ՁԵՌՆԱՐԿ ՍԱՌՆԱՐԱՆԱՅԻՆ ՍԱՐՔԱՎՈՐՈՒՄՆԵՐ … › img › Refrigeration_manual... · տարրեր և շատ դեպքերում նաև այլ...

1

ՁԵՌՆԱՐԿ

ՍԱՌՆԱՐԱՆԱՅԻՆ

ՍԱՐՔԱՎՈՐՈՒՄՆԵՐ

ՍՊԱՍԱՐԿՈՂՆԵՐԻ

ՀԱՄԱՐ

2

Բովանդակություն 1.Սառնագենտներ……………………….3 1.1Գլխում քննարկվող խնդիրները …………………….3

2. Սառնագենտի կառավարում………..25 2.1Կառավարման ծրագրեր…………………………….25

3.Սպասարկման փորձի ձեռքբերում..

………………………………………….....46

4.Վերափոխում (ռետրոֆիտ)……………67 4.1 Վերափոխման ընդհանուր ուղեցույց……………..67

5.Անվտանգության ուղեցույց ……………77 5.1Սառնագենտի անվտանգության ակնարկ ………..77

Բառացանկ……………………………………….93

Երախտագիտություն…………………………..105

3

1. Սառնագենտներ

1.1. Գլխում քննարկվող խնդիրները

Այս գլուխը տալիս է ընդհանուր պատկերացում սառնագենտներին առնչվող

հարցերի մեծամասնության մասին: Այն ներառում է այն չափորոշիչները,

որոնք սովորաբար կիրառվում են նրանց ընտրության համար(օրինակ,

թերմոդինամիկական հատկություններ և անվտանգության բնութագրեր,

սառնագենտների տարբեր տեսակների նկարագրությունը և, թե ինչպես

կարելի է դրանք տարանջատել:

Հատուկ ուշադրություն է դարձվում սառնագենտների խառնուրդների

առանձնահատկություններին: Չնայած կոմպրեսորում օգտագործվող

յուղերը կամ քսայուղերը սովորաբար չեն համարվում սառնագենտներ,

այնուամենայնիվ այստեղ նաև դրանց թեման է քննարկվում, քանի որ

դրանք համակարգի գործունեության ժամանակ շատ արդյունավետ կերպով

դառնում են բանող հեղուկի մաս և այդ պատճառով նույնպես պահանջում

հատուկ ուշադրություն:

Այստեղ տրամադրվող ինֆորմացիան կօգնի ընթերցողին`

• տարբերել սառնագենտի առանձնահատկությունները,

• հասկանալ սառնագենտների դասակարգումը,

• տարբերակել սառնագենտների հիմնական խմբերը,

• գտնել համապատասխան սառնագենտը յուրաքանչյուր

սառնարանային կամ օդորակիչ համակարգի համար,

• սահմանել ամենամեծ կիրառություն ունեցող սառնագենտի հիմնական

առանձնահատկությունները,

• գտնել համապատասխան քսայուղը յուրաքանչյուր սառնագենտի

համար:

4

Սառնագենտի ընտրություն

Սկզբնապես, երբ 19-րդ դարի կեսերին մշակվեց ժամանակակից սառնարանային

համակարգի հայեցակարգը, շատ քիչ քանակությամբ հեղուկներ էին

կիրառվում որպես բանող հեղուկ կամ «սառնագենտ»: Սրանց թվին էին

պատկանում ամոնիակը (NH3, R717), ածխածնի երկօքսիդը (CO2,

R744), ծծմբի երկօքսիդը, մեթիլ քլորիդը և էթիլային եթերը: Սակայն

քանի որ սա նպաստում էր թունավորության, դյուրավառության ու ճնշման

հետ կապված մի շարք խնդիրների առաջացմանը, այս սառնագենտները

հիմնականում փոխարինվում էին քիմիական նյութերի «նոր» խմբով, որոնք

բացի այն, որ սակավ ռեակտիվ և սակավ թունավոր էին, նաև հրակայուն

էին:

Բայցևայնպես, 1980-ականներին պարզվեց, որ այդ քիմիական նյութերը

նպաստում են օզոնային շերտի քայքայմանը, որն էլ 1987-ին հանգեցրեց

Մոնրեալի արձանագրության մշակմանը:

Մոնրեալի արձանագրությունը պահանջում է բոլոր

քլորֆտորածխածինների(ՔՖԱ-ներ) ու հիդրոքլորֆտորածխածինների

(ՀՔՖԱ-ներ) սպառման ու արտադրության դադարեցում:

Արձանագրության ընդունման առաջին իսկ օրից սառնարանային և

օդորակիչ (ՍՕՈ) արդյունաբերությունը կապ է հաստատել քիմիական

նյութեր արտադրողների հետ` օզոնաքայքայիչ սառնագենտներին

փոխարինողներ գտնելու նպատակով: Այս ողջ ժամանակահատվածում

մեծ թվով սառնագենտներ են ներդրվել աշխարհում, որոնց մի մասը

ներկայացնում են երկարաժամկետ այլընտրանքային, իսկ մյուսներն

«անցումային» նյութեր: Գլոբալ տաքացման ու կլիմայի փոփոխության

վրա աճող ուշադրության հետ միաժամանակ, այժմ շատ ավելի ուժեղ

ճնշում է գործադրվում այն այլընտրանքային սառնագենտների ներմուծման

ուղղությամբ, որոնք ունեն գլոբալ տաքացման ցածր կամ զրոյական

պոտենցիալ(ԳՏՊ), ինչպես նաև օզոնի շերտի քայքայման զրոյական

պոտենցիալ(ՕՔՊ):

Այլընտրանքային սառնագենտների վրա շարունակական ուշադրության և

ՍՕՈ-ի գնալով մեծացող շուկայի պայմաններում այժմ շուկայում

հասանելի են դարձել մի քանի հարյուր տեսակի սառնագենտներ:

Սառնագենտների այսպիսի բազմազանությունը և նրանց

առանձնահատկությունների զանազանությունը շատ ՍՕՈ տեխնիկայի

մասնագետների համար դրանց հետ վարվելու և տեխսպասարկման

պրակտիկայում կարող են դժվարություններ առաջացնելև:

Այս գլուխը նպատակ ունի ներկայացնել սառնագենտների ընդհանուր

նկարագրերը, առանձնահատկությունները, դասակարգումները,

կիրառությունը, տարբերակումը , ինչպես նաև նրանց հետ օգտագործվող

քսայուղերը:

Սովորաբար երկու իրավիճակում է սառնագենտի ընտրությունը դառնում

անհրաժեշտ. առաջինը` համակարգերի արտադրության պարագայում, իսկ

երկրորդը` սարքավորումների տեխսպասարկման: ՍՕՈ սարքավորում

արտադրելիս սառնագենտի ընտրության գործընթացը տեսականորեն շատ

բարդ է. քննարկվում են մեծ թվով պարամետրեր:

5

Քիմիական հատկություններն ու

կայունությունը Սառնագենտի կայունությունը կախված է նրանից, թե այն իրեն ինչպես

կդրսևորի այլ նյութերի առկայության դեպքում` մասնավորապես

սառնարանային համակարգի շրջանակներում: Կարևոր է, որ սառնագենտը

ռեակցիայի մեջ չմտնի համակարգի ներսում գտնվող որևէ նյութի հետ կամ

դրանց համար լուծիչի դեր չկատարի: Այդ նյութերի թվին են պատկանում

խողովակների կամ այլ մասերի համար օգտագործվող մետաղները,

կոմպրեսորային յուղերը կամ համապատասխան հավելումները, շարժիչի

պլաստիկ մասերը, կափույրների ու կցամասերի էլաստոմերները և զտիչ-

չորացուցիչի դեսիկանտները (խոնավածուծ նյութերը): Այս ամենը պետք է

քննարկվի` նաև հաշվի առնելով ընդհանուր աղտոտող նյութերի`

խոնավության ու օդի ազդեցությունը:

Ընդհանուր առմամբ, ՔՖԱ-ները, ՀՔՖԱ-ները,

հիդրոֆտորածխածինները(ՀՖԱ-ները) և ածխաջրածինները(ԱՋ-

ները)համատեղելի են նյութերի մեծամասնության հետ (քանի որ

սարքավորման բաղադրիչների մեծ մասը նախատեսված է այս

սառնագենտների համար):

Սակայն, շատ բաղադրիչներ մշակվում են հատուկ խառնուրդների ու

հավելումների կիրառմամբ, որի պատճառով անորոշ սառնագենտի հետ

գործ ունենալու դեպքում միշտ էլ հնարավոր է նյութերի որոշակի

անհամատեղելիություն:

Ածխածնի երկօքսիդն անհամատեղելիության խնդիրներ ունի որոշակի

էլաստոմերների հետ և այդ պատճառով է, որ միայն որոշակի բաղադրիչներ

կարող են կիրառվել այս սառնագենտի հետ R744-ում:

Ամոնիակը համատեղելի չէ շատ նյութերի հետ, ինչպիսիք են պղինձը,

պղնձե համաձուլվածքները և շատ նյութեր, որոնք կիրառվում են

էլեկտրական լարերը մեկուսացնելու համար: Այդ պատճառով,

ամոնիակային համակարգերում որպես մետաղներ օգտագործում են միայն

ածխածնային և չժանգոտվող պողպատները:

Բոլոր դեպքերում պետք է խորհրդակցել բաղադրիչ արտադրողների հետ`

հավաստիանալու, որ նրանց կողմից օգտագործվող նյութերը համատեղելի

են ոչ ստանդարտ սառնագենտների հետ:

Աշխատանքային ճնշումները Անհրաժեշտ է հաշվի առնել հավանական աշխատանքային ճնշումները

համակարգի թե' ներածման, և թե' մղման կողմերում: Կատարյալ կլիներ,

եթե ընտրվեր այնպիսի սառնագենտ, որը կունենար գոլորշիացման ճնշում,

որը աշխատանքային նորմալ պայմաններում բարձր կլիներ մթնոլորտային

ճնշումից, որպեսզի արտահոսքի դեպքում հնարավոր լիներ խուսափել

դեպի համակարգ օդի ու խոնավության ներթափանցումից: Այսպիսով,

ընտրվող սառնագենտը պետք է ունենա նորմալ եռման կետ (ՆԵԿ), որը

ավելի ցածր է գոլորշիացման ակնկալվող ջերմաստիճանից: Ընտրված

սառնագենտի կոնդենսացման ճնշումը չպետք է գերազանցի այն ճնշումը,

որի համար նախատեսված են համակարգի բաղադրիչները, քանի որ սա

կարող է առաջ բերել անվտանգության հետ կապված խնդիրներ:

Թերմոդինամիկական հատկությունները Սառնարանային համակարգի արդյունավետ աշխատանքի համար

ամենակարևոր չափորոշիչներն են հանդիսանում սառնարանային

գործակիցը (կամ ցրտարտադրողականությունը) ` սառեցման համար և

ջեռուցման գործակիցը (կամ ջերմարտադրողականությունը)`ջերմային

պոմպերի դեպքում: Գործողության այս բնութագրերը կախված են մի շարք

հատկություններից, ներառյալ`

• տարածման ճնշում-ջերմաստիճան կապի առանձնահատկություններից,

• կրիտիկական ջերմաստիճանից,

• թաքնված ջերմությունից,

6

• խտությունից,

• մածուցիկությունից,

• ջերմահաղորդունակությունից ,

• տեսակարար ջերմունակությունից:

Սառնարանային գործակիցն ու հզորությունը հիմնականում

պայմանավորված են հենց համակարգի նախագծումով ու

վերահսկողությամբ (կոմպրեսոր, ջերմափոխանակիչներ, խողովակաշար,

և այլն)` չնայած սառնագենտի հատկությունները նույնպես այստեղ իրենց

դերն ունեն:

Սառնարանային գործակիցը կարող է փոխվել` կախված սեղման

աստիճանից (որը պայմանավորված է ճնշում-ջերմաստիճան կապի

առանձնահատկություններով), ջերմափոխանակիչների

գործունեությունից և համակարգում ճնշման կորուստներից, որոնք բոլորն

էլ կախված են թաքնված ջերմությունից, խտությունից, մածուցիկությունից,

ջերմահաղորդականությունից և տեսակարար ջերմունակությունից:

Գոլորշիացման ու կոնդենսացման որոշակի ջերմաստիճանի դեպքում

համակարգի սառեցման (կամ ջեռուցման) գործակիցը մեծապես կախված

է թաքնված ջերմությունից և կոմպրեսոր մուտք գործող գազի խտությունից:

Սովորական համակարգերի համար նախընտրելի է բավականին բարձր

կրիտիկական ջերմաստիճանը (ամենաքիչը 20Կ-ով ավել, քան

կոնդենսացման ջերմաստիճանն է), եթե համակարգը հատուկ

նախագծված չէ կրիտիկականին մոտ կամ դրանից մի քիչ բարձր

ջերմաստիճանում աշխատելու համար, ինչպես օրինակ R744

համակարգերի դեպքում է:

Անվտանգության առանձնահատկությունները

Սառնագենտները դասակարգվում են ըստ

անվտանգության երկու ընդհանուր չափորոշիչների`

թունավորության և դյուրավառության:

Թունավորություն: Թե' սուր (կարճաժամկետ) և թե' խրոնիկ

(երկարաժամկետ)թունավորությունը պետք է հաշվի առնվեն, քանի որ

սառնագենտների կիրառման և տեխսպասարկման ժամանակ դրանք կարող

են ազդել մարդկանց անվտանգության վրա: Նրանք ազդում են նաև

սառնարաններով կամ օդորակիչներով հագեցած տարածքներում բնակվող

կամ աշխատող մարդկանց վրա:

Սուր թունավորության անվտանգության սահմանը (ATEL)սառնագենտի

խտության այն առավելագույն չափն է, որը սահմանվել է` նպատակ

ունենալով սառնագենտի արտանետման դեպքում նվազեցնել մարդկանց

սուր թունավորման դեպքերի հավանականությունը:

Խրոնիկ թունավորության համար ժամանակային կտրվածքով շեմային

սահմանի արժեքը (TLV-TWA) կոնցենտրացիայի միջինացված կշիռն է

նորմալ ութ ժամյա աշխատանքային օրվա և 40-ժամյա աշխատանքային

շաբաթվա համար, որին գրեթե բոլոր աշխատակիցներն ամեն օր

անընդհատ ենթարկվելով` չեն ենթարկվում բացասական

ազդեցությունների:

Դյուրավառություն: Սառնագենտի դյուրավառությունը կարող է ազդել

մարդկանց և գույքի անվտանգության վրա` հիմնականում կիրառման ու

սպասարկման ժամանակ: Սառնագենտի այս հատկությունը հաշվի է

առնվում նաև նրա օգտագործման համար նախատեսվող սարքավորման

նախագծման ժամանակ:

Սառնագենտի դյուրավառության մասին կարելի է դատել` ելնելով

դյուրավառության ստորին սահմանից (LFL): Դյուրավառության ստորին

սահմանն օդի հետ խառնված սառնագենտի ամենացածր այն

կոնցենտրացիան է, որի ժամանակ հնարավոր է դառնում սառնագենտի

բռնկումը: Դյուրավառության մասին դատում են նաև` ելնելով

սառնագենտների` այրման ջերմությունից (HOC), որը նրա այրման

ընթացքում անջատվող էներգիայի քանակն է:

Միջազգային և ազգային տարբեր չափանիշների համաձայն` ըստ իրենց

թունավորության ու դյուրավառության աստիճանի` սառնագենտներին

կարելի է բաժանել վեց դասի: Այս դասակարգումը բաղկացած է երկու

7

տառաթվային նիշից(օր.` A2), որտեղ մեծատառը ներկայացնում է

թունավորությունը, իսկ թվանշանը` դյուրավառությունը:

Թունավորության դասակարգումը որոշվում է սառնագենտների TLV-TWA-

ով. թունավորության աստիճանը կարող է լինել ցածր` «A» կամ առավել

բարձր` «B»:

Չկան սառնագենտներ, որոնք ընդհանրապես թունավոր չեն:

Դյուրավառության տեսանկյունից սառնագենտները կարող են դասվել.

հրակայուն (չայրվող)` ―1‖, դյուրավառության ցածր աստիճան ունեցող`

―2‖, կամ դյուրավառության բարձր աստիճան ունեցող` ―3‖ դասերի:

Այս դասակարգումները ներկայացված են ներքևի աղյուսակում:

Անվտանգության դասակարգումներն` ըստ ISO 817, EN 378 և ASHRAE 34 ստանդարտների:

Բնապահպանական պարամետրեր

Եթե որևէ գազ արտանետվում է շրջակա միջավայր, ապա այն անպայման

թողնում է որոշակի ազդեցություն: Սառնագենտների թողած

ամենաբացասական ազդեցությունն օզոնային շերտի քայքայումն ու գլոբալ

տաքացումն է:

Արժեքը և մատչելիությունը

Սառնագենտների արժեքը (կամ մանրածախ գինը) խիստ տատանվում է: ՀՔՖԱ-

ները սովորաբար ավելի էժան են, իսկ ՀՖԱ-ային խառնուրդներն` ավելի թանկ:

Միևնույն ժամանակ ամենալայն կիրառում ունեցող ՀՔՖԱ-ները (օրինակ, R22) և

ամենատարածված ՀՖԱ-ները (օրինակ, R134a) ամենամատչելին են:

Ածխաջրածնային (ԱՋ)սառնագենտները պակաս մատչելի են, իսկ ամոնիակը

սովորաբար հասանելի է լինում մասնագիտացված մատակարարների միջոցով:

Իրականում, այս պարամետրերից շատերն արդեն փոփոխության ենթարկված

կլինեն` պայմանավորված, օրինակ, սառնագենտների մանրածախ առևտրով

զբաղվողների թելադրանքով կամ ուղղակի բաղադրիչների մատչելիությունից

ելնելով:

Չնայած, որ ներկայումս հասանելի են սառնագենտների մի քանի հարյուրի հասնող

տեսակներ, առաջարկվող արտադրանքների ցանկը կրճատված կլինի`

տրամադրելով առավել կառավարելի ընտրություն:

Սառնագենտների մանրածախ առևտրականների մեծ մասը պահեստավորում է մոտ

20 տարբեր տեսակի սառնագենտներ, այն դեպքում, երբ բաղադրիչ

արտադրողները(կոմպրեսորներ, կափույրներ, ջերմափոխանակիչներ, ևայլն)

հաճախ սահմանափակում են իրենց տեսականին հինգից տասը սառնագենտով`

հատկապես ոչ-արդյունաբերական նպատակների համար: Հաճախ ընտրության

համար գերակշռող չափորոշիչները հետևյալն են. աշխատանքային ճնշումների

ընտրություն, անվտանգության բնութագրեր և սառնագենտի բարձր կամ ցածր ԳՏՊ-

ն (գլոբալ տաքացման պոտենցիալ):

Սարքավորման տեխսպասարկման ժամանակ ընտրությունը կախված է նրանից, թե

արդյոք ներկայումս կիրառվող սառնագենտը սահմանափակումներ ունի, թե` ոչ:

Եթե այն սահմանափակված չէ և չի վերահսկվում, ապա պետք է ընտրել այն

սառնագենտը, որը նշված է սարքավորման վրա: Եթե նշված սառնագենտը

սահմանափակված է և վերահսկվում է, (այսինքն, եթե այն հասանելի չէ գործող

քաղաքականության պատճառով), ապա ընտրություն կատարելիս պետք է հաշվի

առնել այն ամենը, ինչը մանրամասն ներկայացվեց վերևում:

Հաջորդ գլխում ներկայացվում են հասանելի սառնագենտների տեսակները:

8

Սառնագենտների տեսակները

Սառնագենտները կարելի է բաժանել երկու հիմնական խմբի.

Սինթետիկ սառնագենտներ

1800-ականների վերջից մինչև 1929թ. սառնարաններում որպես

սառնագենտ օգտագործվում էին բարձր թունավորության գազեր`

ամոնիակ, մեթիլ քլորիդ և ծծմբային երկօքսիդ: Մի քանի մահացու

պատահարներ տեղի ունեցան 1920-ականներին սառնարաններից մեթիլ

քլորիդի արտահոսքի հետևանքով: Ամերիկյան երեք ընկերություններ

սկսեցին համատեղ ջանքեր գործադրել` գտնելու սառեցման պակաս

վտանգավոր մեթոդներ:

1928-ին, հայտնաբերվեցին ՔՖԱ-ները և ՀՔՖԱ-ները` որպես առավել

թունավոր ու դյուրավառ սառնագենտների փոխարինողներ:

ՔՖԱ-ները և ՀՔՖԱ-ները պատկանում են ալիֆատիկ օրգանական

միացությունների խմբին, որոնք պարունակում են ածխածնի ու ֆտորի

տարրեր և շատ դեպքերում նաև այլ հալոգեններ(հատկապես քլոր) և

ջրածին: ՔՖԱ-ների ու ՀՔՖԱ-ների մեծ մասը հիմնականում անգույն,

անհոտ, չայրվող և չժանգոտող նյութեր են:

Քանի որ ՔՖԱ-ներն ու ՀՔՖԱ-ները ցածր թունավորություն ունեն, դրանց

կիրառումը վերացրեց սառնարանների արտահոսքից առաջացող վտանգը:

Ընդամենը մի քանի տարում կոմպրեսորային սառնարանները, որոնք

օգտագործում էին ՔՖԱ-ներ, դարձան չափանիշ համարյա բոլոր

կենցաղային սառնարանների համար: Հետագա տարիներին դրանք

սկսեցին օգտագործել մի շարք սառնագենտներ, այդ թվում` R11, R113,

R114 և R22, որն օգնեց մեծացնել ՍՕՈ արդյունաբերությունն ու

կիրառությունը: Մոնրեալի արձանագրության ընդունման հետ` 1980-

1990-ականներին, սկսեցին արտադրել ՀՖԱ-ային սառնագենտներ, որոնք

եկան փոխարինելու ՔՖԱ-ային և ՀՔՖԱ-ային սառնագենտներին:

սինթետիկ (հիմնականում` ՔՖԱ-ներ, ՀՔՖԱ-ներ և ՀՖԱ-ներ)

և

[Type a quote from the document or the summary of an interesting

point. You can position the text box anywhere in the document.

Use the Text Box Tools tab to change the formatting of the pull

quote text box.]

ոչ-սինթետիկ (ածխաջրածիններ, ածխածնի

երկօքսիդ, ամոնիակ, ջուր, օդ. այսպես կոչված`

բնական սառնագենտներ)

9

Երեք խումբ պետք է քննարկել.

Սառնագենտներ, որոնք ունեն օզոնային շերտը

քայքայելու պոտենցիալ

Քլորֆտորածխածիններ (ՔՖԱ-ներ)

ՔՖԱ-ները բաղկացած են քլորից, ֆտորից ու ածխածնից: Այս խմբի

ամենատարածված սառնագենտներն են R11-ը, R12-ը և R115-ը (որն

օգտագործվում է R502 խառնուրդում): Ինչպես վերևում նշվեց, սրանք

լայն կիրառում են ունեցել 1930-ականներից, գրեթե բոլոր հնարավոր

տեղերում` թե° կենցաղային սառնարաններում, թե° առևտրային

սառնարաններում, թե° սառնարանային պահեստներում, թե°

տրասնպորտային սառնարաններում և թե° ավտոմեքենաների

օդորակիչներում:

Քանի որ ՔՖԱ-ները ջրածին չեն պարունակում, դրանք քիմիապես շատ

կայուն են և համատեղելի նյութերի մեծամասնության ու ավանդական

քսայուղերի հետ, ինչպիսիք են հանքայուղերը: Նրանց շարքում ընդգրկված

են բազմազան ճնշման-ջերմաստիճանի հատկանիշներ ունեցող ՔՖԱ-ներ,

որով ապահովվում է դրանց կիրառման լայն շրջանակը:

Նրանց թերմոդինամիկական հատկություններն ընդհանուր առմամբ լավն

են, որով էլ ապահովում են բարձր արդյունավետության պոտենցիալը:

Նրանց կայունությունը նաև բերում է նրանց թունավորության ցածր

աստիճանի և հրակայունության` այսպիսով ապահովելով նրանց

անվտանգության A1 դասակարգումը:

Սակայն, քանի որ ՔՖԱ-ները քլոր են պարունակում, նրանք վնասակար են

օզոնային շերտի համար: Իրենց մթնոլորտային երկար կյանքի

պատճառով ՔՖԱ-ներն ունեն ավելի բարձր օզոնաքայքայման պոտենցիալ

(ՕՔՊ): Միաժամանակ, սրանք ուժեղ ջերմոցային գազեր են` բարձր ԳՏՊ–

ով:

Սակայն, սրանք չեն վերահսկվում Կիոտոյի արձանագրությամբ, որովհետև

վերահսկվում ու ոչնչացվում են Մոնրեալի արձանագրությամբ:

Ավանդաբար, ՔՖԱ-ները շատ էժան են եղել և շատ մատչելի, սակայն

ներկայումս փուլային փոխարինման արդյունքում գները զգալիորեն աճել

են, իսկ մատչելիությունը նվազել:

սառնագենտներ, որոնք ունեն օզոնային շերտը

քայքայելու պոտենցիալ

սառնագենտներ, որոնք չունեն օզոնային շերտը

քայքայելու պոտենցիալ

ջերմակիր հեղուկներ

10

Հիդրոքլորֆտորածխածիններ (ՀՔՖԱ-ներ)

ՀՔՖԱ-ները բաղկացած են ջրածնից, քլորից, ֆտորից ու ածխածնից: Այս

խմբի ամենատարածված սառնագենտներն են R22-ը, R123-ը և R124-ը

(տարբեր խառնուրդներում):Ինչպես վերևում նշվեց, սրանք լայն

կիրառում են ունեցել 1930-ականներից, գրեթե բոլոր հնարավոր

տեղերում` թե ° առևտրային սառնարաններում, թե° սառնարանային

պահեստերում, թե° տրասնպորտային սառնարաններում և թե°

օդորակիչներում ու չիլերներում: Քանի որ ՀՔՖԱ-ները ջրածին են

պարունակում, դրանք տեսականորեն քիմիապես պակաս կայուն են, քան

ՔՖԱ-ները, բայցևայնպես լավ համատեղելիություն ունեն նյութերի

մեծամասնության, ինչպես նաև ավանդական քսայուղերի հետ, ինչպիսիք

են հանքայուղերը: ՀՔՖԱ-ների շարքն ունի ճնշում-ջերմաստիճան կապի

տարաբնույթ առանձնահատկություններ: Նրանց թերմոդինամիկական

հատկությունները որպես կանոն լավն են` դրանով իսկ ապահովելով շատ

բարձր արդյունավետության պոտենցիալ: Չնայած որոշ ՀՔՖԱ-ներ ունեն

անվտանգության A1 դասակարգում, ավելի պակաս կայունություն

ունենալու պատճառով որոշ ՀՔՖԱ-ներ ունեն անվտանգության A2 (ցածր

թունավորություն, առավել ցածր դյուրավառություն) և B1 (առավել

բարձր թունավորություն, հրակայունություն) դասակարգումներ: Ինչպես

և ՔՖԱ-ների դեպքում, քլոր պարունակելու պատճառով սրանք նույնպես

վնասակար են օզոնային շերտի համար` չնայած որ ունեն համեմատաբար

ավելի ցածր ՕՔՊ: Նաև, նրանք հանդիսանում են ուժեղ ջերմոցային

գազեր` բարձր ԳՏՊ-ով: Սրանք նույնպես չեն վերահսկվում Կիոտոյի

արձանագրությամբ, քանի որ նույնպես վերահսկվում ու ոչնչացվում են

Մոնրեալի արձանագրությամբ: Ներկայումս ՀՔՖԱ-ները շատ էժան են ու

մատչելի` չնայած, կապված փոխարինման փուլի առաջիկա արագացված

տեմպերի հետ, գները զգալիորեն կաճեն ու հասանելիությունը կնվազի:

Հիդրոֆտորածխածիններ (ՀՖԱ-ներ)կամ ֆտորածխաջրածիններ

ՀՖԱ-ները բաղկացած են ջրածնից, ֆտորից ու ածխածնից: Այս խմբի

ամենատարածված սառնագենտները R134a-ն, R32-ն, R125-ն և

R143a-ն են (հիմնականում այնպիսի խառնուրդներում, ինչպիսիք են

R404A-ն, R407C-ն և R410A-ն): Նրանք լայնածավալ կիրառություն են

ունեցել սկսած 1990-ականներից,գրեթե այն բոլոր տեղերում, որտեղ որ

ավանդաբար կիրառվել են ՔՖԱ-ներն ու ՀՔՖԱ-ները, թե' կենցաղային

սառնարաններում, թե' առևտրային սառնարաններում, թե' սառնարանային

պահեստերում, թե' տրասնպորտային սառնարաններում, թե'

ավտոմեքենաների օդորակիչներում, թե ստացիոնար օդորակիչներում և

թե' չիլերներում:

ՀՖԱ-ները որպես կանոն քիմիապես շատ կայուն են և հակված են

ունենալու լավ համատեղելիություն նյութերի մեծամասնության հետ:

Սակայն, նրանք չեն խառնվում ավանդական քսայուղերի հետ, այդ

պատճառով այլ տեսակի սինթետիկ յուղեր պետք է օգտագործել: ՀՖԱ-ի

շարքում կան տարբեր ճնշում-ջերմաստիճան կապի

առանձնահատկություններ ունեցողներ: Նրանց թերմոդինամիկական

հատկությունները բավականին լավն են` այդպիսով ապահովելով

արդյունավետության բարձր պոտենցիալ: Չնայած որոշ ՀՖԱ-ներ ունեն

անվտանգության A1 դասակարգում, որոշներն ունեն A2 (ցածր

թունավորություն, առավել ցածր դյուրավառություն)դասակարգում:

Ի տարբերություն ՔՖԱ-ների ու ՀՔՖԱ-ների, նրանք չեն պարունակում քլոր

և այդպիսով օզոնային շերտի համար անվտանգ են: Սակայն, քանի որ

նրանք ունեն երկար մթնոլորտային կյանք, որպես կանոն նրանք ուժեղ

ջերմոցային գազեր են` բարձր ԳՏՊ-ով: Սրանք վերահսկվում են Կիոտոյի

արձանագրությամբ:

Ներկայումս, ՀՖԱ-ները միջին գին ունեն, իսկ նրանց խառնուրդները

համեմատաբար թանկ են: Չնայած բազմաթիվ երկրներ օրենսդրություն են

մշակում` վերահսկելու ՀՖԱ-ների կիրառումն ու արտադրությունը,

11

դրանցից շատերը շատ մատչելի են և այդպիսին կմնան տեսանելի

ապագայում:

Սառնագենտներ, որոնք չունեն

օզոնաքայքայման պոտենցիալ

ՍՕՈ-ում լայն կիրառում ունեցող սինթետիկ սառնագենտների երեք

ենթակատեգորիաներ կան, որոնք զրոյական ՕՔՊ ունեն:

Պերֆտորածխածիններ

Սրանք ներկայացնում են ֆտորածխածինների մեկ այլ խումբ, որը

պարունակում է հինգ տարբեր հեղուկներ: Դրանցից մեկը (R218) երբեմն

օգտագործվում է սառնագենտների խառնուրդներում: Ընդհանրապես,

ՊՖԱ-ները շատ կայուն են, բայց դրա արդյունքում նրանք ունեն նաև շատ

մեծ ԳՏՊ:

Չհագեցած ֆտորածխաջրածիններ-ՀՖԱ-ներ

Չնայած ավանդական ՀՖԱ-ները հագեցած են` կան նաև փոքր թվով

չհագեցած ՀՖԱ-ներ, որոնք հայտնի են որպես օլեֆիններ: Ընդհանրապես,

դրանք շատ անկայուն են, բայց վերջերս փոքր թվով ՀՖԱ-ներ են

բացահայտվել, որոնք բավականին կայուն են և կարող են կիրառվել որպես

սառնագենտներ, ունեն ցածր թունավորություն, ցածր դյուրավառություն և

փոքր ԳՏՊ: Մեծ ուշադրության են արժանանում դրանցից երկուսը`

R1234yf-ը և R1234ze-ը. առաջինը քննարկման է դրված

ավտոմեքենաների շարժական օդորակիչ համակարգերում (MVAC)

կիրառվելու համար, բայց անհավանական է, որ դրանք մոտակա

տարիներին որպես սառնագենտ կկիրառվեն այլ ոլորտներում:

12

Հիդրոֆտորեթերներ

Ֆտորացված քիմիական նյութերի այս խումբը հակված է լինելու

բավականին կայուն և խմբում ընդգրկված են շատ տարբեր եռման կետեր

ունեցող ՀՖԵ-ներ` չնայած, որ դրանք առավելապես ցածր ճնշման

հեղուկներ են: Դրանց կիրառումը որպես սառնագենտների քննարկվել է,

բայց մինչ օրս տարբեր պատճառներով այն չի ընդունվել շուկայի կողմից:

Բնական սառնագենտներ Տարբեր ածխաջրածիններ, ամոնիակը և ածխածնի երկօքսիդը պատկանում

են այսպես կոչված «բնական սառնագենտների» խմբին:

Բոլոր բնական սառնագենտներն առկա են բնության մեջ գոյություն ունեցող

նյութերում: Նրանք ունեն զրոյական ՕՔՊ և զրոյական կամ աննշան ԳՏՊ:

Զարգացումներն ու տեխնոլոգիական նորամուծություններն օգնել են, որ

«բնական սառնագենտները» հաշվի առնվեն, որպես անվտանգ ու

տնտեսական լուծումներ` տարբեր ոլորտներում կիրառելու համար:

Շրջակա միջավայրի վրա նվազագույն ազդեցություն ունենալու և կայուն

տեխնոլոգիական զարգացման հեռանկարին հարմար լինելու շնորհիվ

բնական սառնագենտներով սառնարանային համակարգերը հնարավոր է,

որ շատ կարևոր դեր ունենան ապագայում շատ ոլորտներում կիրառվելու

տեսանկյունից:

Ամոնիակ (NH3, R717)

Ամոնիակը պարունակում է ազոտ և ջրածին և լայնորեն կիրառվում է

արդյունաբերության շատ ճյուղերում: Այն լայնորեն կիրառվել է որպես

սառնագենտ սկսած 1800-ականների վերջերից և ներկայումս լայն

կիրառում ունի արդյունաբերական սառնարանների, սառնարանային

պահեստների և սննդի սառեցման գործընթացի ոլորտներում և վերջերս

սկսել է օգտագործվել նաև առևտրային սառնարաններում և չիլերներում:

R717-ը քիմիապես կայուն է, բայց կարող է փոխազդեցության մեջ մտնել

որոշակի պայմաններում, օրինակ, երբ այն շփման մեջ մտնի ածխածնի

երկօքսիդի, ջրի կամ պղնձի հետ:

Հակառակ դրան` այն ունի լավ համատեղելիություն պողպատ

համակարգերում և ճիշտ ընտրված յուղերի հետ:

R717-ի ճնշում-ջերմաստիճան կապի առանձնահատկությունները

ընդհանուր առումներով նման են R22-ին: Սակայն նրա

թերմոդինամիկական հատկությունները գերազանց են, որով էլ

ապահովվում է բարձր արդյունավետությամբ համակարգեր ունենալու

պոտենցիալը:

13

Առավել բարձր թունավորության ու ցածր դյուրավառության պատճառով

այն ունի անվտանգության B2 դասակարգում: Ի տարբերություն ֆտոր

պարունակող գազերի` այն ոչ մի ազդեցություն չունի օզոնային շերտի վրա,

ունի զրոյական ԳՏՊ և ,այդ պատճառով, չի վերահսկվում ոչ Կիոտոյի և ոչ էլ

Մոնրեալի արձանագրություններով: R717-ը շատ էժան է և մատչելի`

մասնագիտացած մանրածախ առևտրականների շրջանակներում:

Ածխաջրածիններ (ԱՋ-ներ)

Ածխաջրածինները պարունակում են ջրածին ու ածխածին և կիրառվում են

արդյունաբերության շատ ճյուղերում: Սառնարանային նպատակներով

ամենից հաճախ կիրառվողներն են իզոբութանը (C4H12, R600a) և

պրոպանը (C3H8, R290), պրոպիլենը (C3H6, R1270) և նրանց

խառնուրդները: Արդյունաբերական կիրառման շրջանակներում,

բազմազան այլ ԱՋ-ներ լայն կիրառում ունեն: Ընդհանրապես, ԱՋ-ները

լայնորեն կիրառվել են որպես սառնագենտ 1800-ականների վերջերից

մինչև 1930-ականները, և նրանց կիրառումը վերսկսվել է 1990-

ականների սկզբներին: Բացի արդյունաբերական կիրառումից, ԱՋ-ներn

օգտագործվել են կենցաղային սառնարաններում, առևտրային

սառնարաններում, օդորակիչներում ու

չիլերներում: ԱՋ-ները քիմիապես կայուն են և համատեղելիությամբ շատ

նման են ՔՖԱ-ներին ու ՀՔՖԱ-ներին:

ԱՋ-ների շարքում կան ճնշում-ջերմաստիճան կապի բազմազան

առանձնահատկություններ ունեցողներ: Նրանք նույնպես ունեն գերազանց

թերմոդինամիկական հատկություններ, որով էլ ապահովվում է բարձր

արդյունավետությամբ համակարգեր ունենալու նրանց պոտենցիալը:

Առավել բարձր թունավորություն ունենալու արդյունքում, բոլոր ԱՋ-ներն

ունեն անվտանգության A3 դասակարգում: Ինչպես և R717-ի դեպքում է,

նրանք նույնպես չունեն ազդեցություն օզոնային շերտի վրա և ունեն

աննշան ԳՏՊ, և այդ պատճառով էլ չեն վերահսկվում ոչ Կիոտոյի և ոչ էլ

Մոնրեալի արձանագրություններով: R600a-ն ու R290-ը բավականին

էժան են, բայց նրանց հասանելիությունը տարբեր է` կախված երկրից:

