоғарыда айтылды. Енді ұқтыру үшін бір аяттағы істі айтайын - аятта айтқан:

«уа аммал-ғұламу фа кана абауаһу муминина фа хашайна ан йурқақуһума туғйанан уа куфран» Фа арадна ан йубдилаһума раббуһума хайран минһу

закатан уа ақраба рухман»34

. Мағынасы: ол баланың ата-анасы мұсылман еді.

Егер тірі жүрсе, ата-анасын бос бұзақылыққа ертер деп ҿлтірдім, Алла тағала ата-анасына одан жақсы бала берер деп деген. Бұл аяттың себебі: Мұса

ғалҽйһис-сҽлҽм Хизр ғалҽйһис-сҽлҽм бір баланы ҿлтіріпті. Алла тағаланың білдіруінше, ол бала ер жетсе, ата-анасын бұзады һҽм ҿзі де күнҽға батпай

ҿлсін деп. Енді осыдан байқарсыз - бірақ бҽрі осындай себеппен емес,

ҽрқайсысы ҽртүрлі себеппен, біреу ерте, біреу кеш ҿлмек. Хақ ажал келген соң, оған ешнҽрсе бҿгет бола алмайды. Аятта: «ла йастахируна сағатан уа ла

йастақдимуна»35

- мағынасы: ажал келсе бір сағат кейін де қалмас, ілгері де

болмас деген. Пайғамбарымыздың «ла йанфағул-хазару», яғни сақтанбақтан пайда жоқ дегені осындай ажал туралы айтқан. Жҽне пайғамбарымыздың бір

хадисі жоғарғы аятқа қарсы сықылданатыны бар. Ол қарсы емес, шешуі бар – ол хадис: «ас-садақату уас-салату тазидани фил-ғумри» - яғни, садақа бермек,

аурудың халін сұрап, зират қылмақ ғұмырдың артылмағаны себеп болар

деген. Бұл хадис жоғарғы аятқа қарсы болмайтұғыны – аяттағы сҿз қашан Алла тағала бір адамды пҽлен уақытта ҿлсін деп ұнаса, оған ешкім бҿгет бола

алмайды деген. Бұл хадистегі сҿз Құдай тағаланың қыл деген істерін қылып, сауапты болып, ұзын ҿмірге себеп болар деген сҿз. Құдай тағаланың бекітіп

қойған ажалын тоқтатады деген емес. Аятта: «уа ла тулқу би айдикум илат-

таһлукати»36

- деген. Мағынасы: ҿздеріңізді ҿздеріңіз ҿлімге салмаңыз деген. Жҽне пайғамбарымыз бір кісі кҿлігін байламай, тҽуекел қылдым дегенде

айтқан: «Қайид уа тауаккал». Мағынасы: кҿлігіңді байлап қой да, сонан соң

тҽуекел қыл деген. Енді байқадыңыз ба, біз ҽрбір зиян істерден сақтануға бұйырылғанбыз, соның ішінде ажалдан да сақтануға міндеттіміз. Сҿйтіп,

сақтанып һҽм адал іске ұсталып, олардың орнына келер-келмесін бір Алланың ҿзіне тапсырып қоймақ – тҽуекел деген осы.

3415- пара, 18 - сүре, 80-81 - аяттар. 35

8 - пара, 7- сүре, 34 - аят. 362- пара, 2 - сүре, 195 - аят.

күн қаза тҿлейді. Ораза боларда ай кҿре алмай, ҿзгелер кҿрген шығар деп күдіктенген кісі ертеңінде түске шейін тамақ жемей берік болуы керек. Оған

шейін кеше ай кҿрді деген анық хабар келсе, сол күні ниет айтып, ораза болады. Егер де хабар келмесе, ашып жібереді. Егер де тамақ ішіп қойған соң

түстен кейін хабар келсе, қалған күнге күн батқанша тамақ жемей қояды да,

соңыра бір күн қаза ұстайды. Жалғыз ҿзі ай кҿрген кісі ҿзінен басқа кҿрген кісі жоқ болса, оразаның басында да һҽм аяғында да берік болады. Егер де

анық ҿзім кҿрдім ғой деп, оразаның аяғында ашып жіберсе, бір күнге бір күн қаза тҿлейді. Оразада ҽдейі ашып жіберген кісі бір күнге алпыс күн кінҽрат,

яғни, тұтас екі ай ораза ұстайды. Халсіз ауру, халі келмейтұғын шал-кемпір,

жолаушы үш күндік жолға шыққанда ұстамаса болады. Бірақ жолаушы дем қиыншылық болмаса, ұстаған жақсы жҽне жолаушы үйге келген соң, ауру кісі

жазылған соң қазасын ұстайды. Шал менен кемпір ҽр күн үшін пітір

садақасындай бидай береді пақырға жҽне буаз қатынның баласына, яки емшекте баласы бар қатынның баласына ҿзі ораза болғаннан зиян келетұғын

болса, бұлар ашық болады да, артынан қазасын ұстайды. Аса шҿлдеп не қарны ашып ҿліп кетерлік болған кісі де ашып жіберіп, күніне күн ұстайды. Жеңіліп,

яки ұмытып ашып жіберген кісі артынан тамақ ішпей қояды да, күніне күн

қаза тҿлейді. Ұрғашылар бала тапқан қаны тазарғанша һҽм етеккірі келген кездерде оразаны ашып жіберсе, артынан қаза қылса болады. Бірақ ол кездегі

намаздарын қаза қылып оқымайды жҽне оразада шама келгенше күнҽдан

сақтану керек. Қалай болса солай күнҽдан тыйылмай, аузына не келсе соны сҿйлеп жүргендегі ораза сауапты болмайды.

ЗЕКЕТ ЖАЙЫ

Қой, ешкі екеуі жиылып қырыққа толса, бір жылдан соң сол қырықтан кем болмаса, бір қой зекет бересіз. Жүз жиырмаға шейін одан бір

қой асса да, екі қой береді. Екі жүзге шейін одан жҽне бір қой асса, үш қой зекет береді. Үш жүзге шейін бұдан асқан соң жүз басына бір қой зекет береді.

Жүзден кеміне бермейді. Мҽселен, жүз тоқсан тоғыз болса, тура бір қой

береді. Зекетке орта қой, яки орта қойдың бағасы беріледі. Қайсысы алушы пақырға пайдалы болса, соны берген жақсы. Ҽр малдың бҽрі солай.

Сиырдан отызға кемге зекет жоқ. Отыз болса, бір тайынша береді.

Қырықтан бір құнан сиыр, алпысқа шейін алпыста екі тайынша береді, жетпістен сексенге шейін бір тайынша, бір құнан сиыр береді, сексеннен

тоқсанға шейін екі құнан сиыр, тоқсаннан жүзге шейін үш тайынша, яки бағасы.

Түйеде бестен кемде зекет жоқ. Бес түйеге бір қой зекет береді.

Жиырма түйеге шейін ҽр бес түйеден бір қой, жиырма бес түйеден бір ұрғашы тайлақ, отыз алты түйеге бір құнанша ұрғашы түйе, қырық алтыға дҿнежін

інген, алпыс бірге бесті інген, жетпіс алтыға екі ұрғашы тайлақ, тоқсан бірге

екі ұрғашы түйе.

16 41

Одан басқа мен Құдайға тҽуекел қылдым деп шалқаңнан жатсаң – күнҽһар болып аштан ҿлесің. Сол себептен шайқы Сағди айтқан: Қайтсе де

ажалсыз ҿлмейді деп айдаһардың аузына кірме деген.

АДАМ ӨЗІН ТАНЫСА, ҚҰДАЙЫН ДА ТАНЫМАҚ

Ҽй, достар, адам ҿзін-ҿзі анық таныса, жаратқан Алласын да біледі –

Алланың ҽміріне де мойынсұнады. Сол себептен пайғамбарымыз айтқан: «ман

арафа нафсаһу фақад арафа раббаһу» - мағынасы: бенде ҿзін анық білсе, Алла тағаланы да анық білер деген. Жҽне Ғайса ғалҽйһис-сҽлҽм айтқан: біреудің

кҿзіндегі шҿпті алмақ болсаң: ҽуелі ҿз кҿзіңдегі ағашты алып таста деп. Мұның мағынасы: ҿз міндеріңді тазартсаң, кісінің міндерін айтып ұқтыруға,

кісіні тузетуге сонда жарарсың деген. Енді адам ҿзін ҿзі білмекке ҽуелі

жоғарыда айтылған қайдан жаралдым, не үшін жаралдым, түбінде не болмақпын деген үш сҿзді ойласа керек. Онан соң ҿз басыма, дүние, ахиретіме

не пайда іс қылып жүрмін, халыққа не пайда келтіріп жүрмін, біреуге яки

ҿзіме зиян қылғаннан саумын ба – деп ойлау керек. Ҿйтіп ҿзін-ҿзі тексермей жүре берген адам хайуан, малыңнан да тҿмен болады. Аятта: «улағика

каланғами балһум адаллу улағика һумул-ғафилуна»37

- деген, мағынасы: ол ақымақтар тура тҿрт аяқты хайуан сықылды, бҽлкім, одан да жаман, олар түк

білмейтұғын меңіреулер деген. Бұлардың хайуаннан тҿмен болатұғыны

хайуандар білімсіз болса да, кҿбісінің зияны ҿзгеге тимейді, адамның зиянкестерінің зияны бірталай халыққа тиіп, ел бүлдіреді. Енді байқадыңыз

ба, адам ҿзін-ҿзі танымақ деген иесінің құлы екенін һҽм ғибадат үшін

жаралғанын біліп, ҿзін-ҿзі тексеріп, зиянды істен қашып, адал пайдалы істі қылуға тырыспақ.

АДАМ ХАҚЫ МЕНЕН ХАЙУАН ХАҚЫ

Ҽй, достар, Алла тағаланың құлы екеніңізді білген соң занһар адам хақы мойныңызда кетпектен сақтаныңыз. Бұл адам хақы деген жалғыз мал

хақысы ғана болмайды. Адамның мал хақы бар, жан хақы бар, абырой хақы,

мұсылмандық дін хақы бар. Не денесіне, не абыройына, жанына, не ғибадатына, не малына, не кҿңіліне бір зиянды орынсыз тигізсеңіз – бҽрі адам

хақы болады. Аятта: «иннаһу ла йухиббуз-залимина»38

. Мағынасы: Алла

тағала залымдарды жек кҿреді деген. Залым деп зиянкес адамдарды айтады. Жҽне пайғамбарымыздың хадисі – «занбу ла йуғфиру уа занбу ла йутраку уа

занбу йуғфиру фа аммаази ла айғфиру фаш-ширку бил-лаһи уа аммал-лази иуғфиру фа занбу ал-ғабдул-лази байнаһу уа байнал-лаһи ғазза уа джалла уа

аммаллази ла йутраку фа зулмул-ғибади йағдуһум бағдан» - деген, мағынасы:

бір күнҽ бар – тіпті кешілмейді, бір күнҽ бар – қалдырылмайды, бір күнҽ бар – кешіледі.

379- пара, 7-сүре, 179-аят. 3825- пара, 42-сүре, 40-аят.

ОРАЗА ЖАЙЫ

Ҽр жылда рамазан айында ораза тұтпақ парыз. Ораза кісі күндіз еш нҽрсені ішіп-жемейді, күндіз ұрғашыға жатпайды, темекі тартпайды, насыбай

атпайды, сағыз да шайнамайды.

Рамазан айын кҿріп ұстайды, болмаса кҿрдім деп бір кісі куҽлік ант берсе, күн бұлттырақ болса, соның антыменен ұстайды. Бірақ, олай ұстағанда

отыз күнге толған соң, ай кҿрінбесе, ашпай отыз бір күн ұстайды. Егер де оразаның басында екі кісі, яки бір еркек, екі ұрғашы ай кҿрдік деп ант берген

болса, отыз күн ұстаған соң бұлт болып, ай кҿрінбесе де, ашып жібереді. Егер

де бұлтсыз ашық болса, кҿп кісі кҿрмей, яки ҽр жақтан кҿрдік деп хабар келмей ашпайды. Бірақ, шағбанды анық отызға толтырып ұстаған болса,

отызға толса ашады. Егер де рамазан айын ешкім кҿре алмаса, не кҿрген

анықты хабар болмаса, онда оразадан алдыңғы айды толтырып, содан кейін ұстайды. Бірақ есіңізде болсын, кітапта айды кҿрген күні бірі деп саналмайды,

ертең бірі деп санайды. Сол себептен ораза айын кҿретұғын күні ораза бола алмайды. Сол сықылды оразадан бұрынғы айды кҿрген күнінің ертеңінен

бастап санап отызға толтырып, отыз бірінші күні берік болады. Егер де

оразадан алдыңғы шағбан айының да басы анық біліне алмаса, одан бұрынғы ражап айын да отызға толтырып һҽм шағбанды да отызға толтырып, содан

соң ұстайды.

Құрбан айы да сол сықылды. Егер де құрбан шалатұғын зұлхижа айының басын біле алмаса, алдыңғы зұлқағданы отызға толтырып санап, одан

соң зұлхижаның кітапша оны күні құрбан шалады. Егер де зұлқағданың да басы белгісіз болса, одан бұрынғы ауыз ашқан шавал (шҽуал) айын да отызға

һҽм зұлқағданы да отызға толтырып, содан соң зұлхижаның кітапша оны,

қазақша он бірі күні шалады. Осы айды отыздан толтырғанға пайғамбарымыз бір ай жиырма тоғыз, бір ай отыз дегені бар жҽне қай күні ораза болсаңыз, сол

күні құрбан шаласың. Яғни, жұма күні берік болсақ, жұма күні құрбан болады дегені бар деп кей молдалар айтатұғыны болады. Олай емес – отыздан

толтырған дұрыс жҽне календар һҽм басқа есеп ғылымына қарағанда бір айды

жиырма тоғыздан бітіріп санаған тура сықылды болса да, отыздан толтырмай болмайды. Бұл сҿзіме сенбеген кісі «Фатхул – қадыр» деген кітаптан қарасын.

Егер де бірталай айлардың басы белгісіз болса, онда бірін де отызға

толтырмайды. Олай болғанда хазірет Ҽлиден рауаят қылынған «былтырғы оразадан тҿрт күн ҿтіп, бесінші күн тұтсын дегені» дұрыс болар. Уал-лаһу

ағламу – ол мынау: мҽселен, былтыр жұма күні ораза болған болса, сенбі, жексенбі, дүйсенбі, сейсенбі тҿртеуін қалдырып, бұл күні шығар сенбі күні

ораза болады. Бүйтіп ұстаған кісі отызға толмай ашпайды, ай кҿрініп қалмаса.

Ай кҿрінсе, қашан да ашып жібереді. Егер де оразаның бір күні кем болса, оразаның басында ай кҿрінгені анықталып, кім екені білінсе, қазасын ұстайды.

Болмаса ұстамайды. Егер де екі күні кем болса, онда да басында ұсталғаны

анық дҽл алғанда бір-ақ күні кем болып, жиырма тоғыздан біткені білінсе, бір

17 40

Ҽуелгі кешілмейтұғын күнҽ деген – Алла тағалаға серік келтірген, соңғы кешіледі деген күнҽ - Алла тағаланың бендеге бұйырған ғибадатын

қылмаған. Енді қалдырылмайды деген күнҽ – адамның адамға қылған залымдығы. Мұны иесі разы болып кешпесе, Алла тағала кеш деп

кешкізбейді. Сол себептен күпірліктен кейінгі ең қиын іс адам хақы болады.

Ҽрине, ҽй, достар, адам хақынан да жолы бек қиын пайғамбарымыз айтқан: «лау ғуфира лакум касирун» - мағынасы: егер хайуанға орынсыз қылған

істеріңіз кешілсе, талай кҿп күнҽңізден құтылар едіңіз деген. Бұл хайуан хақы деген орынсыз жерде ауырып, халінен артық жүк салып, оны тарта алмаса,

соғып қинайсыз. Жҽне не үйреткен емес, не қатты қысылмай тұрып орынсыз

қинап, шаршатып, жүре алмай қалса ұрып, қамшылап, кейде тепкілейсіз, кейде сүрініп кетсе де орынсыз, яки қатты керек болмай тұрған кезде не жас

баласын, не буаз күнінде ҿлтіресіз, яки болса болған соң жұмыртқасын

сындырасың – ондайлардың бҽрі де обал, бҽрі де хайуан хақы. Жҽне бұл хайуан түгілі жансыз нҽрсеге ашуланып, не боқтап, не сындырып, не ұрып

тастайтұғын істеріміз ойымызға түскенде бек ойлаймын, ҽлбетте, ақымақтықтың ең осы хайуан менен жансызға ашуланбақ.

ӨТІРІК АНТ ПЕН ӨТІРІК

Ҽй, достар, біздің халықта ҿтірік ант пен ҿтірік туралы қалып

сақталынбайды. Құдай сақтасын, бұлардың жолы бек қиын. Ҿтірік түгілі, шынға да бет алдына ант іше берген жарамайды. Аятта айтқан: «уа ла

таджғалул-лаһа ғурда-тин ли айманикум»39

- мағынасы: Алла тағаланың атын орынсыз қол жаулық қылмаңыз антыңызбенен деген. Бір нҽрсеге ант қылып,

антын амалсыз бұзған кісі де он кедейді тойғызады. Ол болмаса, он кедейге

киім береді. Оған ҽлі келмесе, тұтас он күн ораза ұстайды. Жҽне аятта: «иннал-лаһа ла уихиббул-хағинина»

40 - мағынасы: Алла тағала антын

бұзғандарды жек кҿреді деген. Жҽне бір аят: «уа минан-наси ман иағджибука қаулуһу фил-хайати аддуниа уа йушһидул-лаһа ала ма фи қолбиһи уа һуа

аладдул-хисами»41

- мағынасы: кейбір адамдар сҿзіменен дүние істерінде сені

таңқалдырар. Жҽне ойымдағы сол деп, Алла тағаланы куҽ қылар ҿтірік. Ондайлар мұсылмандардың қатты дұшпаны деген. Жҽне бір аят: «уалаһум

азабун алимун бима кану йакзибуна»42

. Мағынасы: ол ҿтірікшілерге қияметте

қатты-қатты азап бар айтқан ҿтіріктері үшін деген. Жҽне бір аятта: «уаджтанибу қаулаз-зури»

43 - мағынасы: жиіркеніп қашыңыздар деген

ҿтіріктен. Енді Құранда ҿтірік ант пен ҿтірік турасы қандай жаман дегенін ұқтыңыз.

392 - пара, 8-сүре, 58 - аят. 4010 - пара, 8 - сүре, 58- аят. 412-пара, 2-сүре, 204-аят. 42

1-пара, 2-сүре, 10-аят. 4317-пара, 22-сүре, 10-аят

Егер де мағынасын білмесе, «Құдай бір, Құран шын, пайғамбар хақ» деген сҿзді айту керек, егер иман айтуға ол кісінің халі келмей бара жатса, бір

оқыған адам «ла илаһа иллал-лаһуды» құлағына анықтап айтып отыру керек. Ол кісі оның мағынасын білмейтұғын кісі болса, «Құдай бір, Құран шын,

пайғамбар хақ» дегенді айтып ұқтырып отырсын. Бірақ былай айт демесін.

Бек нашарланған кезде аяғын құбылаға жіберіп, жүзін құбылаға қарсы жатқызу керек. Құранды жақсы оқитұғын бір молда Ясин шҽріпті оқып отыру

керек. Жаны шыққанша иманды құлағына анықтап айтып отыру керек – зинһар – сол кезде дабырлаған, жылағанды қою керек. Ҿз күніңді ойыңа

түсіріп, ҿліктің де күнҽсін кеш деп Алла тағалаға тҽубе қылып, тілекпенен

отыратұғын уақыт, сол сіздердің ҿтірікті-шынды жылап, кейіген болып разы қылатұғын уақытыңыз ол емес – зинһар – тып-тыныш ішіңізден Алладан тілеп

отырыңыз. Оның да, ҿзіңіздің де күнҽмізді кеш деп, ҽбден жаны шығып

болған соң, қол-аяғын түзетіп, аузы менен кҿзін ептеп қана жұмғызып, үстіне ҿлікті қоятұғын тақтайды, мүмкін болса жақсы иісті нҽрсемен иістендіріп,

киімінің һҽммасын алып, ҽбүйірін бір нҽрсемен жауып қоясыз. Іші кеуіп кетпеске, үстін жапқан нҽрсенің сыртынан бір ауырлау кірпіш, яки тас

сықылды нҽрсемен кіндігінен аз ғана жоғарырақ бастырып қоясыз. Тірі кісіні

қандай ептеп ұстасаңыз, ҿлікті де сондай ептеп қана ұстап қозғайсыз. Ҿлікті жуғанда қолға бҿзден қолғап қылып, ҽуел астын жуып, бетін жуып дҽрет

алғызып, аяғын кешіктірмей тез жуып, мүмкін болса басын, сақалын хатмы

деген шҿппен жуып, сол жағыменен жатқызып, оң жағын жуып, оң жағына жатқызып, сол жағын жуып, денесіне су тимеген жер қалдырмайды. Жуып

болған соң шалқасынан жатқызып, қарнын тҿмен қарай баса сипайды. Сонда артынан, астынан бір нҽрсе шықса, оны жуып тазалайды. Аузын қайта

жумайды. Мұнан соң таза бҿзбенен сүртіп құрғатып, кебіндейді. Шашын,

сақалын тарамайды. Сҽждеде жерге тиетұғын сегіз жеріне иісті нҽрсе жаққан жақсы. Шаш, тырнақ еш нҽрсесін алмайды, түскені болса, кебін арасына

салып жібереді. Кебін деген еркекке үш қабат, ұрғашыға бесеу болады. Еркекке ҽуел азар дейді – бастан аяққа шейін жетеді. Екінші қамыс –

жауырыннан аяғына шейін. Үшінші ліпапа – ол бастан аяққа дейін болады.

Ұрғашыға бұл орауынан басқа хамар деген бүркеншік қылады. Басынан емшегін ҽбден жапқанша. Жҽне хырқа дейді, оныменен емшегін орайды,

кҿлденеңі қолтықтан тізеге шейін.

Егер де кебін ашылып кетеді деп қауіп қылса, ҽр жерден байлап қояды да, қабірге салған соң шешіп алады. Қабірді қазғанда мүмкін болса

лахат қылу керек. Лахат деген қабірге тік қазып барып, құбыла жағынан кісінің денесі сыярлық қуыс қылып, ҿлікті соған қояды да, бер жағын тас, яки

кірпішпенен қалап бекітіп, топырақты тік қазған қабірге қайта толтырады.

Қабірдің қорғаны берік болып, қасқыр һҽм басқа хайуан ҿлікті жейді деп қорықпағанда қабірді кірпішпен сандықтамай, топырағын томпайтып, жалдап

үйіп қойған жақсы.

18 39

Мұнан соң ақылмен ойлайтұғын дҽлел айтайын – ҿзіңізді біреу ҿтірік антыменен алдаса, жақсы кҿресіз бе, яки ҿтірік ант беріп, бір зиян келтірсе,

яки бір пайдаңызды келтірсе, жақсы кҿресіз бе, яки сізге пайда, яки зиян болмаса да, ҿтірікке ант ішкенін білсеңіз, мұнан былай ол кісінің сҿзіне нана

аласыз ба? Егер нана алмасаңыз, оныңыз ақымақтық болмай ма? Жҽне антсыз-

ақ, біреу ҿтірік айтып алдаса, жақсы кҿресіз бе? Ақырында бұл ҿтіріктің ешбір тҿлеуі жоқ, намаздай қазасы, оразадай кінҽраты жоқ. Ҿтіріктен құтылуға

жалғыз-ақ сол сҿзім ҿтірік еді деп қайтадан ҿзіне ҿзі куҽ болып, естіген жанға қайта айтып, сол ҿтірікпенен тарттырған зияны болса, оны не малмен, не

сҿзбен разы қылмаса, ҿтіріктің одан басқа тҿлеуі болмайды. Шариғатта ҿтірік

айтуға біраз ғана жерде рұқсат бар, о да ешбір мүмкін болмағанда. Екі кісіні жақындастырып, араздығын қалдыруға бірінің қатты сҿзін біріне айтпай,

жақындық сҿзін оңдап айтқан сықылды жерде. Жҽне кішкене баланы ұғуға

кҿңілдендірген сықылды жерде. Жҽне жанға, дінге қас болатұғын жерде кҽпірлерді алдап құтылған сықылды. Осындай орындар да ғана рұқсат қылған,

ондай болмағанда ҿтіріктің жолы бек қиын.