Ածխածնի երկօքսիդ (CO2, R744) Ածխածնի երկօքսիդը պարունակում է ածխածին և թթվածին և լայնորեն

կիրառվել է արդյունաբերական շատ ոլորտներում: Այն մեծ կիրառում է

ունեցել որպես սառնագենտ սկսած 1800-ականների կեսերից և անկում

ապրել ՔՖԱ-ների ու ՀՔՖԱ-ների ի հայտ գալուց հետո: 1990-ականների

վերջերից այն վերսկսել է օգտագործվել որպես սառնագենտ, և դրա

կիրառումը ներկայումս մեծանում է արդյունաբերական և առևտրային

սառնարաններում, սառնարանային պահեստավորման մեջ, ինչպես նաև

տաք ջրի ջերմային պոմպերում:

R744-ը քիմիապես կայուն է, հիմնականում փոխազդեցության մեջ չի

մտնում և համատեղելի է շատ նյութերի հետ: R744-ի ճնշում-

ջերմաստիճան կապի առանձնահատկությունները շատ տարբեր են

ավանդական սառնագենտների առանձնահատկություններից, քանի որ

սրանք աշխատում են` օրինակ, R22-ի համեմատ, մոտավորապես յոթ

անգամ ավելի բարձր ճնշումներում, որն էլ անհրաժեշտ է դարձնում, որ

համակարգը նախագծելիս հաշվի առնվի մասնավորապես բարձր

ճնշումների գործոնը:

Բացի դրանից, այն ունի ցածր կրիտիկական ջերմաստիճան, այնպես որ,

երբ շրջապատի ջերմաստիճանները գերազանցում են մոտ +25°C-ը,

համակարգի հատուկ դիզայն է պահանջվում: Հակառակ դրան` նրա

թերմոդինամիկական հատկությունները գերազանց են, որն էլ ապահովում

է առավել արդյունավետ համակարգեր պոտենցիալ առավել զով կլիմայում:

Թունավորության ցածր մակարդակի և հրակայունության շնորհիվ, այն ունի

անվտանգության A1 դասակարգում: Ի տարբերություն ֆտորացված

գազերի, այն ազդեցություն չունի օզոնային շերտի վրա և այդ պատճառով չի

վերահսկվում Մոնրեալի արձանագրությամբ: Չնայած այն ունի ԳՏՊ-ի

ընդամենը “1‖ արժեք` այն վերահսկվում է Կիոտոյի արձանագրությամբ,

բայց դա չի նշանակում, որ դրա կիրառումն արգելված է: R744-ը շատ էժան

է և լայնորեն հասանելի մասնագիտացված մանրածախ առևտրականների

շրջանակներում:

14

Սառնագենտի համարակալում

Տիպիկ սառնագենտների քիմիական անունները սովորաբար շատ երկար ու

բարդ են: Մշակվել է համարով տարբերակման մեթոդ` նպատակ

ունենալով ստեղծել առավել պարզ ձև որոշակի սառնագենտներ իրարից

տարբերելու համար:

Սառնարանների միջազգային ինստիտուտը (IIR) ներկայացնում է

տեղեկատվություն սառնագենտների դասակարգման մասին` նկարագրելով

սառնագենտի համարակալումն իրականացնելու հիմնական կանոնները

(տե'ս www.iifiir.org/en/doc/1034.pdf): Դասակարգումը հիմնված

է ստանդարտ ASHRAE 34-ի վրա և հնարավորություն է տալիս անվանել

բոլոր կիրառվող սառնագենտներին պարզ և միջազգայնորեն հասկանալի

կերպով` դասակարգելով նրանց` համաձայն իրենց քիմիական

բաղադրության:

Հիմնականում նույնականացման համարը տրվում է յուրաքանչյուր

սառնագենտի: Այն բաղկացած է նախածանցից, որն արտահայտվում է

տառով, և վերջածանցից, որն արտահայտվում է թվերով: Նախածանցը

սառնագենտի համար R տառն է: Օրինակներ` R22, R134a, R600a,

R717: Խառնուրդ սառնագենտները` անկախ նրանից թե զեոտրոպային

են, թե ազեոտրոպային, միշտ կազմված են լինում

համապատասխանաբար` R4xx-ով կամ R5xx-ով:

Սառնագենտի խառնուրդներ

Չնայած սառնագենտները կարող են բաղկացած լինել միայն մեկ նյութից,

դրանք կարող են լինել նաև երկու և ավելի նյութերի խառնուրդներ, որոնց էլ

սովորաբար անվանում են «խառնուրդներ»: Սառնագենտի խառնուրդները

ստեղծվել են, որպեսզի հնարավոր լինի համատեղել սկզբնապես կիրառված

սառնագենտների որոշակի հատկություններ և առանձնահատկություններ

(ինչպես, օրինակ, ռետրոֆիտ (վերափոխված) խառնուրդների դեպքում)

կամ այլ պատճառներով` հատկությունների որոշակի շարք ստանալու

նպատակով:

Շուկայում հասանելի խառնուրդների մեծ մասն ունեն երկուսից հինգ

բաղադրիչ մաս: Այս բաղադրիչները կարող են լինել ՀՔՖԱ-ներ, ՀՖԱ-ներ

և/կամ ԱՋ-ներ և ՊՖԱ-ներ: Սառնագենտների առանձին բաղադրիչները

սառնագենտի խառնուրդում չունեն նույն ֆիզիկական

առանձնահատկությունները. նրանք ունեն տարբեր խտություններ, տարբեր

մածուցիկություն և տարբեր գոլորշիացման ու կոնդենսացման

ջերմաստիճաններ` տվյալ ճնշման տակ: Շատ խառնուրդների դեպքում,

խառնուրդի բաղադրիչները փոխում են իրենց կառուցվածքը հեղուկ և

գոլորշի վիճակներում, երբ խառնուրդը եռում կամ կոնդենսանում է. սրանք

հայտնի են որպես զեոտրոպներ: Սրանք ունեն հետևյալ R

համարակալումը` R4xx: Ավելի քիչ է պատահում, երբ որոշակի

խառնուրդներում առանձին բաղադրիչներ այնպես են փոխազդում, որ

հեղուկ ու գոլորշի վիճակներում որոշակի ճնշման տակ ունենում են նույն

կառուցվածքը: Այս խառնուրդները կոչվում են ազեոտրոպային

խառնուրդներ: Սրանք ունեն R համարակալումը`R5xx:

15

Կան երկու տեսակի խառնուրդներ.

Ազեոտրոպային խառնուրդներ Ազեոտրոպային խառնուրդը սովորաբար երկու նյութի խառնուրդն է, որն իր

վարքագծով նման է մաքուր հեղուկի: Երբ ջերմություն է հաղորդվում կամ

հեռացվում ազեոտրոպային սառնագենտի խառնուրդից, գոլորշու և հեղուկի

կառուցվածքը հիմնականում մնում է անփոփոխ ամբողջ գործընթացի

ժամանակ: Այլ կերպ ասած` 50% հեղուկ Ա-ի և 50% հեղուկ Բ-ի

դեպքում, հեղուկ Ա-ի յուրաքանչյուր գոլորշիացած կամ կոնդենսացած

մոլեկուլի հետ գոլորշիանում կամ կոնդենսանում է նաև հեղուկ Բ-ի մեկ

մոլեկուլ:

Ազեոտրոպային խառնուրդը կոնդենսանալիս կամ գոլորշիանալիս իրեն

դրսևորում է որպես միաբաղադրիչ սառնագենտ, այսինքն` որոշակի

ճնշման տակ ջերմաստիճանը մնում է անփոփոխ, ինչպես ներկայացված է

այս գծապատկերում:

Ազեոտրոպային խառնուրդի կոնդենսացումը ու գոլորշիացումը

ազեոտրոպային և

զեոտրոպային

16

Նախկինում, ամենատարածված օզոնաքայքայիչ նյութերի

(ՕՔՆ)խառնուրդներն էին R500-ը (R12-ի և R152a-ի խառնուրդ) և

R502-ը (R22-ի և R115-ի խառնուրդ): Վերջերս հայտնաբերվել է

ազեոտրոպային խառնուրդ R507A-ն, որը բաղկացած է միայն ՀՖԱ-ներից

(R125 և R143a):

Զեոտրոպային խառնուրդներ Զեոտրոպային խառնուրդը սառնագենտների խառնուրդ է, որը

սառնարանային ցիկլի ընթացքում ցուցաբերում է տարբեր աստիճանի

անկայունություն: Օրինակ, վերցնենք եռման կամ կոնդենսացման

ժամանակ մոլեկուլների կառուցվածքային փոփոխությունը կամ

հագեցածության ջերմաստիճանի փոփոխությունը. կոնդենսացման կամ

գոլորշիացման ժամանակ նրա վարքագիծը նման չէ միաբաղադրիչ

սառնագենտի վարքագծին:

Երկու տարբեր իրավիճակներ են լինում` կախված համակարգի տեսակից:

Ուղղակի ընդարձակման համակարգ

• Հոսքի եռումը տեղի է ունենում գոլորշիացուցիչի, իսկ հոսքի

կոնդենսացումը կոնդենսատորի մեջ: Հեղուկ Ա-ն և հեղուկ Բ-ն եռում կամ

կոնդենսանում են տարբեր արագությամբ, և, քանի որ հեղուկ Ա-ի և հեղուկ

Բ-ի կառուցվածքը հեղուկ վիճակում փոխվում է, իսկ ճնշումը մնում է

անփոփոխ, ջերմաստիճանի հագեցումը ջերմափոխանակիչի ամբողջ

երկայնքով տարբեր է լինում:

• Ընկղմված համակարգ: Հեղուկի եռումը կատարվում է

գոլորշիացուցիչում, իսկ թաղանթի կոնդենսացիան` կոնդենսատորում:

Հեղուկ Ա-ն և հեղուկ Բ-ն եռում կամ կոնդենսանում են տարբեր

արագությամբ, որն էլ բերում է ամենաանկայուն հեղուկի կուտակմանը

կոնդենսատորում, իսկ պակաս անկայուն հեղուկի կուտակմանը

գոլորշիացուցիչում: Չնայած փուլի փոփոխության գործընթացը տեղի է

ունենում անփոփոխ ջերմաստիճանում` իրականում կատարվում է

սառնագենտի կարճ միացում, որն էլ պատճառ է դառնում աշխատանքի

արդյունավետության կորստի:

Հաջորդ պատկերը ցույց է տալիս սառնագենտային բաղադրիչներ Ա և Բ

հեղուկներով զեոտրոպային խառնուրդի աշխատանքը, երբ այն հոսում է

ջերմափոխանակիչ խողովակով: Մաքուր հեղուկի դեպքում, երբ հեղուկը

գոլորշիանում է կամ երբ գոլորշին կոնդենսանում է, սառնագենտի

ջերմաստիճանը մնում է նույնը: Սակայն, զեոտրոպային խառնուրդի

դեպքում, երբ սառնագենտը գոլորշիանում է, հագեցման ջերմաստիճանը

բարձրանում է, իսկ երբ գոլորշին կոնդենսանում է, հագեցման

ջերմաստիճանն ընկնում է:

Սառնագենտը գտնվում է եռման գործընթացի սկզբնական

ջերմաստիճանում, երբ այն դեռևս մաքուր հեղուկ է (օր.` երբ այն սկսում է

գոլորշիանալ)և գտնվում է եռման գործընթացի վերջնական

ջերմաստիճանում, երբ այն մաքուր գազ է (օրինակ`, երբ այն նոր սկսում է

կոնդենսանալ:

Եռման գործընթացի սկզբնական ու վերջնական ջերմաստիճանների միջև

ընկած ջերմաստիճանների փոփոխությունների շարքը կոչվում է

ջերմաստիճանային շեղում: Դա պատկերված է այստեղ:

Զեոտրոպային խառնուրդի վարքագիծը փոփոխվող ջերմաստիճանի

դեպքում

17

Զեոտրոպային խառնուրդի կոնդենսացիան ու գոլորշիացումը

Մոնրեալի արձանագրությունից առաջ զեոտրոպային խառնուրդներ շատ

հազվադեպ էին կիրառվում. թերևս միակ օրինակը R400-ն էր (R12-ի և

R114-ի խառնուրդ): ՔՖԱ-ների և ավելի ուշ` ՀՔՖԱ-ների այլընտրանքներ

որոնելու արդյունքում ձևավորվեցին մեծ թվով զեոտրոպային

խառնուրդներ:

ՀՖԱ-ների ու ԱՋ-ների հիմքով ստեղծված զեոտրոպային խառնուրդներից

են R404A-ը, R407C-ը, R410A-ը և R436B-ը, որոնք ՔՖԱ-ների ու

ՀՔՖԱ-ների այլընտրանքներն են:

Սառնարանային խառնուրդների կիրառումը –

հարցեր և հասկացություններ

Ջերմաստիճանային շեղում ―Ջերմաստիճանային շեղում‖ կոչվող առանձնահատկությունը

ջերմաստիճանի փոփոխությունների շարքն է, որի ժամանակ

սառնագենտի խառնուրդի բաղադրիչները եռում կամ կոնդենսանում են

որոշակի ճնշման տակ: Անփոփոխ ճնշման տակ մաքուր նյութը (օրինակ`

ջուրը) կանցնի փոփոխման ամբողջական փուլ` անփոփոխ

ջերմաստիճանի պայմաններում: Ի տարբերություն դրան` սառնագենտի

զեոտրոպային խառնուրդը պետք է անցնի տարբեր ջերմաստիճաններով,

որպեսզի ավարտի փուլի փոփոխման գործընթացը:

Ջերմաստիճանային շեղում անվանումը վերաբերում է ջերմաստիճանի

փոփոխությունների այս շարքին: Նույն ձևով, եթե թողնենք, որ

զեոտրոպային սառնագենտը եռա դույլի մեջ, ջերմաստիճանը, որի

ժամանակ այն կսկսի եռալ, կլինի եռման գործընթացի սկզբնական

ջերմաստիճանը, իսկ հետո վերջին մի քանի կաթիլները կեռան եռման

գործընթացի վերջնական ջերմաստիճանում:

Այնուամենայնիվ, ―ընկղմված‖ տիպի գոլորշիացուցիչներում և

կոնդենսատորներում եռալն ու կոնդենսացումը չեն ցուցաբերի որևէ

ջերմաստիճանային շեղում, քանի որ նրանք մշտապես համալրվում են

նոր սառնագենտով: Այսպիսով, դիտարկվում է, որ սառնագենտը փոխում է

իր վիճակը միայն մեկ որոշակի ջերմաստիճանի ժամանակ` եռման

գործընթացի սկզբնական ջերմաստիճանում` գոլորշիացուցիչի մեջ և

եռման գործընթացի վերջնական ջերմաստիճանում` կոնդենսատորի մեջ:

18

Կառուցվածքը Զեոտրոպային խառնուրդներին բնորոշ առանձնահատկությունները,

այսինքն` դրանց կառուցվածքները հեղուկ ու գոլորշու վիճակներում,

հիմնականում տարբեր են լինում որոշակի ջերմաստիճանի ու ճնշման

տակ:

Սա մտահոգության պատճառ է հանդիսանում` կապված սառնագենտի

մատակարարման շղթայում կառուցվածքային փոփոխությունների հետ`

ներառյալ գործարաններում սառնագենտի բազմաբաղադրիչ

խառնուրդների դեպքում հեղուկի հեռացումը տարաներից և

առևտրականների (դիլերների) կողմից սառնագենտների տեղափոխումը

ավելի փոքր անոթներ (տարաներ) :

ԱՄՆ-ում Օդորակման և սառնարանային համակարգերի ինստիտուտի

(ARI)կողմից կատարված հետազոտությունը ցույց է տալիս, որ

«սառնագենտների խառնուրդները օգտագործման հետ կապված

գործընթացների ժամանակ կարող են ենթարկվել կառուցվածքային

փոփոխությունների, որը հանգեցնում է տվյալ տեսակին ոչ հատուկ

կառուցվածքի»: Մասնագետների կողմից սարքավորման լցավորումը

սառնագենտով, ինչպես նաև սառնագենտի արտահոսքը կարող են փոխել

սառնագենտի կառուցվածքը: Կառուցվածքի փոփոխությունը ինչ-որ չափով

կազդի աշխատանքի արդյունավետության վրա: Համապատասխանաբար,

ARI-ն և DIN-ը (Deutsches Institute fur Normung)սահմանել են

կառուցվածքի դիմացկունությունը որոշակի խառնուրդների համար,

օրինակ` ARI կառուցվածքի դիմացկունությունը R410A-ի

(R32/R125)համար +0.5 է, R32-ի համար` -1.5%, և +1.5, -0.5%

R125-ի համար:

Դյուրավառությունը Որոշ խառնուրդներում բաղադրիչներից մեկը հանդիսանում է դյուրավառ

սառնագենտ, իսկ որոշ խառնուրդներում ընդամենն օգտագործվում են

ածխաջրածնային խառնուրդներ: Այդ պատճառով դրանց կիրառումն

առաջացնում է անվտանգության հետ կապված որոշակի մտահոգություն:

Որոշ տարածաշրջաններ ու երկրներ այսպիսի խառնուրդների համար

սահմանափակում են մտցնում կամ նույնիսկ արգելում են դրանց

կիրառումը որոշակի սարքավորումների համար: Զարգացած երկրներում

ՀՔՖԱ-ների հիմքով խառնուրդները, որոնք պետք է փոխարինեին R12-ին,

լայն կիրառում չունեին նոր սարքավորումների արտադրության կամ եղած

սարքավորումների վերափոխման (ռետրոֆիտի) համար` մասամբ նրանց

ՕՔՊ-ի արժեքի, դյուրավառության ու տեխսպասարկման հետ կապված

դժվարությունների պատճառով: Բացի այդ, սարքավորումների

վերափոխումը (ռետրոֆիտը) չի կիրառվում զարգացած երկրներում

հիմնականում այն պատճառով, որ այնտեղ հասանելի են

վերաշրջանառված ՔՖԱ-ները, իսկ սարքավորումների վերափոխման

ծախսերը նոր սարքավորման արժեքի համեմատ բարձր են, քանի որ ավելի

մեծ են (գործատուի) աշխատողների հետ կապված ծախսերը:

Սառնագենտի խառնուրդների դրական ու

բացասական կողմերը

Սառնագենտի խառնուրդների դրական կողմերը

• Սառնագենտի խառնուրդները ներկայացնում են մեկ այլ ճանապարհ,

որը կօգնի երկրին կատարել ՔՖԱ-ների փուլային փոխարինման Մոնրեալի

արձանագրությամբ սահմանված պահանջները` միաժամանակ չվնասելով

վերջնական սպառողներին:

• Սառնագենտի խառնուրդները (եթե հիմնական բաղադրիչները

R22/R152a/ԱՋ-ներն են) կարող են ավելի էժան և հասանելի լինել, քան

R134a-ն և այլ այլընտրանքային սառնագենտներն են:

• ՀՔՖԱ-ների հիմքով սառնագենտի խառնուրդները, որոնք, ինչպես

վերևում նշեցինք, նպատակ ունեին փոխարինելու R12-ին, կարող են

հիմնականում կիրառվել հանքայուղերի հետ` վերափոխված

սարքավորումներում արդյունավետության ընդունելի աստիճանով հանդես

գալով:

Սառնագենտի խառնուրդների բացասական կողմերը

• ՀՔՖԱ-ների հիմքով խառնուրդները ՔՖԱ-ների փոխարինման

ժամանակավոր լուծումներ են:

19

• Ոչ-ազեոտրոպային և հնարավոր դյուրավառության հատկանիշների

պատճառով տեխսպասարկման գործընթացը և մասնավորապես

լցավորումը բարդ է լինում, և մասնագետները պետք է տեղեկացված լինեն

ու հետևեն դրանց հետ վարվելու համապատասխան գործընթացներին:

• Ավելի դժվար է հաշվարկել գերտաքացման և թերսառեցման քանակը

համակարգը վաճառելիս կամ սպասարկելիս:

• Ջերմափոխանակիչների հոսակորուստները և դրան հաջորդող

վերալցաավորումը կբերի կառուցվածքի աստիճանական փոփոխության,

որն էլ ժամանակի ընթացքում կհանգեցնի արդյունավետության ու

աշխատանքի առանձնահատկությունների փոփոխության:

• Լրացուցիչ սառնագենտների մուտքը շուկա կարող է շփոթեցնել

տեխսպասարկողներին, որն էլ պատճառ կարող է հանդիսանալ

սառնարանային համակարգի կիրառման ժամանակ ավելի հաճախակի

տեղի ունեցող փոխադարձ աղտոտման դեպքերի:

• Չնայած սարքավորման սեփականատերը կարող է և կարճ

ժամանակահատվածում չնկատել դրա ազդեցությունը աշխատանքի

արդյունավետության վրա, կարծիք կա, որ սառնագենտի/քսայուղի

փոխադարձ աղտոտումը կնվազեցնի սարքավորման էներգիայի ու

աշխատանքային արդյունավետությունը և կկրճատի սարքավորման

գործելու ժամկետը:

• Շատ խառնուրդների առկայությունը փոխադարձ աղտոտման

պատճառով նաև կբարդացնի վերաշրջանառման ծրագիրը, քանի որ

խառնուրդներ պարունակող սարքավորումը հնարավոր է, որ ճշգրտորեն

պիտակավորված չլինի կամ էլ մասնագետներն ուղղակի անտեսեն

պիտակը:

• Որոշ խառնուրդներ են գովազդվում, որոնք կփոխարինեն R134a-ին,

որն էլ կարող է հանգեցնել նրան, որ R134a-ը ետ վերափոխվի ՀՔՖԱ-ային

հիմք ունեցող խառնուրդներով:

Քսայուղեր

Այսօր շուկայում նոր քսայուղերի թիվը մոտավորապես այնքան է, որքան որ

սառնագենտներինը: Կոմպրեսոր արտադրողները միշտ նշում են յուղի

տեսակը, որը լցված է լինում տվյալ մոդելի կոմպրեսորի մեջ:

Տեխսպասարկման ժամանակ տեղի ունեցող ամենատարածված սխալներից

է այն, որ չի ստուգվում սպասարկված համակարգի համապատասխան

քսայուղը. սա կարող է վնաս հասցնել համակարգին, քանի որ սառնագենտը

կարող է անհամատեղելի լինել համակարգի այլ բաղադրիչների հետ:

Հերմետիկ համակարգերում քսայուղերը անմիջական շփման մեջ են

էլեկտրական շարժիչի փաթույթի հետ: Այդ պատճառով յուղը պետք է լավ

նյութական համատեղելիություն ունենա և բարձր ջերմային կայունության

հատկություններ:

Չնայած քսայուղի մեծ մասը մնում է կոմպրեսորում, դրա մի փոքր

քանակությունը շրջանառություն է կատարում սառնագենտի հետ միասին:

Քսայուղը պետք է կարողանա ապահովել նորմալ աշխատանքը, թե´ բարձր

ջերմաստիճանների ժամանակ` կոմպրեսորի մղման կափույրներում, և թե´

ցածր ջերմաստիճանների ժամանակ ընդարձակման սարքում: Այն պետք է

բավարար չափով լուծվող լինի հենց սառնագենտում, որ նորից վերադառնա

կոմպրեսոր, որպեսզի ժամանակի ընթացքում վերջինս յուղից զերծ չմնա,

քանի որ հակառակ դեպքում դա կհանգեցներ կոմպրեսորի մեխանիկական

խափանմանը:

Հաջորդիվ քննարկվում են քսայուղերի հատկությունները:

Հատկությունները Սառնարանային լավորակ քսայուղի հատկություններն են.

• Մոմի քիչ քանակությունը: Սառնարանային յուղի խառնուրդից մոմի

անջատումը կարող է խցանել սառնագենտի ընդարձակման սարքի

անցքերը:

• Լավ ջերմային կայունությունը: Այն չպետք է ձևավորի ածխածնային

նստվածքներ և այրվածքներ կոմպրեսորում` օրինակ, ասենք, ելքի

անցուղու կափույրներում:

• Լավ քիմիական կայունությունը: Այն չպետք է ենթարկվի քիմիական

փոխազդեցության, կամ էլ փոխազդեցության չափը պետք է շատ փոքր

լինի` համակարգում սովորաբար առկա նյութերի և սառնագենտի հետ:

• Պնդացման ցածր ջերմաստիճանը: Սա յուղի հատկությունն է մնալ

հեղուկ վիճակում համակարգի ամենացածր ջերմաստիճանի դեպքում:

• Լավ խառնվելու և լուծվելու հատկությունը: Լավ խառնվելու

հատկությունն ապահովում է, որ յուղը վերադառնա կոմպրեսոր` չնայած

լուծելիության շատ բարձր աստիճանն էլ իր հերթին կարող է հանգեցնել

քսայուղի դուրս մղմանը շարժվող մասերից:

20

• Մածուցիկության ցածր ինդեքսը: Սա քսայուղի հատկությունն է բարձր

ջերմաստիճանում պահպանելու յուղային լավ հատկությունները և ցածր

ջերմաստիճանում լավ հեղուկային հատկությունները` միշտ ապահովելով

քսայուղի լավ թաղանթ:

Կատեգորիաները Ըստ էության, սառնարանային քսայուղերը բաժանվում են վեց հիմնական

կատեգորիաների.

• հանքայուղեր(ՀՅ),

• ալկիլբենզոլային(ԱԲ) յուղեր,

• պոլիօլեթերային(ՊՕԵ) յուղեր,

• պոլիալֆաօլիֆենային (ՊԱՕ)յուղեր,

• պոլիալկիլենգլիկոլային (ՊԱԳ)յուղեր:

Ավանդաբար, ՔՖԱ-ային սառնագենտները օգտագործվել են հանքային և

ալկիլբենզոլային յուղերի հետ կոմպրեսորների յուղման համար:

Ներկայումս, ՀՖԱ-ային սառնագենտների ի հայտ գալու հետ,

օգտագործվում են սինթետիկ յուղեր, քանի որ այս սառնագենտները չեն

խառնվում ավանդական հանքային յուղերի հետ և կարիք ունեն սինթետիկ

յուղերի օգտագործման` խառնվելու հատկությունն ու յուղի վերադարձը

ապահովելու համար:

Առանձնահատկությունները Շատ սինթետիկ քսայուղերի` ինչպես օրինակ ՊՕԵ-ների ու ՊԱԳ-երի

կարևոր հատկություններից է այն, որ, ինչպես ցույց է տրված ներքոնշյալ

դիագրամում նրանք առավել հիդրոսկոպիկ են, քան հանքայուղերը : Նրանք

հագենում են մոտավորապես 1000 ppm (մեկ միլիոնի մեջ եղած միավոր

մասնիկներ) մթնոլորտային խոնավությունից, այն դեպքում երբ

հանքայուղերը հագենում են 100 ppm-ի դեպքում:

ՊՕԵ քսայուղերը զգալիորեն ավելի պակաս հիդրոսկոպիկ են, քան ՊԱԳ

քսայուղերը: Այս պատկերը ցույց է տալիս քսայուղի համատեղելիությունը

մի քանի սառնագենտների համար:

ՊՕԵ և հանքայուղերի հիդրոսկոպիկությունը

21

Այս ձեռնարկի Գլուխ 3-ում ներկայացվում է տեղեկատվություն այն մասին, թե խոնավությունը ինչ խնդիրներ կարող է առաջացնել համակարգում, և թե ինչպես է պետք հեռացնել այն:

Սառնագենտները և դրանց կիրառությունը

Աղյուսակն ամփոփ ներկայացնում է հիմնական այլընտրանքային սառնագենտները, որոնք փոխարինում են ՔՖԱ-ներին ու ՀՔՖԱ-ներին ամենատարբեր ՍՕՈ համակարգերում:

22

Կիրառության յուրաքանչյուր դեպքի համար սառնագենտների չորս ցանկ

կա.

• ավանդական սառնագենտներ, որոնք սովորաբար կիրառվում էին

նախքան Մոնրեալի արձանագրությունը:

• ռետրոֆիտ/խառնուրդ սառնագենտներ. սրանք այն սառնագենտներն

են, որոնք կարող են կիրառվել առկա համակարգերում: Դրանք

պարունակում են ավանդական սառնագենտներ և սովորաբար նաև որոշ

ԱՋ բաղադրիչներ` առկա հանքայուղերում լուծելի լինելու համար:

Սրանք էլ իրենց հերթին բաժանվում են երկու կատեգորիայի.

• անցումային սառնագենտներ, որոնք բաղկացած են որոշ ՀՔՖԱ-ներից և,

այդ պատճառով, դեռ վերահսկվում են Մոնրեալի արձանագրությամբ:

Նախատեսված են ՔՖԱ-ներ պարունակող համակարգերում

կարճաժամկետ կիրառության համար:

• երկարաժամկետ սառնագենտներ, որոնք չեն պարունակում որևէ

օզոնաքայքայիչ նյութեր և կարող են համարվել որպես որևէ կերպ

չսահմանափակված:

• “Նոր” համակարգի սառնագենտներ, որոնք ներառում են

սառնագենտներ, որոնք նույնպես չեն սահմանափակվում Մոնրեալի

արձանագրությամբ և ակնկալվում է, որ նրանց կիրառումը նույնպես

երկարատև կլինի:

23

Լրացուցիչ դիտարկումներ

• «Երկարաժամկետ» և «նոր համակարգի» ցանկերում ներառված

խառնուրդներից շատերը պարունակում են ՀՖԱ-ներ և ՊՖԱ-ներ, որոնք

ընդգրկված են Կիոտոյի արձանագրությունում և որոնց դեմ օրենսդրորեն

դուրս են գալիս մի քանի եվրոպական երկրներ:

• Դյուրավառ սառնագենտներ. նշվում են աստղանիշով (*): սրանց հետ

պետք է ճիշտ վարվել, այսինքն համակարգերը պետք է նախագծվեն ու

շահագործվեն` հետևելով անվտանգության կանոններին: Եթե դրանք

կիրառվում են որպես ռետրոֆիտ/փոխարինող սառնագենտ, ապա

տեխսպասարկման մասնագետը պետք է հավաստիանա, որ փոխարկումը

կատարվել է համաձայն համապատասխան անվտանգության կանոնների:

• “(ԲՋ)” և “(ՑՋ)” սկզբնատառերը նշանակում են, որ սառնագենտը ավելի

հարմար է օգտագործել բարձր ջերմաստիճանի (օրինակ, պաղեցված մթերք)

կամ ցածր ջերմաստիճանի(օրինակ. սառեցված մթերք) համար:

• Ցանկում նշված սառնագենտներից բացի, շուկայում կան այլ

սառնագենտներ, որոնք չունեն R-թիվը: Նույն ձևով, ցանկում նշված

սառնագենտներից շատերը վաճառվում են առևտրային այլ

անվանումներով և ոչ թե R-թվով:

• Ածխածնի երկօքսիդ օգտագործող համակարգերը պետք է նախագծված

լինեն` հատուկ հաշվի առնելով սառնագենտի թերմոդինամիկական

առանձնահատկությունները:

Ամենատարածված սառնագենտների հատկությունները

Ամենից շատ կիրառվող սառնագենտների հատկությունները սրանք են.

24

Լրացուցիչ գրականություն

US Environmental Protection Agency-Significant New Alternatives Policy (SNAP)

Program

www.epa.gov/ozone/snap/index.html

UNEP DTIE OzonAction - Fact Sheet No. 16 on Refrigerant Blends

www.uneptie.org/ozonaction/information/mmcfiles/4766-e-16blends.pdf

UNEP DTIE OzonAction - HCFC Help Centre: Refrigerant blends containing

HCFCs, UNEP

www.uneptie.org/ozonaction/topics/hcfcblends.htm

UNEP DTIE OzonAction – Refrigeration & Air-Conditioning

http://www.uneptie.org/ozonAction/topics/refrigerant.htm

UNEP DTIE OzonAction – Protecting the Ozone Layer, Volume 1, Refrigerants,

UNEP, 2001

www.unep.fr/ozonaction/information/mmcfiles/2333-e.pdf

International Institute of Refrigeration – Classification of Refrigerants based on

American standard ANSI/ASHRAE 34 published in 2001

www.iifiir.org/en/doc/1034.pdf

Deutsche Gesellschaft fur Technische Zusammenarbeit (GTZ) Proklima -

Natural Refrigerants:Sustainable Ozone- and Climate-Friendly Alternatives to

HCFCs, GTZ Proklima, 2008

http://www.gtz.de/de/dokumente/en-gtz-proklima-natural-

refrigerants.pdf

or

www.gtz.de/en/themen/umwelt-infrastruktur/23898.htm

25

2. Սառնագենտի կառավարում

Համառոտագիր

Սույն գլուխը ներառում է կարևոր տեսակետների շարք` սառնագենտների

հետ վարվելու ու դրանք կառավարելու վերաբերյալ: Հիմնականում

շեշտադրվում է սառնագենտի լավ որակի պահպանումն ու

արտահոսումներից ու կորուստներից խուսափումը: Առանձին թեմաների

մեջ են մտնում բալոնների հետ ճիշտ վարվելակերպն ու դրանց ճիշտ

կիրառումը, սառնագենտների կրկնակի օգտագործման կամ դրանցից ճիշտ

ձևով ձերբազատվելու հետ կապված հարցերը:

Բացի այդ, բացատրվում է սառնագենտի պահպանման հասկացությունը`

սառնագենտի կիրառման բոլոր փուլերի համար առաջարկվող գործնական

միջոցներով, ինչպես, օրինակ, համակարգերի շրջանակներում նրանց

սահմանափակումը, արտազատման և վերաշրջանառման պատշաճ

մեթոդները և վերականգնումը:Ընթերցողը պետք է կարողանա.

• նկարագրել, թե որն է սառնագենտների շահագործման ճիշտ ձևը,

• նկարագրել մեթոդները, որոնք խրախուսում են սառնագենտի

պահպանումը,

• բացահայտել սառնագենտի արտահոսքը,

• իմանալ, թե ինչպես են իրականացվում սառնագենտի արտազատման ու

վերաշրջանառման գործողությունները:

2.1. Կառավարման ծրագրեր

Սառնագենտի կառավարումն իրականացվել է երկու մակարդակով. երկրի

կառավարության մակարդակով և տեղադրման մակարդակով: Զարգացող

երկրներում ՄԱԿ-ի ՇՄԾ-ի ու այլ իրականացնող գործակալությունների և

Օզոնի ազգային կենտրոնների ու կառավարական այլ ինստիտուտների

համատեղ ջանքերով մշակվել են սառնագենտի կառավարման

ռազմավարություններ` երկրի մակարդակով` որպես Մոնրեալի

արձանագրության իրականացման գործողություն:

Բազմակողմանի հիմնադրամի (MLF) աջակցությունը Հոդված 5-ի

երկրներին սառնարանային համակարգի տեխսպասարկման ոլորտում

սկսվեց 1991թ.-ին, երբ առաջին անգամ հաստատվեցին տեխսպասարկման

մասնագետների դասընթացների անցկացման ու քլորֆտորածխածնային

(ՔՖԱ)սառնագենտների արտազատման ու վերաշրջանառման ծրագրերը:

1997 թ.-ին այս առանձին ծրագրերը փոխարինվեցին Սառնարանային

համակարգի կառավարման ծրագրերով (RMP): Սառնարանային

համակարգի կառավարումը մի մոտեցում է, որն օպտիմացնում է առկա

սառնագենտները գոյություն ունեցող սարքավորումներում և նվազագույնի է

հասցնում մաքուր սառնագենտների տեխսպասարկման պահանջարկը`

տեխնիկական և կարգավորող միջոցներով: Սա նպատակ ունի

ապահովելու սարքավորման պատշաճ աշխատանքը` սարքավորման

գործելու ժամկետի ամբողջ ընթացքում` նվազեցնելով նրա վնասակար

ազդեցությունը շրջակա միջավայրի վրա, որը սովորաբար սառնագենտների

արտահոսքի արդյունքում է լինում:

Սառնարանային համակարգի կառավարման ծրագրերի պայմաններն ու

ծրագրերին հատկացվող միջոցները ժամանակի ընթացքում փոփոխվել են:

RMP-ներից հետո մշակվել են ՕՔՆ Վերջնական փոխարինման

ծրագրերը(TPMP):

26

TPMP-ի շրջանակում երկիրը ստանում է ֆինանսավորում ՔՖԱ-ների

փուլային ամբողջական փոխարինման համար` գիտակցելով, որ այդ

նպատակով որևէ լրացուցիչ ֆինանսավորում այլևս չի կարող լինել:

RMP-ների և TPMP-ների մեծամասնությունը իրականացվել են սպառման

ցածր ծավալ ունեցող երկրներում (low-volume consuming countries

(LVC)), որտեղ ՔՖԱ-ների 75–100%-ը օգտագործվում էր

տեխսպասարկման ոլորտում: Սկսած 2007 թ.-ից, երբ հաստատվեց

հիդրոքլորֆտորածխածինների(ՀՔՖԱ-ների) արագացված փուլային

փոխարինման գործընթացը, Բազմակողմանի Հիմնադրամը Մոնրեալի

արձանագրության իրականացման նպատակով աջակցում է ՀՔՖԱ-ների

փուլային փոխարինման ծրագրերի մշակմանը(HPMPs)զարգացող

երկրներում:

Սառնագենտների կառավարման ծրագրեր ՔՖԱ-ների համար (RMP)

RMP-ն համապարփակ ռազմավարություն է, որն ուղղված է

սառնարանային և օդորակիչ համակարգերի տեխսպասարկման ու

պահպանման համար օգտագործվող օզոնաքայքայիչ սառնագենտների

կիրառման փուլային փոխարինմանը: Այն կարող է ներառել

գործողություններ, որոնք ուղղված են ՕՔՆ-ների սպառման ու

արտանետումների նվազեցմանը, հետագա տեխսպասարկման կարիքի

նվազեցմանը` վերահսկելով նոր սարքավորումների տեղադրումը և

սահմանափակելով սարքավորումների ներմուծումը, որոնց

գործունեությունը կախված է ՕՔՆ-երից, ինչպես նաև առկա

սարքավորումների ռետրոֆիտի ու փոխարինման խրախուսմանը:

Օրենքները, տնտեսական խթաններն ու խոչընդոտները,

վերապատրաստումը և հանրային իրազեկման աշխատանքները այս

նպատակներին հասնելու համար օգտագործվող մեթոդներից մի քանիսն են

միայն:

RMP-ների հաջող իրականացումը պահանջում է գործողությունների

կոորդինացում տարբեր ոլորտների միջև, որոնք կիրառում են ՕՔՆ: Այդ

ոլորտներն են.