ҼР ТҮРЛІ ЗАЛЫМДЫҚТАН ҺҼМ ЖАМАН

МІНЕЗДЕН САҚТАНБАҚ

Ҽй, достар, Алла тағала тыйған ҽр түрлі залымдық пен жаман

мінезден сақтану керек. Аятта: «уа ла тағкулу амуалакум байнакум бил-батил»

44 - мағынасы: біріңіздің малыңызды біріңіз бұзықтықпенен жемеңіз

деген. Жҽне бір аятта: «иннал-лазина йағкулуна амуалал-иатама зулман иннама йағкулуна фи бутуниһим нарун уа сайаслауна сағиран»

45. Мағынасы:

кімде-кім жетімдердің малын залымдықпен жесе, анығында олар от жеген

кісідей тез келеді деген дозақтағы отқа деген. Жҽне аят: «захарал-фасаду фил-барри уал-бахри бима касабат айдин-наси лийузиқаһум бағдал-лази ғамалу

лағаллаһум йарджиғуна»46

. Мағынасы: ҽр түрлі бҽле келсе құрғақта, яки дарияда болсын, ондай бҽлелердің болмағы сол жердегі халықтың залымдық,

бұзықтық күнҽларының себебінен. Кейбір бұзықтықтарының жазасын осы

дүниеде таттырмақ үшін деген. Жҽне пайғамбарымыз айтқан хадис: «ман матағала ғасабиййатан фалайса минна». Мағынасы: кімде-кім күші менен

кҿптігіне сүйеніп жүріп ҿлсе, ол менің үмметімнен емес деген. Жҽне бір аят:

«йа аййуһуллазина аману ла йасхар қаумин мин қаумин ғаса ан якунухайран минһум уа ла нисағун мин нисағин ғаса ан якунна хайран минһунна»

47–

мағынасы: ҽй, мұсылмандар, мазақ қылмаңыз ешбір қауымды, оның үшін кім біледі, ол қауым мазақ қылушылардан жақсы шығар.

442-пара, 2-сүре, 188-аят. 45 4-пара,4 -сүре, 10-аят. 4621-пара, 30-сүре, 41-аят. 4726-пара, 49-сүре, 11-аят.

беріп, намаздан босайды. Соның бҽрін де түрегеліп тұрады. Жаназа дұғасы мынау: «Аллаһумма иғфир лихаййина уа маййитина уа шахидина уа ғаибина

уа сағирина уа кабйрина уа закарина уа унсана Аллаһумма ман ахйайтаһу минна фа ахйаху ғалал-ислами уа ман тауаффайтаһу уа тауаффаһу ғалал-

имани Аллаһумма ин кана мухсинан фа таджауаз ғанһу» - бұл дұғаның

мағынасы: ҽй, Алла тағала, барлық біздің тірілерімізді, ҿлгендерімізді, кҿрнеу тұрғанымызды, һҽм мұнда жоқтарымызды, кішімізді, ҿлгенімізді, еркегімізді

һҽм ұрғашыларымызды, ҽй, Алла тағала, біздің тірілерімізді ислам дінінде тірі жүргіз, ҿлгендерімізді имаммен ҿлгіз, ҽй, Алла тағала, бұл ҿлік сауапты болып

ҿлген болса - сауабын кҿбейт, егер кінҽлі болып ҿлген болса – күнҽсін кеше

гҿр деген. Егер де осы дұғаны айта алмаса, мағынасын айтса да болады. Жаназа намазының ниеттен басқа парызы – тҿрт тҽкбірі. Ҿзгесін, тіпті

болмаса тҿрт мҽртебе Аллаһу акбару деп айтса да болады. Ҿлік ер жеткен кісі

болмай, нҽресте, бала болса, жоғарғы дұғаның орнына мына дұғаны оқиды: «Аллаһумма иджғалһу лана адратан уаджғалһу лана аджран уа зухран

уаджғалһу лана шафиған уа шафиған».

ӨЛІК ЖАЙЫ

Кімде-кім ҿлер халге жетсе, қалғандарға ҿсиет айту һҽм насихат айту

керек. Аятта айтқан: «кутиба ғалайкум иза хадара ахадакум ал-мауту ин

тарака хайран ал-уасиййату лил уалидайни уал-ақрабина бил-мағруфи хаққан алал-муттақина»

79- мағынасы: парыз қылды Алла тағала, қашан біреуіңіз

ҿлімге таянсаңыз, мал жиһазыңыз қалса, ата-аналарыңызға һҽм жақын туысқаныңызға ҿсиет қылыңыз ҽділдік бірлен. Парыз болды бұл күнҽдан

сақтанушыларға деген, бұл ҿсиет деген, ҽуел борышы, бересісі болса – соны

бер десін һҽм біреулерді ренжіткен болса, содан кешу сұрасын. Онан соң мирас қалған малды шариғат жолыменен, бір-біріне зорлық қылмай, яки айла

қылмай ал десін жҽне підия садақа бер десін. Қаж қылмаған болса, бедел қаж бер десін. Бірақ мұндай жабдықтарына малынан үштен бірінен артық айтуға

жарамайды. Малының үштен бірі қанша болса, соны ғана ҿз жағдайыңа ұста

десе болады. Егер де борышы малынан кем болмаса, борышын тҿлемей тұрып еш нҽрсе ұстауға болмайды жҽне ҿлімге таянған кісіге, ҽлбетте ренжіткені

болса уа ғайри хақтары болса кешуіңіз керек. Оның үшін одан бейшара ғаріп

кім бар жҽне ҿзіңізге де Алла тағала кешер жҽне ондай ҿлгелі жатқан кісі ҿзін мысал қылып, қалғандарға насихат айту керек. Қалғандар сондайдан ғибрат

алып, кісі хақы һҽм басқа күнҽлардан тыйылуға қам қылу керек жҽне ол ҿлімге жақындаған кісі "ла илаһа иллал-лаһу уа мухаммаду расулул-лаһу»

деген сҿзді айта беру керек. Мұның мағынасы осы кітаптың басында айтылды

– сол мағынасын біліп, кҿңілмен шын нанып айту керек.

792-пара, 2-сүре, 180-аят.

19 38

Жҽне ешбір ұрғашы да бір ұрғашыны мазақ қылмасын, кім біледі, ол ұрғашы ҿзінен жақсы шығар деген. Яғни, Алла қасында мазақ қылушыдан

мазақ болушылар жақсы болып жүрмесін. Жҽне бір аят: «уа ла талмизу анфусакум уа ла танаббазу бил-алқаби бисал-исмул фусуқу бағдал-имани уа

ман лам йатуб фа улағика һумуз-залимуна»48

.Мағынасы: ҿздеріңізді ҿзіңіз

міндемеңіз һҽм жаман ат қойып, қорлап, лақап қылып шақырмаңыз, ит, доңыз, кҽпір дегендей. Иманды болған кісіге ол бек жаман атақ. Егер де

осындайлардан біреу тҽубе қылмай ҿлсе, олар бек залым деген. Жҽне аят: «уа ла таджассасу уа ла йағтаб бағдукум бағдан а йухиббу ахадукум ан йағкула

лахма ахихи майтан фа кариһтумуһу»49

- мағынасы: біріңізді біріңіз тінтіп,

ғайыбын қарамаңыз, ғайбат қылмаңыздар. Жақсы кҿресіңдер ме, ҿлген туысқандарыңның етін жегендей бұл сондай күнҽ деген. Жҽне бір аятта

айтқан: «уа ла тамши фил-арди марахан аннака лан тахриқал-арда уа лан

таблуғал-джибала тулан50

- мағынасы: жүрмеңіздер жер үстінде тҽкҽппарланып, үйткенмен жерді жыртып жібере алмас һҽм кекірейгенменен

таудан ұзын зор бола алмас деген. Жҽне бір аятта: «уа ла тағауану ғалал-исми уал-ғудуани»

51- мағынасы: жҽрдемші болмаңыздар ешқашан күнҽ менен

дұшпандық залымдыққа деген. Енді жоғарғы аяттардан байқаған

боларсыздар, барша жаман мінезден тыйылуға міндетті екенімізді. Жҽне де ақылға да лайығы жоқ. Себебі, осы айтылған істердің бірде-бірін ҿзіңізге ҿзге

біреу қылса, жақсы кҿрмейсіз. Сондай ҿзіңіз жек кҿретұғын нҽрсенің

ешбіреуін ҿзгеге қылмасаңыз, Алланың тыйғанынан тыйылған, ақылдың ұнағанын қылған боларсыз. Жҽне ҿзіңіз біреу тҽкаппарлық қылса қалай

кҿресіз, алдаса қалай, яки біреу арақ ішіп, ақылынан адасып, аузына келгенін сҿйлеп сандалып жүрсе, оны қалай кҿресіз? Біреу ысырап қылып малын

шашып жүрсе, яки тіпті сараң болып бейшараға қараспаса, жақсы кҿресіз бе?

Ойлаңыз – ҿзіме біреу сҿйтсе қайтер едім деп. Сол себептен пайғамбарымыз айтқан: «ахаббан-насу ма тухиббу нафсука» - ҿзіңіз не нҽрсені жақсы кҿрсең,

ҿзгелерге де соны қыл деген.

АДАМ ЖАҚСЫ МІНЕЗДІ БОЛМАҚ

Ҽй, достар, жақсы мінезді болуға тырысу керек. Ҽуелі ынсапты болу

керек. Ынсап деген ҽр істе аспай, кем қалмай, орташа болмай, ҽділет деген де

осыдан шығады, ҽр істің орнын тауып істемек те осыдан шығады. Аятта: «иннал-лаһа йухиббул-мұқситина»

52 - мағынасы: Алла тағала ҽділдік

қылғандарды сүйеді деген.

4826-пара, 49-сүре, 11-аят. 4926-пара, 49-сүре, 12-аят. 5015-пара, 17-сүре, 37-аят. 516-пара, 5-сүре,2 -аят. 526-пара, 5-сүре,42 -аят.

ЖҰМА НАМАЗЫ МЕШІТ БАР ЖЕРДЕ

Мешіт бар жерде бесін намазы да жұма намазы деп оқылады. Ол

жұма намазы он сегіз рекет болады. Ҽуелі мешітке кіргенде екі рекет

тахиййатту-л-масджид деген намазды оқиды. Имамға ұйымай, енді азан айтқан соң, жұма намазының тҿрт рекет сүннетін оқиды. Ұйымай. Бұдан соң

имам мҽртебе шығып құтба оқиды. Оны тыңдамақ уҽжіп. Құтпадан соң тҽкбір түсіріп, жұма намазының екі рекет парызын имамға ұйып оқиды. Имам ҽлхам

менен сүрені жария оқиды. Оны да тыңдамақ уҽжіп. Бұдан соң жұманың тҿрт

рекет сүннеті деп ұйып, тҿрт рекет сүннет оқиды. Одан соң ақырғы, яғни бесін намазының тҿрт рекеті деп ұйымай оқиды, ақырында осы уақыттың екі рекет

сүннеті деп ұйымай оқиды.

ЕКІ АЙТ НАМАЗЫ МЕШІТ БАР ЖЕРДЕ

Айт намаздарының уақыты күн найза бойы кҿтерілгеннен түске шейін дұрыс. Илаһи ниет қылдым ораза айтының, яки құрбан айтының

намазын ҿтемекке, барша уҽжіп тҽкбірлерімменен ұйыдым имамға, Аллаһу акбару деп құлақ қағып, қол қусырады. Сұбхан оқып жҽне Аллаһу акбару деп

құлақ қағып, қолын қусырмай қоя беріп жҽне Аллаһу акбару деп жҽне Аллаһу

акбару деп құлақ қағып, үш мҽртебе солай қылады да, соңында қол қусырып, имам ҽлхам менен сүрені жария оқиды. Ұюшылар тік тұрады да, рұқуғ –

сҽжде қылып тұра келіп, қол қусырып имам жҽне ҽлхам менен сүрені жария

оқып болған соң, бастапқы рекеттегідей үш мҽртебе Аллаһу акбару деп рұқуғқа барады. Онан соң кҽдімгі намаздағыдай сҽжде ат-тахият қылып сҽлем

береді.

ҚҰРБАН ШАЛҒАНДА ҼРКІМ ӨЗ ҮЙІНДЕ

ОҚИТҰҒЫН НАМАЗ

Құрбан бауыздаған соң, дүние сҿзін сҿйлемей, үндемей келіп, екі

рекет намазды ешкімге ұйымай жалғыз оқиды. Екі рекетте де бір ҽлхам-үн құл қуа-л-лаһу оқып, рұқуғ пенен сҽжделерінде мына бір дұғаны оқиды:

«субханал-лаһи халиқун-нури субхана ман һуа қағимун ғала кулли нафсин бима касабат» - бұл намаз парыз, уҽжіп болмаса да, құрбан артынан тілек,

ҽлбетте, оқыған жақсы.

ЖАНАЗА НАМАЗЫ

Жаназа намазы – парыз. Бірақ біреулер оқыса, ҿзгелердің мойнынан түседі. Оқығанның сауабы кҿп. Жаназа намазына ниет қылғанда илҽһи ниет

қылдым жаназа намазын ҿтемекке, барша тҽкбірлеріммен ұйыдым имамға

десе болады. Соны айтып, Аллаһу акбару деп құлақ қағып, қол қусырады. Сұбханды түгел оқиды да, Аллаһу акбару дейді, онда да қолын қозғамай. Одан

соң, міне бір дұғаны оқиды да жҽне Аллаһу акбару деп екі жағына сҽлем

20 37

Жҽне аятта: «уа иза қултум фағадилу уа лау кана за қурба»53

- мағынасы: қашан да болса рас, ҽділ сҿйлеңіз, егер жақының да болса рас, ҽділ

сҿйлеңіз, егер жақының үшін болса да, яки жақындыққа да қарамай деген. Жҽне бір аятта: «уа ла таджғал йадака мағлуматан ила унуқиқа уа ла табсутһа

куллал-басти фа тақғуда малуман махсуран»54

- мағынасы: садақа, қайыр

қылуға қолыңды мойныңа байлаулы сықылды да қылма жҽне біржола алақаныңды да ашып жіберме – ҿйтсең малыңнан айырылып, табаланып,

қайғыланып отырасың да қаларсың деген. Жҽне аятта: «иннал мубаззирина кану ихуанаш-шайатина уа канаш-шайтану ли раббиһи кафуран»

55 -

мағынасы: ҿлшеусіз ысырап қылған кісілер шайтанның туысқаны, шайтан

Алла тағалаға кҽпір болған. Жҽне пайғамбарымыздың бір хадисі: «ма ала ман иқтасада» - мағынасы: кім артық аспай, кем қалмай, орташа іс қылып

жүргендерден деген. Енді рақымды болмақ туралы аят: «хузил-афуа уамур

билғурфи уағрид анил-джаһилина»56

- мағынасы: кешірімді болыңыз, жақсы жолға бұйырыңыз, надан бұзықтардан аулақ болыңыз деген. Жҽне аят: «ман-

заллази йуқридул-лаһа қардан хасанан фа иудағифаху лаһу уа лаһу аджрун каримун»

57 - мағынасы: кімде-кім Құдай үшін деп мұқтаждарға қарыз берсе,

Алла тағала оған екі есе беріп, ол үшін бек зор сауап берер. Жҽне жоғарыда

айтылған хадис: «ахабан-наса ма тухиббу нафсука» - ҿзің нені жақсы кҿрсең, ҿзгеге соны қыл деген. Жҽне бір хадис: «исмаху йусмах лакум» - мағынасы:

кешірімді болыңыз, сізге де кешірімді, рақымды болар Алла тағала деген.

Жҽне бір аят: «ла тубтилу садақатум бил-манни уал-ҽзҽ»58

- мағынасы: бұзбаңыз садақаңызды міндет қылып, яки ренжітіп деген. Жҽне бір аят:

«қаулун мағруфун уа мағфиратун хайрун мин садақатин йатбағуһа ҽзҽ»59

- мағынасы: жақсы жылы сҿз һҽм кешірімділік міндет қылып, яки ренжітіп

берген садақадан артық деген. Жҽне пайғамбарымыздың бір хадисі: «сҽлҽсу

ман кана фиһи хасабул-лаһу хисабан йасиран уа адхалахул-джаннатта би рахматиһи туғта ман харамака уа тағфу ғамман заламака уа тасул ман

қатағака» - мағынасы: үш түрлі істі қылған бенденің Алла тағала есебін жеңіл қылып, бейішке кіргізеді. Бірі сені біреу құры қойса да, сен оны құры қойма.

Бірі – біреу саған залымдық қылса да, сен оған залымдық қылма, кеш. Бірі –

біреу саған келмей сені кҿрмей қойса да, сен оған бар деген. Жҽне пайғамбарымыз айтқан: «ал-халқу куллаһум ғайалал-лаһи фа ахаббахум илал-

лаһи анфағуһум ли ғайамиһи» - мағынасы: барша мақұлық – Алла тағаланың

мақұлығы, оның ішіндегі Алла тағалаға сүйіктісі – мақұлықтарына пайдасы тигені.

538-пара, 6-сүре, 152-аят. 5415-пара,17 -сүре, 29-аят. 5515-пара, 17-сүре, 27-аят. 569-пара, 7-сүре, 199-аят. 5727-пара, 57-сүре, 11-аят. 58

3-пара, 2-сүре, 264-аят. 593-пара, 2-сүре, 263-аят.

сҽлем береді. Егер біреу үш рекет парыздың бір рекетін оқып қойған соң келсе, екінші рекетке ұйып, имам не қылса соны қылады да, имам сҽлем

бергенде, сҽлем бермей түрегеліп, ҽлхам сүременен бір рекет оқып, ат-тахият оқып қойғанда келсе, онда қалған рекетке ұйып, имам сҽлем бергенде, сҽлем

бермей тұрып кетіп, ҽлхам сүре оқып, ол рекеттің аяғында ат-тахиятқа

отырып, уа расулуһуғаша оқып жҽне түрегеліп жҽне ҽлхам сүре оқып, ақырында ат-тахиятты түгел оқып, сҽлем береді.

Егер де тҿрт рекет намаздың бір рекетін оқып қойғанда келсе, екінші рекетте имамға ұйып, имам не қылса соны қылып, имам сҽлем бергенде, сҽлем

бермей түрегеліп, ҽлхам сүре оқып тҽмамдайды жоғарыдай. Егер де тҿрт

рекеттің екеуін оқыған соң келсе жҽне сҽлем бергенде түрегеліп, екі рекетте де ҽлхам сүре оқып, алғашқыда отырмай, соңғыда ат-тахиятты түгел оқиды.

Егер де үш рекетін оқып қойған соң келсе жҽне сҽлем бергенде, түрегеліп,

алғашқыда ҽлхам сүре оқып, ол жолы отырып ат-тахиятты уа расулуһуғаша оқып түрегеліп жҽне ҽлхам сүре оқып, ол жолы отырмай жҽне соңғы рекетте

ҽлхамның ҿзін ғана оқып, ат-тахият оқып сҽлем береді.

ҚАЗА НАМАЗ ЖАЙЫ

Қазаға қалған намазды жоғарғы айтылған намаз оқылмайтұғын үш

мезгілден басқа қай кезде оқыса да болады. Ерте намазды қазаға қалдырса,

түске шейін сүннетін қосып қаза қылады. Одан қалса, сүннетін оқымайды. Бесін намазда алғашқы тҿрт рекет сүннетті оқыса, имамға ұйый алмай

қалатұғын болса, сүннетті қоя тұрып, парызға ұйып, сүннетті артынан оқиды. Парыздың жартысына жете алатұғын болса да сүннетті мұнда қоя тұрады.

Осы айтылған ерте намазы менен бесіннің қаза сүннетінен басқа ешбір сүннет

намаз қаза қылынбайды. Парыз намаздың қазасын жасырын, оңаша жерде оқыған жақсы. Кҿбінесе ясағ пенен үтірдің арасында оқиды.

ҚАСЫР ОҚЫҒАН ЖОЛАУШЫ ТУРАЛЫ

Керуен жүрісіменен, яки жаяу жүрісіменен үш күндік жерге бармақшы болған жолаушы ауылынан былай шыққан соң, тҿрт рекет парыз

намаздарды екі рекет қылып оқиды. Бесін, екінді, ясағ үшеуінің қарызын ниет

айтқанда, пҽлен намаздың қасыр намазын оқымаққа ниет қылдым дейді. Егер де бұл қасыр оқушы біреуге ұйып оқыса, сол ұйыған кісі түгел оқитұғын кісі

болса, сонымен бірге түгел оқиды. Егер де қасыр оқымайтұғын кісі қасыр оқитұғын кісіге ұйып оқыса, қасыр оқушы имам сҽлем бергенде, қасыр

оқымайтұғын кісілер түрегеліп, қалған екі рекетін имамсыз ҿздері оқиды.

Ҽлхам менен сүрені оқымай, үндемей тұрып, онан соң рұқуғ һҽм сҽжде қылып, ат-тахият оқып намазын бітіреді.

Бірақ қасыр оқитұғын кісі имам болмақшы болса, мен қасыр оқимын

деп айту керек...

21 36

Жҽне бір хадис: «иннал-муғминина йудруку би хуснил-хулқи дараджатал-қағими»- мағынасы: анығында мұсылман жақсы мінезімен күндіз

ораза болып, түнде намаз оқығандардың дҽрежесіне жетеді деген. Жҽне бір хадис: «ғафарал-лаһу ғазза уа джалла ли раджулин амата ғусна шаукин ғанит-

туруки ма тақаддама мин занбиһи уа ма тағаххара» деген – мағынасы:

халықтың жүретұғын жолындағы бір тікенді Құдай үшін алып тастаған кісінің Алла тағала бұрынғы-соңғы күнҽсін кешеді деген. Жҽне бір хадис: «инна

хуснил-ғахди минал-аймани» - мағынасы: адал уҽдесін бұзбаған – иманның белгісі деген. Жҽне бір хадис: «иннакум ла йасғунан-наса би амуаликум уа

лакин йасғуһум минкум бастал-уаджһи уа хуснил-хулқи» - мағынасы: сіздер

адамдарды малменен ҿздеріңізге қаратып ала алмассыз, біраз жылы жүз, жақсы мінезбенен қаратып аларсыз деген. Жҽне аятта: «уа ла тастауи ал-

хасанату уа ла ас-саййиғату идфағ биллати һиа ахсану фа изал-лази байкана уа

байнаһу ғадауатун кағаннаһу уалиййун хамимун»60

- мағынасы: ешқашан жақсылықпен жамандық бірдей емес, кешіңіздер жамандықты

жақсылықпенен, яғни жамандыққа жақсылық қыл, сонда дұшпандығыңыз достық болып, дҽл жанқияр досыңыздай болар деген. Жҽне Алла тағала

бендесіне сабырлы болмақты бұйырған – аятта: «иннал-лаһа мағас-

сабирина»61

- мағынасы: анығында Алла тағала сабыр қылушылармен бірге деген. Жҽне бір аятта: «фа ин йакун минкум миғатун сабиратун йағлибу

миғатайни уа ин йакун минкум алфун йағлибу алфайна бизнил-лаһи-уал-лаһу

мағас-сабирина»62

- мағынасы: егер сіз жүз сабырлы болсаңыз, сабырсыз екі жүз кісіні жеңесіз. Егер де мың кісі сабырлы болсаңыз, сабырсыз екі мың

кісіні жеңесіз. Алла тағаланың бендеге бендесі, орынсыз қорықпа деп бұйырған. Онда тіпті Алла тағаланы ұмытқан болып кетеді. Аятта айтқан: «фа

ла тахшауһум уахшауни уа ли утимма ниғмати ғалайкум уа лағаллакум

таһтадуна»63

- мағынасы: ол залымдардан қорықпаңыз, менің қаһарымнан қорқыңдар. Сонда сіздерге толық нығмат берермін һҽм тура жолды табарсыз

деген. Жҽне Алла тағала біреуге біреу орынсыз зиян келтірсе, ҿзіндей ғана іс қылуға рұқсат қылған, олай да болса сабыр қылып, кешкеніңіз кҿп сауап

болар деп айтқан. Аятта: «уа ин ғақабтум фа ғақибу би мисли ма ғуқибтум

биһи уа лағин сабартум лаһуа хайрун лис-сабирина»64

- мағынасы: біреу сендерді қинап ретжітсе, дҽл сондай ғана орайын алуға рұқсат бар. Егер де

кешіп, сабыр қылсаңыз, онда бек кҿп сауапқа жолығасыз деген. Енді жоғарғы

аят-хадистерден байқаған шығарсыз, ынсапты, рақымды болмақ, сабырлыболмақтың кҿп сауап екенін. Ҽлбетте, ынсап, рақым, ҽдеп болмаса,

адамның ҿзге хайуаннан артықтығы болмас еді. 6024-пара, 41-сүре, 34-аят. 612-пара, 2-сүре, 253-аят. 6210-пара, 8-сүре, 66-аят. 632-пара, 2-сүре, 150-аят. 64

14-пара, 16-сүре, 126-аят

кітапта он тҿртін айтқан. Олар мынау: ауыз бенен бисмил-лаһиді жария қылмақ, намазда тұрғанда бетін бұрмақ, кҿкке қарамақ, парыз, уҽжіп

намаздарды бір нҽрсеге таянып оқымақ, құлақ қаққаннан басқа да қол кҿтермек, бір нҽрсеген ишарат қылып ымдамақ, рұқуғ пенен сҽждеде аяқ

саусағын жерден кҿтермек, ат-тахиятта екі аяғын да тік шаншып отырмақ,

киімі мен денесі, яки бір нҽрсемен ойнамақ, ҽдейі бір уҽжібін қалдырмақ, бұйырылғаннан артық тҽсбих тҽкбір айтпақ, сҽлем бермей тұрып намаздан

шыққан кісінің қылығын қылмақ, үтірден басқа намазда құныт дұғасын оқымақ. Бұлардан басқа елу тоғыз нҽрсені мҽкүрік деп жазған. Оны «Мұқіт»

деген кітапта арам деген. Түкірмек, сіңбірмек деген сықылдылар – бҽрі де

намаздағы кісі қылмайтұғын нҽрселер. Намазды біржолата бұзатұғын нҽрселер бесеу: сҿйлемек, аз болса да

сҿзге келмесе де күлмек. Мұны ҿзі істесе, намазы бұзылады, қасындағы кісі

істесе, намаз, дҽреті бірдей бұзылады. Кҿп іс қылмақ – бұл екі қолыменен бірдей істеген, яки бір қолыменен үш мҽртебе намаздан басқа іс қылған.