• արտադրությունը,

• տեխսպասարկումը,

• վերջնական սպառողների ոլորտները,

• կարգավորող ու առևտրային վերահսկողությունը,

• տնտեսական խթաններն ու խոչընդոտները,

• լավագույն փորձի փոխանցումը սառնարանային տեխնիկայի

մասնագենտների վերապատրաստման միջոցով,

• դասընթացները մաքսային համակարգի պաշտոնյաների համար,

• արտազատման ու վերաշրջանառման ծրագրերի հիմնումը,

• հանրային իրազեկության բարձրացումը:

ՔՖԱ-ների վերջնական փոխարինման ծրագիր(TPMP) TPMP-ին բաղկացած է իրականացման ռազմավարությունից ու

գործողությունների պլանից, որոնք ուղղված են դադարեցնելու Մոնրեալի

արձանագրության Հավելված Ա-ի I խմբի վերահսկվող ՔՖԱ-ների

կիրառումը` դրանք ամբողջակապես փոխարինելով մինչև 2010թ. հունվարի

1-ը: Այն նաև ընդգրկում է այս ամենին հետևող միջոցառումներ, որոնք

կապահովեն ռազմավարության իրականացման անհրաժեշտ մոնիթորինգն

ու զեկուցումը:

ՀՔՖԱ-ների փոխարինման ծրագրեր (HPMP) HPMP-ին ներառում է սառնարանային և օդորակիչ ոլորտի և ՀՔՖԱ

օգտագործող բոլոր մյուս ոլորտների ու ենթաճյուղերի մանրամասն

ուսումնասիրությունը: Այն ներկայացնում է այն ամբողջական

ռազմավարությունը, որը երկիրը պետք է իրականացնի` հասնելու ՀՔՖԱ-

ների լրիվ փուլային փոխարինմանը: Սա ընդգրկում է ՀՔՖԱ-ների

առաջարկի կրճատմանն ուղղված քաղաքականության մեթոդներ և նոր ու

գոյություն ունեցող սարքավորումների ու արտադրանքի փոխարինման

իրականացման պլան: HPMP—փուլային փոխարինման ծրագրում պետք է

հաշվի առնված լինի այլընտրանքային սառնագենտների ազդեցությունը

կլիմայի վրա: Բացի այդ այն պետք է համաձայնեցված լինի քիմիական

նյութերի կառավարման ու էներգետիկայի քաղաքականությունների հետ:

27

Երկրում սառնագենտի կառավարման ռազմավարության իրականացման

համար կարևոր է մշակել գործողություններ, որոնք նպատակաուղղված

կլինեն սարքավորումների մոնտաժային աշխատանքներում

բարելավումներ մտցնելուն: Տեխսպասարկողները զարգացող երկրներում

շատ կարևոր դեր են կատարում` օգնելով երկրներին իրականացնելու ՔՖԱ

և ՀՔՖԱ սառնագենտների փուլային փոխարինման պլանները, ինչպես նաև

նվազեցնելու հիդրոֆտորածխածին (ՀՖԱ) սառնագենտների

արտանետումները:

Սրան կարելի է հասնել` որդեգրելով սառնագենտի կառավարման,

սառնագենտների հետ աշխատելու և դրանց հետ վարվելու ճիշտ

պրակտիկա: Սա է սառնարանային և օդորակման համակարգերի

մասնագենտների դերը, և այս ձեռնարկը հիմնականում կենտրոնանալու է

սրա վրա:

Վերջ ի վերջո, կարելի է ասել, որ մենք

սառնագենտների համար պետք է կիրառենք մի

ընդհանուր հայեցակարգ, որը սկսում է կիրառվել

թափոնների կառավարման բնագավառում. այն է` 4

R-ի սկզբունքը. Reduce the use. Նվազեցնել կիրառումը,

Recovery. Արտազատում, Recycling. Վերաշրջանառում

և Reuse. Կրկնակի օգտագործում 4R

Սրան կարելի է հասնել տեխնոլոգիաների

զարգացման, համակարգերն առավել հերմետիկ

դարձնելու, ավելի քիչ սառնագենտներ լցավորելու ու

սառնագենտի կառավարման լավագույն փորձի

օգտագործման միջոցով: Վերջինը սառնարանային

տեխնիկայի մասնագենտների խնդիրն է, և այս գլուխը

որոշակի ուղղություն է տալիս դրա վերաբերյալ:

28

Վարվելակերպը սառնագենտների հետ

Ստորև ներկայացվում են սառնագենտի բալոնների կառավարման որոշ

դրույթներ: Անվտանգության և նախազգուշական միջոցներին վերաբերող

մասնավոր նկատառումները` կապված սառնագենտի հետ վարվելու ու դրա

հետ ուղղակի կոնտակտի մեջ մտնելու հետ, ներկայացված են Գլուխ 5-ում:

Սառնագենտի բալոնները

Սառնագենտներն արտադրվում են թե′ միանգամյա օգտագործման և թե′

վերալցավորվող տարաներով, որոնք սովորաբար կոչվում են “բալոններ”:

Միանգամյա օգտագործման տարաներն արտադրվում են 0.5-ից 22 լիտր

տարողության չափերով (որը մոտավորապես համապատասխանում է

0.5-ից 25 կգ ՔՖԱ, ՀՔՖԱ կամ ՀՖԱ սառնագենտի): Դրանք

համարվում են ճնշման տարաներ և, այդ պատճառով, շատ երկրներում

ենթարկվում են տեղական օրենքներին:

Տարաները նախագծված են ճնշման տակ գտնվող ու հեղուկացված գազերի

համար և համապատասխանորեն պիտակավորված են: Որոշ

սառնագենտներ մթնոլորտային ճնշման ու սենյակային ջերմաստիճանի

տակ գտնվող գազեր են և այդ պատճառով տեղափոխվում ու

պահեստավորվոմ են որպես հեղուկացված սեղմված գազեր ճնշման տակ

գտնվող բալոններում: Մյուս սառնագենտները սենյակային

ջերմաստիճանում գտնվող հեղուկներ են, որոնք պահվում են

տակառներում կամ այլ ստանդարտ տարաներում:

Բազմաթիվ օրենքներ են գործում աշխարհով մեկ` ճնշման տակ գտնվող

տարաների արտադրության, դրանց շահագործման ու պահպանման

համար: Բալոններն արտադրվում են երկրների օրենսդրական

իշխանությունների սահմանած չափանիշներին համապատասխան:

Կա բալոնների 3 տեսակ.

Սովորաբար, յուրաքանչյուր բալոն ունի անվտանգություն ապահովող

սարք, որը ճնշումը թողարկում է բալոնից, նախքան այն կհասնի պայթելու

վիճակին, օրինակ, ասենք, գերտաքացման դեպքում:

Երբ ջերմաստիճանը բարձրանում է, հեղուկ սառնագենտը սկսում է

ընդարձակվել ու հասնել հեղուկի վերևում գտնվող գոլորշու համար

նախատեսված տեղը` ստիպելով, որ ճնշումն աստիճանաբար բարձրանա,

քանի դեռ ընդարձակվելու համար գոլորշին տեղ ունի:

Սակայն, բալոնի գերլցված լինելու կամ ճնշման ապահովիչ փականի

բացակայության պատճառով, երբ գոլորշու համար տեղ չի լինում, և

հեղուկը շարունակում է ընդարձակվել, ընդարձակվող հեղուկի համար տեղ

չի մնում, որի արդյունքում էլ ճնշումը ծայրաստիճան բարձրանում է, և

բալոնը պայթում է: Երբ բալոնը պայթում է, ճնշման անկումը պատճառ է

դառնում, որ հեղուկ սառնագենտը գոլորշիանա:

Հեղուկ սառնագենտ պարունակող սառնագենտի բալոնի պայթյունը, երբ

հեղուկ սառնագենտը վերածվում է գոլորշու, շատ ավելի վատ է, քան եթե

նույն ճնշման տակ պայթի սեղմված օդ պարունակող բալոնը: Հաջորդ էջերը

տեղեկատվություն են պարունակում բալոնի կառավարման պլանների

մասին:

միանգամյա օգտագործման և չլցավորվող

վերալցավորվող (կրկնակի օգտագործման) և

արտազատման

29

Միանգամյա օգտագործման ու չլցավորվող բալոններ Շուկայում առկա է բալոնի մի տեսակ, որը կոչվում է «չլցավորվող» կամ

«միանգամյա օգտագործման» բալոն: Այս տեսակը երբեմն օգտագործվում է

այնտեղ, որտեղ մատակարարման ենթակառուցվածքը լիովին զարգացած

չէ, և սառնագենտի մատակարարների համար սա առավել մատչելի

տարբերակ է, քանի որ նրանք չէին ցանկանա իրենց բալոնները կորցնել:

Թե′ շրջակա միջավայրի և թե′ անվտանգության տեսակետներից

միանգամյա օգտագործման բալոնների կիրառումը շատ վատ պրակտիկա է

համարվում:

Այս բալոնները սովորաբար օգտագործվելուց հետո դեն են նետվում, և

արդյունքում մեծ քանակությամբ սառնագենտ արտանետվում է մթնոլորտ:

Բացի այդ, երբեմն կատարվում են այս բալոնների կրկնակի օգտագործման

փորձեր (օրինակ, նրա վրա նոր կափույրներ են զոդում, որպեսզի

հնարավոր լինի այն վերալցավորել սառնագենտով)` հակառակ այն բանի,

որ նման գործողություններն արգելված են: Բացի այդ, դրանք սովորաբար

ավելի բարակ մետաղից են պատրաստված` համեմատած ավանդական,

բազմակի օգտագործման բալոնների հետ, որն էլ նրանց ժամանակի

ընթացքում դարձնում է ավելի խոցելի` ժանգոտվելու ու մեխանիկական

վնասվածքներ ստանալու առումով: Որպես այդպիսիքի` ոչ մի դեպքում

խորհուրդ չի տրվում դրանց օգտագործումը:

Այդպիսի բալոնների օգտագործումը արգելված է շատ երկրներում,

ինչպիսիք են Եվրամիության անդամ երկրները, Ավստրալիան ու

Կանադան: Այլ երկրներ նույնպես աշխատում են նմանատիպ

քաղաքականություն վարելու ուղղությամբ: Բազմակի օգտագործման ու

վերալցավորվող տարաների կիրառումը պարտադիր դարձնելը

իրականացվել է որպես հիմնական միջոց` կրճատելու ջերմոցային գազերի

արտանետումները, քանի որ դրանով վերացվում է մնացորդային

արտադրանքի արտանետման հնարավորությունը, որն անխուսափելիորեն

մնում է սառնագենտի միանգամյա օգտագործման տարաներում:

Այս քաղաքականությունը ստացել է սառնագենտ արտադրողների և

առևտրա-արդյունաբերական ընկերությունների մեծամասնության

աջակցությունը:

Եթե միանգամյա օգտագործման տարա է օգտագործվել, դեն նետելուց

առաջ այն պետք է պատշաճ ձևով դատարկել: Սրա համար անհրաժեշտ է,

որ մնացորդային սառնագենտն արտազատվի, քանի դեռ ճնշումը չի

նվազեցվել մոտավորապես 0.3 բար (բացարձակ) ճնշման: Տարայի

կափույրը պետք է այնուհետև փակել և տարայի վրա նշել, որ այն դատարկ

է: Այս ամենից հետո նոր կարելի է տարան դեն նետել: Խորհուրդ է տրվում

բալոնի փականը բացել, որպեսզի նրա մեջ օդ մտնի, և (փականը դեռ բաց

պահելով)բալոնը օգտագործման համար դարձնել անպիտան` կոտրելով

փականը կամ ծակելով տարան: Սրանով կարելի է խուսափել անփորձ

անձանց կողմից տարայի սխալ գործածումից: Օգտագործված բալոնները

կարելի է վերանորոգել մետաղի այլ կտորներով: Երբեք մի թողեք

մնացորդային սառնագենտ պարունակող օգտագործված բալոնները դրսում,

որտեղ բալոնը կարող է ժանգոտվել: Դեն նետված բալոնը կարող է

աստիճանաբար քայքայվել և նույնիսկ` պայթել:

Վերալցավորվող (կրկնակի օգտագործման) բալոններ Վերալցավորվող բալոնները ստանդարտ անոթներ են, որոնք

օգտագործվում են առավել փոքր քանակներով սառնագենտների

պահեստավորման ու տեղափոխման համար: Նրանք սովորաբար 5-ից 110

լիտր տարողություն ունեն (մոտավորապես 5-ից 100 կգ ՔՖԱ, ՀՔՖԱ կամ

ՀՖԱ սառնագենտ): Բալոնները սովորաբար պատրաստված են

պողպատից և ունեն համակցված փական` սառնագենտի հեռացման ու

սառնագենտի լցման համար նախատեսված անցքերով, ու ճնշման մղման

սարք: Սառնագենտի լցման անցքը սովորաբար փակ է լինում, այնպես որ

միայն սառնագենտի մատակարարը կարողանա այնտեղ մուտք ունենալ:

Որոշ բալոններ ունենում են նաև երկու առանձին հեռացման անցքեր (եթե

բալոնը հարմարեցված է թեք խողովակով)` մեկը հեղուկի, իսկ մյուսը

գոլորշու համար: Սովորաբար մետաղյա խամութ է լինում բալոնի վերին

եզրին, որը պաշտպանում է փականը մեխանիկական վնասվածքից: Թե′

բալոնը և թե′ փականը իրենց նախագծման, արտադրման ու փորձարկման

համար սովորաբար ենթարկվում են ազգային օրենսդրությանը:

30

Արտազատման բալոններ

Արտազատման բալոնները հատուկ նախատեսված են սառնարանային

համակարգերից հեռացված սառնագենտի համար: Արտազատված

սառնագենտը այնուհետև կարելի է կրկին օգտագործել կամ ուղարկել

վերականգնման կամ ոչնչացման:

Բալոնների կառուցվածքը սովորաբար շատ նման է ավանդական

լցավորվող (բազմակի օգտագործման) բալոնի, բայց երկու տարբերությամբ.

մեկն այն է, որ բալոնի փականը սառնագենտի լցման անցքը/անցուղին

կարող է բացել, այնպես որ սառնագենտը հնարավոր լինի հեշտությամբ

լցնել բալոնի մեջ, իսկ երկրորդը արտաքինից կատարված նշումներն են:

Բալոնի վերին մասը սովորաբար ներկված է լինում դեղին, իսկ բալոնի

մնացած մասերը` մոխրագույն: Այս գունավորումը կիրառվում է նաև

բալոնի վրա նշելու արտազատված սառնագենտի տեսակը, ինչպես ցույց է

տրված նկարում:

Արտազատման բալոն

Շատ կարևոր է ապահովել, որ արտազատման բալոնը օգտագործվի

միմիայն մեկ տեսակի սառնագենտի համար: Այս կանոնին պետք է հետևել

երկու պատճառով. առաջինն այն է, որ եթե տարբեր սառնագենտներ

խառնվեն, կարող է հնարավոր չլինի դրանք միմյանցից առանձնացնել

կրկնակի օգտագործման համար, և երկրորդը` որ երկու և ավել

սառնագենտներ իրար խառնելը կարող է հանգեցնել այնպիսի ճնշման, որը

գերազանցի բալոն լցվող սառնագենտներից մեկի ճնշմանը:

Սառնարանային համակարգի այն մասնագենտների համար, ովքեր

օգտագործում են վերաշրջանառող սարքեր, խորհուրդ է տրվում

օգտագործել “ՄԱՔՈՒՐ” արտազատման բալոն` արտազատված

սառնագենտի համար, և “ԿԵՂՏՈՏ” արտազատման տարա` արտազատված,

բայց ոչ վերաշրջանառված սառնագենտի համար:

Տարաների վրա “մաքուր” ու “կեղտոտ” բառերը նշելով` կարելի է խուսափել

մաքուր սառնագենտի աղտոտումից: Դա կօգնի, որ մաքուր սառնագենտը,

օրինակ, չլցնեն արտազատման տարայի մեջ, որտեղ նախկինում

պահեստավորվել է կեղտոտ սառնագենտ:

31

Կառավարումը

Բալոնների ստուգումը և վերափորձարկումը

Ինչպես և նախապես քննարկվեց, տարբեր սառնագենտների օգտագործումը

բալոններում, որոնք ենթարկվում են շրջակա միջավայրի ազդեցությանը,

մտահոգության տեղիք է տալիս:

Չնայած այս բալոնների ներսի մասը պետք է զերծ լինի խոնավությունից,

արտաքին մասը հնարավոր չէ զերծ պահել դրանից: Դրա պատճառով

հնարավոր է, որ այն ենթարկվի կոռոզիայի, և իրականում հենց այդպես էլ

լինում է, ինչպես նաև այն ենթարկվում է մեխանիկական վնասվածքի` նրա

հետ ոչ ճիշտ վարվելու արդյունքում:

Սրանք պատճառներից միայն մի քանիսն են, որ անհրաժեշտ են դարձնում

ժամանակի ընթացքում որոշակի ընդմիջումներով իրականացնել

բալոնների ստուգումն ու փորձարկումը: Ընդմիջումների տևողությունը

տարբեր է` կախված երկրից, բայց առաջիկա ստուգման կամ փորձարկման

ամսաթիվը սովորաբար նշված է լինում բալոնի վրա:

Բալոնն այնուհետև պետք է վերադարձվի առաքիչներին: Նույն կերպ, պետք

է ժամանակ առ ժամանակ ստուգվեն նաև փականները` հատկապես

ապահովիչ փականը: Ստոուգե′ք և հավաստիացե′ք, որ ոչինչ չի

խոչընդոտում ապահովիչ փականին և որ առկա չէ որևէ տեսանելի

մաշվածություն կամ վնասվածք: Եթե կա որևէ տեսանելի վնասվածք, ապա

դատարկեք բալոնը և վերանորոգեք այն: Երբեք չօգտագործեք բալոնը, եթե

նրա ճնշման-ապահովիչ փականը անսարք է կամ ունի ակնհայտ

կառուցվածքային վնասվածքներ:

Սառնագենտի կառավարման ռազմավարության տարրերը պետք է

ներառեն հետևյալը.

սառնագենտի պահպանումը

սառնագենտի արտանետումները

համակարգի հերմետիկությունը

սառնագենտի արտազատումն ու

վերաշրջանառումը

սառնագենտների տարբերակումը:

32

Սառնագենտի պահպանումը Սառնագենտի պահպանումը սառնագենտի կառավարման

ռազմավարության մաս է կազմում: Դա միջոց է` ուղղված երկարացնելու

կիրառվող սառնագենտի գործելու ժամկետը` ստեղծելով պահպանման,

արտազատման, վերաշրջանառման և վերականգնման մեթոդներ, որոնց

արդյունքում սառնագենտները հնարավոր կլինի կրկին օգտագործել, որն էլ

իր հերթին կնվազեցնի արտանետումների քանակը շրջակա միջավայր:

Պահպանումը կարևոր է ոչ միայն շրջակա միջավայրի պահպանման,

սառնագենտի արտահոսքը կանխելու համար, այլ նաև օդորակիչ և

սառնարանային համակարգերի պատշաճ աշխատանքն ու

արդյունավետությունն ապահովելու տեսակետից:

Պաղեցման համակարգերը նախագծված են որպես փակ համակարգեր,

որպեսզի սառնագենտի հաստատուն լցավորման դեպքում ապահովեն նրա

երկարաժամկետ աշխատանքը:

Պահպանումն ազդեցություն է կրում սառնարանային համակարգի

նախագծումից, տեղադրումից, տեխսպասարկումից ու դրանից ազատվելու

մեթոդից: Ուղեցույցներ ու ստանդարտներ են մշակվել և թարմացվել մի

քանի երկրում, որտեղ հաշվի են առնված բնապահպանական խնդիրները և

պահպանման բարելավված մեթոդները:

Սառնագենտի արտանետումները Սառնագենտի արտանետումները մթնոլորտ հաճախ տեղի են ունենում

առանց պատճառի բացահայտման: Այնուամենայնիվ, արտանետումները

սահմանափակելու նպատակով անհրաժեշտ է պարզել սառնագենտի

արտահոսքի աղբույրները:

Սառնագենտի արտանետումները տեղի են ունենում հետևյալ

պատճառներով.

• հերմետիկության խախտման հետևանքով ջերմաստիճանի

փոփոխություններ և ճնշման տատանումներ, որը կարող է հանգեցնել

անսպասելի արտահոսքի,

• բաղադրիչի աշխատանքի խափանում` վատ կառուցվածքի կամ թերի

հավաքման-տեղադրման պատճառով,

• կորուստներ տեխսպասարկման ժամանակ (օրինակ` համակարգի

լցավորման ժամանակ, երբ համակարգը բացում են` առանց նախապես

արտազատելու սառնագենտը,

• վթարային կորուստներ (օրինակ` բնական աղետներ, հրդեհներ,

պայթյուններ, սաբոտաժ և գողություն),

• կորուստներ սարքավորման ոչնչացման ժամանակ:

Սառնարանային համակարգեր նախագծելիս, տեղադրելիս և

տեխսպասարկելիս մասնագենտները պետք է հիշեն այս պատճառները և

համակարգերի վրա աշխատեն այնպիսի մեթոդներով, որոնք կօգնեն նրանց

խուսափել դրանցից:

Համակարգի հերմետիկությունը Հերմետիկությունը’ սառնագենտը սարքավորման մեջ պահելու ընդհանուր

հասկացությունն է` արտահոսքը կանխող հանգույցների, փականների,

խողովակաշարերի և այլնի շնորհիվ, ինչպես նաև սառնագենտի հետ

այնպես վարվելու շնորհիվ, որ նվազագույնի հասցվի սառնագենտի

արտահոսքի ռիսկը:

Արտահոսքի հայտնաբերումը պահպանման հիմնական տարր է և այն

պետք է իրականացվի սառնարանային և օդորակման սարքավորումների

արտադրության, վաճառքի, պահպանման ու սպասարկման ոլորտներում,

քանի որ դա թույլ է տալիս չափել ու բարելավել սառնագենտների

պահպանումը:

Հիմնականում կան երեք ընդհանուր միջոցներ` բացահայտելու, թե արդյոք

սառնագենտի արտահոսք կա համակարգում, թե` ոչ.

ա) Գլոբալ մեթոդ: Օրինակ սառնագենտի ֆիքսված հոսաորսիչներ,

որոնք ցույց են տալիս, որ առկա է սառնագենտ, բայց դրանք գործնականում

չեն կարողանում տեղայնացնել, թե հատկապես որտեղից է այն

արտահոսում:

Դրանք օգտակար են արտադրության գործընթացի վերջում և այն

ժամանակ, երբ համակարգը բացվում է վերանորոգման կամ ռետրոֆիտի

համար:

բ) Տեղային մեթոդ: Մասնագետն օգտագործում է գազը հայտնաբերող

սարքը` ձեռքով գտնելու ու ցույց տալու արտահոսքի տեղը:

Տեխսպասարկման ժամանակ սովորաբար այս մեթոդն է կիրառվում:

գ) Աշխատանքի արդյունավետության վերահսկման ավտոմատ

համակարգեր, որոնք ցույց են տալիս, որ համակարգում արտահոսք կա`

այդպիսով նախազգուշացնելով աշխատողներին, որ սարքավորման

33

աշխատանքի արդյունավետության մեջ փոփոխություններ կան: Սա կարող

է նշանակել, որ համակարգում առկա է սառնագենտի դեֆիցիտ:

Կարևոր է հասկանալ տարբերությունը «սառնագենտի

հայտնաբերման» ու «արտահոսքի հայտնաբերման»

միջև: Սառնագենտի հայտնաբերումը սառնագենտի

առկայության հայտնաբերումն է, իսկ արտահոսքի

հայտնաբերումը այն տեղի հայտնաբերումն է,

որտեղից որ սառնագենտը արտահոսում է, կամ

կարող է արտահոսել:

Այսպիսով, սառնագենտի հայտնաբերումը

սովորաբար անհրաժեշտ է լինում արտահոսքեր

բացահայտելիս, բայց անհրաժեշտ է, որ

տեխսպասարկման մասնագետը ձեռքով փնտրի ու

գտնի հոսակորուստի աղբյուրը:

Սառնագենտի արտազատումն ու

վերաշրջանառումը

Սառնագենտի պահպանման կարիքը հանգեցրել է ոլորտում հատուկ

տերմինների մշակմանը, որոնք կիրառվում են այս գլխում:

Ստորև բերված են այդ սահմանումները` համաձայն, ISO 11650

ստանդարտի:

• Արտազատում նշանակում է ցանկացած վիճակում սառնագենտի

հեռացումը համակարգից և պահեստավորումը այլ արտաքին տարայում:

Արտազատման գործընթացների գործնական դրույթները, և

սառնարանային սարքավորումից կամ համակարգերից սառնագենտի

արտազատման գործողությունների օրինակներ, ինչպես կարելի է դա անել:

• Վերաշրջանառում նշանակում է հեռացնել սառնագենտը

սարքավորումից և մաքրել այն` օգտագործելով յուղանջատիչ և մեկ կամ

բազմաթիվ անգամներ անցկացնել այն զտիչ-չորացուցիչներով` վերացնելու

խոնավությունը, թթվայնությունը և հեռացնելու մնացորդային

մասնիկները:

Վերաշրջանառումը սովորաբար տեղի է ունենում պրակտիկ

գործունեության ժամանակ: Սառնագենտները հնարավոր է նաև

վերականգնել:

34

Արտազատման մեթոդներ

Քանի որ սառնագենտի արտազատման սարքավորումը համակարգից

ավելի շատ սառնագենտ կհեռացնի, քան ցանկացած այլ գործնականում

հնարավոր մեթոդ, դրա կիրառումը պետք է ընդունել որպես նորմ, այլ ոչ

որպես բացառություն:

Սառնագենտի արտազատման սարքավորումներն առավել լայն կիրառում

են գտնում` նրանց առավել հասանելի դառնալու պայմաններում: Կարևոր է

պատշաճ սարքավորման կիրառումը` հաշվի առնելով սառնարանային կամ

օդորակման համակարգի առանձնահատկությունները և արտազատման

սարքավորման տեխնիկական առանձնահատկությունները` կապված

հիմնականում սարքավորման հզորության, արտազատման արագության և

այն բանի հետ, թե ինչ տեսակի սառնագենտ է նա կարող արտազատել:

Ինչպես և վակուումային պոմպերի դեպքում, արտազատման

սարքավորումները նույնպես շատ ավելի արդյունավետորեն կաշխատեն,

եթե միացման ճկախողովակները կարճ և տրամագծով հնարավորին չափ

լայն լինեն: Այնուամենայնիվ, արտազատման սարքավորումը համակարգին

մոտիկ բերել չկարողանալը ընդունելի արդարացում չէ այն չօգտագործելու

համար: Եթե երկար ճկախողովակներ են օգտագործվելու, միակ անպատեհ

բանը, որ կարող է տեղի ունենալ այն է, որ արտազատումն ավելի երկար

ժամանակ կկատարվի: Այլևս, ոչ մի ընդունելի պատճառ կամ արդարացում

չի կարող լինել սառնագենտները մթնոլորտ արտանետելու համար:

Այս պատկերները ցույց են տալիս արտազատման սարքավորման տիպային

նմուշը և նրա հիմնական բաղադրիչ մասերը:

Սառնագենտի արտազատման սարքավորման նմուշը

և հիմնական բաղկացուցիչ մասերը

Սառնագենտի արտազատման սարքավորում

35

Սառնագենտի արտազատման սարքավորման

կիրառումը

Արտազատման սարքավորումները համակարգին միացած են առկա

սպասարկման կափույրներով կամ խողովակագծին միացած կափույրների

կամ էլ խողովակագծի ծակման համար նախատեսված աքցանների

օգնությամբ, ինչպես պատկերված է նկարում: Նրանցից որոշները կարող

են աշխատել սառնագենտների հետ գոլորշու վիճակում, իսկ մյուսները` թե′

գոլորշի և թե′ հեղուկի վիճակներում` դրոսելով հեղուկը, նրա կոմպրեսոր

մտնելուց առաջ: Միայն գոլորշու արտազատման համար նախատեսված

սարքերի համար պետք է հավաստիանալ, որ կոմպրեսորը չի ներծծում

հեղուկ սառնագենտը, քանի որ սա կարող է մեծ վնաս պատճառել: Շատերն

ունեն պահեստավորման տարաներ:

Արտազատման սարքավորման միացումը սառնարանային համակարգին

Գոլորշու արտազատում Սառնագենտը կարելի է արտազատել գոլորշու արտազատման ռեժիմով,

ինչպես ցույց է տրված այս դիագրամում:

Գոլորշու արտազատման ռեժիմ

Առավել մեծ սառնարանային համակարգերում սա զգալիորեն ավելի երկար

կտևի, քան եթե հեղուկը արտազատվեր: Միացման ճկախողովակները

արտազատման սարքավորման, համակարգերի ու արտազատման

բալոնների միջև պետք է հնարավորինս կարճ և գործնականում հնարավոր

լայն տրամագծով լինեն:

Հեղուկի արտազատումը Մինչև վերջերս անհավատալի էր ուղղակիորեն հեղուկի արտազատումը:

Սակայն առանց յուղի աշխատող կոմպրեսորների ու հաստատուն ճնշում

ապահովող կափույրների կիրառմամբ` սա արտազատման

սարքավորումներ արտադրողների մեծ մասի համար դարձավ

արտազատման նախընտրելի մեթոդը: Առանց յուղի աշխատող

36

արտազատման սարքավորումը ունի ներքին սարք, որի միջոցով

գոլորշիանում է սառնագենտը: Առանց յուղի կոմպրեսորները

«կհանդուրժեն» հեղուկը միայն այն դեպքում, եթե այն անցնի ու չափվի մի

այնպիսի սարքով, ինչպիսին է CPR (ճնշումը կարգավորող) կափույրը:

Մի′ փորձեք օգտագործել հեղուկի արտազատման մեթոդը, եթե Ձեր սարքը

նախատեսված չէ հեղուկի արտազատման համար:

Հեղուկի արտազատումը կատարվում է ճիշտ այնպես, ինչպես ստանդարտ

գոլորշու արտազատումը: Միակ տարբերությունն այն է, որ Դուք գործ

կունենաք համակարգի բարձր ճնշման կողմի հետ: Հեղուկի

արտազատումը իդեալական տարբերակ է մեծ քանակությամբ սառնագենտ

արտազատելիս:

Եթե արտազատման սարքավորումն իր մեջ չունի հեղուկի պոմպ կամ այլ

կերպ ասած նախատեսված չէ հեղուկի հետ աշխատելու համար, ապա

հեղուկը կարող է հեռացվել համակարգից` օգտագործելով երկու

արտազատման բալոն և արտազատման սարքավորում:

Արտազատման բալոնները պետք է ունենան երկու անցք և երկու փական`

մեկական հեղուկի ու գոլորշու միացումների համար: Միացրեք մի բալոնի

հեղուկի անցքը սառնարանային համակարգի այն մասին, որտեղից հեղուկ

սառնագենտը կարող է արտազատվել: Միացրեք նույն բալոնի գոլորշու

անցքը արտազատման սարքի մուտքի խողովակին: Օգտագործեք

արտազատման սարքը գոլորշին բալոնից հեռացնելու համար` այդպիսով

նվազեցնելով բալոնի ճնշումը, որը պատճառ կհանդիսանա, որ հեղուկը

դուրս հոսի սառնարանային համակարգից և լցվի բալոնի մեջ: Եղե'ք զգույշ,

քանի որ սա կարող է շատ արագ տեղի ունենալ:

Երկրորդ բալոնն օգտագործվում է արտազատման սարքից հավաքելու

սառնագենտը, որն այն դուրս է քաշում առաջին բալոնից: Եթե

արտազատման սարքն ունի պահեստավորման բավարար տեղ հենց սարքի

ներսում, ապա սրա անհրաժեշտությունը կարող է և չլինել: Հենց որ

սառնարանային համակարգից ամբողջ հեղուկ սառնագենտը արտազատվի,

միացումները կարելի է տեղափոխել և մնացած սառնագենտն արտազատել

գոլորշու ռեժիմով:

Գուցե հարմար կլինի տեղադրել դիտապակի արտազատման գծի

երկայնքով` հեղուկի արտազատմանը հետևելու համար:

Մի′ միացրեք հեղուկի գիծը արտազատման սարքավորման կոմպրեսորին,

այլապես այն կվնասվի: Այս մեթոդի սխեման ներկայացված է ստորև:

Հեղուկի արտազատում` միայն գոլորշու արտազատման համար

նախատեսված սարքով ու արտազատման երկու բալոններով

37

Հեղուկ սառնագենտի արտազատման «ներս հրման և

դուրս քաշման» մեթոդ Մի այլ մեթոդ էլ կա հեղուկ սառնագենտի արտազատման համար, որն

ավելի տարածված է, քան վերոհիշյալ մեթոդը: Այն կոչվում է «ներս հրման և

դուրս քաշման» մեթոդ: Եթե ձեռքի տակ ունեք արտազատման բալոն,

գործընթացը հաջող կընթանա այն դեպքում, եթե դուք արտազատման

բալոնը միացնեք արտազատման սարքավորման գոլորշու կափույրին, իսկ

արտազատման բալոնի հեղուկի կափույրը` անջատած սառնարանային

սարքավորման հեղուկի կողմին, ինչպես պատկերված է դիագրամում:

Երբ արտազատման բալոնում նվազեցվի ճնշումը, արտազատման սարքը

դուրս կքաշի հեղուկ սառնագենտը անջատած սարքավորումից:

Արտազատման բալոնից արտազատման սարքավորման դուրս քաշած

գոլորշին հետո ներս կհրվի/հետ կմղվի անջատած սառնարանային

սարքավորման գոլորշու կողմը:

Ներս հրման ու դուրս քաշման մեթոդ

Համակարգի սեփական կոմպրեսորի օգտագործումը Եթե անհրաժեշտ է համակարգից հեռացնել սառնագենտը, և համակարգի

կոմպրեսորը սարքին է, ապա սառնագենտի արտազատման համար

հնարավոր է հենց կոմպրեսորն օգտագործել: Կարելի է կամ ավանդական

ձևով դատարկել համակարգը և ապա մղել սառնագենտը արտազատման

բալոնի մեջ կամ էլ միայն օգտագործել արտազատման բալոնը` թե′ որպես

կոնդենսատոր և թե′ հավաքարան` այն միացնելով կոմպրեսորի ելքին,

ինչպես ցույց է տրված դիագրամում:

Կոմպրեսորի օգտագործումը սառնագենտի արտազատման համար

38

Սառնագենտի վերաշրջանառումը Արտազատված սառնագենտը կարող է կրկնակի օգտագործվել հենց նույն

համակարգում, որից այն հեռացվել է, կամ էլ այն կարող է հեռացվել ու

վերամշակվել` այլ համակարգում օգտագործվելու համար` կախված այն

հեռացնելու պատճառից ու նրա վիճակից, այլ կերպ ասած` նրանում առկա

աղտոտիչների չափից ու տեսակներից:

Սառնագենտների արտազատման հետ կապված կան շատ պոտենցիալ

վտանգներ, և արտազատումն ու կրկնակի օգտագործումը պետք է

աչալրջորեն վերահսկել: Սառնագենտում առկա պոտենցիալ աղտոտիչներն

են թթուները, օդը, խոնավությունը, բարձր ջերմաստիճանի (եռման

ժամանակ) տակ առաջացած նստվածքները և այլ մասնիկներ: Այս

աղտոտիչների անգամ քիչ քանակները կարող են կրճատել սառնարանային

համակարգի գործելու ժամկետը և, այդ պատճառով, խորհուրդ է տրվում, որ

արտազատված սառնագենտը ստուգում անցնի, նախքան դրա կրկնակի

օգտագործումը:

Այրված հերմետիկ կոմպրեսորով սարքավորումից դուրս հանած

սառնագենտը պիտանի է կրկնակի օգտագործման համար, եթե այն

արտազատվել է արտազատման սարքավորման միջոցով, որն ունի յուղի

անջատիչ և զտիչներ, և եթե ստուգվել է նրա թթվայնությունը: Ցանկացած

վերականգնված յուղի թթվային բովանդակությունը ստուգելու համար

անհրաժեշտ է օգտագործել սառնարանային յուղի ստուգման պարագաներ:

Սովորաբար, դա իրենից ներկայացնում է հետևյալը. փորձարկման անոթը

լցվում է այն յուղով, որը պետք է ստուգվի, և խառնվում դրանում առկա

հեղուկին, որով պետք է կատարվի ստուգումը: Եթե արդյունքը

մանուշակագույն լինի, ուրեմն յուղն անվտանգ է: Եթե հեղուկը դեղնում է,

սա նշանակում է, որ յուղը թթվային է, և սառնագենտը/յուղը չպետք է

կիրառվի համակարգում: Այսպիսի նյութը պետք է ուղարկվի

վերականգնման կամ էլ ոչնչացման:

Սառնագենտի վերաշրջանառումը Շուկայում կան որոշ սարքավորումներ, որոնք միանգամից արագ

արտազատում, վերաշրջանառում, դատարկում ու վերալցավորում են

սառնագենտը մեկ միացումով ու մեկ չընդհատվող գործողությամբ. սրանք

կոչվում են սառնագենտ վերաշրջանառող սարքավորումներ:

Սառնագենտի վերաշրջանառման դեպքում հաջորդ հարցը, որ ծագում է

սառնագենտի վիճակն է: Երբ յուղն անջատվում է սառնագենտից,

աղտոտիչների ճնշող մեծամասնությունը նրա մեջ է մնում: Սառնագենտի

վերաշրջանառման սարքավորումների մեծ մասը գործի են դնում զտիչ-

չորացուցիչները` հեռացնելու մնացորդային խոնավությունը, թթուն,

ինչպես նաև մասնիկները: Ընդհանուր առմամբ ընդունելի է այս

սառնագենտը նորից վերադարձնել համակարգ:

Սակայն մեծ խնդիր է առաջանում, երբ հերմետիկ կոմպրեսորը այրված է

լինում:

Այրված լինելը սովորաբար սառնարանային համակարգի կոմպրեսորի

ներսում էլեկտրական խափանման արդյունք է: Սրա պատճառն էլ կարող

են շատ գործոններ լինել: Սառնագենտի աղտոտվածությունը այսպիսի

իրավիճակում կարող է տատանվել չնչինից մինչև զգալի: Շուկայում առկա

սարքավորումները կիրառում են վերաշրջանառման երկու ստանդարտ

մեթոդ: Մեկին անվանում են միանգամյա անցման, իսկ մյուսին բազմակի

անցման մեթոդ: Կա սարքավորում, որը երկու մեթոդով էլ գործում է:

• Միանգամյա անցման վերաշրջանառող սարքավորումները

սառնագենտը վերամշակում են զտիչ-չորացուցիչների կամ թորման

միջոցով: Սառնագենտը մեկ անգամ է անցնում սարքավորման միջով`

վերաշրջանառման գործընթացից դեպի պահեստավորող բալոն: Այս

պատկերը ցույց է տալիս միանգամյա անցման տիպային համակարգը:

Միանգամյա անցման տիպային համակարգ

39

• Բազմակի անցման մեթոդի ժամանակ արտազատված սառնագենտը

շատ անգամներ է վերաշրջանառվում զտիչ-չորացուցիչներով: Որոշակի

ժամանակ անց կամ որոշակի թվով ցիկլերից հետո սառնագենտը

տեղափոխվում է պահեստավորման բալոն:

Բազմակի անցման մեթոդով վերաշրջանառումն ավելի երկար է տևում,

բայց կախված սառնագենտի աղտոտվածության ու խոնավության չափից`

այն կարող է անհրաժեշտություն լինել (օրինակ, եթե այն չափազանց

աղտոտված է):

Սա պատկերված է դիագրամում:

Բազմակի անցման տիպային համակարգ

Սառնագենտի արտազատման ու վերաշրջանառման

սարքավորում Սառնագենտի արտազատման և վերաշրջանառման սարքավորման

նպատակն է օգնել սառնագենտի արտանետումների կանխմանը`

տեխսպասարկման մեջ գտնվող կամ ոչնչացվող համակարգերից հեռացված

սառնագենտների համար տրամադրելով ժամանակավոր

պահեստավորման հնարավորություն: Նմանատիպ սարքավորում

կիրառվում է արտազատված սառնագենտը ժամանակավորապես

պահեստավորելու համար, մինչև որ վերանորոգման մեջ գտնվող

համակարգը պատրաստ կլինի վերալցավորման կամ էլ ոչնչացման:

Սառնագենտի արտազատման սարքավորումը կարող է ունենալ

պահեստավորման(միայն արտազատման)հնարավորություն կամ էլ

լրացուցիչ կարողություն` վերաշրջանառելու (արտազատում և

վերաշրջանառում) սառնագենտները: Սարքավորման` սառնագենտի

ժամանակավոր պահեստավորման կարողությունը կանխում է

սառնագենտների արտանետումը մթնոլորտ, որը կարող էր հակառակ

դեպքում տեղի ունենալ սառնարանային և օդորակիչ սարքավորումների

տեխսպասարկման ժամանակ, եթե վերջինս կատարվեր բաց երկնքի տակ:

Սառնագենտի արտազատման ու վերաշրջանառման սարքավորման

կիրառումը կարևորագույն միջոց է սառնարանային և օդորակիչ

սարքավորումների տեխսպասարկման, վերանորոգման կամ դրանց

ոչնչացման ժամանակ սառնագենտի պահպանման համար: Սառնագենտի

արտազատման ու վերաշրջանառման սարքավորումը կարելի էր հասանելի

դարձնել յուրաքանչյուր ոլորտի տեխսպասարկման մասնագետների

համար: Նկատենք, որ անհամապատասխանելիության հարցերը և տարբեր

ոլորտներում կիրառվող սառնագենտների երկար ցանկը պատճառ են

հանդիսանում, որ սառնագենտի արտազատման/վերաշրջանառման

սարքավորումը, որը նախատեսված է ասենք միայն մեկ տիպի, օրինակ,

շարժական օդորակիչ համակարգի համար, բավարար չլինի սպասարկելու

նաև կենցաղային կամ առևտրային օդորակիչ և սառնարանային

համակարգեր:

Այս ոլորտներում օգտագործվող սառնագենտների տեսակները տարբեր են,

և բոլոր արտազատման/վերաշրջանառման սարքավորումները չեն, որ

կարողանում են ապահովել նույն պահանջները: Կիրառողների համար

շատ կարևոր է հավաստիանալ, որ իրենց արտազատման սարքավորումն

40

ունի համակարգում առկա կոնկրետ սառնագենտների հետ աշխատելու

կարողություն:

Սարքավորման առանձնահատկությունները անհրաժեշտ է հաշվի առնել

տեխսպասարկման ամբողջ ընթացքում, ինչպես նաև ոչնչացման ժամանակ

կամ գործելու ժամկետից այն կողմ:

Վերաշրջանառման սարքավորումը պետք է կարողանա օգտագործված

սառնագենտներից հեռացնել յուղը, թթուն, մասնիկները, քլորիդը,

խոնավությունը և կոնդենսացման չենթարկվող գազերը(օդը):

Վերաշրջանառման գործընթացի արդյունավետությունը կարելի է չափել

աղտոտված սառնագենտի նմուշների վրա` համաձայն ստանդարտացված

թեսթային մեթոդների, ասենք, օրինակ` ISO 12810 և ARI 700

ստանդարտների շրջանակներում: Ի տարբերություն վերականգնման`

վերաշրջանառումը չի ենթադրում օգտագործված սառնագենտի ամեն մի

խմբաքանակի ստուգում, այդ պատճառով այն չի չափում աղտոտիչների

քանակը և ոչ էլ հայտնաբերում խառնված սառնագենտները:

Համապատասխանաբար, վերաշրջանառված սառնագենտի կիրառման

լրացուցիչ սահմանափակումներ են մտցվել, քանի որ ստուգումներով

հնարավոր չէ հաստատել դրա որակը:

Ներկայումս առկա է վերաշրջանառման սարքավորումների լայն ընտրանի`

ամենատարբեր գներով: Այժմ ավտոմոբիլային օդորակման

արդյունաբերությունը միակն է, որ նախընտրում է վերամշակման և

կրկնակի օգտագործման պրակտիկան` առանց վերականգնման: Այլ

ոլորտներում այդ պրակտիկայի որդեգրումը կախված է ազգային

օրենսդրությունից/կանոնակարգերից, սառեցման համակարգեր

արտադրողների տված խորհուրդներից, այլ լուծումների առկայությունից

(ինչպես օրինակ վերականգնման կայանի առկայությունից), համակարգերի

բազմազանությունից ու տեսակից և այն բանից, թե ինչին է

նախապատվություն տալիս ծառայություններ մատուցող կողմը:

Ստուգումներ կատարելու իր սահմանափակ կարողությամբ`

վերաշրջանառումը կարող է նախընտրելի տարբերակ լինել որոշ զարգացող

երկրներում, որտեղ որակյալ լաբորատորիաներից օգտվելու

հնարավորությունները սահմանափակ են, իսկ առաքման ծախսերը`

չափազանց մեծ:

Սառնագենտների մեծամասնության համար բացակայում են ոչ թանկ

գործիքները, որոնք հասանելի կլինեին վերամշակումից հետո տեղում

որոշելու վերականգնված սառնագենտի աղտոտվածության չափը:

Սառնագենտի արտազատման սարքավորման ամենատարբեր ձևերը

հնարավոր է ձեռք բերել տարբեր գներով: Գոյություն ունեն նաև որոշ

սարքավորումներ պաշտպանված բռնկման պոտենցիալ ունեցող

աղբյուրներով` դյուրավառ սառնագենտի արտազատման համար:

Մշակվել են փորձարկման ստանդարտներ` չափելու սարքավորման

գործունեության արդյունավետությունը ավտոմոբիլային(SAE) և ոչ-

ավտոմոբիլային (ISO)կիրառություններում:

Չնայած հեղուկի արտազատումն ամենաարդյունավետն է, գոլորշու

արտազատման մեթոդներն էլ կարելի է կիրառել` հեռացնելու սառնագենտի

ամբողջական քանակը, եթե դրա համար պահանջվող ժամանակը չափից

դուրս մեծ չէ:

Շատ ժամանակ խլող երկարատև արտազատումներից պետք է խուսափել,

քանի որ արտազատման երկարաձգված գործընթացը կարող է

սահմանափակել արտազատման սարքավորման գործնական կիրառումը

սառնարանային կամ օդորակիչ սարքավորումների մեծամասնության

դեպքում, որոնք պարունակում են մինչև 5 կգ սառնագենտ: Վակուումային

մակարդակին հասնելու համար, որը որոշ երկրներում պահանջվում է

առավել մեծ համակարգերի համար, գոլորշու արտազատումը կատարվում

է հեղուկի արտազատումից հետո:

Արտազատման սարքավորումների աշխատանքի արդյունավետության

ստանդարտներն առկա են թե′ ավտոմեքենայի շարժական օդորակիչների

(օրինակ`SAE J1990)և թե′ ստացիոնար սառնարանային ու օդորակիչ

համակարգերի տեխսպասարկման համար (օրինակ` ARI ստանդարտ

740): Այս ստանդարտների որդեգրումը և ներառումը տեխսպասարկման

ընդհանուր ընթացակարգերում կարող է կատարվել կարգավորող

մարմինների կողմից:

41

Սառնագենտների հայտնաբերումն ու

փորձարկումը Շատ կարևոր է իմանալ համակարգի սառնագենտի տեսակը, որպեսզի

համակարգի հետ աշխատելիս օգտագործվի համապատասխան

սառնագենտ: Սառնագենտները կարելի է բացահայտել հետևյալ

մեթոդներով.

• սառնագենտների անուններով. նշված են սարքավորման տվյալների

աղյուսակում, ջերմակարգավորիչ կափույրի/փականի կամ կոմպրեսորի

վրա,

• հաստատուն ճնշման միջոցով,

• սառնագենտի որոշիչ էլեկտրոնային փոքր շարժական սարքով, որը

ստույգ հայտնաբերում կամ բացահայտում է ՔՖԱ-ների(ոչ բոլոր), ՀՔՖԱ-

ների, ՀՖԱ-ների ու ածխաջրածինների (ԱՋ)և օդի բաղադրության

տոկոսային կազմը:

Հերմետիկ համակարգերի դեպքում, որոնք երբևէ չեն բացվել (այսինքն,

չկան նշաններ, որ համակարգը արտադրվելուց հետո շահագործվել է,

ինչպես օրինակ վերջերս զոդված կամ ծակված կափույրները), առաջին

մեթոդը բավարար է: Այլ համակարգերում, իդեալական կլիներ վերջին

մեթոդի կիրառումը, քանի որ այն ամենավստահելին է: Եթե երբևէ

համակարգը բացվել է, հնարավոր է, որ այն վերալցավորված լինի

այլ/ռետրոֆիտ սառնագենտով: Այս դեպքում անվան վահանակի վրա

նշվածը կարող է չարտացոլել այս փաստը, իսկ հաստատուն ճնշումը

սկզբնական ու նոր սառնագենտի համար կարող է նույնը լինել:

Փորձարկման նկատառումներն են.

ստուգել սառնագենտի աղտոտվածությունը

ստուգել յուղի աղտոտվածությունը

ստուգել սառնագենտի բալոնները

42

Սառնագենտի աղտոտվածության ստուգում Սառնագենտների ջրով/յուղով աղտոտվածությունը և թթվայնությունը

կարելի է ստուգել ստուգման համապատասխան պարագաների միջոցով:

Այլընտրանքային սառնագենտների կիրառմանն անցնելով` շատ անգամ

կարիք է լինում անցնել նաև քսայուղերի նոր տեսակների: Եթե ռետրոֆիտ

գործընթացների արդյունքում կոչ է արվում հրաժարվել հանքային հիմքով

յուղից ու փոխարինել այն եթերային քսայուղերով, ապա անհրաժեշտ է

կրճատել հանքային քսայուղը և հասցնել այն նվազագույնի:

Այս ստուգման պարագաները պարզ մեթոդներ են` որոշելու մնացորդային

հանքայուղի քանակը եթերային քսայուղի խառնուրդում:

Յուղի աղտոտվածության ստուգում Որոշ համակարգերում հնարավոր է ստուգել յուղի թթվայնությունը:

Յուղում թթվի առկայությունը ցույց է տալիս, որ այրում կամ մասնակի

այրում է տեղի ունեցել կամ որ համակարգում խոնավություն կա, որը

կարող է այրման պատճառ հանդիսանալ:

Յուղի ստուգում անցկացնելու համար անհրաժեշտ է յուղի նմուշ վերցնել

կոմպրեսորից` առանց սառնագենտի անհարկի արտազատման: Այս

գործընթացը կարող է տարբեր կերպ ընթանալ` կախված սարքավորման

փակիչ փականների դասավորությունից ու սարքավորման մեջ առկա դեպի

յուղ տանող մուտքից: Շատ հերմետիկ կոմպրեսորներ չեն ունենում ոչ

փակիչ փականներ և ոչ էլ դեպի յուղ տանող մուտք:

Այս պատկերը ցույց է տալիս սառնագենտի ստուգման պարագաների

նմուշը:

Page 77 Սառնագենտի ստուգման պարագաներ

Սառնագենտում թթվի առկայության ստուգումն իրենից ներկայացնում է

ստուգում մեկ շշի միջոցով (ստուգում մեկ քայլով): Սա ամենաարագ

ձևն է` որոշելու, թե արդյոք կոմպրեսորի յուղն անվտանգ է, թե թթու է

պարունակում: Եթե ստուգման արդյունքում խառնուրդը մանուշակագույն է

դառնում, ապա յուղն անվտանգ է, իսկ եթե այն դեղնում է, ապա այն

թթվային է: Գույների գերզգայուն փոփոխությունը երաշխավորում է

ճշգրիտ ստուգման անցկացումը:

Սառնագենտի բալոնների ստուգումը Սառնագենտները սպասարկման բալոններ լցնելը վտանգավոր գործընթաց

է: Այn գործընթացը պետք է միշտ իրականացնել` հետևելով սառնագենտն

արտադրողի կողմից սահմանված մեթոդին:

Հատուկ ուշադրություն պետք է դարձնել հետևյալին.

• Մի′ գերլցրեք բալոնը:

• Մի′ խառնեք սառնագենտի տարբեր տեսակները կամ մի լցրեք մի

տեսակը մեկ ուրիշ տեսակի համար նախատեսված բալոնի մեջ:

• Կիրառե′ք միայն մաքուր բալոններ, որոնք զերծ են յուղի, թթվի,

խոնավության կամ այլ աղտոտումից:

• Օգտագործելուց առաջ ստուգե՛ք բալոնն արդրո՞ք ունի տեսանելի

խնդիրներ և հավաստիացեք, որ բոլոր բալոնների ճնշումները կանոնավոր

կերպով ստուգված են:

• Արտազատման բալոնները պետք է ունենան համապատասխան

նշում`կախված երկրից, որպեսզի այն չշփոթեն մաքուր սառնագենտի

տարայի հետ:

• Բալոնները պետք է ունենան հեղուկի և գազի առանձին փականներ,

ճնշման ապահովիչ, ինչպես ցույց է տրված դիագրամում:

Առանձին հեղուկի ու գազի փականներով բալոն

43

Սառնագենտի բալոնի գունային կոդերը

ճանաչելը Սառնագենտի բալոնները կամ տակառները սովորաբար ունենում են

գունային կոդավորում: Գունային կոդավորումը սովորաբար կամավոր

հիմունքներով արվող նախազգուշացում է սառնագենտի մատակարարների

կողմից: Սակայն պետք է նկատի ունենալ, որ տարբեր գունային կոդեր են

օգտագործվում աշխարհի տարբեր երկրներում:

Սառնագենտի գունային կոդերն` ըստ ARI-ի(2008)

44

Սառնագենտի արտազատման օրինակներ

Արտազատումը կենցաղային սառնարանից Սառնագենտը հնարավոր է արտազատել նաև հերմետիկ փակ

համակարգից, որը չունի սպասարկման կափույր: Ծակիչ կափույրը պետք

է հարմարեցված լինի համակարգին, իսկ արտազատման սարքավորումը

պետք է անցնի ծակիչ կափույրով` ավելի մեծ համակարգերից

սառնագենտի հեռացման համար: Ծակիչ կափույրները երբեք չպետք է

մշտապես թողնել համակարգում, այլ օգտագործելուց հետո դրանք պետք է

հեռացնել, եթե տեղադրված են տեխնոլոգիական խողովակի վրա (եթե

սարքավորումը ենթակա է ոչնչացման): Քանի որ սառնագենտի քանակը

քիչ է, անհրաժեշտ է կատարել միայն գոլորշու արտազատում:

Խորհուրդ է տրվում տեղադրել ծակիչ կափույրները թե′ բարձր և թե′ցածր

ճնշման կողմերում, ինչպես ցույց է տրված ներքևում:

Արտազատումը կենցաղային սառնարանից

Արտազատումը առևտրային սառնարանային

համակարգից Հեղուկի արտազատումը

Միացրեք արտազատման բալոնի ճկախողովակը համակարգի

կոնդենսատորի վրա գտնվող ելքի փակիչ կափույրին: Հեղուկի հոսքը

վերահսկելու համար տեղադրեք դիտապակի միացման ճկախողովակին ու

բալոնին: Արտազատման բալոնի գոլորշու կողմում օգտագործեք

չորացուցիչ: Արտազատման սարքավորման ելքի կողմը միացվում է

համակարգին կամ կոնդենսատորի մուտքի մոտ` բարձր ճնշման կողմից,

կամ կոմպրեսորի բարձր ճնշման փակիչ կափույրի մոտ:

Համակարգի բոլոր փակիչ կափույրները պետք է բացվեն, այդ թվում նաև`

էլեկտրամագնիսական կափույրները:

Աշխատեցրեք արտազատման սարքավորումը և հետևեք գործընթացին

դիտապակու միջոցով: Երբ այլևս դիտապակու միջով հեղուկ չի անցնում, և,

երբ կոմպրեսորի, ընդունիչի (հավաքարանի) վրա կամ այլուր չի մնա

սառույցի բարակ շերտ, սա կնշանակի, որ համակարգում մնացել է

սառնագենտի միայն չնչին քանակ:

Գոլորշու արտազատումը

Երբ հեղուկի արտազատումն ավարտվում է, միացրեք ճկախողովակները

արտազատման սարքավորման մուտքի կողմից կոմպրեսորի ցածր կամ

բարձր ճնշման կողմին: Ավելի լավ արտազատման համար խողովակները

միացրեք և′ բարձր, և′ ցածր ճնշման կողմերին` կիրառելով սպասարկման

կոլեկտոր: Արտազատման ելքի կողմը պետք է միացված լինի

արտազատման բալոնի գոլորշու կողմին: Համոզված եղեք, որ բոլոր

սպասարկման կափույրները բաց են, որպեսզի խուսափեք սառնագենտը

համակարգում «փակի տակ» պահելուց:

45

Արտազատումն օդորակիչ համակարգից Հեղուկի արտազատում

Օդորակման համակարգերի տեղադրումների ժամանակ հնարավոր է, որ

սպասարկման փակիչ կափույրները տեղադրված լինեն խողովակաշարի

մեջ: Նման համակարգից սառնագենտ արտազատելիս սկզբում պետք է

հեղուկն արտազատել, քանի որ քանակը կարող է բավականին մեծ լինել:

Այստեղ խորհուրդ է տրվում կիրառել ներս մղման/դուրս քաշման մեթոդը:

Համակարգի հեղուկի խողովակը պետք է միացնել արտազատման բալոնի

հեղուկի կողմին: Բալոնի գոլորշու կողմը պետք է միացնել արտազատման

սարքի մուտքի (ներածման) կողմին: Արտազատման սարքավորման ելքի

կողմը պետք է միացնել օդորակիչ համակարգի վրա գտնվող ներածման

խողովակին:

Եթե համակարգերի ընդունիչի (հավաքարանի) վրա (բարձր ճնշման

կողմում)առկա են կափույրներ, ապա արտազատման սարքավորման

ելքի կողմը այստեղ էլ պետք է միանա: Այժմ հեղուկը հոսում է օդորակիչ

համակարգի հեղուկի կողմից դեպի բալոն: Արտազատման սարքը բալոնի

ներսի ճնշումը օդորակիչ համակարգի ճնշումից ավելի ցածր կպահի` թույլ

տալով, որ հեղուկը հոսի:

Գոլորշու արտազատում

Երբ հեղուկի արտազատումն ավարտվում է, համակարգում սառնագենտի

գոլորշու որոշակի քանակ դեռ մնում է: Սառնագենտն ամբողջությամբ

արտազատելու համար միացրեք արտազատման սարքի ներածման

ճկախողովակն օդորակիչ համակարգի գազի խողովակին: Միացրեք

արտազատման սարքի ելքի խողովակն արտազատման բալոնի գոլորշու

կողմին: Գործի դրեք արտազատման սարքավորումը, մինչև որ ներածման

մանոմետրը ցույց տա 0.7 բար (0.3 բար բացարձակ) կամ ավելի ցածր

ճնշում:

Արտազատումը շարժական օդորակիչ համակարգից (MAC) Գոլորշու արտազատում

MAC-երը սովորաբար կոմպրեսորի բարձր և ցածր ճնշումների կողմերում

ունենում են սպասարկման կափույրներ: Սառնագենտի քանակը նման

համակարգերում շատ փոքր է լինում և, այդ պատճառով, անհրաժեշտ է

լինում միայն գոլորշու արտազատում: Խողովակը միացրեք արտազատման

սարքի ներածման կողմից օդորակիչ համակարգի կոմպրեսորի ցածր

ճնշման կողմին, իսկ ելքի խողովակը` արտազատման բալոնների գոլորշու

կափույրին: Գործի դրեք արտազատման սարքը 3 – 5 րոպեով: Միացրեք

մեկ այլ ճկախողովակ համակարգի բարձր ճնշման կողմին ու ավարտեք

արտազատումը: Աշխատեցրեք սարքավորման սարքը մինչև ճնշման

մանոմետրը ցույց կտա 0.7 բար (0.3 բար բացարձակ)կամ ավելի ցածր

ճնշում:

Սառնագենտի վերականգնումը

Վերականգնում նշանակում է օգտագործված սառնագենտի վերամշակում,

սովորաբար թորման միջոցով, այնպես որ այն ունենա մաքուր

արտադրանքին նման առանձնահատկություններ: Վերականգնումը

հեռացնում է աղտոտիչները, ինչպիսիք են ջուրը, քլորը, թթվայնությունը,

բարձր ջերմաստիճանի տակ առաջացած նստվածքները, կարծր

մնացորդները, չկոնդենսացվող նյութերը և աղտոտվածությունը, այդ թվում`

այլ սառնագենտները:

Սառնագենտի քիմիական անալիզ է անհրաժեշտ իրականացնել` որոշելու,

որ համապատասխան առանձնահատկություններն ապահովված են: Նոր

արտադրանքի առանձնահատկությունների որոշման նպատակով

կատարվող աղտոտիչների նույնականացումը և պահանջվող քիմիական

անալիզները պետք է համապատասխանեն ազգային ու միջազգային

չափանիշներին:

Վերականգնումը սովորաբար կատարվում է վերամշակման կամ

արտադրական հաստատությունում: Առևտրային միավորներում կարելի է

օգտագործել R12, R22, R134a և այլն: Դրանք նախագծված են

երկարատև օգտագործման համար. Հատկություն, որն ուղղակի

անհրաժեշտ է երկարաժամկետ արտազատման վերաշրջանառման

գործընթացի ժամանակ:

46

Լրացուցիչ գրականություն

UNEP DTIE OzonAction - Guidebook for Implementation of Codes of Good

Practice Refrigeration Sector, 1998

www.unep.fr/ozonaction/information/mmcfiles/2174-e.pdf

UNEP DTIE OzonAction - Training Manual on Good Practices in Refrigeration –

Training Manual, 1994

UNEP DTIE OzonAction - Training Manual on Chillers and Refrigerant

Management, UNEP 1994

Ozone Unit of The Former Yugoslav Republic of Macedonia - Manual for

Refrigeration Service Technicians, 2006

www.ozoneunit.gov.mk/eng/doc/Training_manual_for_service_technicia

ns.pdf

Stockholm Environment Institute - Interlinked ODS Phase-Out Activities, 2005

www.sei.se/publications.html?task=view&catid=1&id=562

Deutsche Gesellschaft fur Technische Zusammenarbeit (GTZ) Proklima -

Training Manual on Good Practices in Refrigeration, GTZ Proklima, 2009

www.gtz.de/proklima

3.Սպասարկման փորձի

ձեռքբերում

Համառոտագիր

Այս գլուխը տեխսպասարկման մասնագետներին հնարավորություն

կտա հասկանալու գոլորշիների սեղման սառնարանային կամ

օդորակիչ համակարգերի շահագործումից առաջացող հիմնական

խնդիրները:

Լավագույն փորձի օգտագործման շնորհիվ կարևոր է հասկանալ, թե

ինչպես պետք է խուսափել այդ խնդիրներից և ծանոթ լինել այն բոլոր

նախազգուշական միջոցառումներին, որոնք պետք է ձեռնարկել

համակարգերի հետ աշխատելիս կամ դրանք տեղադրելիս:

Քննարկվում են այն մեթոդներն ու տեխնիկաները, որոնք

օգտագործվում են համակարգերի հետ աշխատելիս,

մասնավորապես՝ տեխսպասարկման ժամանակ: Մասնավորապես,

քննարկվում են համակարգերի մաքրման խնդիրները

(խոնավությունը, թթվայնությունը, չկոնդենսացումը) և այդ

խնդիրների հաղթահարման համար անհրաժեշտ միջոցները,

ինչպիսիք են օրինակ կարգին նոսրացման մեթոդը և համակարգի

մաքրումը: Այս խնդիրներից խուսափելու համար նախ և առաջ

պահանջվում է նկարագրված համապատասխան ընթացակարգերի

իրականացում, որոնք կապված են հերմետիկության ստուգման և

սառնագենտի լցավորման հետ:

47

Սպասարկման փորձի ձեռքբերում

Տեխսպասարկման մասնագետներն ամենակարևոր դերն ունեն

ՍՕՈ համակարգերի շահագործումը ամենաէներգաարդյունավետը

դաձնելու և սառնագենտների արտանետումները կրճատելու

գործում:

Սա կարող է իրականացվել միայն լավագույն փորձի օգտագործման

շնորհիվ:

Սույն գլուխը սկսվում է համակարգում առկա խոնավությունից և

աղտոտիչներից առաջացող խնդիրների գնահատմամբ և նրանով, թե

ինչպես կարող ենք խուսափել դրանցից` մաքրման, նոսրացման,

լցավորման և արտահոսքը ստուգելու միջոցով: Այստեղ ներառված

են այն բոլոր անհրաժեշտ սարքավորումներն ու գործիքները, որոնք

կարևոր են տեխսպասարկումը լավ կատարելու համար:

Տեխսպասարկման մասնագետները պետք է կարողանան կատարել

հետևյալ տեխսպասարկման գործողությունները.

արտահոսքի հայտնաբերում, մաքրում և նոսրացում,

սառնագենտի լցավորում,

տեխսպասարկման ոլորտում օգտագործվող չափող, քանդող,

կտրող, կռող, այրող, սեղմող, ծակող, ճմլող և եռակցող

գործիքների տարբերում,

տեխսպասարկման գործիքների` այդ թվում բազմապիսի

մանոմետրական կոլեկտորների, կշեռքների, ջերմաչափերի

պատշաճ օգտագործում:

Աղտոտիչների չեզոքացումը

Նախքան որևէ համակարգ սառնագենտով լցավորելը

սառնարանային համակարգում ցանկացած տեսակի

աղտոտիչի առկայությունից խուսափելու համար, հարկ է

ձեռնարկել նախազգուշական միջոցառումներ: Ուստի

անհրաժեշտ է սառնարանային համակարգում դասակարգել

աղտոտիչների տեսակները, որպեսզի մինչ որևէ համակարգ

սառնագենտով լցավորելը հնարավոր լինի բացահայտել

պահանջվող տեխսպասարկման աշխատանքը:

Նախևառաջ անհրաժեշտ է բացահայտել հնարավոր

աղտոտիչները.

խոնավությունը

չկոնդենսացումը

48

Խոնավությունը Խոնավությունը ՍՕՈ համակարգերում առաջացնում է մի շարք

աշխատանքային խնդիրներ: Ուստի, անհրաժեշտ է հասկանալ այս

խնդիրները: Հիմնականում խոնավությունը կարող է դասակարգվել որպես

“տեսանելի” և “անտեսանելի”: “Տեսանելի” խոնավությունը ջրի բարձր

խտությունն է, որն աչքով տեսանելի է և գտնվում է հեղուկ վիճակում:

Երբեմն, հեղուկ ջուրը կարող է հայտնաբերվել համակարգերում, սակայն

սա հազվադեպ է պատահում և անսովոր երևույթ է:

“Անտեսանելի” խոնավությունը ցածր խտությամբ ջուրն է, որն աչքի համար

անտեսանելի է, քանի որ այն լուծվում է սառնագենտի մեջ: Պետք է հիշել, որ

խոնավությունը հեշտությամբ է մտնում համակարգի մեջ, սակայն

դժվարությամբ է այնտեղից դուրս գալիս:

Խոնավությունը համակարգի մեջ կարող է թափանցել հետևյալ

իրավիճակների ու գործողությունների արդյունքում.

երբ համակարգի որևէ մասում ճնշումը փոքր է լինում. սա

նպաստում է օդի ներթափանցմանը համակարգի մեջ,

տեխսպասարկման կամ վերանորոգման ժամանակ, երբ

համակարգը բացվում է և օդ է ներթափանցում, որի վերացումը

համապատասխան կերպով չի կատարվում,

երբ փոխվում են զտիչներն ու քսայուղերը,

սառնագենտով լցավորելու ժամանակ, և, երբ փոխանցող

ճկախողովակները կարգին մաքրված չեն լինում:

Սառնարանային տեխնիկայի մասնագետներն այս աշխատանքները

կատարելիս պետք է հատկապես տեղյակ լինեն խոնավության

ներթափանցման հնարավորության մասին:

Սառնարանային համակարգում միշտ պետք է լինի որոշակի

քանակությամբ խոնավություն, որի լրիվ վերացումը գրեթէ անհնար է:

Այնուամենայնիվ, ցածր կոնցենտրացիաների պարագայում խոնավությունը

որևէ զգալի վնաս չի կարող հասցնել: Մյուս կողմից, եթե բարձր

կոնցենտրացիաների դեպքում խոնավություն կա, ապա կարող են ի հայտ

գալ մի շարք խնդիրներ: Խոնավության “տանելի” կոնցենտրացիան տարբեր

է տարբեր սառնագենտների, յուղի տեսակների, աշխատանքային

ջերմաստիճանների և կոմպրեսորների համար: Բոլոր դեպքերում,

համարյա բոլոր համակարգերում, բացառությամբ ամոնիակային

համակարգերի, խոնավության առավելագույն կոնցենտրացիան չպետք է

գերազանցի մոտ տասը ppm-ն:

Ավելի բարձր կոնցենտրացիայի դեպքում խոնավությունը կարող է

համակարգի վրա բացասական ազդեցություն թողնել, ինչպիսին է, օրինակ,

յուղի հետ կատարվող ռեակցիան, որը կխափանի սարքավորման

աշխատանքը և կարագացնի հերմետիկ կոմպրեսորի այրումը:

Խոնավության հայտնաբերումը համակարգում Խոնավության առկայությունը համակարգի ներսում կարող է

հայտնաբերվել որոշ հետազոտությունների միջոցով:

Համակարգը կարող է կանգնել ներածման ցածր ճնշման

պատճառով, այնուհետև նորից սկսել տաքանալ: Քանի որ

ընդարձակման սարքը խցանվում է պինդ սառույցի առաջացման

պատճառով, տաքանալու շնորհիվ սառույցը կարող է հալչել, որից

հետո սարքը կարող է նորից նորմալ աշխատել: Այնուամենայնիվ,

այս գործընթացը կարող է նորից կրկնվել, եթե ընդարձակման

սարքում նորից սառույց առաջանա:

Նվազող ճնշման դեպքում, երբ ներածման ճնշումը կայուն կերպով

նվազում է մի քանի ժամվա ընթացքում և նույնիսկ հասնում է

վակուումի: Հետո հանկարծ նորից ճնշումը սկսում է նորմալանալ:

Այս աննորմալ ցիկլը կշարունակվի կրկնվել:

Եթե համակարգի անջատման ժամանակ որևէ մեկը տաքացնի

սառնագենտը դիմադրության ապահով տաքացուցիչով (տաք

բարձիկով) կամ ճառագայթող ջերմային էլեկտրական լամպով,

ապա սառույցը կհալչի: Եթե համակարգը սկսի նորից նորմալ

աշխատել, ապա սառնագենտում հաստատ խոնավություն կա:

Այս ախտանշանները բացատրվում են հետևյալ կերպ.

Սառնագենտում ջրի լուծվածությունը նվազում է ջերմաստիճանի

հետ: Երբ սառնագենտը անցնում է ընդարձակման սարքի միջով,

ապա տարրալուծված խոնավությունը դառնում է հագեցած ջուր:

Երբ ջրի

ջերմաստիճանը հասնում է 0°C, հագեցած ջուրը` խոնավությունը,

49

կարող է սառչել ընդարձակման սարքի մեջ և հետևաբար

դադարեցնել սառնագենտի հոսքը:

Երբ

սառնագենտի սակավության պատճառով ընդարձակման կափույրը

տաքանում է, սառույցը հալվում է, և խոնավությունը վերադառնում

է ընդարձակման կափույր և նորից առաջացնում է ընդհատվող

սառեցում:

Սառեցումը

իրականում տեղի է ունենում՝ հիմնականում կախված

խոնավության (ջրի) քանակից և ձևավորված սառույցի

մասնիկներից:

Պետք է նաև իրազեկ լինել կոռոզիայի վտանգի և դրա

ազդեցության մասին:

Խոնավության առկայության պարագայում, բացի հնարավոր սառեցումից,

կարող է ի հայտ գալ նաև մեկ այլ լուրջ խնդիր` կոռոզիան: Կոռոզիան

կարող է լուրջ խնդիրներ առաջացնել, քանի որ շատ հաճախ այն չի երևում,

քանի դեռ լուրջ վնասվածք ի հայտ չի եկել: Օրինակ, խոնավությունը ջրի

տեսքով կարող է որոշ ժամանակ անց ժանգ առաջացնել:

Այնուամենայնիվ, խոնավությունը սառնագենտի հետ միասին կարող են

կոռոզիայի ավելի մեծ խնդիրներ առաջացնել: Սառնագենտները, ինչպես

օրինակ R12 պարունակող քլորը, կարող են դանդաղորեն հիդրոլիզի

ենթարկվել ջրի հետ և առաջացնել քլորաջրածնային թթուներ: Այս թթուն

նպաստում է մետաղների կոռոզիային:

Կոռոզիայի երևույթը բնութագրվում է հետևյալ կերպ.

ջերմությունն

արագացնում է թթուների պատճառով կոռոզիայի առաջացումը,

քանի որ բարձր ջերմաստիճանում թթուների գոյացման պրոցեսն

ավելի է արագ է ընթանում: Այս թթունն իհարկե ազդում է իր հետ

շփվող բոլոր նյութերի վրա: Կոռոզիայի առաջացումը

պայմանավորված է տվյալ նյութի` կոռոզիայի հանդեպ ունեցած

դիմադրողականության աստիճանից: Պողպատը սովորաբար

պղնձի համեմատ կկոռոզացվի առավել ցածր խոնավության

պայմաններում:

Կոմպրեսորի քսայուղերն այլ խնդիրներ են առաջացնում

խոնավության պատճառով` մասնավորապես պոլիօլեթերային

(ՊՕԵ- բազմամոլեկուլյար եթերի) և պոլիալկիլենգլիկոլային (ՊԱԳ-

բազմամոլեկույլար էթանդիոլի) քսայուղերի դեպքում: Փաստորեն,

այս տեսակի քսայուղերը խոնավասեր են և արագ կլանում են

խոնավությունը, եթե բաց են մնում օդի մեջ: Հանքային քսայուղերը

ՊՕԵ քսայուղերի չափ խոնավություն չեն կլանում:

Թթվի վերածված ջուրը խառնվում է քսայուղերի հետ՝

առաջացնելով չափազանց մանր գնդիկներով խառնուրդ: Այս

ազդեցությունը կոչվում է յուղի “նստվածք” և բավականին

նվազեցնում է դրա յուղման կարղությունը: Կոռոզիան խնդիրներ է

առաջացնում շահագործման տեսանկյունից, երբ վերանում է

մետաղական մակերևույթը և դրա փոխարեն առաջանում է պինդ,

անջատվող նյութ: Այս առաջացած նյութը հաճախ անվանում են

նստվածք: Նստվածքները լինում են լպրծուն հեղուկների,

մանրահատիկ փոշիների, հատիկավոր կամ կպչուն պինդ

մարմինների տեսքով և առաջացնում են բազմաթիվ խնդիրներ:

Նրանք կարող են կպչել մանր ցանցերին, ընդարձակման

կափույրներին, և մազախողովակներին: Եվ քանի որ նրանք

սովորաբար պարունակում են թթուներ, ապա կոռոզացնում են այն

ամենը, ինչին կպչում են և արագացնում են վնասվածքը:

Խոնավության հետ կապված խնդիրների վերացումը Խոնավության հետ կապված խնդիրների վերացման նպատակով հարկ է

ձեռնարկել նախազգուշական միջոցառումներ, որոնք կապահովեն չոր

(խոնավությունից զուրկ) համակարգ: Պետք է զտիչի չորացուցիչը հաճախ

փոխել:

Համակարգից խոնավության հեռացման ամենաարդյունավետ միջոցը խորը

վակուումային պոմպն է, որի միջոցով շատ խորը վակուում է ստեղծվում:

Խոնավությունը հեռացվում է գոլորշիացման միջոցով: Խոնավության

հեռացման համար նոսրացման մակարդակը պետք է կազմի 100 Պա, որը

պետք է պահպանվի 10 րոպեի ընթացքում՝ առանց վակուումային պոմպի

օգտագործման:

50

Չկոնդենսացվող գազեր Համակարգում եղած գազերը, որոնք կոնդենսատորի մեջ չեն հեղուկանում,

հանդիսանում են աղտոտիչներ և նվազեցնում են սառեցման հզորությունն

ու համակարգի արդյունավետությունը:

Համակարգում եղած չկոնդենսացվող վնասակար գազերի քանակությունը

կախված է սառնարանային համակարգի չափսերից, ինչպես նաև

սառնագենտի բնույթից: Դրանց առկայությունը նպաստում է նորմալից

բարձր մղման ճնշման և ջերմաստիճանի առաջացմանը: Առավել բարձր

ջերմաստիճանն արագացնում է անցանկալի ռեակցիաները: Հերմետիկ

սառնարանային սարքավորումներում հայտնաբերված գազերը հետևյալն

են` ազոտ, թթվածին, ածխածնի երկօքսիդ (CO2, R744), մեթան և ջրածին:

Այս չկոնդենսացվող գազերը ներթափանցում են փակ համակարգեր

հետևյալ կերպ.

նրանք առկա են համակարգի արտադրման կամ վերանորորգման

ժամանակ և մնում են այնտեղ ոչ-լրիվ նոսրացման հետևանքով,

նրանք դեսորբվում են համակարգի տարբեր նյութերի կողմից

կամ ձևավորվում են համակարգի գործունեության ընթացքում

բարձր ջերմաստիճաններում գազերի տարրալուծման հետևանքով,

նրանք մուտք են գործում ցածր ճնշման կողմից,

նրանք ձևավորվում են շահագործման ընթացքում տեղի ունեցող

սառնագենտների, քսայուղերի և այլ նյութերի

քիմիական ռեակցիաների շնորհիվ: Քիմիապես ակտիվ

գազերը, ինչպիսին է ջրածնի քլորիդը, ռեակցիայի մեջ են մտնում

սառնարանային համակարգում գտնվող այլ բաղադրիչների հետ:

Ծայրահեղ դեպքերում, սառնարանային սարքավորումը փչանում

է,

նրանք թափանցում են, երբ միացվում են սառնարանի կարգին

չմաքրված ճկախողովակները:

Մինչ համակարգերի նախագծումը, տեղադրումը և

տեխսպասարկումը, տեխսպասարկման մասնագետները պետք է տեղյակ

լինեն աղտոտման այս ձևերին և ձեռնարկեն համապատասխան

միջոցառումներ:

51

ՍՕՈ համակարգերի տեխսպասարկումը

Բոլոր սառնարանային և օդորակման համակարգերում շահագործման

հիմնական գաղափարն ու ընթացակարգերը նույնն են:

Նրանք յուրաքանչյուր համակարգում տարբերվում են միայն տվյալ

համակարգին բնորոշ միացման պահանջներով կամ օգտագործվող

գործիքներով:

ՍՕՈ համակարգերի տեխսպասարկման գործողություններից շատերը,

որոնք առնչվում են սառնագենտի հետ, դասվում են հետևյալ

գործողությունների թվին.

Նոսրացում Սառնարանային համակարգը պետք է պարունակի հեղուկ կամ գոլորշի

վիճակում գտնվող սառնագենտ և չոր յուղ: Մնացած բոլոր գազերը,

հեղուկները և գոլորշիները պետք է հեռացվեն: Այս նյութերի հեռացման

լավագույն ձևը համակարգը որոշ ժամանակով վակուումային պոմպին

միացնելն է. անընդհատ, մինչև, որ համակարգում կառաջանա խորը

վակուում: Երբեմն պետք կլինի խորը վակուումի տակ տաքացնել որոշ

մասեր մինչև մոտ +50°C, որպեսզի ամբողջ անցանկալի խոնավությունը

արագորեն հեռացվի: Տաքացրեք մասերն` օգտագործելով տաք օդ, ջերմային

լամպեր, կամ ջուր: Երբեք մի´ օգտագործեք զոդիչ: Եթե համակարգի որևէ

մաս գտնվում է 0°C-ում, ապա խոնավությունը կարող է սառչել: Այս

դեպքում նոսրացման գործընթացը համեմատաբար երկար կտևի, քանի որ

դրա համար սառույցը պետք է գոլորշիանա:

Նոսրացում իրականացնելու համար անհրաժեշտ սարքավորումները.

վակուումային պոմպ,

մանոմետրական կոլեկտոր կամ տարբեր չափիչ սարքեր,

սպասարկման երկու փականներ, եթե համակարգը սպասարկման

փականներ չունի,

վակուումամետր:

Կարևոր է իմանալ, որ սովորական մանոմետրական կոլեկտորներն ունեն

ցածր զգայունություն, մասնավորապես` ցածր ճնշման պայմաններում:

Որպես այդպիսիք` նրանք արդյունավետ չեն չափում` արդյոք բավարար

վակուում ստեղծվել է, թե` ոչ: Ուստի անհրաժեշտ է ձեռք բերել լավ

վակուումամետր, ինչպիսին է օրինակ Պիրանի մանոմետրը:

Հասկանալու համար, թե ինչու է անհրաժեշտ համակարգից վերացնել

խոնավությունը, պետք է հիշել վակուումի սկզբունքը, ինչպես նաև եռման

ջերմաստիճանի և ճնշման միջև եղած կապը: Մաքուր նյութի համար,

ինչպիսին ջուրն է, հաստատուն ճնշման պայմաններում եռման

ջերմաստիճանը կոչվում է հագեցման ջերմաստիճան տվյալ ճնշման տակ,

նոսրացում

մաքրում

արտահոսքի հայտնաբերում

լցավորում և

արտազատում

52

իսկ այն ճնշումը, որի առկայության պայմաններում ջուրը հաստատուն

ջերմաստիճանի տակ գոլորշիանում է, կոչվում է տվյալ ջերմաստիճանի

հագեցման ճնշում:

Այս երկու թերմոդինամիկ հատկությունների միջև եղած

կապը/հարաբերությունը (ֆիզիկայի օրենք) ջրի օրինակով ներկայացված է

պատկերում:

Հագեցման ճնշման և ջերմատիճանի կորը ջրի համար

Սույն պատկերում երևում է, որ ճնշման անկմանը զուգընթաց նվազում է

եռման ջերմաստիճանը: Եթե որևէ մեկը ցանկանում է սառնարանային

համակարգից խոնավությունը հեռացնել գոլորշի վիճակում, ապա շատ

կարևոր է, որ նվազեցվի համակարգի ճնշումը, քանի որ դրա միջոցով

խոնավությունը հեղուկ վիճակից հեշտությամբ կփոխակերպվի գոլորշու

(շրջապատից ջերմության հաղորդման շնորհիվ) և հեշտությամբ կհեռացվի

համակարգից:

Միշտ նոսրացրեք համակարգը, երբ.

փոխում եք որևէ բաղադրիչ (կոմպրեսոր, կոնդենսատոր, զտիչներ,

չորացուցիչներ, գոլորշիացուցիչ, և այլն),

համակարգը սառնագենտ չունի,

սառնագենտը աղտոտված է,

քսայուղ եք լցրել:

Նոսրացման գործընթացը Համակարգը նոսրացնելու և չորացնելու համար, մինչ սառնագենտի

լցավորումը, կատարեք հետևյալ քայլերը.

1. Նախ պետք է ստուգել համակարգի հերմետիկությունը (արտահոսք

կա, թե ոչ): Սա կարող է արվել՝ համակարգը լցնելով չոր ազոտով:

Փակեք ազոտի հոսքը և որոշ ժամանակ ստուգեք ճնշումը

(նվազագույնը` 15 րոպե, բայց դա կախված է համակարգի չափերից

(մեծ համակարգը երկար ժամանակ է պահանջում): Ճնշման

մանոմետրով չափեք և տեսեք` ճնշումը նվազել է, թե ոչ:

2. Եթե ճնշումը նվազում է, հավանաբար համակարգն արտահոսք ունի:

Այս դեպքում պետք է հայտնաբերել արտահոսքերը և վերացնել այն:

Վակուումային պոմպի միացումը

53

3. Երբ պարզվի, որ համակարգը արտահոսք չունի, հեռացրեք ազոտը և

կոմպրեսորի ներածման ու ելքի կողմերին անմիջապես միացրեք

համապատասխան վակուումային պոմպ (տե´ս դիագրամը):

Համոզվե´ք, որ վակուումի մանոմետրը միացրած է: Բացեք բոլոր

փականները, այդ թվում էլեկտրամագնիսական կոճը, այնպես որ

շղթայի ոչ մի մասը “փակ” չլինի:

4. Միացրեք վակուումային պոմպը և սպասեք:

5. Երբ ստանաք բավարար վակուում (100 պասկալով բացարձակից

ցածր), կանգնեցրեք պոմպը և որոշ ժամանակ թողեք (մոտ կես ժամ

փոքր հերմետիկ համակարգում, իսկ մեծ համակարգում` մի քանի

ժամ)` ստուգելու համար` արդյոք մանոմետրը ցույց կտա ներքին

ճնշման բարձրացում: Եթե ճնշումը բարձրանում է, ապա դրա

համար կարող է երկու պատճառ լինել. համակարգում կամ

արտահոսք կա, կամ էլ խոնավություն: Այս դեպքում նոսրացման

գործընթացը պետք է շարունակվի: Սակայն, եթե չի ապահովվում

հաստատուն վակուումային ճնշում, ապա հավանաբար արտահոսք

կա, և պետք է կրկնել հերմետիկության ստուգումը:

6. Եթե որոշ ժամանակ վակուումային ճնշումը մնում է հաստատուն,

ապա համակարգն ամբողջովին դատարկված է, չոր և զերծ

արտահոսքից:

7. Մեծ համակարգերի դեպքում, որտեղ ակնկալվում է խոնավության

քանակի ավելցուկ, կիրառեք անուղղակի ջերմություն (օգտագործեք

ջերմային լամպ, կամ տաք օդամուղ, տե´ս դիագրամը) համակարգի

խողովակների մեջ (միայն մի կողմին ջերմություն հաղորդելով`

կարելի է հասնել խոնավության կոնդենսացմանը ամենասառը

մասում):

Սառնարանային համակարգի նոսրացում

54

Խոնավության հեռացումը

8. Եթե համակարգում էլեկտրամագնիսական կոճով փականներ կան,

օդը սովորաբար մնում է երկու կափույրների արանքում: Սրանք, բաց

պտուտակահանի առկայության դեպքում, պետք է ձեռքով բացել`

հաղորդելով ուղիղ հոսանք էլեկտրամագնիսական կոճին կամ

օգտագործելով ձեռքի մագնիս:

9. Այժմ կարելի է սկսել սառնագենտի լցավորումը` կամ ուղղակիորեն

բարձր ճնշման հեղուկի կողմից, կամ էլ ներածման կողմից, երբ

կոմպրեսորը միացված է:

Ճնշման սարքավորումները վակուում ստեղծելու համար

Գոյություն ունեն ճնշումը չափելու համար օգտագործվող մի շարք տարբեր

չափման միավորներ, որոնք կարող են հեշտությամբ շփոթություն

առաջացնել:

Ստորև բերված աղյուսակ 4.1-ում պատկերված է ճնշման չափման որոշակի

միավորների փոխակերպումը ստանդարտ մթնոլորտային ճնշման` 1 բարի,

և վակուումի խորհուրդ տրվող ամենաբարձր մակարդակը: (Լավագույն

դեպքում նոսրացման ճնշումը պետք է սրանից ցածր լինի:) Նկատի

ունեցեք, որ ճնշումները նշված են բացարձակ ճնշումով, այլ ոչ թե

մանոմետրի ճնշումով:

55

Նոսրացումը Համակարգից անցանկալի գազերի, կեղտի և խոնավության հեռացման

գործընթացը կոչվում է նոսրացում: Համակարգում օգտագործվում է իներտ

գազ, ինչպիսին ազոտն է, որը պետք է հոսի խողովակների միջով և դուրս

մղի անցանկալի աղտոտիչները:

Ազոտի բալոնի միացումը

56

Նոսրացման համար անհրաժեշտ են հետևյալ սարքավորումները.

ազոտի համար բալոն, որին հագցված է ճնշման կարգավորիչ,

ճկախողովակներ ունեցող մանոմետրական կոլեկտորներ,

վակուումային պոմպ,

սպասարկման երկու կափույր (կամ էլ համակարգն ունի իր

սպասարկման կափույրները):

Նոսրացման գործընթացը

Համակարգի մաքրման համար պետք է կատարել հետևյալ քայլերը:

1. Միացումները կատարեք այնպես, ինչպես նշված է այստեղ:

2. Նոսրացման գործընթացի ժամանակ համոզվեք, որ բոլոր փակիչ

կափույրները, էլեկտրամագնիսական կափույրները և նման այլ

սարքերը ամբողջությամբ բաց են` այնպես, որ հոսքին չխանգարեն

համակարգի որևէ հատվածում:

3. Բացեք մանոմետրի կոլեկտորի ցածր և բարձր ճնշման կողմերի

կափույրները:

4. Բացեք ազոտի բալոնի հիմնական կափույրը` օգտագործելով

բալոնի վրա գտնվող ճնշման կարգավորիչն այնպես, որ OFDN

ճնշումը ցածր պահվի սարքավորման անվանավահանակի վրա

նշված աշխատանքային ճնշման առավելագույն թվից:

5. Թողեք, որ OFDN-ը հոսի մի քանի րոպե կամ մինչև չոր մաքուր

գազը հեռացվի, որը կնշանակի, որ բոլոր աղտոտիչները հեռացվել են:

6. Հարմար եղանակով հեռացրեք ազոտի մնացորդները վակուումային

պոմպի միջոցով:

Արտահոսքի հայտնաբերում

ՍՕՈ համակարգերը նախագծված են այնպես, որ սառնագենտի

հաստատուն լցավորման դեպքում արդյունավետ աշխատեն: Եթե որոշվի,

որ համակարգում չկա բավարար քանակությամբ սառնագենտ, ապա

համակարգում պետք է ստուգվի արտահոսքի առկայությունը, այնուհետև

պետք է կատարվի վերանորոգում ու վերալցավորում:

Սառնագենտի արտահոսքերն առաջանում են նյութի վնասվածքների

դեպքում:

Նյութի վնասվածքներն առաջանում են հետևյալ մի քանի գործոնների

պատճառով:

Տատանումներ. տատանումները կարևոր դեր են խաղում նյութերը

վնասելու գործում և դրա շնորհիվ “դժվարացնում են պղնձի

աշխատանքը”, միացումները քանդնվում-պոկվում են, թուլանում են

մանեկները և այլն:

Ճնշման տատանումներ. սառնարանային համակարգերն իրենց

շահագործման ընթացքում կախված են ճնշման տատանումներից:

Ճնշման տատանումների հաճախականությունը տարբեր

ազդեցություն է ունենում համակարգի տարբեր բաղադրիչների վրա

57

և հանգեցնում է նյութի լարվածության, դիֆերենցիալ ընդլայնման և

կծկումների:

Ջերմաստիճանի տատանումներ. սառնարանային համակարգերը

հաճախ կազմված են տարբեր խտություն ունեցող զանազան

նյութերից: Ջերմաստիճանի հաճախակի տատանումները

հանգեցնում են նյութի լարվածության, դիֆերենցիալ ընդլայնման և

կծկումների:

Շփման մաշվածություն. կան շփման մաշվածության բազմաթիվ

պատճառներ, որոնք վնասում են նյութերը: Դրանք տարբեր են

լինում, օրինակ՝ վատ տեղադրված խողովակներ:

Նյութի սխալ ընտրությունը. շատ դեպքերում ընտրվում է սխալ

նյութ: Օրինակ, օգտագործվում են այնպիսի ճկախողովակներ,

որոնք հայտնի են իրենց արտահոսքերով: Կամ, շատ հաճախ

օգտագործվում են այնպիսի նյութեր, որոնք հայտնի են

տատանումներին, անցումային ճնշումներին և ջերմաստիճանի

փոփոխություններին չդիմանալու իրենց հատկություններով:

Որակի վատ հսկողություն. քանի դեռ սառնարանային համակարգի

համար չեն ընտրվել բարձրորակ և ստանդարտներին

համապատասխան նյութեր, տատանումների, ճնշման և

ջերմաստիճանի փոփոխությունները կվնասեն նյութը:

Վատ միացումները. զոդումով կամ պտուտակով կատարված վատ

միացումները թույլ են տալիս, որ սառնագենտն արտահոսի:

Կոռոզիա. տարբեր քիմիական նյութերի կամ միջավայրի

ազդեցությունը առաջացնում է զանազան կոռոզիաներ, որոնք

փտեցնում են շինանյութը և վերջ ի վերջո հանգեցնում

արտահոսքերի առաջացմանը:

Պատահական վնասվածքներ. պատահական մեխանիկական

ազդեցությունները սառնարանի տարբեր մասերի վրա կարող են

պատահել տարբեր իրավիճակներում: Ուստի պետք է համոզված

լինել, որ համակարգի բոլոր մասերը պաշտպանված են արտաքին

ազդեցություններից:

Նախագծողները, մոնտաժողները, վերանորոգման և

տեխսպասարկման մասնագետները պետք է տեղյակ

լինեն այս երևույթներից և միշտ ստուգեն` արդյոք

արտահոսք առաջացնող պատճառներ կան, թե ոչ:

58

Հայտնաբերման մեթոդները

Եթե կարծում եք, որ համակարգը արտահոսք ունի, ապա ամբողջ

համակարգը պետք է ստուգվի: Երբեք պետք չէ մտածել, որ համակարգն

ունի արտահոսքի միայն մեկ տեղ:

Արտահոսքի ստուգումը կատարվում է ձեռքով` տեխսպասարկման

փորձառու մասնագետի կողմից, որը պետք է ստուգի սառնարանային

համակարգի բոլոր հնարավոր արտահոսքերը խողովակներում,

հանգույցներում, միացումներում և այլն:

Ընդհանրապես, արտահոսքի ստուգման հիմնական մեթոդները հետևյալն

են.

Ծանուցում. վթարի հայտնաբերում

ՍՕՈ համակարգերում կան բազմաթիվ խնդիրներ, որոնք ունեն միևնույն

նախանշանները, ինչ սառնագենտի արտահոսքի դեպքում: Օրինակ,

օդափոխիչը, կոմպրեսորը և այլ սարքերն աշխատում են, սակայն

համակարգը չի սառեցնում:

Մինչ համակարգը սառնագենտով լցավորելը, հարկ է միշտ հայտնաբերել

վատ աշխատանքի բոլոր այլ պատճառները: Միևնույն ժամանակ

համակարգը սառնագենտով լցավորելը, եթե դրա կարիքը չկա, կարող է

բացասաբար անդրադառնալ համակարգի աշխատանքի վրա՝ նվազեցնելով

արդյունավետությունը: Այն կարող է առաջ բերել անվտանգությանը

սպառնացող վտանգներ, ինչպես օրինակ, զգալիորեն բարձրացած ճնշումն

է, որն ավելի մեծ է, քան համակարգը կարող է տանել:

Լցավորում

Եթե համակարգն ունի սառնագենտի պակաս, ապա շատ հնարավոր է, որ

սառնագենտի արտահոսք կա: Հաճախ տեխսպասարկման մասնագետները

շատ արագ լցավորում են համակարգը նախնական լցավորման չափով,

քանի որ սա հեշտ և արագ ձև է համակարգը նորից շահագործելու համար:

Սակայն սա միայն ժամանակավոր, ծախսատար և շրջակա միջավայրի

համար անընդունելի տարբերակ է:

Ոչ մի սառնագենտ չպետք է ավելացվի համակարգին` առանց նախօրոք

հայտնաբերելու արտահոսքերը և վերանորոգելու համակարգը: Միայն

սառնագենտի ավելացումը չի կարող մշտապես լուծել խնդիրը: Փաստորեն,

այն երկարաժամկետ առումով նպաստում է համակարգի դեգրադացմանը,

որով և կրճատում է համակարգի գործելու ժամկետը: Դրա փոխարեն

տեխսպասարկման մասնագետը պետք է բացահայտի արտահոսքը մինչ

այն սառնագենտով լցավորելը, որպեսզի խուսափի շրջակա օդի

աղտոտումից, որը կառաջանա նոր բացված համակարգից: Պետք է հիշել, որ

սառնագենտը չի կարելի օդ բաց թողնել:

օճառի լուծույթի օգտագործում

սառնագենտի էլեկտրոնային հոսաորսիչի

օգտագործում

ուլտրամանուշակագույն լամպի օգտագործում

հալոիդային հոսաորսիչի օգտագործում

59

Օճառի լուծույթի օգտագործումը

Օճառի ջրային լուծույթը ամենատարածված, էժան և տեխսպասարկման

մասնագենտերի կողմից ընդունված ամենաարդյունավետ մեթոդն է:

Եթե քսեք օճառի լուծույթը հանգույցներին, միացումներին և սարքերի վրա,

մինչ համակարգն աշխատում է, կամ գտնվում է ազոտի կայուն ճնշման

տակ, արտահոսքը կերևա պղպջակների տեսքով, այնպես ինչպես

պատկերված է այստեղ:

Օճառի լուծույթի օգտագործումը արտահոսքի հայտնաբերման համար

Սառնագենտի էլեկտրոնային հոսաորսիչի օգտագործումը Սառնագենտի էլեկտրոնային հոսաորսիչները պարունակում են այնպիսի

տարր, որը զգայուն է սառնագենտի բաղադրության մեջ գտնվող քիմիական

նյութի նկատմամբ: Սարքը կարող է մարտկոցով կամ փոփոխական

հոսանքով աշխատել և հաճախ ունենում է պոմպ, որը ներքաշում է գազի և

օդի խառնուրդը:

Հաճախ զգուշացնող “տկտկացող” ազդանշան կամ տեսանելի լույսի շող է

վառվում, որը, պայծառանալով և հաճախանալով, ցույց է տալիս, որ

սենսորը զգում է

սառնագենտի մեծ քանակություն, որն աշխատողին ցույց է տալիս, որ

արտահոսքի աղբյուրը մոտերքում է:

Սառնագենտի շատ հոսաորսիչ սարքեր նույնպես ունեն զգայունության

տարբեր սանդղակներ, որոնք կարող են հարմարեցվել այնպես, ինչպես

ցույց է տրված այստեղ:

Սառնագենտի էլեկտրոնային հոսաորսիչը

Սառնագենտի շատ էլեկտրոնային հոսաորսիչներ ունեն

սելեկտոր/ընտրողական անջատիչներ, որը միացնում է սառնագենտների

տարբեր տեսակներ, օրինակ քլորֆտորածխածինները (ՔՖԱ-ներ),

հիդրոքլորֆտորածխածինները (ՀՔՖԱ-ներ), ՀՖԱ-ները և /կամ ԱՋ-ները:

ՀՔՖԱ-ներն ավելի քիչ քլոր են պարունակում, քան ՔՖԱ-ները, ուստի

զգայունության աստիճանը պետք է փոխվի սելեկտոր/ընտրողական

անջատիչներով: Եթե սեմինարի ժամանակ օգտագործեք սառնագենտի

էլեկտրոնային հոսաորսիչներ, միշտ համոզված եղեք, որ լավ

օդափոխություն կա, քանի որ երբեմն դա կեղծ ազդանշաններ է տալիս

սառնագենտներին շրջապատող տարածքում այլ նյութերի առկայության

պատճառով:

Սառնագենտի էլեկտրոնային հոսաորսիչները կարող են օգտագործվել

ածխաջրածինների (ԱՋ) հայտնաբերման համար, սակայն զգայունությունը

համապատասխան չի լինի, կամ կարիք կունենա վերստուգման:

Ստուգող սարքը պետք է լինի սառնագենտի ազատ տարածքում: Համոզվեք,

որ հոսաորսիչը բռնկման հնարավոր աղբյուր չէ և համապատասխանում է

ածխաջրածնային սառնագենտներին:

60

Ուլտրամանուշակագույն լամպի օգտագործումը

Ուլտրամանուշակագույն լամպը սովորաբար մեծ համակարգերում

օգտագործվող մեթոդ է, այն դեպքերի համար, երբ օճառի լուծույթի և

էլեկտրոնային հոսաորսիչների օգտագործումը բոլոր հանգույցների և

միացումների համար դժվար է:

Սառնագենտին ավելացնելով ներկի խառնուրդ` արտահոսքը,

ուլտրամանուշակագույն ճառագայթների ազդեցությանը ենթարկվելով,

կստանա դեղնականաչավուն երանգներ, ինչպես ցույց է տրված այստեղ.

Հավելումների և ուլտրամանուշակագույն լամպի օգտագործումը

Հալոիդային հոսաորսիչի օգտագործումը

Հալոիդային լամպը ավանդական միջոց է ՔՖԱ-ների և ՀՔՖԱ-ների

արտահոսքի հայտնաբերման համար: Կապույտ կրակը ներծծում է օդը (և

սառնագենտը) ճկախողովակից պղնձե կատալիզատորի միջով:

Երբ սառնագենտը վառվում է կատալիզատորի առկայությամբ,

սառնագենտի քլորային միացությունները կրակը կապույտ գույնից

վերածում են կանաչ գույնի այնպես, ինչպես ցույց է տրված այստեղ:

Հալոիդային լամպ

Քանի որ ՀՖԱ–ները քլոր չեն պարունակում, հալոգենային լամպերը չեն

աշխատի ՀՖԱ համակարգերում արտահոսք որոնելիս: Նույնը վերաբերում

է ածխածնի երկօքսիդին (R744), ամոնիակին և (R717) ածխաջրածիններին

(R290, R600a և այլն):

Ակներևաբար, անվտանգությունից ելենելով, հալոգենային լամպը չպետք է

օգտագործվի ածխաջրածինների, այլ դյուրավառ սառնագենտների կամ այլ

դյուրավառ գազերի առկայությամբ:

Լցավորում

Համակարգը, նախատեսվածի պես աշխատելու համար, լցավորվում է

սառնարանային համակարգին հարմար քանակի սառնագենտով:

61

Որոշակի պայմաններում (նախագծման պայմաններ) համակարգերն ունեն

«օպտիմալ» լցավորում: Սա սառնագենտի այն զանգվածն է, որն

ապահովում է սառեցման ամենաարդյունավետ և նախագծված

սառնարանային հզորություն (կամ ջերմային պոմպի

պարագայում`ջեռուցման հզորություն): Նախագծից տարբերվող

պայմանների դեպքում, օրինակ` շրջապատի բարձր կամ ցածր

ջերմաստիճանների դեպքում օպտիմալ լցավորումը տարբեր կլինի:

Այնուամենայնիվ, լավագույն տարբերակն այն է, որ համակարգը լցավորվի

ըստ նախագծվածի:

Որոշ համակարգեր կարող են վերահսկել լցավորման շատ տարբեր

քանակներ, մասնավորապես, եթե ունեն հեղուկի հավաքարան: Ուղղակի

ընդարձակման համակարգերը, որոնք ունեն փոքր կոնդենսատորներ և

մազախողովակներ, շատ զգայուն են սառնագենտի զանգվածի նկատմամբ և

համարվում են “կրիտիկապես լցավորված”:

Այս պատկերը ցույց է տալիս “կրիտիկապես լցավորված” համակարգերի

զգայունությունը այն դեպքերում, երբ լցավորման քանակի չնչին

փոփոխությունը զգալիորեն նվազեցնում է սարքավորման

արդյունավետությունը:

Սառնագենտի լցավորման քանակի ազդեցությունը սարքավորման

աշխատանքի արդյունավետության վրա

Բոլոր դեպքերում, համակարգի տվյալների աղյուսակը պետք է կարևոր

տեղեկատվություն պարունակի, ինչպիսին օրինակ նախագծման

ժամանակ սառնագենտի լցավորման քանակն է:

Կան համակարգերը լցավորելու մի քանի

եղանակներ, որոնցից ամենահարմարի ընտրությունը

կախված է տեղական պայմաններից, քանակից և այլ

գործոններից, օրինակ՝ համակարգի տեսակից:

Այս մեթոդները ներառում են.

ծավալով լցավորում` ըստ ծավալաչափ բալոնի

լցավորման զանգվածն` ըստ հավասարակշռության

լցավորում` ըստ յուղի լցավորման չափը ցույց տվող

դիտապակու

լցավորում` ըստ համակարգի աշխատանքի

լցավորման էլեկտրոնային մեքենաներ

գոլորշի սառնագենտի լցավորում

հեղուկ սառնագենտի լցավորում

62

Ծավալով լցավորում` ըստ ծավալի չափը ցույց տվող բալոնի

Ծավալը ցույց տվող լցավորման բալոնի օգտագործումը լցավորման

ամենահայտնի մեթոդներից մեկն է: Օրինակը ցույց է տրված այստեղ:

Ծավալաչափ լցավորման բալոն

Այն օգտագործում է ապակյա անոթ, որը ցույց է տալիս հեղուկի

մակարդակը: Սրա միջոցով տեխսպասարկման մասնագետը սառնագենտը

լցնում է համակարգի մեջ և չափում է հեղուկի մակարդակը սանդղակի

վրա: Որոշները էլեկտրոնային եղանակով տաքացվում են, որն

արագացնում է գոլորշիացման գործընթացը և բալոնում պահպանում է

ճնշումը:

Էլեկտրոնային եղանակով բալոնի տաքացումը սովորաբար կատարվում է

էլեկտրոնային ներդիրով: Որոշ դեպքերում, կոմպրեսորը ինքն է տաքանում

ֆենի միջոցով, որի շնորհիվ սառնագենտը և յուղը շրջանառվում են և ավելի

հեշտորեն մաքրվում:

Երկու դեպքում էլ չափազանց կարևոր է, որ ճնշումը կարգավորող

ապահովիչ կափույրը և թերմոստատն օգտագործվեն, որպեսզի ապահովեն

պահանջվող ջերմաստիճանի և ճնշման անվտանգության հսկողությունը:

Համակարգն ունի ճնշման

մանոմետր և ձեռքի կափույր հիմքի մոտ, որն օգտագործվում է լցավորման

բալոնի միջով համակարգի մեջ հեղուկ սառնագենտ լցնելու համար: Այն

բալոնի վերևում նույնպես ունի կափույր: Այս կափույրն օգտագործվում է

համակարգի մեջ գոլորշի սառնագենտ լցավորելու համար:

Լցավորման զանգվածն` ըստ հավասարակշռության

Էլեկտրոնային հավասարակշռության օգտագործումն` ըստ ստորև

պատկերվածի:

Էլեկտրոնային հավասարակշռությունը սովորաբար սառնագենտի

լցավորման ամենաճշգրիտ մեթոդներից է: Համակարգը կարող է

լցավորվել գոլորշի կամ հեղուկ վիճակում: Սա սովորաբար արվում է փոքր

համակարգերի դեպքում, որոնք ավելի զգայուն են լցավորման քանակի

նկատմամբ: Ուստի կարևոր է, որ տեղյակ լինեք սառնագենտի

ճկախողովակներում եղած ավելորդ սառնագենտի մասին, ինչպես նաև

ճկախողովակների (արհեստական) քաշի մասին, որպեսզի

հավասարակշռությունը դիտարկելիս ճիշտ պատկերացում կազմեք, թե

զանգվածի ինչ ճշգրիտ քանակ պետք է լցվի համակարգ:

Լցավորման չափումը դիտապակու միջոցով

Այս մեթոդը սովորաբար օգտագործվում է առավել մեծ համակարգերի

համար, որոնք ունեն հեղուկի հավաքարան: Սառնագենտը լցվում է

63

համակարգ, այնուհետև տեխսպասարկման մասնագետը չափում է

լցավորման մակարդակն ապակու վրա նշված սանդղակի միջոցով:

Երբ վերջապես ոչ մի պղպջակ չի երևում ապակու ետևում, ուրեմն ստացել

ենք լցավորման անհրաժեշտ քանակը, ինչպես նշված է այստեղ:

Լցավորում դիտակապու միջոցով

Այնուամենայնիվ, սառնագենտը համակարգի մեջ լցնելիս այն անմիջապես

չի երևում ապակու վրա: Ուստի, տեխսպասարկման մասնագետը պետք է

որոշ ժամանակ սպասի, մինչև համոզվի, որ անհրաժեշտ քանակի

լցավորում է կատարվել: Պետք է միշտ հիշել, որ ինչքան մեծ է համակարգը,

այնքան երկար ժամանակ կպահանջվի մինչև դիտապակու վրա ճշգրիտ

ցույց տրվի լցավորված հեղուկի քանակը: Բոլոր համակարգերի համար

պետք է հաշվի առնել շրջակա միջավայրի ջերմաստիճանը և ավելացնել մի

քիչ ավելի սառնագենտ, այնպես որ շրջակա միջավայրի ավելի բարձր կամ

ցածր ջերմաստիճանների դեպքում պղպջակներ չառաջանան:

Բացի այդ, սառնագենտի բալոն(ներ)ը պետք է կշռվեն լցավորելուց առաջ և

հետո, որ լցավորված զանգվածը համեմատվի նախատեսված զանգվածի

կամ հեղուկի հավաքարանի չափի հետ, որպեսզի համոզվեք որ

դատարկելիս չի թափվի:

Լցավորում ըստ համակարգի աշխատանքի

արդյունավետության

Հնարավոր է համակարգը լցավորել ըստ նրա արդյունավետության

առանձնահատկությունների: Սա արվում է ներածման ճնշումը, մղման

ճնշումը, գոլորշիացուցիչի գերտաքացումը և կոնդենսատորից դուրս եկող

հեղուկի սառեցումը վերահսկելու շնորհիվ:

Նախ, նշվում են նախագծով նախատեսված առանձնահատկությունները`

շրջապատի ջերմաստիճանը, պահվող ջերմաստիճանը, նախատեսված

գերտաքացումն ու գերսառեցումը:

Բացի շրջապատի ջերմաստիճանից և պահվող ջերմաստիճանից

սարքավորման համար հաշվի են առնվում կոնդենսացման և գոլորշիացման

ջերմաստիճանների տարբերությունը (ասենք, օրինակ` 8 K-ի համար),

որտեղից հաշվարկվում են կոնդենսացման և գոլորշիացման

ջերմաստիճանները և վերջապես՝ ներածման և մղման ճնշումները:

Ջերմաչափերը պինդ ամրացված են հեղուկի գծին և ներածման գծին

(օգտագործելով ջերմահաղորդիչ մածուկ) և մեկուսացված են:

Սառնագենտը հետո աստիճանաբար ավելացվում է համակարգ, և

վերահսկվում են ճնշումներն ու ջերմաստիճանները:

Համապատասխան լցավորում կստանանք այն դեպքում, երբ ստանանք

նախագծման ներածման և մղման ճնշումներն ու նախագծման սառեցման ու

գերտաքացման արժեքները:

Այս դեպքում ևս, ինչպես ստուգող դիտապակու դեպքում, սառնագենտի

ավելացման և արդյունավետության ստացված առանձնահատկությունների

միջև ժամանակային տարբերություն կա: Ուստի, աշխատանքի

արդյունավետության այս առանձնահատկությունները պետք է որոշ

ժամանակ ուսումնասիրվեն, մինչև որ համեմատաբար հաստատուն վիճակ

ստացվի:

Լցավորման էլեկտրոնային մեքենաներ

Մեծածավալ արդյունաբերության ժամանակ սարքավորումները

լցավորվում են լցավորման էլեկտրոնային մեքենաների միջոցով: Սա

ընդհանուր առմամբ չափում է համակարգում եղած սառնագենտը՝

օգտագործելով ճշգրիտ զանգվածի չափման կշեռք, որոնց ճշգրտությունը

սովորաբար հասնում է մինչև ±0.5գ կամ առավել մեծ արժեքների:

64

Գոլորշի սառնագենտի լցավորումը

Գոլորշի սառնագենտի լցավորումն այն գործընթացն է, որի ընթացքում

գոլորշին դուրս է մղվում սառնագենտի բալոնի գոլորշու կողմից դեպի

համակարգի ցածր ճնշում ունեցող կողմը: Լցավորումը, երբ համակարգն

աշխատում է, ընդունելի է միայն այն դեպքում, երբ լցավորման ընթացքում

զգուշությամբ հաշվարկվում է ներածման ճնշումը: Լցավորման ժամանակ

ճնշումների տարբերության պատճառով բալոնի ճնշումը կարող է ավելի

ցածր դառնալ համակարգի ներածման ճնշումից: Այս խնդիրը կարող է

լուծվել տաք ջրի կամ տաքացուցիչների օգտագործմամբ: Երբեք մի

օգտագործեք զոդիչ՝ բալոնները տաքացնելու համար:

Ընդհանուր առմամբ, պետք է հետևել միևնույն միացման սխեմային,

ինչպիսին նոսրացման գործընթացինն էր, և վակուումային պոմպի հետ

միացումը փոխարինել սառնագենտի լցավորման բալոնի հետ` ըստ ստորև

ցույց տրվածի:

Հետո

1. Բացեք ցածր ճնշում ունեցող կողմի կափույրը, հետո բացեք

սառնագենտի աստիճանական լցավորման բալոնի կափույրը` ուշադիր

հետևելով համակարգի ճնշմանն ու սառնագենտի կշեռքին:

2 . Երբ համակարգի և լցավորման բալոնի միջև ճնշումը հավասարվի,

փակեք լցավորման բալոնի կափույրը և աշխատեցրեք համակարգը 1-2

րոպե, մինչև ցածր ճնշում ունեցող կողմում ճնշումը ավելի ցածր լինի,

քան լցավորման բալոնում:

2. Շարունակեք ավելացնել սառնագենտ` բացելով լցավորման բալոնի

կափույրը,

մինչև ստանաք անհրաժեշտ քանակը:

Նախքան սառնագենտի որևէ ճկախողովակ սպասարկման կափույրին

միացնելը, պետք է ճկախողովակը արագ անջատվի/մաքրվի բալոնից

սառնագենտի հետ միասին, այնպես որ օդ և խոնավություն չմտնի

համակարգ:

Գոլորշի սառնագենտի լցավորումը

Հեղուկ սառնագենտի լցավորումը

Հեղուկ սառնագենտի լցավորումն այն գործընթացն է, որի ընթացքում

հեղուկը դուրս է մղվում սառնագենտի բալոնի գոլորշու կողմից դեպի

համակարգի ցածր ճնշում ունեցող կողմը, այնպես ինչպես ցույց է տրված

այստեղ:

Հեղուկ սառնագենտի լցավորումը սովորաբար կիրառվում է սառնագենտի

մեծ քանակ պահանջող համակարգերում, ինչպիսիք են մեծ առևտրային

համակարգերը և այն համակարգերը, որոնք ունեն հեղուկի հավաքարան:

Հեղուկ սառնագենտների լցավորումը միշտ պահանջում է վարպետություն

և զգուշություն:

65

Հեղուկ սառնագենտի լցավորումը

Ձեռքի ներածման կափույրը պետք է զգուշորեն օգտագործել մոնիտորինգի

նպատակով, որպեսզի հեղուկի ճնշման մանոմետրը ներածման ճնշումից

140 կՊ-ից ավել չլինի(մոտավորապես 20 psig): Երբ ձեռքի կափույրի

մոտ հայտնաբերվի կապույտ ճկախողովակի (ներածման գիծը) սառույց,

ապա ստուգեք ներածման ճնշումը: Կրկնեք, մինչև ստանաք լցավորման

ցանկալի քանակը:

Հիշեք, որ միշտ պետք է հավաստիանալ, որ.