Намазда ҽдейі дҽретін сындырмақ – егер де қапыда дҽреті сынса, үндемей барып дҽрет алып, сол қалған жерінен оқыса болады. Намаздың бір парызын

ҽдейі, яки жеңіліп қалдырмақ, яки ұмытса да бір парызы алған соң қайта

оқымаса болмайды.

НАМАЗДЫҢ УАҚЫТТАРЫ ҺҼМ ОҚЫМАЙТҰҒЫН

УАҚЫТТАР

Ерте намаздың уақыты – таң білінгеннен бастап күн шықпай тұрып, бесін намазының уақыты – түс ауысыменен күн еңкейгенше, яғни күннің

тҿрттен үш есесі ҿткенше, онан соң екіндінің алғашқы уақыты кіреді,

екіндінің уақыты – күн батудан екі сағат бұрыннан бастап күн батпай тұрып, намазшамның уақыты – күн батқаннан бастап шапақ батқанша, ясағ

намазының уақыты – шапақ батқаннан таң білінбей тұрып, үтір намазының уақыты – ясағ намазы менен таңның арасында.

Енді намаз оқылмайтұғын үш уақыт бар: бірі – таң намазынан күн

ҽбден шыққанша, бірі – тал түсте, сағат он екіде. Егер сағат жоқ болса, кҿлеңке тура кесір қазық астына түскен кезде. Енді бірі екіндіден күн атып

болғанша, яғни екінді менен ақшам намаз арасында. Бұл үш уақытта намаз

оқылмайды. Кітапта бұл уақыттарды зауал дейді.

НАМАЗҒА АРТЫНАН КЕЛІП ҰЙЫҒАНДАРДЫҢ ЖАЙЫ

Егер де біреу таң намазының сүннетін оқыса, имамға ұйый алмай

қалатұғын болса, сүннетті қалдырып, парызға ұйып оқиды. Сүннет онда біржолата қалады. Егер де парыздың соңғы бір рекетіне жетерлік болса,

сүннетті оқып, парыздың қалған бір рекетіне ұйып, имам сҽлем бергенде

түрегеліп, ҽлхам сүре оқып, бір рекет намазын түгелдеп, ат-тахият оқып,

22 35

Ҽдепті болмақ туралы: «ҽл-адабу нисфуд-дини» - мағынасы: ҽдеп – діннің жартысы деген. Ҽдепті кісіде ұят бар, ұяты бар кісіде иман бар.

Пайғамбарымыз: «кімнің ұяты жоқ болса – соның иманы жоқ» деген.

ҼРБІР АДАЛ ІСТІ ІСТЕУГЕ ҰМТЫЛМАҚ

Ҽй, достар, адамның бҽріне де адал кҽсіп қылып, ҿзі, қатын-балалары

біреуден таланбастай тамағын, киімін, кҿлігін таппақ парыз. Сол себептен пайғамбарымыз айтқан: «талабул-халала уаджибун ғала кулли муслимин» -

мағынасы: адал кҽсіп қылмақ барша мұсылманға парыз, міндет деп. Жҽне

Алла тағала Құранда айтқан: «йа аййуһал-лазина аману анфиқу мимма разақнакум»

65, яғни, ҽй, мұсылмандар, пайдаланыңыз берген адал ризығымнан

деген. Жҽне бір хадисте: «куллу уҽшрҽбу тасаддақу фи ғайри исрафи уа ла

махйалата» - деген, яғни, жеңіз, ішіңіз, садақа қылыңыз, бірақ тҽкаппарланып сҽнденбеңіз деген. Жҽне аятта: «йа аййһуал-лазина аману анфиҿу мин

таййибати ма касабтум»66

- мағынасы: ай, мұсылмандар, пайдаланыңыз, яғни, нҽпақаландырыңыз, адал кҽсіп қылып тапқандарыңыздан. Жҽне бір хадис –

«ман бата каллан мин талабил-халала бата мағфуран лаһу» - мағынасы: кімде-

кім адал ризық ізденіп, шаршап келіп жатса, күнҽсі кешіліп, кҿзі ұйқыға барар деген. Жҽне бір хадис – «хайрун минкум ман лам йатрук ахиратаһу лидунйаһу

ли ахиратиһи уа лам йаккун каллан ғалан-наси» - мағынасы: сіздердің ең

жақсыларыңыз дүние үшін ақиретін тастамай жҽне дүниесін де тастамай, екеуін де адалдықпен алып жүргендер һҽм ҿзгелердің мойнына жүк болмай,

ҿзі мал тапқандар деген. Жҽне бір хадис – «утлубул-ғилма уа лау бис-сини» - мағынасы: іздеңіз ғылымды қытай жұртынан болса да деген. Бұл айтқаны

ғибадат ғылымы емес, дүниелік үшін керекті ғылымдар. Оның үшін

пайғамбарымызқытай жұртының мҽжуси, дінсіз халық екенін біледі. Ол ғылым дегені, ҿнер дегені – ақирет ғылымы үшін айтқаны. Міне бір хадис –

«фадлул–ғилми ахаббу илаййа мин фадлил-ғибадати уа хайру диникум ал-уараға» - мағынасы: ғылымның қадірі, пайдасы маған ғибадат, нақылдан

артық кҿрінеді. Діннің ең жақсысы – тақуалық, яғни сақтану деген. Тақуалық

ғылымды түгел білмекпен табылады. Сол себептен нақыл, ғибадаттан ғылым артық деген, бірақ, ғылым іздегенде де аса байлықпен мал іздегенде де

мақсұтың мақтанбақ, яки біреуді қор, біреуді зор қылмақ болса, дұрыс

болмайды. Ондағы мақсұтың – ҽуелі ҿзіңді күнҽ менен кедейліктен құтқармақ, одан ҿзге халыққа ғылымыңның, яки малыңның пайдасын тигізбек боласың.

Пайғамбарымыз: «ад-дүниа мазрағатул-ахирати» деген – мағынасы: дүние – ақиреттің егіні, мұнда не шашсаң, онда соны орасың деген ғой. Не тапсаң

ақиретке пайда іске жұмсаңыз.

642-пара, 2-сүре, 254-аят. 653-пара, 2-сүре, 267-аят.

шығып күлген, қан құсқан – осылардың бҽрі дҽрет пенен дембіні бұзады. Дембіні бұлардан басқа су тапқан, суға құдіреті жеткендік бұзады. Жұнып кісі

де су таба алмаса, дембімен намаз оқи береді, су табылғанша, жҽне су жоқта денеге, яки киімге бір нҽжіс тисе, топырақтан шамасы келгенше кетер еді.

Намазда дыбысы шығып күлген кісінің намазы да бұзылады, қайта оқиды.

НАМАЗДЫҢ ПАРЫЗ-УҼЖІПТЕРІ ҺҼМ НАМАЗДЫ

БҰЗАТҰҒЫН НҼРСЕЛЕР

Намаздың парызы он тҿрт – жетеуі намазға кіріспей тұрғанда, жетеуі

намазға кіріскен соң. Кіріспей тұрғандағылар – дененің таза һҽм дҽретті болмақ, киім таза болмақ, ҽбүйір жабулы, киімді болмақ. Бұл еркекке

кіндіктен тізеге шейін, ұрғашыға бет, қол, аяқтан басқасы жабулы болмақ

жҽне құбылаға қарап оқымақ, ҽр намазды ҿз уақытында оқымақ, сол намазды оқуға ниет қылмақ. Енді намазға кіріскендегі жеті парыз – алғашқы құлақ

қаққанда Аллаһу акбару демек, тура келер орында тура келіп оқымақ, рұқуғда еңкейіп рұқуғ қылмақ, сҽжде қылғанда екі алақанын, маңдай, мұрнын, екі

аяғының басын, екі тізесін жерге қойып сҽжде қылмақ. Ҽр рекетте тура келіп

тұрғанда Құраннан бір аят оқымақ, ақырғы ат-тахиятта отырмақ һҽм ретін ауыстырмай оқымақ. Осы айтылған он тура парыздың бірде-бірі қалса – намаз

болмайды, қайта оқу керек. Бұларға намаздан ҿз еркіменен шықпақты қосып,

он бес парыз дегендер де болған. Намаздың он алты уҽжібі бар: алғаш құлақ қаққанда – Аллаһу

акбарудың ҿзін ғана айтпақ, ҿзге тҽкбір қоспай тҿрт, яки үш отырмақ, ат-тахиятқа отырған сайын ат-тахият оқымақ, рұқуғ пенен сҽждеде бір тҽсбих

айтқандай мезгіл кідірмек, ҽр уҽжіпті ауыстырмай қылмақ. Аятты тҿрт, яки

үш рекетті намаздың алғашқы екі рекетінде оқымақ һҽм алғашқы екі рекеті ҽлхамның ҿзін оқымақ. Жҽне ҽлхамға бір ұзын, яки үш қысқа аят қоспақ,

ҽлхамды сүреден бұрын оқымақ. Жария қылар орында жария қылмақ, құпия оқылар орында құпия оқымақ. Жеңіліп бір парызды кешіктірмей, яки бір

уҽжіпті қалдырса, сҽжде сҽһу қылмақ. Имам аят оқығанда ұюшылары тік

тұрмақ, үтірде құныт дұғасын оқымақ, екі жағына сҽлем беріп намаздан босамақ, ұйығандар имамның қылғанын қылмақ. Осы айтылған уҽжіптердің

бірде бірі қалса, яки бір парызды кешіктірсе, сҽжде сҽһу қылады. Жалғыз-ақ

рұқуғ пен сҽжде бір тҽсбих айтқанша тоқтамағанға сҽһу сҽжде жоқ. Ұюшылар иманнан бҿлек сҽһу сҽжде қылмайды. Сҽжде сҽһу деген ақырғы ат-тахиятты

«уа расулуху» деген жеріне дейін оқып, имам болса бір жағына сҽлем беріп, жалғыз болса екі жағына да сҽлем берген соң бетін сипамай сҽждеге барып,

екі мҽртебе сҽжде қылады да, ат-тахиятты түгел оқып сҽлем береді. Жоғарғы

айтылған парыз бенен уҽжіптерден басқа намаздағы ҽрбір істердің бҽрі сүннет. Олардың қалғанына сҽжде сҽһу қылынбайды. Бірақ ҽдейі қалдырса

күнҽһар болады мустаһибтері де бар. Оны қылса – сауап, қылмаса – обалы

жоқ. Намазда істемек арам нҽрселер кҿп. Олай да болса «Фиқиһ кедені» деген

23 34

ПАЙДА КЕЛТІРМЕК, ЗИЯННАН ҚҰТЫЛМАҚ

Ҽй, достар, адам тіршілікте екі нҽрсеге міндетті. Алла тағаланың бұйырғаны сол нҽрсе, ақылдың қабыл кҿретұғыны да сол екі нҽрсе. Оны

кітапта «джалбу манфағатин-дафғу мударратин» дейді. Қазақша айтқанда,

пайда келтірмек, зияннан құтылмақ – осы екеуі екі дүниеге бірдей болып табылса, адамшылықтың толық болғаны. Оның кҿбінесе табылмайтұғыны –

кейбір іс дүниеге тыныш болса, ақиретке дұрыс болса да, теріс болады. Кейбір іс ақиретке дұрыс болса да, дүниелікке зиян болса болсын, ақиретке зиян

болмасын – соны қатты ескеру керек. Дүние қазір тез ҿтеді, ақиретте бейішке

кірсе де, дозақта қалса да, біржолата қалғаны, тіпті ҿлім де жоқ, жоғалу да жоқ. Сол себептен, дүниедегі бір күнгідей рахат, яки құмарлық, яки мақтан

үшін құтылмас қақпанға түсуден Құдай тағала барша мұсылманды сақтасын.

Аятта: «уа ла тулқу би айдйкум илат-таһлукати»67

- мағынасы: ҿздеріңізді ҿздеріңіз ҽлек болатын іске салмаңыз деген. Кімде-кім басына келген бҽледен

қашып құтылуға шамасы келгенше қам қылмай ҿлсе, осы аятқа қарсылық қылған болады. Жҽне дүние үшін қызығын біле тұра ақирет азабына жолықса

да, бір бұл емес, кҿп аятқа қарсылық емес пе? Жҽне пайда келтіру үшін адал

кҽсіп қылмай, Құдай ҿзі береді деп жатпақ күпірлік болады. Егер де біреу сҿйтіп жатып, не аштан, не суықтан, не ыстықтан дегендей бір кемшілікке

ұшыраса, аятқа қарсы болып, қатты күнҽ болады. Сол себептен біздің қазақта

мақал болып жүрген «Алла тағала «сақтансаң сақтармын» дейді» деген сҿз – рас сҿз. Енді бұл – «джалбу манфағатин – дафғу муддаратин», яғни пайда

келтіру, зияннан құтылуды, ҽуелі ҿз басыңа, одан ғылымың, ҿнерің асса, аудан маңайыңа, одан да асса, барша халыққа қыласың, шамаң келсе тамам жанға

пайдалы іс қылып, яки іс шығарып һҽм тамам жанды залалдан құтқарарлық іс

қыласың, яки ҿнер шығарасың. Аятта: «уал-бақийату ас-салихату хайрунғинда раббика сауабан хайрун амалан»

68 - мағынасы: артыққа қалып, кҿпке пайдасы

тиетұғын жақсы істерді қылмақ Алла тағала қасында ең жақсы сауап, ең үміттісі сол деген. Жҽне бұл турада таза жүрмектікті қатты ескеру керек.

Себебі таза жүрмеген кісі ҽртүрлі бҽле, науқасқа кез болады һҽм Алла тағалаға

ғибадат қылып, тілек те тілеп жүре алмайды. Бойы таза болмаған соң, тілегі де қабыл бола алмайды. Сол үшін пайғамбарымыз айтқан: «ман бата уа фи

йадиһи риху ғамарин фа асабаһу шайғун фа ла йалуманнан илла нафсаһу» -

мағынасы: біреу тҿсекке жатқанда тамақ иісіменен қолын жумай жатып, бір бҽлеге ұшыраса, оны ҿзінен басқа ешкімнен кҿрмесін деген. Жҽне бір

хадисінде: «иннал-лаһа таййибу йухиббут-таййибата назифу йухиббун-назафата фа наззифу афнитакум уа ла ташбахул-йахуда».

672-пара, 2-сүре, 195-аят. 6815-пара, 18-сүре, 46-аят.

МҼСІХ ТАРТПАҚ

Ертеде аяғын жуып, дҽреті бұзылмай тұрып мҽсі, яки таза етік кисе, сол дҽреті бұзылып, дҽрет алғанда мҽсісін шешіп, аяғын жумай-ақ мҽсіге

мҽсіх тартады. Мҽсіх тартқанда бармағынан басқа тура саусағын сулап алып,

аяғының саусағының үстінен бастап аяқтың үстіне шейін тартады. Бұл мҽсіх үйде отырған кісіге бір сүтке, яғни бір күн, бір түнге, жолаушы жүрген кісіге

үш сүткеге жарайды. Жолаушы деп үш күндік жерге баратұғын кісіні айтады, яки одан алыс жерге баратұғын кісі. Егер де үш күннен жақын жерге

баратұғын болса, ол жолаушыға есеп болмайды. Бұл мҽсіхті сол уағдалы

күнінен асса, яғни үйдегі кісі бір сүткеден, жолаушы кісі үш сүткеден асқан соң шешіп жуады жҽне мҽсінің, яки яки күлшіні менен тақасынан ҿтіп, аяқ

суырылса, мҽсіх бұзылады. Жҽне мҽсі де, яки етікте тобықтан тҿменгі жерде

екі саусақтың басы сиярлық жыртығы болса, мҽсіх жарамайды. Шешіп аяғын жуады жҽне етіктен, яки мҽсіден су ҿтіп, аяқ суланса, мҽсіх бұзылады.

ДЕМБІ ҚАҒУ ТУРАЛЫ

Тайаммум дегенді біздің қазақ тілі келмей дембі дейді. Далада сусыз жерде дҽреті жоқ кезде намаздың уақыты болып қалса, жеткенше намаз ҿтіп

кететұғын болса, тура мың кезден жақын жерде су жоқ болса – дембі қағып

намаз оқиды. Дембі деген - таза жерге екі алақанын бір соғып, соныменен бетін жуатұғын жеріп сипайды, жҽне бір соғып, екі қолын тірсегіне дейін

жуатұғын жерін сипайды. Бұл дембінің парызы – ҽуел ниет қылмақ, онан соң жер таза болмақ. Қордалы тезекті жер, оттың орны, күлдің үсті жарамайды.

Онан соңғы парызы – бетін сипамақ, жерге соғып һҽм жҽне бір соғып, қолын

сипамақ. Білегін жалаңаштап сипамаса болмайды жҽне анық таза жер болсын. Бұл дембіні дҽретті бұзатұғын нҽрселер бұзады жҽне суға жолыққанда

бұзылады. Біреудің бір аз ғана суы болып, оныменен дҽрет алайын десе, не ҿзі, не кҿлігі шҿлдеп ҿлетұғын болса, дҽрет алмай дембі қағады, яки суы бар

да болса құдық тереңдіктен, яки басқа себеппенен суды алуға құдіреті

жетпесе, яки бір науқасы болып, оған су тисе, науқасы ұлғайып кететұғын болса, мұндайлардың бҽрі су жоққа есеп болып, дембі қағып оқиды.

Ғұсыл, дҽрет, дембі үшеуінде де ниет қылу керек. Ғұсыл қылуға ниет

қылдым жұныптықтан тазармақ үшін, яки таһарат, тайаммум қағуға ниет қылдым хайыздан тазармақ үшін дегендей жҽне бұл ғұсыл, дҽрет, дембі

үшеуін де жоғарыда айтылған ретін бұзбай, ауыстырмай істеу керек. Мҽселен, бір кісі дҽрет алғанда бір жерде бетін жуып, онан соң ҿзге жерде, яки сол беті

кеуіп құрғап кеткен соң бір заманда білегін жуса, ол дұрыс дҽрет болмайды.

Бұл ғұсыл, дҽрет, дембі үшеуін де жұнып болған бұзады. Ол жұнып деген қайтсе болатұғыны жоғарыда айтылды. Дҽрет пенен дембіні түзге

отырған, бір жері қанап қан, ірің, сары су шыққан бұзады. Ұйықтаған,

осырған, жынданған, талған, мас болған, тісі қанаған, намазда тұрып дыбысы

24 33

Мағынасы: Алла тағала кҿркем, кҿркемдікті ұнатады, таза Алла тағала тазалықты ұнатады, кҿше-қораларыңызды да таза қылыңыз, жүһіттерге

ұқсап кір-кір болып болмаңыз деген. Енді ҿзіңіз де ойлаңыз, таза болмағаныңызды ақылыңыз сап қабыл кҿре ме, сіздің маңайыңызға сасық,

үсті-басы кір біреу келсе, жиіркенбейсіз бе? Жаман иіс, қоқыстан кісі ауырып

та қалмай ма? Жҽне «джалбу манфаатин дафу муддаратин»-нен біз түгіл, даладағы оның да аз ғана хабары бар ғой. Мҽселен, суырдың іні қыс болғанда

кіріп жату үшін, жаздыкүні қашып кіру үшін, шыбынды ұстап жеуге ҿрмекшінің торы, осындайлар бек кҿп қой. Біз хайуаннан артықпыз деп

мақтанғанда онымыз рас боларлық іс қылсақ жарайды ғой. Аятта: «қул һал

йастауил-лазина йағламуна уал-лазина ла йағламуна»69

- деген, мағынасы: білгендер білмегендермен бірдей дейсіңдер ме, ҽлбетте, бірдей емес деген.

Жоғарыда адам ҿзін танымақта айтылған аят – «улағика каланғами бал һум

адаллу улағикал-ғафилуна»70

- мағынасы: олар тура аяқты мал сықылды, бҽлкім, одан да жаман меңіреулер деген. Солай болғанымыз жарай ма? Ҽр істі

істеуге мойынды жар бергізбейтұғын еріншектік, ол адамды хайуаннан тҿмен меңіреу қылады. Орынсыз іске қызықтырып, ұятсыз, қанағатсыз қылатұғын –

нҽпсі, ол адамды хайуаннан да ұятсыз, ынсапсыз қылып жібереді. Себебі, адам

құмарланған нҽрсесін қоя алмайды, хайуан бір мезгіл сабыр қылып, ҿзі жемей, тапқанын балаларына, яки ұябасарына алып келіп береді. Аң алып жейтұғын

құстар кешке табылған бір кішкене нҽрсеге қанағат қылып, артық тамақ үшін

аяғын шайнайтұғын аңға соқтықпай, Құдайдан күтіп, қонақтайды. Біздің адамзат ертеңі түгіл, ҿмірі жетер-жетпес білмейтұғын жылдарға шейін болсын

деп, мал жиямыз деп, ҽлдене бҽлеге ұшырайтұғына ақылдылық па? Малды қанша болса да халалдан жеп, халық пайдасына ұстамақ бек жақсы, бірақ

құры кҿзі тоймаған жаман іс.

ТҼУБЕ ҚЫЛМАҚ, КҮНҼДАН ТЫЙЫЛМАҚ

Ҽй, достар, пайғамбар, ҽулиелер болмаса, бенденің күнҽдан тазасы

кем шығар. Сол себепті тҽубені білу керек. Нҽжіс нҽрсені сумен жуған

сықылды күнҽні тҽубемен жумаса болмайды. Менің байқауымша, адамда үш түрлі тҽубе бар. Оның бірі шын тҽубе – ол мынау: бір адам нҽпсісіне еріп, бір

күнҽні қылады да, артынан шын ықыласымен қатты күйіп, ҿкініп, енді қайтып

ондайды қылмаспын деп біржолата уҽде қылады да, ол күнҽні қайтып қылмайды. Мұны молдалар «тҽубе насух» дейді. Аятта: «йа аййухал-лазина

аману тубу илал-лаһу таубатан насухан»71

- мағынасы: ай, мұсылмандар, Құдай тағала тҽубе насыр тҽубеменен деген. Екінші бір тҽуба, бір адам

нҽпсісіне еріп бір күнҽні қылады да, ішінен қатты күйеді неге қылдым деп.

6923-пара,39 -сүре, 9-аят. 70

9-пара, 7-сүре, 179-аят. 7128-пара,66 -сүре, 8-аят.

ҿлген хайуандардың қаны, сарысу жҽне сідік-боқ, адамның қаны, сары су, іріңдер, адамның үйірлігі, тауықтың боғы, асыранды қаздың боғы, тірі

малдың, яки арам хайуанның қаны, сары су іріңі – бұлардың бҽрі ауыр нҽжіс. Мұндайларға киім де, дене де жиырма тиындық күміс теңгенің ауданынан

артық тисе, ол нҽжісті жуып кетірмей тұрып намазға жарамайды. Егер де

жиырма тиыннан кішірек болса жарайды, ҿйтсе де жуған жақсы. Жеңіл нҽжіс дегені – адал малдың сідігі, арам құстың саңғыруы

сықылды. Ондай жеңіл нҽжістен киімнің тҿрттен біріне тисе, намазға жарамайды, одан кем болса жарайды, ҿйтсе де жуған жақсы. Егер де иісі

сасық болса, бұларда жумай болмайды. Қайсысын болса да жуғанда шама

келгенше, түсін, иісін кетіру керек, тіпті болмаса ҿз кҿңілің тазарды-ау дегенде қоясың. Етік сықылды сығып жуа алмайтұғын қаттырақ икемсіз

нҽрсені жуғанда сипап жуып, тамшы басылғанша қоя тұрып, үш мҽртебе

солай жуса болады. Бір нҽрсенің нҽжіс тиген жерін ұмытып қалса, кҿңілменен осы жер шығар деп мҿлшерлеп жуса болады.

ҒҰСЫЛ ҚҰЙЫНУ ТУРАЛЫ

Адамды жұнып қылып, ғұсыл құйынуды парыз қылатұғын нҽрселер – ұрғашыға жатса да, ихтилам болса да, не себептен болса да, адамның бойынан

кетсе, яки бойынан кетпесе де, жұмсақ басы кірсе, еркекке де, ұрғашыға да

ғұсыл парыз болады. Ұрғашылар етеккірі тоқтап тазарғанда жҽне бала тапқандағы ныпас қаны тоқтағанда ғұсыл құйыну керек. Бір кҽпір мұсылман

болса, ғұсыл құйыну керек. Кімге ғұсыл парыз болса да, ҽуелі ғұсыл құйынбай тұрып, денесіне тиген нҽжіс нҽрсе болса, соны жуып, онан соң дҽл намаз

оқытұғындай дҽрет алу керек. Бірақ аяғын жумай-ақ ғұсыл құйынудай ғұсыл

құйынғанда басынан үш мҽртебе су құйып, онан соң оң иығына үш, онан соң сол иығына үш құйып, онан соң тамам денесіне бір құйып, құлақ, кіндік һҽм

бір түгін құры қалдырмай шомылып, ең соңында екі аяғын жуады. Шаштың түбіне де су барсын, бірақ тұлымның арасын жазып жумаса да болады.