եթե սառնագենտի բալոնը չունի ձագար, ապա այն պետք է

գլխիվայր պահել հեղուկի հոսքը ապահովելու համար,

շրջանցեք ցածր ճնշման կողմի հսկողությունը, որպեսզի խուսափեք

լցավորման ընթացքում անջատումից:

Ինչու՞ են սառնագենտի խառնուրդները

հեղուկներ:

Սառնագենտի խառուրդները պարզապես տարբեր սառնագենտների

խառնուրդներ են: Եթե խառնուրդը զեոտրոպային է (այսինքն R4xx) և

լցավորվում է որպես գոլորշի, ապա ամենաբարձր ճնշում ունեցող

սառնագենտի տոկոսը ավելի մեծ կլինի, քան այլ բաղադրիչներինը: Միայն

հեղուկ վիճակով լցավորման դեպքում կարող ենք երաշխավորել, որ

խառնուրդը լցավորվել է նախատեսված բաղադրությամբ:

Սառնագենտի խառնուրդի տարանջատումը (առանձին բաղադրիչների

առանձնացումը) կարող է տեղի ունենալ հեղուկի փոխարեն սառնագենտը

բալոնից գոլորշու տեսքով հեռացնելու դեպքում: Սա կարող է առաջացնել

անվտանգության և արդյունավետության հետ կապված խնդիրներ:

Այսպիսով առաջարկվում է, որ բոլոր խառնուրդների լցավորումը կատարվի

միայն հեղուկ վիճակում: Անվտանգության տեսանկյունից A1

անվտանգության կարգ ունեցող խառնուրդը, որը բաղկացած է հրակայուն և

դյուրավառ նյութերից, կմնա հրակայուն, նույնիսկ այն դեպքում, երբ

տարանջատում է տեղի ունեցել:

Արդյունավետությունը կարող է զգալիորեն փոխվել` կախված

տարանջատման տևողությունից: Եթե միայն սառնագենտի փոքր

քանակություն մուտք արվի համակարգի մեջ գոլորշի վիճակում,

խառնուրդը կարող է համապատասխան կերպով աշխատել: Գոլորշի

վիճակում խառնուրդների առավել մեծ տոկոսների լցավորվան դեպքում

ավելի հավանական է, որ համակարգերի աշխատանքի

արդյունավետությունը տարանջատումից տուժի: Սովորաբար բարձր

ճնշում ունեցող ավելի շատ բաղադրիչներ կհայտնաբերվեն համակարգում

և ավելի քիչ՝ բալոնում:

66

Բացի այդ, բալոնում մնացած սառնագենտը նույնպես կարող է վնասվել:

Նման դեպքերում առաջարկվում է դիմել սառնագենտ մատակարարող

տեխսպասարկման մասնագետի աջակցությանը:

Կարևոր է նշել նաև, որ եթե սառնագենտի խառնուրդի տարայի ամբողջ

պարունակությունը (լիքը բալոնը) գոլորշի վիճակում լցնենք համակարգ,

ապա դա կունենա միևնույն ազդեցությունը, ինչ ամբողջ բալոնը հեղուկ

սառնագենտով լցավորելու դեպքում:

Նույնպես, որոշ սառնագենտներ ավելի հակված են տարանջատման, քան

մյուսները, և նրանց սահմանված ջերմաստիճանային շեղումը կհաստատի

սա: Օրինակ տարանջատումը առավել մեծ մտահոգություն է առաջացնում,

երբ աշխատում եք R409A-ի հետ (բարձր ջերմաստիճանայինշեղում ~ 8 Կ),

քան, երբ աշխատում ենք R410A-ի հետ (փոքր ջերմաստիճանային շեղում, <

1 Կ):

Լրացուցիչ գրականություն UK Air Conditioning and Refrigeration Industry Board - Guidelines for the Use

of Hydrocarbon Refrigerants in Static Refrigeration and Air Conditioning Systems,

2001

www.acrib.org.uk/web_images/documents/technical_updates/Use%20of

%20Hydrocarbon%20Refrigerants%20Guidelines.pdf

UNEP DTIE OzonAction – Guidebook for Implementation of Codes of Good

Practice Refrigeration Sector, UNEP, 1998

www.unep.fr/ozonaction/information/mmcfiles/2174-e.pdf

UK Institute of Refrigeration Service Engineers’ Section – Bulletin 24 on

Refrigerant Handling and Registration Schemes, 2006

www.ior.org.uk/ior_/images/pdf/se/bulletin%2024%20refrigerant%20h

andling%20schemes.pdf

UK Institute of Refrigeration Service Engineers’ Section - Bulletin 28 on Leak

checking and Record Keeping under the F Gas Regulations, 2007

www.ior.org.uk/ior_/images/pdf/se/bulletin%2028%20f%20gas%20leak

%20checking.pdf

UK Institute of Refrigeration Service Engineers’ Section – Technical Information

on F Gas Refrigerant Handling Training, 2009

www.ior.org.uk/ior_/images/pdf/se/SMfgastraining12revised09.pdf

UNEP DTIE OzonAction – Fact Sheet No. 13 on Retrofit of CFCs based

Refrigeration & Air Conditioning Equipment, UNEP

www.unep.fr/ozonaction/information/mmcfiles/4766-e-13retrofits.pdf

UNEP DTIE OzonAction - Study on the Potential for Hydrocarbon Replacements in

Existing Domestic and Small Commercial Refrigeration Appliances, UNEP, 1997

US Environmental Protection Agency – web section on GreenChill Advanced

Refrigeration Partnership which is an EPA cooperative alliance with

the supermarket industry and other stakeholders to promote advanced

technologies, strategies, and practices that reduce refrigerant charges and

emissions of ozone-depleting substances and greenhouse gases

www.epa.gov/greenchill

67

4.Վերափոխում (ռետրոֆիտ)

Համառոտագիր

Այս գլուխը նվիրված է համակարգի ներսում

սառնագենտները փոխելու պրակտիկային ու աշխատանքային

ընթացակարգերին: Այն հանդիսանում է ուղեցույց ռետրոֆիտ

սառնագենտների կիրառման, ինչպես նաև ստացիոնար և

շարժական համակարգերի վերափոխման վերաբերյալ: Այն

ընդգրկում է ընթացակարգերի մի ամբողջ շարք, որոնց պետք է

հետևել տարածված համակարգերի որոշակի տեսակների հետ

գործ ունենալիս:

Սրան ծանոթանալուց հետո տեխսպասարկման

մասնագետը պետք է գիտենա.

• ռետրոֆիտ սառնագենտների պատշաճ օգտագործման

ընթացակարգը,

• քլորֆտորածխածնային (ՔՖԱ) և

հիդրոքլորֆտորածխածնային (ՀՔՖԱ)հիմքով համակարգերի

վերափոխման ընթացակարգերը,

• ավտոմեքենայի շարժական օդորակման

համակարգերի(MVAC)վերափոխման ընթացակարգերը,

• կենցաղային սառնարանների ու ավտոմեքենայի շարժական

օդորակման համակարգերի (MVAC) վերափոխման հիմնական

դրույթները:

4.1. Վերափոխման ընդհանուր ուղեցույց Ինչի՞ց սկսել: Ընդհանրապես, սարքավորման կամ համակարգի վերափոխում նշանակում

է հին մասերի փոխարինումը նոր կամ առավել ժամանակակից մասերով`

աշխատանքի արդյունավետության բարելավման նպատակով: ՍՕՈ-ում

վերջերս ռետրոֆիտը ստացել է հետևյալ իմաստը. գոյություն ունեցող

սարքավորումներում/կայանքներում օզոնաքայքայիչ նյութերի (ՕՔՆ) կամ

հիդրոֆտորածխածնային(ՀՖԱ) սառնագենտների փոխարինում՝

զրոյական ՕՔՊ կամ զրոյական ԳՏՊ ունեցող սառնագենտներով:

Վերափոխումը սովորաբար պահանջում է փոփոխություններ, ինչպես

օրինակ քսայուղի փոխումը, ընդարձակման սարքի կամ կոմպրեսորի

փոխարինումը:

Եթե այն չի ներառում նման մեծ փոփոխություններ, ապա սառնագենտի

փոխարինումը կոչվում է ռետրոֆիտ փոխարինում կամ ռետրո-վերալցման

գործընթաց:

ՕՔՆ օգտագործող համակարգի վերափոխումը օզոնաանվտանգ

սառնագենտներով պահանջում է համակարգի մանրակրկիտ

ուսումնասիրություն և ստուգում:

Պետք է հաշվի առնել որոշ գործոններ:

• Վերափոխեք համակարգը, եթե դա ավելի շահավետ է, քան

փոխարինումը: Եթե անհրաժեշտ է հիմնովին վերանորոգել(օրինակ, փոխել

կոմպրեսորը և այլն) կամ ձևափոխել ՕՔՆ օգտագործող համակարգը, ապա

անհրաժեշտ է գնահատել, թե արդյոք հնարավո՞ր է հարմար գնով կատարել

վերափոխումը:

• Խորհուրդ չի տրվում վերափոխել այն համակարգերը, որոնք պատշաճ

կերպով են աշխատում ու չունեն արտահոսք, գոնե այնքան ժամանակ,

քանի դեռ կարիք չկա վերանորոգման նպատակով բացելու սառնարանային

համակարգը: Նորմալ աշխատող համակարգերը կարող են դեռ երկար

տարիներ շարունակել գործել` առանց վնաս հասցնելու օզոնային շերտին:

Առավել հին համակարգերի դեպքում, որոնք հակված են թերությունների,

խափանումների ու արտահոսքերի, գուցե ավելի շահավետ լինի դրանք

փոխարինել նորով, այլ ոչ թե վերափոխել: Բացի այդ, նոր սարքավորումը

կլինի առավել էներգաարդյունավետ:

68

• Վերանորոգման մեծ աշխատանքներ պահանջող և իր գործելու ժամկետի

վերջին մոտ գտնվող համակարգի գնահատումից հետո մտածեք այն (նորով)

փոխարինելու մասին, եթե դա վերափոխման համեմատ տնտեսապես

առավել շահավետ տարբերակ է:

• Պետք է հաշվի առնել օգտագործվելիք այլընտրանքային սառնագենտի

անվտանգության ու բնապահպանական հատկություններն, ինչպիսիք են

դյուրավառությունը, թունավորությունը, ՕՔՊ-ն և գլոբալ տաքացման

պոտենցիալը:

• Գնահատման մեջ ներառեք համակարգի բաղկացուցիչ մասերի ու

նյութերի, ինչպիսիք են, օրինակ, էլաստոմերների ու յուղի

համատեղելիության ստուգումը,: Պետք է ստուգվեն նաև այնպիսի մասերի

համապատասխանությունը, ինչպիսիք են դիտապակիներն ու

յուղանջատիչները:

• Գնահատեք ու ստուգեք համակարգի աշխատքային պայմանները և

ծանոթացեք տեխսպասարկան ու գործունեության պատմությանը:

Անհրաժեշտության դեպքում խորհրդակցեք սարքավորման արտադրողի

հետ` համակարգի համար պատշաճ այլընտրանքային սառնագենտ և

քսայուղ գտնելու համար:

Ռետրոֆիտ/փոխարինող սառնագենտների կիրառումը

ՕՔՆ սառնագենտների և հատկապես ՔՖԱ-ների փուլային փոխարինումը

ՍՕՈ ոլորտում հանգեցրել է նոր սառնագենտների մշակմանը, որոնք

հաճախ համարվում են սկզբնական ՕՔՆ սառնագենտների անմիջական

փոխարինողներ: Այս սառնագենտները իրենց կառուցվածքով տարբեր են.

որոշները սինթետիկ ֆտորածխածիններ են, մյուսները՝ բնական

սառնագենտներ, ինչպես օրինակ ածխաջրածինները (ԱՋ-ներ),

որոշները առանձին նյութեր են, իսկ մյուսները` խառնուրդներ:

Այնուամենայնիվ, կարևոր է կատարել ցանկացած կոնկրետ օգտագործվող

սառնագենտի մանրակրկիտ ուսումնասիրություն և հավաստիանալ, որ դա

տվյալ իրավիճակում հարմար փոխարինում կլինի, և, որ այդ սառնագենտի

հետ գործ ունեցողները գիտեն, թե դրա հետ աշխատանքը ինչ է իրենից

ներկայացնում:

Պետք է կատարել հետևյալը.

• ստուգել նյութերի անվտանգության տվյալների թերթիկները (MSDS`

հասկանալու դրանց անվտանգության առանձնահատկությունները,

• նյութն արտադրողից խնդրել համապատասխան տեղեկատվություն

տվյալ նյութի վերաբերյալ,

• պարզել, թե արդյոք անհրաժե՞շտ է փոխել առկա հանքային յուղը, թե` ոչ,

• տեխսպասարկման մասնագետները պետք է նաև փորձեն գտնել

հնարավորություններ՝ այս նոր սառնագենտների հետ պատշաճ

վարվելակերպի վերաբերյալ վերապատրաստում անցնելու համար:

Ածխաջրածինները հայտնի են իրենց դյուրավառությամբ, չնայած որ

բռնկման դեպքում պայթելու համար (պայթյունից առաջ) նրանք պետք է

հասնեն կոնցենտրացիայի որոշակի աստիճանի: Այդ պատճառով էլ շատ

կարևոր է կրթությունն ու ինֆորմացիայի տարածումը: Որոշ զարգացող

երկրներ ՄԱԿ-ի ՇՄԾ-ի և այլ իրականացնող գործակալությունների

աջակցությամբ իրականացնում են վերապատրաստման ծրագրեր

լավագույն փորձի վերաբերյալ և նման դասընթացների թեմաներից մեկն էլ

հանդիսանում է ռետրոֆիտ սառնագենտների կիրառումը:

Վերափոխման ընդհանուր ընթացակարգեր

Ցանկացած սառնարանային համակարգ այլընտրանքային սառնագենտով

վերափոխելիս պետք է հետևել ընդհանրացված ընթացակարգի:

Այնուամենայնիվ, հնարավոր է, որ որոշակի տարբերություններ էլ լինեն՝

կախված տվյալ համակարգի և օգտագործվող սառնագենտների որոշակի

հատկություններից: Տե′ս ինտերակտիվ դիագրամը` պատկերացնելու

համար, թե ինչպես է դա կատարվում ՔՖԱ-ային հիմքով սառնարանային

սարքավորման վերափոխման ժամանակ:

Այս վերափոխումն իրականացնելու ընթացակարգերը բացատրվում են

ստորև: Եթե ՕՔՆ սառնագենտի փոխարինումը տեղի է ունենում

69

―ռետրոֆիտ‖ սառնագենտի կիրառմամբ, ներկայացվող քայլերից որոշները

հնարավոր է, որ անհրաժեշտ չլինի կատարել : ―Ռետրոֆիտ‖

սառնագենտների ռետրոֆիտի և օգտագործման ժամանակ կարևոր է միշտ

անդրադառնալ սառնագենտն արտադրողի ուղեցույցներին: Դյուրավառ

սառնագենտներով(ինչպես օրինակ ածխաջրածիններն են)վերափոխումը

պետք է կատարվի՝ հաշվի առնելով անվտանգության դրույթները:

Վերափոխման ընդհանուր գործընթացը

Կոնկրետ ընթացակարգերն են.

ՍՕՈ ստացիոնար համակարգերի վերափոխումը

(MVAC) ավտոմեքենայի օդորակման շարժական

համակարգի վերափոխման ընթացակարգը

70

ՍՕՈ ստացիոնար համակարգերի վերափոխումը

Այստեղ ներկայացվում են ՔՖԱ-ային կամ ՀՔՖԱ-ային հիմքով

համակարգերի վերափոխման քայլերն ըստ հերթականության:

1. Գրանցեք համակարգի աշխատանքի արդյունավետության մասին

տվյալները վերափոխումից առաջ, որպեսզի սարքավորման համար

ստեղծվեն նորմալ աշխատանքային պայմաններ: Տվյալները պետք է

ներառեն ջերմաստիճանների ու ճնշումների վերաբերյալ ինֆորմացիա

ամբողջ համակարգի համար, այդ թվում` գոլորշիացուցիչի, կոմպրեսորի,

կոնդենսատորի, ներածման ու մղման ու ընդարձակման սարքերի համար:

Այս տվյալներն օգտակար կլինեն ռետրոֆիտի ժամանակ համակարգը

փոփոխելիս:

2. Նոսրացրեք սառնարանային համակարգը և այն բացելուց առաջ

արտազատեք սառնագենտը:

3. Արտազատված սառնագենտը պետք է պահեստավորվի միմիայն

բազմակի օգտագործման հատուկ տարայում կամ բալոնում և պետք է

պատշաճորեն պիտակավորվի:

4. Սառնագենտի արտազատումը պետք է իրականացվի արտազատման

կամ արտազատման ու վերաշրջանառման համար նախատեսված

սարքերով` տեխսպասարկման մասնագետի կողմից:

5. Օգտակար է իմանալ, թե որն է տվյալ համակարգի համար ՔՖԱ-ի կամ

ՀՔՖԱ-ի լցավորման խորհուրդ տրվող քանակը: Եթե դա հայտնի չէ, կշռեք

հեռացված սառնագենտի ամբողջ քանակը: Այս քանակը կարող է որպես

ուղեցույց ծառայել` որոշելու այլընտրանքային սառնագենտի նախնական

քանակը, որով պետք է լցավորել համակարգը:

6. Տեխսպասարկման մասնագետը պետք է գործադրի իր բոլոր ջանքերը`

սառնագենտի արտանետումները արտազատման գործընթացի ժամանակ

կանխելու համար:

7. Եթե համակարգ լցվող սառնագենտը անհամատեղելի է առկա

յուղի(սովորաբար հանքային) հետ, ապա այն պետք է հեռացվի(այլապես

այս քայլը կարելի է անտեսել: Դատարկեք և արտազատեք գոյություն

ունեցող հանքային յուղը, չափեք քանակը և համեմատեք յուղի խորհուրդ

տրվող քանակի հետ, որպեսզի պարզեք համակարգում դեռ մնացած յուղի

քանակը: Ռետրոֆիտի ժամանակ մեծ խնդիր է ներկայացնում մնացորդային

հանքայուղի հեռացումը: Սա կարևոր է, քանի որ, եթե հանքայուղը

բավարար չափով չհեռացվի, այն կարող է կուտակվել գոլորշիացուցիչի

ջերմափոխականակիչ մակերեսների վրա՝ զգալիորեն նվազեցնելով

համակարգի արդյունավետությունը:

Քանի որ շատ փոքր հերմետիկ կոմպրեսորներ չունեն յուղի դատարկիչներ,

կարող է կոմպրեսորը համակարգից հեռացնելու անհրաժեշտություն

առաջանալ` քսայուղը դատարկելու համար: Քսայուղի դատարկման

համար համակարգի ամենահարմար մասը կոմպրեսորի ներածման գիծն է:

Կան ձեռքի փոքր պոմպեր, որոնցով կարելի է կոմպրեսորի մուտքի

անցքում խողովակ մտցնել հանքայուղի հեռացման համար` առանց

կոմպրեսորը համակարգից անջատելու: Հիշեք, որ հանքայուղի մեծ մասը

պետք է հեռացված լինի համակարգից նախքան փոխարինող քսայուղի

լցավորումը:

8. Փոխարինեք սարքավորման բոլոր բաղադրիչներն ու համալրիչները

(օրինակ, ընդարձակման կափույրը, միջադիրները, զտիչ-չորացուցիչները,

ևայլն), որոնք ազդեցություն են կրում նոր այլընտրանքային սառնագենտից,

ու փոխարինեք սառնագենտի յուղն այն տեսակով, որը հարմար կլինի նոր

այլընտրանքային սառնագենտի համար, ինչպես որ խորհուրդ է տալիս

արտադրողը: Ընդարձակման կափույրներով ՔՖԱ-ային կամ ՀՔՖԱ-ային

համակարգերի մեծամասնությունը բավարար ձևով կշարունակեն

աշխատել, բայց հնարավոր է, որ առաջանա գերտաքացաման

կարգավորման խնդիր: Եթե համակարգն օգտագործում է մազախողովակ,

ապա անհրաժեշտ կլինի փոխարինել այն ավելի մեծով կամ ավելի քիչ

սահմանափակող խողովակով` տվյալ պայմաններում բավարար

արդյունավետությամբ աշխատելու համար: Մազախողովակը

փոխարինելուց առաջ խորհուրդ է տրվում, որ տեխսպասարկման

մասնագետը խորհրդակցի սարքավորման արտադրողի հետ:

71

9. Լցավորեք համակարգը այլընտրանքային սառնագենտի յուղի նոր և

ճիշտ քանակով` հետևելով կոմպրեսոր արտադրողի խորհրդին:

10. Վերատեղադրեք կոմպրեսորը՝ հետևելով արտադրողի կողմից

խորհուրդ տրվող տեխսպասարկման ստանդարտ պրակտիկային: Եթե

յուղի հեռացման համար օգտագործվել է յուղի պոմպ, նորից փակեք մուտքի

անցքը:

11. Յուղը փոխելու գործընթացի ժամանակ գործարկեք համակարգն

այնքան անգամ, ինչքան անհրաժեշտ կլինի, որ համակարգում մնացած

հանքայուղը չանցնի խորհուրդ տրվող 5% ընդունելի քանակը: Քսայուղերի

որոշ առաքիչներ ունենում են թեսթային պարագաներ` ստուգելու

մնացորդային հանքայուղի պարունակությունը: Ընդհանրապես,

պահանջվում է երեք անգամ լցավորել համակարգը հանքայուղի

պարունակությունը ընդունելի մակարդակի իջեցնելու համար:

12. Չոր ազոտով ստուգեք արտահոսքը համակարգում և հետևեք, որ

ճնշումը 24 ժամ մնա կայուն: Անհրաժեշտության դեպքում կատարեք

ճշգրտումներ:

13. Նոսրացրեք համակարգը ամենաքիչը մինչև 1000 միկրոնի (1

մբար, 29.87 սնդիկի սյան)՝ օգտագործելով համապատասխան

վակուումային պոմպ և վակուումի էլեկտրոնային մանոմետր:նԿիրառեք

տեխսպասարկման սովորական պրակտիկան` վերամիացնելու և

նոսրացելու համակարգը` օդը և այլ չկոնդենսացվող աղտոտիչները

հեռացնելու նպատակով:

14. Լցավորեք համակարգը համապատասխան քանակով

այլընտրանքային սառնագենտով: Այս մոտավոր քանակը կարելի է

ստանալ՝ օգտագործելով կոնդենսացման ջերմաստիճանում հեղուկի

կոնդենսացման չափը: Համակարգն այլընտրանքային սառնագենտով

լցավորելիս կիրառեք լցավորման այն նույն ընթացակարգերը, որոնք

կկիրառեիք ՔՖԱ-ի կամ ՀՔՖԱ-ի դեպքում, որպեսզի ապահովեք

համակարգի օպտիմալ արդյունավետությունը: Ընդհանրապես, այս

դեպքում համակարգերին անհրաժեշտ կլինի ավելի փոքր քանակ, քան

պահանջում են ՔՖԱ կամ ՀՔՖԱ օգտագործողները: Եթե նախկին

մազախողովակն է օգտագործվում, ապա սովորաբար անհրաժեշտ է

համակարգը մի փոքր ավելի պակաս լցավորել, որպեսզի կանխվի հեղուկի

հետ գալը դեպի կոմպրեսոր: Հատուկ զգոնություն պետք է հանդես բերել,

եթե լցավորումը կատարվում է սառնագենտի խառնուրդներով, ինչպես

ներկայացված է Գլուխ 3-ում:

15. Գործարկեք համակարգը և լցավորեք այն լրացուցիչ սառնագենտով,

մինչև որ լցավորումն ամբողջական լինի: Եթե կիրառում եք ընդարձակման

սարք, որը օպտիմացված չէ տվյալ համակարգի համար, ինչպես, օրինակ,

նախկին մազախողովակը, համակարգը լցավորման պայմանների հանդեպ

դառնում է առավել զգայուն: Սրա արդյունքում, համակարգի

արդյունավետությունը ավելի արագ կփոխվի, եթե այն գերլցավորված (կամ

թերլցավորված)լինի: Գերլցավորումից խուսափելու համար ամենաճիշտն

այն կլինի, որ նախքան հեղուկի մակարդակի դիտապակին որպես ուղեցույց

օգտագործելն, առաջին հերթին ստուգվեն աշխատանքային պայմանները

(ներառյալ մղման ու ներածման ճնշումները, ներածման գծի

ջերմաստիճանը, կոմպրեսորի ամպերաժը, գերտաքացումը) և հետո միայն

լցավորվի համակարգը:

16. Վերահսկեք համակարգի աշխատանքն ու արդյունավետությունը

ամենաքիչը 48 ժամ կամ ավել և կատարեք անհրաժեշտ

փոփոխությունները:

17. Ստուգեք հանքայուղի մնացորդի քանակը ռեֆրակտոմետրի կամ

յուղի ստուգման պարագաների միջոցով:

18. Հետևեք համակարգը կամ կոմպրեսորն արտադրողի խորհուրդներին,

քանի որ դիմացկունությունը կախված է համակարգից ու նրա

աշխատանքային պայմաններից:

19. Համակարգին ամրացրեք համապատասխան պիտակ (ինչպես ցույց է

տրված ներբեռնվող տվյալների թերթիկում: Համակարգի վերափոխումից

հետո պիտակավորեք համակարգի բաղկացուցիչ մասերը` հստակ նշելով

սառնագենտն ու կոնկրետ նշելով համակարգի քսայուղի տեսակը

(բրենդային անվանումով: Այսպիսով կապահովեք, որ սարքավորման

72

հետագա տեխսպասարկման ժամանակ օգտագործվի համապատասխան

սառնագենտ ու քսայուղ:

Ավտոմեքենայի օդորակման շարժական համակարգի

(MVAC) վերափոխման ընթացակարգը Հնարավորության դեպքում միշտ անդրադարձ կատարեք արտադրողի

վերափոխման ընթացակարգերին:

Սրանք վերափոխման խորհուրդ տրվող ընթացակարգերն են` հատկապես

R12-ով աշխատող ավտոմեքենայի օդորակման շարժական

(MVAC)համակարգերը R134a համակարգով վերափոխման համար:

1. Ստուգեք արտահոսքը` արտահոսք հայտնաբերող ձեռքի

հոսաորսիչով, (տե'ս նաև SAE J1628-ը: 2003) և գտեք R12-ի

արտահոսքի տեղը կամ օճառի փրփուրով անցկացրեք ստուգում:

Անհրաժեշտության դեպքում կատարեք վերանորոգում:

2. Գործարկեք ավտոմեքենան` ստանալու ներածման ու մղման

ճնշումներ, որոնք պետք է գրանցել, և նորից ստուգեք արտահոսքերը:

3. Հետևելով ՔՖԱ սառնագենտի արտազատման ստանդարտ

գործընթացին` համակարգից արտազատեք ամբողջ սառնագենտը և

պահեստավորեք բազմակի օգտագործման հատուկ տարայում, որը

պատշաճ կերպով պիտակավորված է:

4. Կոմպրեսորը ապամոնտաժեք և դատարկեք նրա քսայուղը:

5. Մաքրեք ներսի մասերը` կոմպրեսորի մեջ լցնելով նոր սառնագենտի

այլընտրանքային յուղը ու ձեռքով պտտելով կոմպրեսորի լիսեռը:

Մաքրելու համար նախատեսված յուղի քանակը խորհուրդ տրվող

գործարանային յուղի քանակի մոտավորապես 50%-ն է կազմում:

6. Անհրաժեշտության դեպքում կրկնեք յուղի մաքրման գործընթացը:

7. Լցրեք այլընտրանքային սառնագենտի պատշաճ քանակը

կոմպրեսորի մեջ` հետևելով սարքավորումն

արտադրողի(OEM)խորհուրդներին, և փակեք ներածման ու մղման

գծերը, մինչև որ համակարգը կրկին պատրաստ կլինի հավաքման:

8. Մաքրեք ամբողջ համակարգը չոր ազոտով և ցանկացած մաքրող

նյութով, որը չի պարունակում ՕՔՆ:

73

9. Յուրաքանչյուր բաղկացուցիչ մասի համար անցկացրեք

հերմետիկության ստուգումներ` արտահոսք հայտնաբերելու համար:

Անհրաժեշտության դեպքում վերանորոգեք կամ փոխարինեք մասերը:

10. Փոխարինեք ընդարձակման սարքն ու զտիչ-չորացուցիչը, որպեսզի

դրանք համատեղելի լինեն այլընտրանքային սառնագենտի հետ:

11. Բոլոր փողալայնուկները փոխարինեք քփացման օղակի

ֆիթինգներով:

12. Խողովակների ու ճկախողովակների բոլոր քփացման օղակները

փոխարինեք R134a-ի և ՊԱԳ յուղերի համար օգտագործվող

միջադիրներով:

13. Վերատեղադրեք և հավաքեք համակարգի բաղկացուցիչ մասերը:

14. Ձևափոխեք մուտքի ֆիթինգներն այնպես, որ դրանք հարմար լինեն

միայն նոր այլընտրանքային սառնագենտի ֆիթինգներին:

15. Նոսրացրեք համակարգը նվազագույնը մինչև 1000 միկրոնի՝

օգտագործելով համապատասխաn վակուումային պոմպը և

էլեկտրոնային վակուումային մանոմետրը: Անհրաժեշտության

դեպքում կատարեք ճշգրտումներ:

16. Լցավորեք համակարգn այլընտրանքային սառնագենտով (SAE

J1657: 2003), հնարավորության դեպքում այնպես, ինչպես

խորհուրդ է տալիս արտադրողը: Նկատի ունեցեք, որ օպտիմալ

լցավորման քանակը փոխվում է ռետրոֆիտի ժամանակ:

17. Գործարկեք ավտոմեքենան ու դիտարկեք համակարգի

աշխատանքն ու կրկին ստուգեք արտահոսքը:

18. Համեմատեք աշխատանքի արդյունավետության նոր տվյալները

այն տվյալների հետ, որ համակարգն ուներ, երբ ՔՖԱ էր կիրառում:

19. Հստակորեն պիտակավորեք համակարգը:

Վերափոխման պրակտիկ դեպքեր. քննարկում

և ընթացակարգեր

Կենցաղային սառնարանների վերափոխում

ՔՖԱ-ային հիմքով սառնարաններն ու փոքր հզորություն ունեցող

առևտրային սառնարանային սարքավորումները հնարավոր է վերափոխել

ածխաջրածնային խառնուրդով (պրոպանի ու իզոբուտանի խառնուրդ)`

շուկայում առկա այլ այլընտրանքային սառնարանային խառնուրդներով ու

R134a-ով: Սովորաբար, ածխաջրածնային խառնուրդով վերափոխում

կատարելիս սառնարանային համակարգում փոփոխություններ անելու

կարիք չի լինում: Այսուհանդերձ, շատ կարևոր է սարքավորման

էլեկտրական բաղադրիչների ստուգումը, որպեսզի որոշվի, թե արդյոք

դրանք բռնկման վտանգ ներկայացնու՞մ են, թե`ոչ.: Եթե այո, ապա դրանք

պետք է փոխարինվեն բռնկման վտանգ չներկայացնող համարժեք

բաղկացուցիչներով, որոնք գտնվում են հերմետիկ տարածության մեջ:

Նման էլեկտրական բաղկացուցիչ մասերն են ռելեները, թերմոստատը,

դռների փոխանջատիչները (կոմուտատորները), հնարավոր է նաև

լամպակալները (լամպի պատրոնները):

ԱՋ խառնուրդներով վերափոխման ժամանակ ամենամեծ ուշադրությունը

պետք է դարձնել անվտանգությանը: R134a-ով վերափոխման ժամանակ

հնարավոր է, որ անհրաժեշտ լինի փոխարինել որոշ բաղկացուցիչներ,

ինչպիսիք են կոմպրեսորը, մազախողովակը, կամ զտիչ-չորացուցիչը: Սա

շատ է բարձրացնում վերափոխման արժեքը ու այդ պատճառով

տնտեսապես շահավետ չէ: Այսպիսով, սովորաբար խորհուրդ չի տրվում

վերափոխումը կատարել R134a-ով: ԱՋ-ային խառնուրդով կամ այլ

փոխարինող/ռետրոֆիտ խառնուրդով վերափոխման ժամանակ կարելի է

հասնել այնպիսի վստահելի ու էներգաարդյունավետ աշխատանքի, որը

հատուկ է եղել սարքավորման բնօրինակին:

74

Ավտոմեքնեայի օդորակման շարժական

համակարգերի(MVAC)վերափոխումը

MVAC-ը կարող է վերափոխվել R134a-ով, որն ամբողջ աշխարհում

մեքենա արտադրողների կողմից միակ ընդունելի սառնագենտն է:

Այսուհանդերձ, համատեղելիության խնդիրների պատճառով կարող է

կարիք առաջանալ փոխարինելու նաև քսայուղը, քփացման օղակները,

զտիչ-չորացուցիչները և երկակի ճնշման փոխանջատիչները

(կոմուտատորները): Ամենակարևորն այստեղ համակարգը լավ մաքրելն է

ու արտահոսքից ամբողջապես զերծ դարձնելը: Սա կարելի է կոչել պարզ

կամ տնտեսող վերափոխում: Այս դեպքում հնարավոր է սառնարանային

գործակցի թեթևակի անկում:

Վերջերս, վերափոխման առավել պարզեցված մոտեցում է ընդունվել. միայն

ավելացվում է քսայուղ(ՊԱԳ) և համակարգը լցավորվում R134a-

ով(R12-ի լցավորման 80%-ը), որը MVAC-ի ոլորտում որոշ

փորձագետների կողմից MVAC-ի վերափոխման համար համարվում է

հարմար: Շատ ավտոմեքենա արտադրողներ նաև մշակել են

վերափոխման հատուկ պարագաներ և ընթացակարգեր իրենց

ամենատարբեր մոդելների համար: OEM-ի (սարքավորման բնօրինակի

արտադրողների) վերափոխման ընթացակարգը կապահովի, որ

վերափոխված սարքավորումն իր արդյունավետությամբ համարյա չզիջի

MVAC-ի բնօրինակին: Բայց այս դեպքում, հիմնականում, արժեքը

համեմատաբար բարձր կլինի: R134a-ով վերափոխված MVAC-ի

սառնարանային գործակիցն ու էներգաարդյունավետությունը, տարբեր

գործոններից կախված, կարող են փոքր-ինչ նվազել. այսուհանդերձ

էներգիայի նման կորուստը ընդունելի է: Ըստ մինչ օրս գրանցված

տվյալների` R134a-ով վերափոխված MVAC-ի խափանման

հավանականությունը բնօրինակի համեմատ մեծ չէ:

Բայցևայնպես, քանի որ R134a-ով աշխատելու դեպքում ճնշումն ավելի

բարձր է, քաղաքային երթևեկությունում աշխատելիս սառեցման

արդյունավետությունը կարող է նվազել:

MVAC-երի վերափոխումը (ռետրոֆիտ տարբերակը)Ավստրալիայի, ԱՄՆ-

ի որոշ նահանգներում ու Կանադայում կատարվում է նաև ԱՋ

խառնուրդներով:

Չնայած որ ավտոմեքենա արտադրողները չեն հաշտվում այս տարբերակի

հետ՝ ելնելով անվտանգության նկատառումներից, տասը և ավելի

տարիների ընթացքում կատարվել են հարյուր հազարավոր

վերափոխումներ՝ առանց որևէ պատահարի: Սակայն, եթե նման

վերափոխում է անհրաժեշտ կատարել, դրա մասին պետք է տեղյակ պահել

ու ստանալ ավտոմեքենա արտադրողի համաձայնությունը:

Ընդհանրապես, շատ զարգացող երկրներում MVAC-ի տեխսպասարկման

ոլորտում նկատվում է սառնագենտների փոխադարձ աղտոտման

հնարավորություն և համակարգի ոչ պատշաճ նոսրացում, որը հանգեցնում

է համակարգի արդյունավետության նվազեցմանը: Որոշ դեպքերում նման

վատ փորձը վերագրվում է վերափոխման գործընթացների ոչ պատշաճ

կատարմանը:

Սուպերմարկետի R22 սառնարանային համակարգի

վերափոխումը

Սուպերմարկետի սառնարանային համակարգը R502-ից կամ R22-ից

ՀՖԱ սառնագենտով (որը չի հանդիսանում ռետրոֆիտ (փոխարինող)

խառնուրդ) վերափոխման ժամանակ, պետք է կատարել հետևյալ քայլերը:

1. Արտամղեք R502 կամ R22 սառնագենտը դեպի հեղուկի

հավաքարան:

2. Համակարգից հնարավորին չափ դատարկեք հին քսայուղը`

հեռացնելով այն կոմպրեսորի յուղահավաքիչից, յուղի տարայից և

յուղանջատիչից: Եթե հանքայուղի մեծ քանակ մնա, այն կարող է

խցանել համակարգն ու ջերմափոխանակիչների

արդյունավետության նվազման պատճառ հանդիսանալ:

75

3. Յուղը փոխելիս փոխարինեք նաև յուղի զտիչներն ու զտիչ-

չորացուցիչները:

4. Չափեք հեռացված յուղի քանակը, և մեջը լցրեք նույն քանակով նոր

յուղ: Հավաստիացեք, որ նոր ընտրված յուղը հաստատված է

կոմպրեսոր արտադրողի կողմից:

5. Գործարկեք գոյություն ունեցող սառնագենտով համակարգը

նվազագույնը 24 ժամ: Երկար ժամանակով գործարկվող

համակարգերը հավանական է, որ յուղի փոխում ավելի քիչ

պահանջեն:

6. Ստուգեք, հնարավոր արտահոսքերը համակարգում:

7. Կրկնեք 1-ից 4-րդ քայլերը, քանի դեռ մնացորդային յուղը 5%-ից

ցածր չի դարձել՝ կատարելով լաբորատոր անալիզ կամ

օգտագործելով ռեֆրակտոմետր:

8. Գնահատեք ընդարձակման սարքերը` կիրառելով նկարագրված

գործընթացը:

9. Համակարգից արտազատեք R502-ը կամ R22-ը:

10. Նոսրացրեք համակարգը:

11. Գնահատեք ճնշման կարգավորիչների աշխատանքը` ներառյալ

բարձր ճնշման փոխանջատիչների, օդափոխիչի ճնշման

կարգավորիչների և ճնշման ապահովիչ սարքերի աշխատանքը:

12. Վերալցավորեք համակարգը նոր ՀՖԱ սառնագենտով:

13. Ստուգեք, որ համակարգը արտահոսք չունենա:

Կափույրների rebuilds (1995-ից առաջ ստեղծված

համակարգերի համար)

1995-ից առաջ ստեղծված համակարգերը հավանաբար կարիք կունենան

նոր միջադիրների ու քփացման օղակների:

1. Վերանորոգեք գոլորշիացուցիչի ճնշման բոլոր կարգավորիչները (EPRs):

2. Վերանորոգեք բոլոր էլեկտրամագնիսական կափույրները:

3. Վերանորոգեք ապահովիչ փականները:

4. Վերանորոգեք ջերմությունը վերականգնող կափույրները:

5. Գնահատեք ջերմակարգավորիչ ընդարձակման փականների

(TXVs)աշխատանքը և նոր սառնագենտը` պատշաճ հզորության ու

գերտաքացման տեսակետից: Անհրաժեշտության դեպքում

փոխարինեք ամբողջական փականը: R22-ի գոյություն ունեցող

փականները հնարավոր է փոքր լինեն ավելի մեծ ծավալով R507A,

R404A և R422A սառնագենտների հոսքի համար:

6. Փոխարինեք հավաքարանի քփացման օղակները:

7. Փոխարինեք Roto Lock ֆիթինգների վրայի նայլոնե միջադիրը:

Ավարտեք 6-րդ և 7-րդ քայլերը` նախքան նոսրացումը:

“Rack” համակարգ

Փոխեք բարձր կողմի «Schraeder» տեսակի կափարիչներն ու

«Schraeder» տեսակի միջուկները: Բոլոր «Schraeder» տեսակի

կափարիչները պետք է լինեն արույրից (պողպատից):

1. Փոխեք հեղուկի գծի զտիչները:

2. Փոխարինեք ներածման թաղիքները կամ միջուկները:

3. Օգտագործեք արույրե (դեղին պղնձից) կափարիչներ` փականների

վրա կամ կոմպրեսորի սպասարկման փականների վրա:

4. Հարմարեցրեք զսպիչ փականները կոնդենսատորի չորացնող ոտքի

վրա:

5. Գոլորշիացուցիչի ճնշման կարգավորիչ փականները հարմարեցրեք

արտադրողի պարամետրերին նախքան գերտաքացումների

կարգավորումը:

6. Հարմարեցրեք մեխանիկական ջերմասառեցուցիչները արտադրողի

պարամետրերին: Նախքան գերտաքացումների կարգավորումը

համոզվեք համակարգի աշխատանքի կայունության մեջ:

7. Հարմարեցրեք ջերմակարգավորիչ ընդարձակման փականի

գերտաքացումները 8–10 K-ին միջին ջերմաստիճանների և 5-7

K-ին ցածր ջերմաստիճանների համար: Խառնուրդ

սառնագենտների հետ օգտագործեք եռման գործընթացի

վերջնական ջերմաստիճանը` գերտաքացման չափման համար:

76

R22 չիլերների վերափոխումը

Վերջին տարիներին, որոշ ասիական երկրներում շատ համակարգերում

R22 չիլերները վերափոխվել են, որ օգտագործեն ածխաջրածնային

սառնագենտ(R290): Վերափոխման ընթացակարգերը նման են

ընդհանուր ընթացակարգերին:

Այստեղ պետք է շեշտենք, որ անչափ կարևոր է ապահովել ճիշտ

ընթացակարգերին հետևելը, տեխսպասարկման մասնագետների ճիշտ

վերապատրաստված լինելն ու անվտանգության համապատասխան

սարքերի առկայությունը:

Եթե այս պահանջներն իրականացվեն, ապա ԱՋ-ով լցավորված չիլերը

գործելու մի ամբողջական ժամկետ կապահովի` էներգիայի առավել քիչ

սպառմամբ և առավել արդյունավետ սառեցմամբ:

Կան որոշ իրավիճակներ, երբ ԱՋ-ները չեն կարող օգտագործվել չիլերների

վերափոխման համար: Օրինակ`

• ստորգետնյա սարքավորումներում, որոնք չունեն օդափոխման

հնարավորություն,

• վատ պահպանված սարքավորումներում` առկա խոշոր խնդիրներով

• սարքավորումներում, որոնք բռնկման աղբյուրներին մոտ են և դրանք

հնարավոր չէ մեկուսացնել ,

• խոշոր սարքավորումներում, որտեղ հանրությունը ելումուտ ունի:

Լրացուցիչ գրականություն

UNEP DTIE OzonAction – Guidebook for Implementation of Codes of Good

Practice Refrigeration Sector, UNEP, 1998

www.unep.fr/ozonaction/information/mmcfiles/2174-e.pdf

UNEP DTIE OzonAction – Fact Sheet No. 13 on Retrofit of CFCs based

Refrigeration & Air Conditioning Equipment, UNEP

www.unep.fr/ozonaction/information/mmcfiles/4766-e-13retrofits.pdf

UNEP DTIE OzonAction - Information Paper on Retrofitting with Non-CFC

Substitutes, UNEP, 1994

www.unep.fr/ozonaction/information/mmcfiles/3143-e.pdf

Ozone Unit of The Former Yugoslav Republic of Macedonia - Manual for

Refrigeration Service Technicians, 2006

www.ozoneunit.gov.mk/eng/doc/Training_manual_for_service_technicia

ns.pdf

UNEP DTIE OzonAction - Training Manual on Good Practices in Refrigeration –

Training Manual, 1994

UNEP DTIE OzonAction - Training Manual on Chillers and Refrigerant

Management, UNEP 1994

77

5. Անվտանգության ուղեցույց

Սառնագենտի անվտանգ օգտագործումը

Համառոտագիր

Սույն գլխում ներկայացված են սառնագենտի հետ

աշխատելու անվտանգության խնդիրները: Այստեղ ներկայացված է

սառնագենտների անվտանգության նկատառումների ընդհանուր

նկարագրությունը՝ ներառյալ թունավորումները, թթվածնի

տեղափոխությունը, դյուրավառությունը, քայքայման արդյունքում

առաջացող վտանգավոր նյութերը և բարձր ճնշումը, որոնք

հիմնական վտանգներից են: Այն ընդգրկում է անվտանգության

կարևոր կանոնները, ինչպես օրինակ անձի անվտանգության

ապահովումը, անվտանգ աշխատանքային միջավայրի

ապահովումը, համակարգի վրա անվտանգ աշխատելը, ինչպես նաև

սառնագենտի բալոնի հետ համապատասխան կերպով վարվելը:

Չնայած հիմնականում շեշտը դրված է ածխաջրածնային

սառնագենտների (ԱՋ) օգտագործման վրա՝ կա նաև բաժին, որտեղ

մանրամասն նկարագրված են դյուրավառ սառնագենտների հետ

աշխատելու հատուկ պահանջներն ու լրացուցիչ ուղեցույցերը՝

կապված հատկապես ամոնիակի (NH3, R717)օգտագործման հետ:

Գլուխն ընթերցելուց հետո տեխսպասարկման մասնագետը

ծանոթ կլինի սառնագենտի հետ ճիշտ վարվելու ու մոնտաժային

աշխատանքներ կատարելու համար անհրաժեշտ անվտանգության

կանոններին:

5.1. Սառնագենտի անվտանգության

ակնարկ

Բոլոր տեսակի սառնագենտների օգտագործումը, պահեստավորումը և

շահագործումը իրենցից վտանգ են ներկայացնում:

Այս վտանգները կարող են կապված լինել մի քանի գործոնների հետ.

• պահեստավորումը բարձր ճնշման տակ,

• թթվածնի տեղափոխումը արտանետման ժամանակ,

• թունավորումներ առաջացնելը,

• դյուրավառ լինելը,

• վտանգավոր նյութերի առաջացում քայքայման հետևանքով:

Այս առանձնահատկություններից առնվազն մեկը հատուկ է ցանկացած

սառնագենտի համար: Այդ պատճառով տարբեր նախազգուշական

միջոցառումներ են պետք` ապահովելու ինչպես մարդկանց, այնպես էլ

գույքի անվտանգությունը:

Այսպիսով, անվտանգությունը սկսվում է հիմնական նախազգուշացման

միջոցառումների դիտարկումից և հասարակ կանոններին հետևելուց:

Մինչ ցանկացած սառնագենտի օգտագործումը, աշխատողները պետք է

ծանոթ լինեն այդ նյութի առանձնահատկություններին, կարդացած լինեն

դրան առնչվող ամբողջ տեղեկատվությունը, որը միշտ տրամադրվում է

մատակարարի և արտադրողի կողմից:

Կարևոր է նաև գիտենալ, որ սառնարանային համակարգում օգտագործվող

այլ նյութեր նույնպես նմանատիպ վտանգներ են ներկայացնում: Սրանց

թվին են պատկանում սառնարանային քսայուղերը, ազոտը, մաքրող

նյութերը և զոդման համար օգտագործվող թթվածնա-ացետիլենային

նյութերը:

Վտանգավոր նյութերի հետ աշխատելիս պետք է կատարվի ռիսկերի

գնահատում, որպեսզի որոշվի, թե որոնք են հնարավոր ռիսկերը, ինչպիսի

հետևանքներ կարող են թողնել և, որ ամենակարևորն է` ըստ այդմ որոշել,

78

թե անվտանգության ինչպիսի միջոցառումներ են անհրաժեշտ

իրականացնել, որոնք կկանխարգելեն անցանկալի երևույթների ի հայտ

գալը:

Բարձր ճնշման հեղուկներ

Շատ սառնագենտներ պահվում են ճնշման տակ, քանի որ նրանք

մթնոլորտային ճնշման տակ վեր են ածվում գազային վիճակի: Սա

առաջացնում է մի շարք վտանգներ, որոնց մասին պետք է տեղյակ լինեն

սառնագենտի հետ գործ ունեցողները:

Այն հեղուկները, որոնք պահվում են մթնոլորտային ճնշումից մի քանի

անգամ բարձր ճնշման տակ, կարող են արագ ընդարձակվել, բնույթով

պայթյունավտանգ են և կարող են հարվածի ալիք առաջացնել, վնասել

մարդկանց և գույքը: Ուստի, բարձր ճնշման տակ պահվող հեղուկների հետ

երբևէ գործ ունենալիս, դրանք տեղափոխելիս կամ արտանետելիս պետք է

խստորեն պահպանել անվտանգության կանոնները:

Երբ բարձր ճնշման տակ պահվող հեղուկը ընկնում է մթնոլորտային

ճնշման ազդեցության տակ, այն սկսում է եռալ` իր շրջապատից արագ

կլանելով ջերմությունը: Եթե նման դեպքերում հեղուկը թափվի մաշկի վրա,

այն կարող է սառեցնել, դրանով առաջացնելով մաշկի վնասվածք և ցավ:

Ուստի, սառնագենտի հետ գործ ունենալիս պետք է միշտ օգտագործել

անվտանգության ձեռնոցներ և ակնոցներ: Եթե այն մաշկի հետ հպում

ունենա, ապա պետք է վնասված մասը ցողել գոլ (բայց ոչ երբեք տաք ) ջրով:

Եթե ցրտահարության հետ կապված ծակծկոց առաջանա, գոլ ջրով լվացեք,

ապա օգտագործեք այլ միջոցներ, որոնք մաշկը դանդաղորեն կտաքացնեն:

Աչքի մեջ լցվելու դեպքում անմիջապես աչքերը լվացեք մեծ քանակությամբ

գոլ ջրով առնվազն 15 րոպե` երբեմն բարձրացնելով աչքերի կոպերը,

որպեսզի թույլ տաք, որ ջուրը մաքրի աչքը: Անհապաղ դիմեք բժշկի:

Թթվածնի դուրս մղումը

Արտանետման ժամանակ բոլոր սառնագենտները դուրս են մղում օդը, և,

երբ թթվածնի պաշարները սպառվում են, մարդիկ (և կենդանիները)

խեղդամահ են լինում: Հաճախ, մարդը միայնակ աշխատելիս ուշագնաց է

լինում, առանց պատկերացնելու, որ նման բան կարող էր տեղի ունենալ:

Ավելին, որքան սառնագենտի խտությունը օդի խտությունից բարձր է,

այնքան նկուղային հարկերը, հարակից տարածքները և տվյալ վայրը

պայթյունավտանգ են: Քանի որ շատ սառնագենտներ անհոտ են,

շրջապատում գտնվող մարդիկ տեղյակ չեն լինում թթվածնի դուրսմղումից

և մինչ դրա մասին իմանալը կարող են խեղդամահ լինել:

Եթե շատ քանակությամբ սառնագենտ է արտանետվել, ապա տարածքը

պետք է անհապաղ դատարկվի: Այն տարածքները, որտեղ կարող է գոլորշու

բարձր կոնցենտրացիաներ կուտակվել, պետք է լավ օդափոխել: Տարածքը

դատարկելուց հետո պետք է փչող սարքեր կամ օդափոխիչներ օգտագործել,

որոնք սկսած հատակից (կամ հնարավորինս ամենացածր տեղից)

կշրջանառեն օդը: Նախքան խնամքի իրականացումը տարածքներում,

որտեղ հնարավոր է լինեն սառնագենտի կուտակումներ, պետք է

նախևառաջ մանրազնին ուսումնասիրություն կատարել, պարզելու, թե

արդյոք շնչառական օրգանները պաշտպանելու կարիք կա՞, թե՝ ոչ:

Հարկ է նշել, որ ՍՕՈ-ի ոլորտում մահացու ավելի շատ դեպքեր պատահել

են թթվածնի դուրսմղման պատճառով, քան այլ պատճառներով:

Անհրաժեշտ է օգտագործել համապատասխան շնչառական ապարատներ՝

ուշագնաց եղած անձին ուշքի բերելու համար:

Թունավորման ազդեցությունները

Բոլոր սառնագենտները թողնում են թունավորման ազդեցություն,

հիմնականում, երբ դրանք ներ են շնչվում, բայց կան նաև դեպքեր, երբ

դրանք կուլ են գնում կամ թափվում են մաշկի վրա: Սովորաբար,

թունավորման տարբեր ազդեցությունները դիտարկվում են ըստ հնարավոր

վտանգավոր կոնցենտրացիաների, և յուրաքանչյուր նյութի համար նշվում է

առավելագույն կոնցենտրացիան:

Շատ երկրներ ունեն իրենց չափորոշիչները, սահմանումները և

թույլատրելի կոնցենտրացիաները: Այնուամենայնիվ, շատ

երկրներումընդունված են երկու արժեքներ, որոնք կապված են

79

աշխատատեղի վտանգավորության հետ (աշխատատեղում վտանգի

ենթարկվելու հետ):

• Երկարաժամկետ անվտանգության (վտանգի չենթարկվելու) սահմանը՝

հիմնված միջինը ութ ժամյա ծանրաբեռնվածության վրա:

• Կարճաժամկետ անվտանգության (վտանգի չենթարկվելու) սահմանը՝

հիմնված միջինը 15 րոպե ծանրաբեռնվածության վրա:

Երկարաժամկետ անվտանգության սահմանն իրենից ներկայացնում է այն

թույլատրելի կոնցենտրացիան, որի ազդեցությանը կարող են

աշխատողները ենթարկվել իրենց աշխատանքային ժամերին՝ առանց

բացասական հետևանքների:

Կարճաժամկետ անվտանգության սահմանը վերաբերում է այն

առավելագույն կոնցենտրացիաներին, որոնց շատ մարդիկ կարողանում են

դիմանալ աղետալի արտանետումների ժամանակ և այնուհետև անհապաղ

փախչում են:

Կոնցենտրացիաները սովորաբար որոշվում են կամ մեկ միլիոնի մեջ եղած

միավոր մասնիկներով(ppm)կամ մեկ խորանարդ մետրում եղած

միլիգրամներով(mg):

Այս անվտանգության սահմանները տարբեր երկրներում ունեն տարբեր

անուններ: Օրինակ, Մեծ Բրիտանիայում նրանք կոչվում են Աշխատատեղի

անվտանգության (վտանգի ենթարկվելու) սահման (WEL),

Ճապոնիայում, Գերմանիայում և Ֆրանսիայում նրանք կոչվում են

Զբաղվածության անվտանգության (վտանգի չենթարկվելու)

սահման(OEL), իսկ ԱՄՆ-ում` Թույլատրելի անվտանգության (վտանգի

չենթարկվելու) սահման(PEL):

ԵՄ-ն ընդունում է երկու տարբեր արժեքներ՝ կախված տվյալ

հանգամանքներից.

Զբաղվածության անվտանգության(վտանգի չենթարկվելու) հատկանշական

սահմանի արժեք (IOELV)) և Պարտադիր զբաղվածության

անվտանգության (վտանգի չենթարկվելու) սահմանի արժեք (BOELV):

Ընդհանրապես, պարտադիր պետք է ստուգել, թե արդյոք այն ապրանքը,

որի հետ ինչ-որ մեկը պետք է աշխատի, կարո՞ղ է անվտանգ օգտագործվել

իր բոլոր կիրառություններում և դրանց հետ վարվելիս միշտ պետք է հաշվի

առնել արտադրողի տրամադրած տեղեկատվությունը: Քանի որ

սառնագենտներից շատերի թունավորման աստիճանը ցածր է, ուստի

վնասվածքներ ստանալու և մահվան դեպքեր տեղի են ունենում միայն

անսովոր իրավիճակներում կամ, երբ դրանք դիտավորյալ սխալ են

օգտագործվում:

Անվտանգության խորհուրդ տրվող սահմանից բարձր

կոնցենտրացիաների դեպքում, սառնագենտի վտագավորությունը կարող է

հանգեցնել գիտակցության կորստի, քնկոտության, սրտային առիթմիայի,

որոնք բոլորն էլ կարող են ճակատագրական հետևանքներ ունենալ: Մի

շարք այլընտրանքային սառնագենտների անվտանգության թույլատրելի

սահմանը ավելի ցածր է, քան քլորոֆտորածխածիններինը (ՔՖԱ-ներ):

Ինչպես նախկինում նշվեց, մաշկը պետք է պաշտպանված լինի: Ֆտոր

պարունակող շատ սառնագենտներ և ամոնիակը կարող են գրգռել մաշկը

և աչքերը:

Կոնցենտրացված սառնագենտային գոլորշին շնչելը վտանգավոր է և կարող

է ճակատագրական լինել: Շնչելու դեպքում տուժածը պետք է մաքուր օդի

տեղափոխվի:

Եթե տուժածը չի շնչում, ապա պետք է արհեստական շնչառություն

ապահովել, իսկ վատ շնչառության դեպքում` թթվածին տալ: Պետք է

խուսափել տոնուսը բարձրացնող միջոցներից և պետք չէ նրանց ադրենալին

(epinephrine)տալ, քանի որ այն կարող է բարդացնել սրտի վրա ունեցած

բացասական ազդեցության հետևանքները: Անհապաղ պետք է դիմել բժշկի:

Դյուրավառությունը և քայքայման արդյունքում առաջացող

վտանգավոր նյութերը

Մի շարք սառնագենտներ դյուրավառ են մթնոլորտային պայմաններում:

Դյուրավառությունը նշանակում է, որ բոց կամ կայծ տալու դեպքում նրանք

կրակը պահում են: Բոլոր ածխաջրածնային սառնագենտները դյուրավառ

են, ինչպես օրինակ, որոշ հիդրոֆտորածխածնային (ՀՖԱ)

սառնագենտներ: Գլուխ 2-ի Սառնագենտների աղյուսակը ցույց է տալիս

80

դյուրավառ սառնագենտները: Սառնագենտի մատակարարները պետք է

տեղեկատվություն տրամադրեն նաև սառնագենտների

դյուրավառության վերաբերյալ:

Կախված տվյալ նյութի առանձնահատկություններից՝ բռնկումը կարող է

շատ վատ հետևանքներ ունենալ: Ուստի, դյուրավառ սառնագենտներ

պարունակող համակարգեր նախագծելիս, կառուցելիս և դրանց հետ

աշխատելիս անհրաժեշտ է ձեռնարկել համապատասխան

նախազգուշական միջոցառումներ:

Չնայած, որ շատ ՔՖԱ-ներ, հիդրոքլորֆտորածխածնային (ՀՔՖԱ-ներ) և

հիդրոֆտորածխածնային (ՀՖԱ-ներ) սառնագենտներ նորմալ

պայմաններում դյուրավառ չեն, դրանք կարող են դյուրավառ դառնալ

ճնշման տակ և, երբ խառնվում են յուղի կամ օդի հետ: Այս հանգամանքի

պատճառով չի կարելի տարաներում սառնագենտերը խառնել օդի հետ,

կամ թույլ տալ, որ կուտակվեն պահեստավորման տարաներում: Պետք է

բացառել նաև կրակի կամ կայծի առկայությունը:

Նույնիսկ այնպիսի պայմանների առկայության դեպքում, երբ ՔՖԱ-ային,

ՀՔՖԱ-ային և ՀՖԱ-ային սառնագենտները դյուրավառ չեն, այս նյութերը

կարող են տարանջատվել բարձր ջերմաստիճանի պայմաններում՝ օրինակ

հրդեհի կամ էլեկտրական ջեռուցիչի պատճառով:

Այս պայմաններում առաջացած միացությունները միշտ պարունակում են

հիդրոֆտորային թթու: Եթե միացությունը պարունակում է քլոր, ապա

կառաջանա նաև հիդրոքլորային թթու, իսկ եթե ջուր կամ թթվածին կա,

ապա կարող է նաև առաջանալ փոքր քանակությամբ ֆոսգեն (phosgene):

Հալոգենային թթուները թողնում են շատ սուր, այրող ազդեցություն քթի

վրա, և եթե նրանք հայտնաբերվում են, տարածքը պետք է դատարկվի ու

օդափոխվի այնքան ժամանակ, քանի դեռ օդը չի մաքրվել քայքայման

արդյունքում առաջացած վտանգավոր նյութերից:

Անվտանգության կարևոր կանոններ

Մինչ սառնագենտի հետ աշխատելը, պետք է տիրապետել

համապատասխան տեղեկատվությանը և վարվելակերպի կանոններին:

• Սառնագենտների հետ գործ ունեցողները պետք է պատշաճ ուսուցում

ստանան անվտանգ օգտագործման և վարվելակերպի կանոնների

վերաբերյալ:

• Սառնագենտների հետ աշխատողները պետք է ուսումնասիրեն

սառնագենտի օգտագործման համար նյութերի անվտանգության տվյալների

թերթիկները (MSDS):

• Աշխատակիցները չպետք է ծխեն, զոդեն կամ եռակցեն, երբ առկա է

սառնագենտային գոլորշի: Սառնագենտները կարող են կամ վառվել կամ

քայքայվել` առաջացնելով վնասակար, կոռոզացնող և թունավոր նյութեր,

եթե շփվեն բաց կրակի կամ տաք մակերևույթի հետ:

Սառնագենտների հետ գործ ունենալիս տեխսպասարկման մասնագետները

պետք է միշտ հետևեն ներքոհիշյալ կետերին.

անձնական պաշտպանությանը

աշխատանքային անվտանգ տարածքի

ապահովմանը

համակարգի հետ անվտանգ աշխատանքին

սառնագենտի բալոնի հետ անվտանգ

աշխատանքին

81

Անձնական պաշտպանություն

Նախքան համակարգի հետ աշխատելը կամ սառնագենտի հետ գործ

ունենալը, տեխսպասարկման մասնագետները պետք է բավականաչափ

զինված լինեն անվտանգության համապատասխան սարքավորումներով:

• Ստուգել սառնագենտի, քսայուղերի և այլ նյութերի MSDS-ը (նյութի

անվտանգության տվյալների թերթիկ), որպեսզի որոշեն, թե ինչ աստիճանի

պաշտպանություն է իրենց հարկավոր:

• Հագնել անվտանգության ակնոցներ և ձեռնոցներ ամեն անգամ

սառնագենտի հետ գործ ունենալիս կամ սառնարանային համակարգի

ծառայություններ մատուցելիս:

Անվտանգ աշխատանքային տարածքի ապահովում Մինչ սառնագենտի հետ գործ ունենալը, տեղի տարածքը պետք է

համապատասխանաբար պատրաստվի` պատահական արտանետումների

դեպքերում պաշտպանվելու համար:

• Պատշաճ օդափոխություն կամ շնչառական օրգանների

պաշտպանություն է անհրաժեշտ` փակ տարածքում սարքավորման վրա

ցանկացած աշխատանք կատարելիս, եթե արտահոսքի կասկած կա:

• Միշտ օդափոխել կամ ստուգել փակ տարածքի մթնոլորտը աշխատանքը

սկսելուց առաջ: Շատ սառնագենտներ, որոնք մարդու զգայարաններով չեն

հայտնաբերվում, օդից ծանր են և փակ տարածքում զբաղեցնում են

թթվածնի տեղն ու առաջացնում ուշաթափություն:

• Մեծ արտահոսքի դեպքում, շտապ ազատեք տարածքը՝ օդափոխելով այն:

Վերադարձեք այն ժամանակ, երբ տարածքն ամբողջապես օդափոխված

կլինի:

• Միշտ օդափոխեք աշխատանքային տարածքը, նախքան բաց կրակի հետ

գործ ունենալը:

Համակարգի հետ անվտանգ աշխատանքը Համակարգի հետ աշխատելիս պետք է մտապահել հետևյալ հիմնական

կանոնները:

• Միշտ ստուգեք օգտագործվող սառնագենտի ճիշտ աշխատանքային

ճնշումը: Համակարգի ճնշումը վերահսկելու համար մանոմետրեր

օգտագործեք:

• Սառնագենտը լցավորեք համակարգի ցածր ճնշման կողմից, որպեսզի

խուսափեք կոմպրեսորը վնասելուց և համակարգը շարքից հանելուց:

• Հերմետիկ կոմպրեսորի սառնագենտի քսայուղը հաճախ թթվային է և

կարող է առաջացնել ուժեղ այրվածքներ: Խուսափեք այս քսայուղի հետ

մաշկի շփումից:

• Սառնագենտի հետ աշխատելու ժամանակ համապատասխան

հակագազ հագեք:

Սառնագենտներ շնչելը կարող է թունավորումներ առաջացնել և թողնել

անզգայացնող ազդեցություն, պատճառ դառնալ կակազության,

շնչահեղձության, ցնցումների, սրտի աշխատանքի խանգարումների, որոնք

կարող են ճակատագրական լինել:

• Երբեք մի՛ բացեք սառնարանային համակարգը` առանց նախապես

հեռացնելու սառնագենտը: Բարձր ճնշում ունեցող սառնագենտն արագ

կարտանետվի և կթողնի լուրջ հետևանքներ:

• Մինչ համակարգը բացելը, համոզվեք, որ ամբողջ սառնագենտը

համակարգից հեռացված է, և ճնշումը չոր ազոտի միջոցով հավասարվել է

մթնոլորտային ճնշմանը:

• Սառնարանային գծի զոդման, եռակցման ժամանակ գծերը պետք է

մաքրել ցածր ճնշման տակ գտնվող չոր ազոտով: Բալոնները,

խողովակագծերը և սառնագենտների հետ օգտագործվող այլ

սարքավորումները չպետք է ենթարկվեն բարձր ջերմաստիճանի

ազդեցությանը, օրինակ` եռակցմանը, զոդմանը և բաց կրակին:

• Աշխատանքն ավարտելուց հետո համակարգի մասերի ճնշումները

պետք է միայն չոր ազոտով ստուգել:

• Սառնագենտների հետ երբեք ճնշման տակ մի դրեք օդ պարունակող

համակարգերն ու տարաները` արտահոսքերի ստուգման կամ այլ

նպատակներով:

• Մինչ սառնագենտը տեղափոխելը, ստուգեք, որ ճկախողովակները լավ

միացած լինեն համակարգին կամ բալոններին:

• Բացեք բալոնի կափույրները, ճկախողովակի կափույրները և

խողովակաշարի կափույրները դանդաղորեն և աստիճանաբար:

• Մինչ որևէ խողովակագծի բացելը, ստուգեք, որ համակարգն ամբողջովին

նոսրացված լինի վակուումային պոմպով:

82

• Մինչ զոդումը և եռակցումը, նոսրացրեք սարքավորումը և այնուհետև

վերացրեք վակուումը չոր ազոտով: Երբեք հերմետիկորեն փակված

սարքավորումը մի° վերանորոգեք:

• Ազոտային բալոններ օգտագործելու ժամանակ միշտ համոզվեք, որ

օգտագործվում է ճիշտ կարգավորիչ, և շրջապատում ճնշումը չի

գերազանցում այն համակարգի առավելագույն աշխատանքային ճնշմանը,

որի հետ դուք աշխատում եք:

Սառնագենտի բալոնների հետ վարվելակերպը

Սառնագենտի բալոնները հաճախ են տեղափոխվում և ենթարկվում

տարբեր պայմանների: Այս պատճառով պետք է համոզվել, որ դա պատշաճ

կերպով է կատարվում և լուրջ հետևանքներ չի ունենա:

• Սառնագենտի բալոնները միշտ պահեստավորեք և տեղափոխեք

ուղղահայաց (գլուխը վեր դիրքով), որպեսզի ճնշումը կարգավորող

փականը շփման մեջ լինի գազային (գոլորշի) տարածության հետ:

• Տեղափոխման ժամանակ երբեք մի՛ շպրտեք կամ գցեք սառնագենտի

բալոնները և երբեք մի՛ թողեք, որ դրանք իրար հարվածեն:

• Համակարգը լցավորելու ժամանակ սառնագենտի բալոնների վրա

ուղղակի ջերմություն մի օգտագործեք` ներքին ճնշման պահպանման

համար: Այդ նպատակով պետք է օգտագործել տաք ջուր:

• Բալոնի կափարիչը միշտ պահեք բալոնի վրա, եթե բալոնը տվյալ պահին

չի օգտագործվում:

• Երբ սառնագենտը դատարկվում է բալոնից, անմիջապես կշռեք բալոնը և

գրանցեք բալոնում մնացած սառնագենտի կշիռը:

• Համոզվեք, որ օգտագործվում են միայն տվյալ բալոնում գտնվող

սառնագենտի համար նախատեսված կարգավորիչներ և մանոմետրեր, և մի

օգտագործեք տարբեր սառնագենտներ միևնույն կարգավորիչում կամ

մանոմետրերում: Երբեք մի ջանացեք բալոնները կամ կափույրները

վերանորոգել:

• Երբեք մի օգտագործեք բարձրացնող մագնիս կամ ճոպան: Կարելի է

օգտագործել ամբարձիչ, եթե բալոններն անվտանգ դիրքում պահելն

ապահովված լինի:

• Բալոններն օգտագործեք միայն սառնագենտներ տեղափոխելու և ոչ

երբեք այլ նպատակներով:

• Երբեք խաղ մի արեք (մի ծռմռեք) բալոնի կափույրների, ճնշումը

կարգավորող սարքերի կամ անվտանգության այլ սարքերի հետ:

• Երբեք ուժով մի փորձեք միացնել չհամընկնող միացումները: Համոզվեք

որ բալոնի կափույրի ելքի պարուրակները միևնույնն են, ինչ որ ամրացվում

են դրան:

• Բալոնները պետք է միշտ ուղղահայաց դիրքում (գլուխը վեր)

պահեստավորվեն: Մեծ բալոնները պետք է շղթայվեն, որպեսզի չընկնեն,

այնպես ինչպես ցույց է տրված այստեղ:

• Գերադասելի է, որ բալոնները պահվեն ապահով վանդակի մեջ:

• Բաց տեղում պահվող բալոնները պետք է պաշտպանվեն անբարենպաստ

եղանակի և արևի անմիջական ճառագայթների ազդեցությունից:

• Երբեք բալոնները մի պահեք երկարատև խոնավության, աղաջրի,

աերոզոլի պայմաններում: Նրանք պետք է պահվեն սառը, չոր և լավ

օդափոխվող պահեստում՝ հեռու ջերմությունից, կրակից, կոռոզացնող

քիմիական նյութերից, ծխից և պայթուցիկներից և այս կերպ պաշտպանվեն

վնասվելուց:

• Բալոնները երբեք չպետք է գտնվեն 52°C-ից բարձր ջերմաստիճանում:

• Պահեք դատարկ և լիքը բալոնները առանձին տեղերում՝ իրար հետ

չշփոթելու համար: Նրանց վրա պետք է հստակ նշումներ արվեն:

83

• Բալոնները պահեստավորեք ապահով և միշտ ուղղահայաց (գլուխը վեր)

դիրքում՝ այնպիսի տեղում, որ նրանք չվնասվեն: Երբեք բալոնները մի

պահեք վերելակների, կամրջակների (անցատեղերի) կամ դյուրավառ

նյութերի մոտ:

• Սառնագենտի բալոնները երբեք չպետք է իրենց տարողության 80%-ից

ավել լցավորվեն, քանի որ հեղուկի ընդարձակումից կարող է բալոնը

պայթել, այնպես ինչպես ցույց է տրված նկարում:

• Միշտ ստուգեք սառնագենտի մակնիշը մինչ լցավորումը, որպեսզի

խուսափեք սառնագենտները իրար հետ խառնելուց:

• Ստուգեք բալոնի կափարիչը, որպեսզի համոզվեք, որ բալոնն անվտանգ

է: Կանոնավոր կերպով ստուգեք սառնագենտի բալոնը: Մի օգտագործեք

բալոնները, եթե դրանք ժանգոտված են, ծռմռված, փոս ընկած կամ

կոռոզացված:

• Միանգամյա օգտագործման բալոնները երբեք որևէ բանով մի

վերալցավորեք: Միանգամյա օգտագործման բալոնները երբեք մի

օգտագործեք որպես սեղմված օդի տարաներ:

• Ցանկացած արտահոսք` լինի դա աչքով տեսանելի, թե հոսաորսիչի

կողմից հայտնաբերված , պետք է անհապաղ վերացվի կամ արտահոսքը

կանգնեցնելու կամ էլ արտահոսք ունեցող տարայի պարունակությունը մեկ

այլ ապահով տարա տեղափոխելու միջոցով, որպեսզի հնարավոր լինի

վերանորոգել այն:

Դյուրավառ սառնագենտների անվտանգ

շահագործումը Չնայած ածխաջրածինները շատ լավ սառնագենտներ են`

դյուրավառության պատճառով նրանք շատ զգուշորեն է պետք օգտագործել:

Անվտանգության և օրենսդրական խնդիրները պետք է ամբողջապես

հասկանալի լինեն: Իննսունականների կեսերից սկսած ածխաջրածինները

լայնորեն տարածված էին եվրոպական կենցաղային սառնարանների

շուկայում:

Հետևյալը կարող է օգնել.