Ғұсылдың парызы – ҽуел ниет қылмақ жҽне денесіне тиген нҽжісті жумақ,

аузы, мұрнын шаймақ, барша денесін түгел жумақ, бұдан басқалары сүннет.

ДҼРЕТ АЛМАҚ (ТАҺАРАТ)

Біздің қазақ таһаратты тілі келмей дҽрет дейді. Дҽрет алғанда түзге

отырған астын жуады, онан соң екі қолын жуып, мұрнын үш мҽртебе шайып, бетін маңдай шашынан иек астына шейін, екі құлағына шейін үш мҽртебе

жуып, басына, құлағына, мойнына мҽсіх тартып, екі аяғын тобығына дейін үш

мҽртебе жуып, саусақтарының арасында жуады. Дҽреттің парызы – ниет қылмақ, бетін жумақ, екі білегін жумақ. Сақалы бек тығыз болып, түбіне су

бара алмаса, сыртынан жуып, мҽсіх қылмақ. Бұдан басқалары – сүннет.

25 32

Ҽй, ендігҽрі қылмаспын-ау десе де, анық уҽде қыла алмайды, нҽпсісіне сене алмайды, бірақ Алла тағалаға сол күнҽдан тыйылта гҿр деп

жалбарынады. Бірақ, Алла тағалаға бұл тҽубе бастапқы тҽубедей емес, ҿйтсе де азаптан қатты қорқады. Рахыметінен үміті бар адамға Алла тағаланың

аятта: «латақнату мин рахматил-лаһи»72

дегені – мағынасы: рахыметімнен

үміт үзбе дегеніне қарағанда, бұл да тҽубе болуға мүмкін. Енді мен білген үшінші тҽубе бар, ол мынау: біреу бір күнҽні қылады

да, артынан тҽубе қыла салып, онан соң жҽне қылып, оған жҽне тҽубе қылдым ғой, керегі не, бірталай жандар осылай қылып жүр ғой деп, кҿпті мысал

қылып салақтау жүреді. Жоғарғы аятқа қарағанда, Алла тағала қай күнҽні

кешем десе де кешеді. Ҿйтсе де, бұл соңғы тҽубені сенімді тҽубе деп айтуға болмайды. Бірақ Алла тағаланың рахыметі мол екені рас. Аятта: «катаба

раббукум ала нафсиһи ар-рахмата»73

- мағынасы: Алла тағала ҿзіне мархамат

қылуды лазым қылды деген. Жҽне бір аят: «йамхул-лаһу йа цашағу уа йусбит уа ғиндаһу уммул-китаби»

74 - мағынасы: Алла тағала не нҽрсені жоғалтқысы

келсе жоғалтар, бекітемін десе бекітер лаухул-махфузда деген, яки қай күнҽні, яки қай сауапты да жоғалтамын десе жоғалтар, бекітемін десе бекітер лаухул-

махфузда. Жҽне бір аятта: «иннал-лаһа ла йағфиру ан йушрака биһи уа

йағфиру ма дуна залика лиман йашағу»75

- мағынасы: кешпейді Алла тағала ҿзіне серік келтіргендерді, одан басқа күнҽнің бҽрін де кешкісі келген

бендесіне кешеді деген. Бірақ осыған да тҽубе, себеп – Алла тағала дүниеде

себепсіз нҽрсе жаратқан жоқ, бендесіне рақым қылмақ үшін ғибадат, дұға, тҽубе, не бұйырған, болмаса, ол ғибадаттан Аллаға пайда да жоқ, қылмасаң,

Аллаға зиян да жоқ. Ҽлбетте, Алла тағала бендесіне рақымды. Аятта айтқан: «ман джаа бил-хасанати фа лаһу ғашру амсалиһа уа ман джаға бис-саййиғати

фала йуджза илла мислаһа»76

– мағынасы: Алла тағала бендесінің бір

жақсылығына он есе сауап береді, жаманшылық күнҽ қылса, ҿзіндей ғана жаза тарттырады, одан арттырмайды деген. Жҽне бір аят: «уа һуаллази

йақбалут-таубата ған ғибадиһи уа йағфу ғанис-саййиғати уа йағламу ма тафғалуна»

77- мағынасы: Ол Алла тағала құлдарының тҽубесін қабыл қылады,

күнҽларын кешеді һҽм не қылғандарының бҽрін біледі деген. Жоғарғы аяттың

сҿздерінен байқадыңыз, Алла тағала бендесіне бек рақымды екенін. Олай да болса, шама келгенше күнҽдан сақтанып жүру керек. Егер де нҽпсіні жеңе

алмай, күнҽ қылып жіберсе де, зҽнһар тез тҽубе қылу керек, ақырында

дүниелік мал жиған күнҽ емес, адалдан жимақ парыз, бірақ Алла тағаланың қаһарын ескермей жүре берген сол – қатты күнҽ.

7224-пара, 39-сүре, 53-аят. 737-пара, 6-сүре, 54-аят. 7413-пара, 13-сүре, 39-аят. 755-пара, 4-сүре, 49-аят. 76

8-пара, 6-сүре,160 -аят. 7725-пара, 42-сүре, 25-аят.

суын тҿкпей, су адал болмайды. Сондай ҿзі арам һҽм сарқыты арам хайуан түскеніннің бҽрі солай. Егер құдыққа адам, қой, сиыр сықылдылар түсіп ҿлсе,

шірімей тұрып алып тастаса да, бар суын тҿкпей адалданбайды. Егер де сарқыты мҽкүрік хайуан, яки торғай, қосаяқ, тышқан сықылдылар түсіп,

шірімей шығарылса, онда отыз қауға су тҿгеді. Егер қосаяқ, торғай, тышқан

сықылды нҽрсе шіріген соң кҿріп шығарса, онда құдықтың бар суын тҿгеді. Егер де құдыққа түскен хайуан ҿлмей шықса да, құдыққа сиіп, яки тышып

жіберсе, онда да бар суын тҿгеді. Егер де құдықтың кҿзі бек молдығынан, яки апарып тҿгетұғын жердің алыстығынан суын біржолата тҿгуге шама келмесе

тҿкпей тұрғанда осы су пҽлен шелек, яки пҽлендей қауға шығар деп анық

мҿлшерлеп айтқан екі таза кісінің айтқанындай су тҿксе, адалданады, арамданбайды. Онда бас суын тҿгеді, егер де азғантай болса арамдайды жҽне

ішіп жүрген құдықтан бұрыннан жатқан бір ҿлексе, қосаяқ, яки тышқан

табылса, ол су тиген ыдыстың бҽрін таза суменен жуып, үш күннен бергі намазын қайта қаза қылып оқиды. Егер де одан беріректе түскені анықталса,

содан бергі намазын қайта оқиды. Адам менен еті адал хайуандардың бҽрінің сарқыты адал, қасқыр, түлкі, ит сықылды арам хайуандардың бҽрінің жалаған,

ішкенінен қалған суменен дҽрет алу, ғұсыл құйыну ҿзге су болмағанда дұрыс.

Егер де ол мысық, қаршыға, бүркіт сықылдылар бір арам нҽрсені жеген соң, кешікпей жаласа, яки ішсе, онда сарқыты күдік. Одан басқа су жоқ жерде сол

суменен дҽрет алады да жҽне дембі соғады. Ҿзге су барда тіпті жарамайды. Ҽр

хайуанның терлегендегі тері, сарқыты сықылды болады. Сарқыты адал болса, тері де адал, сарқыты арам болса, тері де арам.

ҼР ТҮРЛІ ТЕРІЛЕРДІҢ ИЛЕУМЕНЕН АДАЛДЫҒЫ

Адам менен шошқаның терісінен басқа барша терінің бҽрі де илесе адал болады. Жібігенде қайта шылғи қалыбына түспесе, ҿйтіп иленген тері

намазға да дұрыс, арам ҿлген, ҿзі тегінде адал хайуанның терісі осындай шылғи қалыбына қайтпайтұғын болып иіленсе, ыдыс қылуға жарайды,

болмаса – жарамайды. Жҽне заты арам хайуанды, мҽселен, түлкі, қасқыр

сықылдыларды тірі күнінде бисмил-лаһи Аллаһу акбару деп бауыздаса, еті желінбесе де, қан-сҿлі тиген киім, қол намазға бҿгет қылмайды. Бауыздалмай

арам ҿлген, ҿзі тірі күнінде адал хайуанның жүні, тарамысы, сүйегі, мүйізі,

тұяғы кепкен соң адал болады, бірақ ондай арам ҿлген хайуанның терісін илемей тұрып, яки анық кеппей тұрып сатуға, пайдалануға болмайды. Қуық,

қарын-ішек – бұлар илесе, адал болады.

НАМАЗҒА ЖАРАМАЙТҰҒЫН АРАМ, НҼЖІС НҼРСЕЛЕР

Нҽжіс нҽрселер денеге, яки киімге, яки жайнамазға тисе, намазды

бұзады. Ол нҽжістер екі түрлі – кітапта біреуін ауыр нҽжіс дейді, біреуін жеңіл

нҽжіс дейді. Ауыр нҽжіс дегені – арақ, бауыздау қан, арам хайуан һҽм арам

26 31

Сол себептен, Сопы Аллаяр хазіреті айтқан: «чист дүния аз худа ғафил будан-ниқуман ва нақара фҽрзанд һазан».Мағынасы: дүниеге алданға

Құдай тағаланы ұмытпақ, қатын, мал, ақша, бала емес деген.

ПАРЫЗ, УҼЖІП, СҮННЕТ, МУСТАХАБ, МУБАХ,

АРАМ, МҼКІРҮК, МУФСИД

Ҽй, достар, мұсылман адамның қылатұғын істерінің бҽрі сегіз түрлі болады. Оның тҿртеуі шариғаттың қыл деп бұйырған нҽрселері, оныпарыз,

уҽжіп, сүннет, мустахаб дейді. Енді қалған тҿртеуі – шариғаттың қылма деп

тыйған нҽрсесі, оны мубах, арам, мҽкүрік, муфсид дейді. Енді осылардың мҽнісін ҽбден ұғып алу керек.

Парыз деген – Алла тағала Құранда біржолата осыны қыл деп

анықтап бұйырған нҽрселер – иман, намаз, ораза, зекет, қаж сықылдылар. Бұл парызға нанбай, парыз емес деген кісі кҽпір болады. Құранға нанбағаны үшін,

парызды біле тұра қылмаған кісі дозақта азап тартады ғұзырсыз болса. Жҽне парызды қылған кісі кҿп сауап алады.

Уҽжіп деген – Құранның кейбір аятының ҽулие, мужтаһидтер осы

парыз болса керек деген нҽрселері һҽм пайғамбарымыз дүниеде істеп қана қоймай, қылыңдар деп бұйырған нҽрселері. Мҽселен, құрбан шалған

сықылдылар. Мұны уҽжіп емес деген кісі кҽпір болмайды, бірақ біле тұра

ғұсырсыз қылмай қойған кісі дозақта азап тартады, қылған кісі сауап алады. Сүннет деген – пайғамбарымыздың ҽрдайым қылып жүрген,

ғұмырында бір, яки екі мҽртебе ғана қалдырған нҽрселері, азан айтқан сықылдылар. Бұл сүннетті біле тұра, пайғамбарымыздың сүннеттерін қылу

сүннет емес десе кҽпір болады. Пайғамбарға нанбағаны үшін, егер де

ғұсырсыз қылмай қойса, күнҽһар болады, қылса кҿп сауап алады. Мустахаб деген – пайғамбарымыздың кейде істеп, кейде істемей

қалдырған нҽрселері – нҽпіл намаз оқыған сықылдылар. Оны қылмаған кісі күнҽһар емес, қылған кісі сауап алады. Біреуге кҿрсету үшін, мақтан үшін

болмаса. Енді шариғаттың қыл демеген ісінің бірі – мубах деген. Мұны қылса

да, қылмаса да бенде ерікті. Қылғанына сауап та жоқ, обал обал да жоқ, қылмағанына да солай. Бұл мубах - аң аулаған сықылды, бас алмай ат

жарысқан сықылдылар. Бірақ мубахты істеймін деп жүріп, парыз, уҽжіп,

ғибадатты қылмаса, онда күнҽһар болады. Шариғаттың қылма дегенінің бҽрі – арам. Ол Құранда біржолата

осыны қылма деп анықтап айтылған нҽрселер – арақ, ҿлексе, бауыздан қан, арам хайуандар сықылдылар. Жҽне ұрлық, зорлық, ойнас, ҿтірік сықылды,

пара алған, ҿсім алған, кезден яки таразыдан жеген, алдап алған сықылдылар.

Ондай анық арамды адал деген кісі кҽпір болады. Құранға нанбағаны үшін қылған кісі дозақта жаза тартады, қылмай, шариғат жолынан шықпаған кісі

кҿп сауап алады.

Пайғамбарымыздан сахабалар «адамның ең жақсысы кім?» дегенде, «кҿпке пайда тигізген кісі» деп, «ең жаманы кім?» дегенде, «кҿпке зияны тиген кісі»

деген екен. Ҽлбетте, ақылға да солай, енді біз соның бҽрін біле тұра, кҿпке пайда қылмақ былай тұрсын, кҿпке зияны тиетұғын ҽлденеше түрлі бҽлені

шығарып, елді бүлдіріп, жастарды соған үйретіп, артымызға жамандықтың

ұрығын егіп, дүниеде бір кҿзіміз тоймай, кҿңіліміз толмайтұғын ынсапсыздық бізді қайда апарады? Сопы Аллаяр хазіреттің айтқан сҿзі мынау: «Тамағ бірлҽ

семірген нҽфс имҽз» - мағынасы: кісіден үміттеніп, содан семірген нҽпсі деген антұрған аузын тіліп жатсаң да, үлкенірек тіл деп сұрайды, яғни аузыма кҿп

нҽрсе сиятұғын болсын дейді. Соның бҽрін біле тұрып, нҽпсімізге еріп, Алла

тағаланың адал ризығы жоқтан жаман, қайдағы арам нҽрсеге құмар болып, мал жисақ арамнан жиып, шашсақ, қайдағы арам орынға шашып, ал шап, ал

қыр, мықты-ақ, батыр-ақ, береген-ақ дегенге мақтанып, екі кҿзіміз қызарып

алды. Артымызды байқамай кететұғын арты бек қатты қорқыныш, жоғарғы айтылған аяттағы тура аяқты хайуаннан да тҿмен дегені біз болмай не болды?

Менің жайымды білетұғындар, осынша суылдап айтып отырғанменен, ҿзінің де қылған ісі белгілі болатұғын дерсіздер. Оныңыз

ақылдылық емес, себебі мен жаман болсам, сіздерге де жаман бол деп пе?

Жҽне сондайдан тыйыларлық қайрат, яғни кітапша ғайратпен де жоқ болса, сіздер де бар шығар. Жҽне кім сҿйледі, оған қарама, не сҿйлейді соған қара

дегенді білесіз бе? Мұсылманның күнҽһары түгіл, кҽпірдің білімдісі айтса да

сҿзі дұрыс болса, алмағаның бола ма? Менің ҿзім қара болсам, сҿзім ақ. Құдай тағала ҽрі ҿзі, ҽрі сҿзі, ҽрі кҿңілі қарадан сақтасын. Тыс қарасы жазылар, іш

қарасы қиын болар. А, Құдай, содан сақта, аумин.

ҚАНДАЙ СУ ТАЗА БОЛАТҰҒЫНЫ ТУРАЛЫ

Ағын судың ағыны бір тал саламдай шҿпті ағызып кетсе, дҽмі, иісі,

түсі ҿзгермесе, ішіне арам нҽрсе түссе де адал болады, дҽретке жарайды. Қар, мұз, жаңбыр сулары таза жерде, яки таза ыдыста ерісе, ол адал болады. Кҿл,

яки кішірек қақтардың айналасы қырық кезге толса, қолменен алғанда түбі

ашылып қалмаса, ондай ағынсыз су да адал болады, бірақ ішіне түскен арам нҽрсе түсін, иісін, дҽмін ҿзгертсе, онда арам болады. Сондай шұңқырда кҿп

тұрған су ескіргендіктен сарғайыңқыраса, онда да адал. Егер де мұндай

ағынсыз судың айналасы қырық кезге толмаса, арам нҽрсе түспегені, яки ит, қасқыр сықылды сарықты арам хайуан жоламағаны анықталмаса, арам

болады, ол судан дҽрет алынбайды. Шегіртке, шыбын, құрт-құмырсқа сықылды кішкентай жанды нҽрсе суда ҿлгенменен суды арамдамайды. Ғұсыл

құйылған, яки дҽрет алған, яки бір нҽрсені жуған суларменен жҽне дҽрет

алуға, я ғұсыл құйынуға, яки бір арам тиген нҽрсені жуып тазартуға жарамайды.

Құдыққа, яки бір ыдысқа жаңа туған қозы, яки адал, яки қасқыр

сықылды арам хайуан түссе, тірі шығарса да, ҿзі шықса да, ол құдықтың бар

27 30

Мҽкүрік деген – жоғарғы уҽжіп сықылданып, Құранның бір аятының мағынасына қарап бұрынғы ғалым мужтаһидтер осы арам болса керек деп

кҿбірегі айтқан нҽрселер. Ондайды мҽкүрік емес деген кісі кҽпір болмайды, ғұсырсыз қылған кісі дозақта жаза тартады, қылмаған кісі сауап алады.

Муфсид деген – ғибадаттың біреуін бұзатұғын нҽрсе. Мҽселен,

оразада тамақ жеген, намазда сҿйлеген сықылды нҽрселер. Оны ҽдейі қылса, сол ғибадаты бұзылып жҽне ҿзі күнҽһар болады. Жаңылып істеп жіберсе, жаза

жоқ, бірақ сол ғибадатын қайта істейді. Мҽселен, намаз болса, қайта оқиды, ораза болса күніне күн тҿлейді, ҿйтсе де осы муфсидтен қатты сақтану керек.

Оны бұл ескермеген салақтығымен кҿбейіп кетіп, ғибадатты бұза береді.

Сындырып алып қайта жамай берген нҽрсе жақсы бола ма жҽне иман менен ғибадатқа салақтықтың ҿзі бек зор күнҽ болады, салақ болмай, сақтанып

жүрген шыққан қатеңізді Алла тағала кешер, бірақ атамыз Адам ғалҽйһис-

сҽлҽмнан бері қарай соңымыздан қалмай келе жатқан шайтанның алдауына ермеудің қамын қылса керек. Ол шайтан адамды алдағанда адамның ҿзі піл

мен маймылды ұстап алғандай қылып ұстап алып, үйір қылады, нҽпсі менен құмарлыққа ерсек, біздің де піл менен маймылдан артық жеріміз болмас.

НАСИХАТ: ПІЛ МЕНЕН МАЙМЫЛ

Пілдің бір жақсы кҿретұғын жемісін піл жүретұғын жерге шашып,

шұба соқпаққа шашып, оны тереңдеп барып тұйық жар қылып қойса, піл жемісті тере-тере тұйыққа қамалады. Сонда артын бекітіп қойып, біреу ұрған

болып, біреу арашалап алып, ҽлгі жемістен беріп, үйір қылып алып, кҿп жүк артып һҽм ойнатып жетелеп жүреді.

Маймыл адам не қылса соны қылуға құмар. Оны біліп тұрушылар

маймылға кҿрсетіп торға оралып шырмалып тұрып, торды тастап кетсе, маймыл да келіп оралып жатқанда ұстап алып үйретіп, неше түрлі ойын

қылғызады. Қалаға барған кезде екеуін де ойнатып жүргенін кҿрген шығарсыз. Енді бұл екеуі бір нҽпсі үшін, тамақ үшін құл болды. Бірі не кҿрсе

соған құмар боламын деп құл болды. Шайтан да бізді сҿйтіп алдап, дҽндетіп

үйір қылады. Күні бұрын содан сақтану керек. Піл кҿтінен кейін шегінуді білмегенінен ұсталады. Біз шегіне білеміз ғой, шегініп қаралық. Маймыл

құмарлығын қоя алмай ұтылды, бізде сабыр бар ғой. Аллаға сүйеніп, алдатпай

ҽдет қылған күнҽні қалдырып кҿрелік.

НАМАЗ, ОРАЗА, ЗЕКЕТ, ҚАЖ ТУРАЛЫ НАСИХАТ

Ҽй, достар, кҿбіңізге мағлұм, иманнан соңғы мұсылман менен

кҽпірдің айырылатұғын белгісі намаз оқымақ. Аятта: «иннас-салаата танһа ғанил-фахшағи уал-мункари уа ла зикрул-лаһи акбар».

78

7820-пара, 29-сүре, 45-аят.

Мағынасы: ҽлбетте, намаз адамды жаман бұзықтықтан тыяды, ал Алла тағаланы зікір қылу ғибадаттың үлкені. Жҽне Алла тағаланың бендеге

қыл деп бұйырған істерінің иманнан соңғы зоры осы намаз. Парыздың парыздан артық кемі жоқ. Бҽрі Алланың бұйрығы екені рас. Олай да болса,

бұл намазды оқуға мал да керек емес, денсаулық та керек емес. Хаттҽ ҿлім

хҽліне жақындағанда да, халің келсе отырып, яки жатып оқуға міндеттісің. Жҽне бұл намаз күнінде бес мҽртебе тазаланып алса, Алла тағаладан тілек

қылатұғын дұға. Мұны парыз қылғаны бендесіне үлкен рахыметі. Оның үшін бір күн, бір түнде Алла тағаланы кҿңіліне келтіріп, ғибадат қылған соң, күнҽні

қылуға кҿңілі де бара алмас жҽне ғибадат кезінде қолы да тимес. Біз

оқығанмен Алла тағала пайдаланбайды, оқымасақ – зиян қылмайды, ҿзіміздің жанымыз үшін оқимыз. Олай болса, бұл намазға не үшін салақ боламыз?

Парыз емес деп айта алмаймыз, онда пайғамбар менен Құранға нанбағаны

болады. Егер де ерініп оқымаймыз десек, дүниелік пайда үшін, яки қызық-құмарлық үшін, не қиындыққа шыдап, ерінбейтұғынымыз кҽні? Бір күнде, бір

түнде бес-ақ мҽртебе құлшылық қылуға мұнша неге еріншек боламыз? Ҽй, достар, оразаға қалайша салақпыз? Оны да парыз емес демейміз.

Қарнымыз ашады десек, дүние ісі үшін неше күндер аштыққа, қиыншылыққа

шыдайтұғынымыз қайда? Жҽне ораза тұтқанда аузымызға не келсе, соны сҿйлеп, күнҽ сҿзден, істерден тыйылмай жүріп ұстайтұғынымыз қалай? Құдай

тағаланың он бір айы біздің күнҽ қылуымызға жетпеді ме? Осы бір ғана айды

күнҽ қылмай, шамамыз келгенше құрметтеп ҿткізуге шыдай алмағанымыз қалай? Ҽй, достар, зекетті неге ескеріп, түгелдеп бермейміз? Оны да парыз

емес демейміз. Намазға ерінеміз, оразаға қарнымыз ашады, бұл зекетке не деп айла табамыз, мал аяймыз дегеннен басқа дауымыз бар ма? Жҽ, малды жақсы

кҿрелік, бірақ дүниелік үшін, біреуді зор, біреуді қор қылмақ болып мақтан

үшін би болмақ болып шашқанда, параға бергенде мың теңге ақша бір тиындай болмай ақшамыз партияға ҿтсе, ақшамыз қасиет болғандай

қуанатынұғынымыз қане? Онда малды неге аямадық? Міне, Құдай тағаланың пақырлар үшін жүз қойдан бір қой зекеті бізге осынша ауыр кҿрінгені қалай?

Тегінде, байқасаңыз, бізге кҿрінбей тұрса да, бізді теріс жолға қызықтырып,

оң жолдан жиіркендіріп тұрған бір нҽрсе бар емес пе! Сол шайтан деген жауыңыз. Не қылсаңыз да, соған алдатпа.

Ҽй, достар, малымыз жеткеніміз қажға неге бармаймыз? Оған да

малды аяймыз десек, жоғарғы айтылған дүние жұмысына мың-мыңнан шашамыз, жанды аяймыз десек, партия араздық үшін, арамдық үшін тура

мылтық, сойыл алып, ҿлімге қарсы тұрысамыз. Жҽне қажға барсақ, Алла тағаланың парызын ғана тҿлемек болмай, қаж – бұл кісінің кҿрмеген жері жоқ

дегізбек болатұғынымыз қалай? Ақырында Алла тағаланың адал ғибадатына

мал сарп қылмақ түгілі, біреуден алдап, біреуден зорлап, біреуден ұрлап, не қылсақ та малға мал қоса бергеннен басқа, мақтанға мақтан, айлаға айла қоса

бергеннен басқа мақсұттарыңыз бар ма? Байқаңыз, ойлаңыз, құдайшылығын

айтыңыз, тым болмаса ҿзіңізге ҿзіңіз айтыңыз, кісіге білдірмей-ақ қой.

28 29