ձեռնարկներ և ցուցումներ

ընդհանուր մոտեցումներ` ածխաջրածնային

սառնագենտի հետ գործ ունենալիս

աշխատանքային տարածքի անվտանգության

ստուգում

սառնարանային սարքավորման անվտանգության

ստուգում

էլեկտրական սարքերի անվտանգության ստուգում

ածխաջրածնային սառնագենտների հայտնաբերում

համակարգի բացում ու սառնագենտի հեռացում

սառնագենտի լցավորում

բալոնների գործածում

բալոնների պահեստավորում

84

Ձեռնարկներ և ցուցումներ

Մինչ ածխաջրածնային սառնագենտների հետ գործ ունենալը, պետք է

տեղյակ լինել ձեռնարկում զետեղված տեղեկատվության մանրամասներին`

կապված տեղադրման, տեխսպասարկման և գործարկման հետ (անկախ

այն բանից, թե ձեռնարկները միասին են, թե առանձին-առանձին):

Ձեռնարկները պետք է համապատասխան տեղեկատվություն պարունակեն

սարքավորման մասին, ինչպես օրինակ՝ սառնագենտի լցավորման

առավելագույն չափի, անհրաժեշտության դեպքում (հաշվարկված)

նվազագույն օդի ներհոսքի, տարածքի նվազագույն մակերեսի կամ այլ

հատուկ պահանջների ու համապատասխան նախազգուշացումների

վերաբերյալ: Կարևոր է, որ նրանք բոլորն էլ պարունակեն այն անհրաժեշտ

տեղեկատվությունը և ցուցումները, որոնք անհրաժեշտ են դյուրավառ

սառնագենտների և դրանց հետ առնչվող սարքավորումների հետ ճիշտ

վարվերլակերպի, սառնագենտի հայտնաբերման, լցավորման,

սարքավորումները շահագործումից հանելու (դուրս գրելու),

սառնագենտների արտազատման և պահեստավորման վերաբերյալ, ինչպես

նաև էլեկտրական բաղադրիչների պահպանությունն ապահովող

դրույթների վերաբերյալ:

Միայն դյուրավառ սառնագենտների օգտագործման վերաբերյալ

մասնագիտական ուսուցում ստացած պրոֆեսիոնալներին է թույլատրվում

բացել սառնարանային համակարգը կամ վերալցավորել այն: Իսկ այն

դեպքերում, երբ պահանջվում է նաև մեկ այլ հմուտ վարպետի

աջակցությունը, տեխսպասարկումն ու վերանորոգումը պետք է կատարվի

գիտակ ղեկավարի հսկողության ներքո:

Ընդհանուր մոտեցումներ ածխաջրածնային սառնագենտի հետ

գործ ունենալիս Վերանորոգման ժամանակ օգտագործվող ցանկացած սարքավորում պետք

է համապատասխան լինի դյուրավառ սառնագենտների հետ գործածելու

համար:

Բոլոր գործիքներն ու սարքավորումները (այդ թվում չափիչ սարքերը) պետք

է ստուգվեն` արդյոք համապատասխանում են տվյալ սարքավորման վրա

աշխատելու համար: Հատուկ ուշադրություն պետք է դարձնել հետևյալ

սարքավորումների ընտրության վրա.

• սառնագենտի արտազատման սարքավորումներ,

• սառնագենտի արտահոսքը ստուգող սարքավորումներ,

• էլեկտրական տեստավորման չափիչ սարքեր,

• սառնագենտի արտազատման բալոններ,

• շարժական լամպեր:

Եթե տեղադրումը թույլ է տալիս, ապա խորհուրդ է տրվում, որ

սարքավորումը իր տեղից տեղափոխվի դեպի արհեստանոց, որտեղ

հարմար միջավայր կա նման վերանորոգման աշխատանքներ կատարելու

համար: Այստեղ վերանորոգումը ապահով կերպով կարող է կատարվել:

Աշխատանքային տարածքի անվտանգության ստուգումը Մինչ ածխաջրածնային սառնագենտներ պարունակող համակարգերի հետ

աշխատելը, անհրաժեշտ է կատարել անվտանգության ստուգումներ,

որպեսզի հավոզվեք, որ նվազագույնի է հասցված բռնկման

հավանականությունը:

Սառնարանային համակարգի վերանորոգման աշխատանքն սկսելուց

առաջ պետք է նկատի ունենալ հետևյալ նախազգուշացումները.

• Աշխատանքը պետք է իրականացնել հսկողության տակ, այնպես որ

աշխատանքը կատարելու ընթացքում նվազագույնի հասցվի դյուրավառ

գազերի կամ գոլորշու առկայության ռիսկը:

• Տեխսպասարկման աշխատակազմը և այլոք, ովքեր աշխատում են տվյալ

վայրում, պետք է ցուցումներ ստանան տարվող աշխատանքի բնույթի

վերաբերյալ:

• Պետք է խուսափել փակ տարածքներում աշխատելուց: Աշխատանքային

տարածքը պետք է առանձնացած լինի իր շրջապատից:

• Ապահովեք տարածքի անվտանգության պայմանները` դյուրավառ

նյութերը հսկողության տակ պահելու միջոցով:

• Տարածքը պետք է ստուգվի սառնագենտի համապատասխան

հոսաորսիչի միջոցով, ինչպես մինչև աշխատանքը սկսելը, այնպես էլ

աշխատանքի ընթացքում՝ երաշխավորելու համար, որ տեխսպասարկման

մասնագետը իրազեկ է հնարավոր դյուրավառ միջավայրի մասին:

Համոզվեք, որ օգտագործվող հոսաորսիչը նպատակահարմար է դյուրավառ

սառնագենտներ հայտնաբերելու համար, այսինքն` կայծեր չի արձակում,

համապատասխան կերպով կնքված է և հիմնականում անվտանգ:

85

• Եթե սառնարանային սարքավորման կամ նրա որևէ մասի վրա

ջերմության հետ կապված աշխատանք պետք է կատարվի, ապա ձեռքի

տակ պետք է կրակմարիչ ունենալ: Լցավորման տարածքի մոտ պահեք չոր

փոշի կամ ածխածնի երկօքսիդով կրակմարիչ:

• Բոլոր նրանք, ովքեր խողովակների հետ կապված որևէ աշխատանք են

կատարում դյուրավառ սառնագենտ պարունակող կամ երբևէ

պարունակած սառնարանային համակարգի վրա, չպետք է իրենց վրա կրեն

բռնկում առաջացնող որևէ աղբյուր, որը կարող է հրդեհի կամ պայթյունի

պատճառ դառնալ:

• Բռնկման բոլոր հնարավոր աղբյուրները, այդ թվում` ծխախոտ ծխելը,

պետք է բավականաչափ հեռու լինեն տեղադրման, վերանորոգման,

արտազատման, ձերբազատման և այլ դեպքերում, երբ հնարավոր է, որ

դյուրավառ սառնագենտը արտանետվի շրջապատող տարածք: Մինչ

աշխատանքը սկսելը, սարքավորմանը շրջապատող տարածքը պետք է

ուսումնասիրվի՝ բռնկման վտանգներն ու ռիկսերը բացահայտելու ու

բացառելու նպատակով: Փակցրեք “Ծխելն արգելված է” նշաններ:

• Համոզվեք, որ տարածքը բաց է կամ շատ լավ օդափոխված՝ մինչ

համակարգի վրա աշխատելը կամ ջերմության հետ կապված որևէ գործ

կատարելը:

Աշխատանքի ողջ ընթացքում պետք է օդափոխությունը որոշ չափով

շարունակվի:

Օդափոխությունը պետք է կատարվի այնպես, որ արձակված ամբողջ

սառնագենտը ցրվի ու անվտանգ հեռանա՝ լավագույն դեպքում

արտանետվելով դուրս` դեպի մթնոլորտ:

Սառնարանային սարքի անվտանգության ստուգում

Երբ էլեկտրական բաղադրիչները փոխվում են, նրանք պետք է

«նպատակահարմար լինեն» և համապատասխանեն ճշգրիտ

պահանջներին: Բոլոր դեպքերում պետք է հետևել արտադրողի կողմից

տրամադրված տեխսպասարկման ուղեցույցներին: Կասկածներ ունենալու

դեպքում դիմեք արտադրողի տեխնիկական սպասարկման բաժնի

օգնությանը:

Դյուրավառ սառնագենտներ պարունակող համակարգերի տեղադրման

ժամանակ պետք է կատարվեն հետևյալ ստուգումները.

• Լցավորման չափը պետք է համապատասխանի այն սենյակի չափերին,

որի ներսում տեղադրվում են սառնագենտ պարունակող

սարքավորումները: Ածխաջրածնային սառնագենտի լցավորման չափերը

սովորաբար կազմում են ՔՖԱ-ների, ՀՔՖԱ-ների և ՀՖԱ-ների լցավորման

չափերի 40%-ից մինչև 50%-ը:

• Օդափոխության սարքերը և ելքերը լավ են գործում և խցանված չեն:

• Համոզվեք, որ սարքերը անխափան գործում են, օրինակ՝ սառնագենտի

արտահոսքի հոսաորսիչները, օդափոխության մեխանիկական

համակարգերը:

• Եթե օգտագործվում է սառնարանային անուղղակի համակարգ, ապա

պետք է ստուգել սառնագենտի առկայությունը երկրորդական համակարգի

մեջ:

• Համոզվեք, որ սարքավորման պիտակները տեսանելի և ընթեռնելի են:

Մաշված պիտակներն ու նշանները պետք է կարգի բերել:

• Ստուգեք, որ սառնարանային խողովակը կամ նրա բաղադրիչները չեն

գտնվում այնպիսի դիրքում, որի պատճառով սառնագենտ պարունակող

բաղադրիչները որոշ նյութերի ազդեցությամբ կկոռոզացվեն, եթե, իհարկե,

այդ բաղադրիչները կազմված չեն կոռոզայի չենթարկվող նյութերից կամ էլ

լավ պաշտպանված չեն կոռոզիայից:

Էլեկտրական սարքերի անվտանգության ստուգումը

Էլեկտրական բաղադրիչերի պահպանությունը և վերանորոգումը առաջին

հերթին պահանջում է անվտանգության նախնական ստուգումներ և նրա

բաղադրիչների զննման ընթացակարգեր: Եթե անվտանգությանը

սպառնացող թերություն կա, ապա ոչ մի էլեկտրական բաղադրիչ չի կարելի

միացնել համակարգին, քանի դեռ այդ թերությունը պատշաճ ձևով չի

վերացվել:

86

Եթե թերությունն անմիջապես հնարավոր չէ վերացնել, և համակարգի

աշխատանքը պետք է շարունակվի, պետք է գտնել համապատասխան

ժամանակավոր լուծումներ: Այս դեպքում իրավիճակի մասին պետք է

սարքավորման տիրոջը տեղյակ պահել, այնպես որ բոլոր կողմերը տեղյակ

լինեն:

Անվտանգության նախնական ստուգումները հետևյալն են.

• Համոզվեք, որ կոնդենսատորները դատարկվել են: Սա պետք է արվի

անվտանգ կերպով, այնպես որ բռնկում տեղի չունենա:

• Համակարգը լցավորելիս, մաքրելիս կամ արտազատելիս մի աշխատեք

միացրած- “կենդանի” էլետրական բաղադրիչների ու լարերի հետ:

• Ապահովեք հողանցման անընդհատությունը:

Փակ բաղադրիչների վերանորոգման ժամանակ, մինչ փակ մասերը բացելը,

բոլոր էլեկտրական միացումները պետք է անջատվեն սարքավորումից:

Եթե տեխսպասարկման ժամանակ էլեկտրականությունը խիստ

անհրաժեշտ է, ապա արտահոսքի հայտնաբերման մշտական ձև է պետք

հաստատել այն մասում, որտեղ արտահոսքի հավանականությունն

ամենամեծն է, այնպես որ մարդն անմիջապես նախազգուշացվի հնարավոր

վտանգավոր իրավիճակի դեպքում:

Փակ սարքերի վերանորոգման համար հատուկ ուշադրություն պետք է

դարձնել հետևյալի վրա.

• Համոզվեք, որ էլեկտրական բաղադրիչների վրա աշխատելիս տուփը չի

վնասվել այնպես, որ խախտվի անվտանգությունը: Այս դեպքում կարող են

վնասվել մալուխները, շատ տարբեր միացումներ, վերջնամասերը,

կափարիչները, խցուկների սխալ ֆիթինգները, և այլն: Սա ընդգրկում է նաև

սարքավորման ապահով մոնտաժը:

• Համոզվեք, որ կափարիչներն ու կափարիչների նյութերը չեն քայքայվել

այնպես, որ այլևս չծառայեն իրենց նպատակին, այսինքն՝ սարքավորումը

չպաշտպանեն դյուրավառ միջավայրից:

• Փոխարինեք միայն արտադրողի կողմից երաշխավորված մասերով:

Որիշ տեսակի մասերի դեպքում, սառնագենտի արտահոսքի պատճառով,

կարող է բռնկում տեղի ունենալ:

Ստուգեք, որ մալուխները չենթարկվեն կոռոզիայի, ավելորդ, չափից շատ

ճնշման, սուր ծայրերի, կամ այլ վնասակար միջավայրի ազդեցությանը: Այս

դեպքում պետք է հաշվի առնել նաև շարունակական տատանումներ

ունեցող աղբյուրների ազդեցությունը, ինչպես, օրինակ, պտտվող

օդափոխիչը, կոմպրեսորը և այլն:

Ածխաջրածնային սառնագենտների հայտնաբերումը

Ոչ մի դեպքում չի կարելի սառնագենտի արտահոսքը ստուգել բռնկվող

նյութերի առկայությամբ: Չի կարելի օգտագործել հալոգենային լամպեր

կամ բաց կրակ:

Ածխաջրածիններ պարունակող համակարգերում սառնագենտի

արտահոսքը ստուգելու համար պետք է օգտագործել հետևյալ մեթոդները.

• Սառնագենտի արտահոսքը ստուգող էլեկտրական սարքեր կարելի է

օգտագործել ածխաջրածինները հայտնաբերելու համար, սակայն նրանց

զգայունությունը կարող է բավարար չլինել կամ կարող է դրանց

ստուգաճշտման (կալիբրացիա) անհրաժեշտություն

առաջանալ(հոսաորսիչ սարքերը պետք է ստուգաճշտվեն սառնագենտից

զերծ վայրում): Համոզվեք, որ հոսաորսիչն ինքը բռնկման պոտենցիալ

աղբյուր չէ և հարմար է ածխաջրածնային սառնագենտներ հայտնաբերելու

համար:

Արտահոսքի հայտնաբերման սարքը պետք է տեղադրվի սառնագենտի

դյուրավառության ստորին սահմանի (LFL-ի) տոկոսով, պետք է

ստուգաճշտվի ըստ օգտագործվող սառնագենտի և համապատասխան

գազի տոկոսի(առավելագույնը` 25%),պետք է հաստատվի:

Արտահոսքի հայտնաբերման հեղուկները հարմար են ածխաջրածնային

սառնագենտների հետ օգտագործելու համար: Սակայն պետք է խուսափել

քլոր պարունակող ախտահանող նյութերի օգտագործումից, քանի որ քլորը

87

կարող է ռեակցիայի մեջ մտնել սառնագենտի հետ և կոռոզացնել պղնձե

խողովակները:

Քսայուղային հավելումները, ինչպիսիք օգտագործվում են արտահոսքը

հայտնաբերող ֆլուրոսենտ սարքերում, հարմար կլինեն ածխաջրածինների

համար:

Եթե արտահոսքի կասկած կա ածխաջրածնային սառնագենտի

համակարգում, ապա անհապաղ պետք է հեռացվեն բոլոր բաց կրակները

կամ էլ հանգցվեն դրանք:

Եթե համակարգում սառնագենտի արտահոսք է նկատվում և զոդման

կարիք է լինում, ապա ամբողջ սառնագենտը պետք է համակարգից

հեռացվի կամ մեկուսացվի (փականների միջոցով) համակարգի մեկ այլ

մասում, որը հեռու է արտահոսքից:

Պետք է այնուհետև համակարգը մաքրել չոր ազոտով (OFN)՝ ինչպես

զոդումից առաջ, այնպես էլ դրա ընթացքում:

Համակարգի մեջ մուտք գործելը և սառնագենտի հեռացումը:

Վերանորոգման աշխատանքներ կատարելու կամ այլ նպատակներով

սառնարանային համակարգ մուտք գործելիս օգտագործվում են

ավանդական մեթոդներ: Այնուամենայնիվ, կարևոր է լավագույն փորձի

կիրառումը, քանի որ այժմ գործ ունենք դյուրավառության հետ:

Պետք է իրականացվեն հետևյալ գործողությունները.

• արտազատեք սառնագենտը,

• իներտ գազով մաքրեք համակարգը,

• նոսրացրեք,

• նորից մաքրեք իներտ գազով,

• բացեք համակարգը՝ կտրելու կամ զոդման միջոցով:

Սառնագենտի արտազատումը պետք է կատարվի արտազատման

համապատասխան բալոններում: Հետո համակարգը պետք է լվացվի չոր

ազոտով՝ OFN-ով, որպեսզի այն ապահով համարվի: Այս գործողությունը

կարող է կրկնվել մի քանի անգամ:

Այս կատարելու համար մի՛ օգտագործեք սեղմված օդ կամ թթվածին:

Լվացումը կատարվում է` համակարգի վակուումը OFN-ով ընդհատելով, և

ազոտը շարունակելով լցնել այնքան ժամանակ, մինչև կստացվի

համապատասխան աշխատանքային ճնշում: Հետո պետք է այն մթնոլորտ

արտանետել: Այս գործողությունը պետք է կրկնվի այնքան ժամանակ, մինչև

որ տեխսպասարկման մասնագետը համոզվի, որ համակարգում

ածխաջրածիններ այլևս չկան:

Երբ օգտագործվի վերջին OFN լցավորումը, համակարգը պետք է բերել

մթնոլորտային ճնշման, որպեսզի այն նորից հնարավոր լինի գործարկել:

Այս գործողությունը խիստ անհրաժեշտ է այն դեպքերում, երբ

խողովակների վրա զոդման աշխատանքներ պետք է կատարվեն:

Համոզվեք, որ վակուումային պոմպի ելքը մոտ չէ բռնկման որևէ

աղբյուրի, և որ օդափոխություն կա:

Սառնագենտի լցավորումը

Սառնարանային համակարգերը ածխաջրածնային սառնագենտներով

լցավորելը նման է հալոգենածխաջրածնային սառնագենտներով

լցավորմանը: Ինչպես բոլոր խառնուրդ սառնագենտները, այնպես էլ

ածխաջրածնային սառնագենտների խառնուրդները, պետք է լցավորվեն

հեղուկ վիճակում` խառնուրդի ճիշտ բաղադրությունը պահպանելու

համար:

Պետք է կատարել հետևյալ լրացուցիչ պահանջները.

• Համոզվե՛ք, որ լցավորման սարքավորում օգտագործելիս տեղի չի

ունենա սառնագենտների աղտոտում: Ճկախողովակները կամ գծերը պետք

է հնարավորինս կարճ լինեն, որպեսզի նվազագույնի հասցվի նրանց մեջ

գտնվող սառնագենտի քանակը:

• Բալոնները պետք է ուղղահայաց՝ գլուխները վեր պահել:

• Սառնագենտը լցավորել հեղուկ վիճակում:

• Համոզվե՛ք, որ սառնարանային համակարգը հողանցված է, մինչ

համակարգը սառնագենտով լցավորելը:

• Պիտակավորե՛ք համակարգը, երբ լցավորումն ավարտվի: Պիտակները

պետք է ցույց տան, որ համակարգը լցավորված է ածխաջրածնային

88

սառնագենտներով, և որ այն դյուրավառ է: Պիտակները փակցրե՛ք

սարքավորման վրա` տեսանելի տեղում:

• Պետք է չափազանց զգույշ լինել, որպեսզի համակարգը չափից շատ

չլցավորվի: Ածխաջրածնային լցավորման չափը սովորաբար կազմում է

ՔՖԱ-ի, ՀՔՖԱ-ի ու ՀՖԱ-ի լցավորման չափերի 40%-ից 50%-ը:

• Լցավորումը ավարտելուց հետո պետք է ստուգել համակարգում

հնարավոր արտահոսքերը:

Բալոնների գործածումը

Բալոնների հետ անվտանգ վարվելակերպը տարբերվում է այլ

սառնագենտային բալոնների հետ վարվելակերպից հետևյալով.

• Մի՛ պոկեք կամ վնասեք բալոնի օրինական պիտակը:

• Միշտ հագցրե՛ք բալոնի կափարիչը, երբ բալոնը չի օգտագործվում:

• Օգտագործե՛ք և պահեստավորե՛ք բալոնները ուղղահայաց` գլուխը վեր

դիրքում:

• Ստուգե՛ք պարուրակների վիճակը և համոզվե՛ք, որ նրանք մաքուր են և

չվնասված:

• Բալոնները պահե՛ք և օգտագործե՛ք չոր, լավ օդափոխված, հրդեհի

ռիսկից հեռու տեղերում,

• Մի՛ ենթարկեք բալոնները ջերմության անմիջական ազդեցության,

ինչպես, օրինակ, գոլորշու կամ էլեկտրական ռադիատորների:

• Մի՛ վերանորոգեք կամ ձևափոխեք բալոնները կամ բալոնների

փականները:

Միշտ օգտագործեք համար ձեռնասայլակ՝ բալոնները

տեղափոխելու համար, եթե նույնիսկ կարճ տարածություն եք տանում:

Երբեք բալոնները մի՛ գլորեք գետնի վրա:

• Զգուշացե՛ք բալոնի մեջ քսայուղ, ջուր և այլ օտար նյութեր լցնելուց:

• Եթե անհրաժեշտ է բալոնները տաքացնել, ապա օգտագործեք միայն

տաք ջուր կամ օդ, բայց ոչ երբեք բաց կրակ կամ ջեռուցիչներ: Օդի կամ ջրի

ջերմաստիճանը չպետք է գերազանցի 40°C-ը:

•Միշտ կշռե՛ք բալոնը, ստուգելու համար այն դատա՞րկ է, թե՝ ոչ: Դրա

ճնշումը ցույց չի տալիս բալոնում մնացած սառնագենտի քանակը:

• Ածխաջրածնային սառնագենտների արտազատման համար

օգտագործեք միայն հատուկ նախատեսված արտազատման բալոններ:

Բալոնների պահեստավորումը

Սառնագենտի բալոնները պետք է պահեստավորել՝ հաշվի առնելով

հետևյալ նախազգուշական միջոցառումները.

• Գերադասելի է բալոնները պահել դրսում և երբեք չպահել բնակելի

շենքերում:

• Բալոնները կարող են պահվել առևտրային և արդյունաբերական

հաստատություններում՝ համաձայն պահեստներին առնչվող հետևյալ

կանոնների:

• Պահվող քանակությունը պետք է սահմանափակվի առավելագույնը 70

կգ-ով և պահեստավորվի հատուկ նախատեսված վայրերում կամ

վանդակներում:

• Պահեստ պետք է մուտք գործեն միայն “լիազորված անձիք”, և այդ

տարածքների վրա պետք է նշվեն “Ծխելն արգելվում է” և “Կրակ չի կարելի

օգտագործել” ուղերձները:

• Ածխաջրածնային սառնագենտներ պարունակող բալոնները պետք է

պահվեն առաջին հարկում , բայց ոչ երբեք ներքնահարկում կամ նկուղում:

Բալոնները պետք է հեշտորեն հասանելի լինեն և պահեստավորվեն գլուխը

վեր (ուղղահայաց դիրքում):

89

Ամոնիակի (NH3, R717) անվտանգ օգտագործումը

R717-ի անվտանգության դասակարգումը նրա ցածր դյուրավառությունն

ու բարձր թունավորությունն է: Ընդհանուր առմամբ, բավականին դժվար է

դրա բռնկումը, և նույնիսկ բռնկումից հետո այն հեշտությամբ չի պահում

կրակը: Այնուամենայնիվ, ելնելով դրա դյուրավառ բնույթից՝ պետք է դրա

հետ համապատասխան կերպով վարվել:

R717-ը նաև բարձր թունավորություն ունեցող սառնագենտ է և, այդ

պատճառով, լրացուցիչ զգուշավորություն է պահանջվում: Քանի որ R717-

ը ջրի հետ հեշտ է կապի մեջ մտնում, ուստի այն համեմատաբար ցածր

կոնցենտրացիանների դեպքում էլ արագորեն կպչում է մարմնի խոնավ

մասերին` աչքերին, կոկորդին, թևատակերին և աճուկներին: Մարդկանցից

շատերը դրա ուժեղ հոտը զգում են նույնիսկ 2-ից 5 ppm-ի դեպքում: Ցածր

ջերմաստիճանը բարձրացնում է զգայունությունը ամոնիակի առկայության

հանդեպ:

Բարձր խոնավության պայմաններում ամոնիակի առկայությունը ավելի

շուտ է զգացվում:

90

Առաջարկություններ պաշտպանության համար

Եթե երբևէ ամոնիակի հետ մտնեք ֆիզիկական կոնտակտի մեջ, դուք պետք

է կատարեք առաջին օգնության հետևյալ քայլերը և դիմեք շտապ

բուժօգնության:

Մաշկի հետ կոնտակտը. Հեռացրե՛ք աղտոտված հագուստը: Լվացե՛ք

վնասված մաշկը մեծ քանակությամբ ջրով` առնվազն 20 – 30 րոպե, և եթե

հնարավոր է՝ ցնցուղ ընդունեք: Ցրտահարությունից առաջացած

այրվածքների դեպքում հագուստը կարող է կպչել մաշկին: Նման դեպքում

ընկղմե՛ք վնասված մասը դուրեկան տաք ջրում` տաքացնելու համար:

Աչքերի հետ կոնտակտը. Աչքերը լվացե՛ք մաքուր ծորակի ջրով առնվազն

20 – 30 րոպե և անմիջապես դիմե՛ք բժշկի:

Կուլ տալը. Բերանը ողողե՛ք ջրով և շատ ջուր խմե՛ք: Մի՛ առաջացրեք

փսխում, այլ անհապաղ դիմե՛ք բժշկի:

Ներ շնչելը. Հիվանդին անմիջապես դու՛րս բերեք մաքուր օդի: Հանե՛ք

աղտոտված հագուստը և հիվանդին պահեք տաք և հանգիստ վիճակում:

Անմիջապես դիմեք բժշկի: Հիվանդը պետք է դեպքից հետո առնվազն 48

ժամ մնա բժշկի հսկողության տակ, քանի որ կարող է ավելի ուշ ի հայտ գալ

թոքերի այտուց:

Անվտանգության կանոնների ուղեցույց

R717-ի արտանետմանը արձագանքելուն պատրաստ լինելու համար պետք

է հետևել հետևյալ կանոններին.

• Պետք է հայտնի լինեն փախուստի ճանապարհները, և ճանապարհներին

խոչընդոտներ պետք է չլինեն:

• Պետք է միշտ կրել անձնական պաշտպանության հարմար հագուստ`

ներառյալ անվտանգության ձեռնոցներ և ակնոց:

• Համոզվեք, որ ձեռքի տակ կան շնչառական ապարատներ կամ

հակագազեր: Լավ կլինի, որ ինժեներները իրենց վզի շուրջը միշտ թույլ

կապած ունենան իրենց հակագազը, բացառությամբ այն դեպքերի, երբ

կատարում են զուտ արտաքին ստուգումներ:

• Կրակմարիչ սարքերը պետք է առկա և հասանելի լինեն մեքենայական

բաժանմունքում:

• Աշխատանքը սարքավորման վրա պետք է սկսել միայն ռիսկի

ամբողջական և հաստատված գնահատումից հետո, երբ բոլորը հաստատեն,

որ «յուրաքանչյուր ոք» տեղյակ է, ինչ գործ պետք է արվի, և ով ինչ է անելու:

• Միայն մասնագիտացած և փորձառու ինժեներները պետք է աշխատեն

ամոնիակային

համակարգերի վրա:

• Ինժեներները պետք է զույգերով աշխատեն, բացի այն դեպքերից, երբ

կատարվում են սովորական առօրյա ստուգումներ:

Քանի որ ամոնիակը լայն կիրառություն ունի արդյունաբերության մեջ,

ապա շատ երկրներ ունեն իրենց հատուկ օրենքները դրանց օգտագործման

ու դրանց հետ վարվելու վերաբերյալ:

Անհրաժեշտ է ստուգել հետևյալ ազգային օրենսդրությունը.

• ընդհանուր առողջապահության և անվտանգության օրենսդրությունը,

• սառնարանների անվտանգության ազգային և միջազգային

ստանդարտները,

• առևտրային մարմինների և հաստատությունների` (սառնագենտների

օգտագործման հետ կապված) խնդիրներին վերաբերող օրենսդրությունը,

• վտանգավոր նյութերի պահեստավորման և դրանց հետ վարվելու

կանոնները:

91

Ածխածնի երկօքսիդի (CO2, R744)անվտանգ

օգտագործումը CO2-ը, այլ բնական և արհեստական բանող հեղուկների համեմատ, ավելի

անվտանգ սառնագենտ է: Այն դասակարգվում է A1 խմբում, որում տեղ

գտած սառնագենտները բնութագրվում են ցածր թունավորության և

դյուրավառության աստիճանով` համաձայն ASHRAE-ի Հիմունքների

ձեռնարկի, 2005թ. և ISO 817-ի, որը սառնագենտի անվտանգության

դասակարգման միջազգային ստանդարտ է:

A1-ն այն խումբն է, որը պարունակում է սառնագենտներ, որոնք ունեն

վտանգավորության ամենացածր աստիճանը և որոնց 400 ppm-ից ցածր

կոնցենտրացիաները չեն առանձնանում իրենց թունավորությամբ:

Բնականաբար, CO2 գոյություն ունի նաև մթնոլորտի մեջ մոտ 350 ppm

կոնցենտրացիայով, իսկ 300-ից 600 PPM կոնցենտրացիաների դեպքում

մարդիկ նույնիսկ այդ տարբերությունը չեն զգում:

Համաձայն ASHRAE-ի, CO2-ի 1000 ppm կոնցենտրացիան այն խորհուրդ

տրվող սահմանն է, որի դեպքում տարածքը զբաղեցնողների

հարմարավետությունը բավարար է լինում. այնտեղ որտեղ օգտագործվում է

CO2-ով վերահսկվող օդափոխության համակարգ, պետք է ապահովել

մաքուր օդ, որպեսզի CO2 կոնցենտրացիայի մակարդակը չգերազանցի այդ

սահմանային արժեքը: Սա կիրառման այն դեպքն է, երբ մարդու տարբեր

գործողությունների արդյունքում սպասվում է փոքր քանակությամբ CO2-ի

առաջացում:

Այնուամենայնիվ, մեծաքանակ արտահոսքի դեպքում, որը կարող է

առաջանալ սուպերմարկետում կամ մեքենայական բաժանմունքում, պետք

է հաշվի առնել առողջությանը սպառնացող լուրջ վտանգները, ինչպիսին

օրինակ, խեղդամահությունն է:

CO2-ի տարբեր կոնցենտրացիաները և դրանցից ակնկալվող բացասական հետևանքներն առողջության վրա

(GTZ 2008)

1.Պրոֆեսիոնալ անվտանգության և առողջապահության կառավարման

(OSHA) վերանայված թույլատրելի ազդեցության սահմանը (PEL),

կոնցենտրացիայի միջինացված կշիռը ժամանակի ընթացքում (TWA), որը

չպետք է գերազանցի օրական ութ ժամը և շաբաթական քառասուն ժամը:

2. Շեմային սահմանի արժեքը (TLV). TWA կոնցենտրացիան, որին

կարող է անձը շարունակաբար ենթարկվել օրական ութ ժամ և

շաբաթական քառասուն ժամ, առանց հակազդող ազդեցության:

3. Կարճաժամկետ ազդեցության սահման (STEL): 15-րոպեանոց TWA

ազդեցություն, որը չի կարելի գերազանցել աշխատանքային օրվա

ընթացքում ցանկացած ժամանակ:

4. Պրոֆեսիոնալ անվտանգության և առողջապահության կառավարման

ազգային ինստիտուտ (NIOSH), վերանայված՝ կյանքին և առողջությանը

անմիջապես սպառնացող (IDLH) արժեք:

92

5. IDLH. այն առավելագույն սահմանն է, որի ընթացքում մարդը կարող է

30 րոպեում փախչել՝ առանց անբուժելի առողջական հետևանքների:

CO2-ի հիմնական թերությունն այն է, որ այն արտանետվում է առանց հոտի

և գույնի:

Սա նշանակում է, որ այն տարածքները, որտեղ CO2-ը կարող է

արտահոսել, պետք է հագեցված լինեն սենսորներով, որոնք կահազանգեն

այն բոլոր դեպքերում, երբ

CO2-ի կոնցենտրացիաները կգերազանցեն 5000 ppm-ը, ( որից բարձր

CO2-ի կոնցենտրացիաները կազդեն առողջության վրա):

CO2-ն օդից ծանր է, ուստի արտահոսելու դեպքում այն կուտակվում է

հատակի մոտ: Այդ պատճառով, այն տեղերում, որտեղ CO2-ի արտահոսք

կարող է լինել, սենսորները և օդափոխիչները պետք է տեղադրվեն

հատակին մոտ:

Այն փաստը, որ CO2-ն ունի համեմատաբար բարձր աշխատանքային

ճնշում՝ այլ սառնագենտների համեմատությամբ, հարցականի տակ է դնում

այնպիսի վտանգների առաջացումը, ինչպիսիք են պայթյունի էֆեկտը,

շոկերը, թռչող բեկորները:

Ճնշման հանկարծակի անկումը բերում է պայթուցիկ գոլորշիացման և

անցողիկ գերճնշման գագաթնակետին, որը կարող է պայթեցնել տարան:

CO2-ի մեկ կգ-ի պայթելու էներգիան ավելի մեծ է, եթե համեմատենք R22-ի

հետ: Այնուամենայնիվ, երբ համեմատություն է կատարվում կենցաղային

օդորակիչ համակարգերի միջև, որոնք ունեն հավասար սառնարանային և

ջեռուցման գործակիցներ, միանման արդյունավետություն փոքր ծավալների

դեպքում, երբ համակարգը լցավորված է CO2-ով, իրական պայթուցիկ

էներգիաները հավասարազոր են:

Սուպերմարկետների համակարգերում սպասվող պայթուցիկ էներգիան

կարող է ավելի բարձր լինել, քան ավանդական համակագերում: Սա CO2

համակարգերից շատերում կուտակման հավաքարանների առկայության

շնորհիվ է, որն ավելացնում է համակարգի լցավորումը և ծավալը:

Այնուամենայնիվ, համակարգերի համար մտահոգության խնդիր է

պայթուցիկ էներգիան, այն վայրերում որտեղ բնակիչները մոտ են գտնվում

համակարգի բաղադրիչներին, օրինակ՝ շարժական օդորակման

համակարգերի և կենցաղային օդորակիչների դեպքում:

Սուպերմարկետների համակարգերում բարձր ճնշման սարքերը գտնվում

են մեքենայական բաժանմունքում, և հաճախ բաշխման գծերը հեռու են

պահվում հաճախորդներից:

93

Լրացուցիչ գրականություն

UK Institute of Refrigeration Service Engineers’ Section - Datasheet 16

“Ammonia Safety”, 2005

UK Institute of Refrigeration Service Engineers’ Section – Assessment for Save

Handling of Refrigerants, 2006

www.ior.org.uk/ior_/images/pdf/serv%20matters%209-

%20ref%20assessments.pdf

European Fluorocarbon Technical Committee – an association of fluorocarbon

producers in Western Europe under the umbrella of CETIC, References on

Refrigeration Fluids and Safety

www.fluorocarbons.org/en/debate/safety_aspects/references_on_refriger

ation_fluids_and_safety.html

UK Air Conditioning and Refrigeration Industry Board - Guidelines for the Use

of Hydrocarbon Refrigerants in Static RAC Systems

http://www.acrib.org.uk/web_images/documents/technical_updates/Use

%20of%20Hydrocarbon%20Refrigerants%20Guidelines.pdf

Air Conditioning and Refrigeration Guide http://www.air-conditioning-and-refrigeration-guide.com/

UK Institute of Refrigeration Service Engineers’ Section - Safety Code of Practice for Ammonia Refrigeration Systems, 2009 http://www.ior.org.uk/

ԲԱՌԱՑԱՆԿ

Ազեոտրոպ

Տարբեր աստիճանի կայունություն ունեցող մեկ կամ ավել

սառնագենտներից բաղկացած խառնուրդ, որը չի փոխվում իր

կառուցվածքով կամ ջերմաստիճանով, երբ գոլորշիանում կամ

կոնդենսանում է հաստատուն ճնշման տակ:Սառնագենտների

խառնուրդները, որոնք ISO 817-ի կողմից պիտակավորվում են R5xx

համարներով, կոչվում են ազեոտրոպներ:

Ածխաջրածիններ (ԱՋ-ներ)

Քիմիական միացություններ, որոնք բաղկացած են ածխածնի մեկ կամ ավել

ատոմներից` շրջապատված միայն ջրածնի ատոմներով:

Ամրության ստուգման ճնշում

Ճնշում, որը գործադրվում է` ստուգելու սառնարանային համակարգի կամ

նրա որևէ մասի ամրությունը:

Անցումային նյութ

Մոնրեալի արձանագրության վերահսկողության տակ գտնվող քիմիական

նյութ, որը թույլ է տրվում օգտագործել` փոխարինելու օզոնաքայքայիչ

նյութերին, բայց միայն ժամանակավորապես, քանի որ նյութի

օզոնաքայքայման պոտենցիալը զրոյական չէ:

Աշխատանքային առավելագույն թույլատրելի ճնշում

Արտադրողի կողմից որոշվող այն առավելագույն ճնշումը, որը

նախատեսված է սարքավորման համար:

Արտազատում

Սարքավորումներում, մեխանիզմներում, սահմանափակման տարաներում

գտնվող վերահսկվող նյութերի հավաքումն ու պահեստավորումը

94

արտաքին տարայում` տեխսպասարկման ժամանակ կամ նախքան դրանց

ոչնչացումը, երբ որևէ կերպ անհրաժեշտություն չկա այն ստուգելու կամ

վերամշակելու

Արտածում

Տեխսպասարկման պրակտիկա, որտեղ թույլ է տրվում, որ սառնագենտը

արտանետվի մթնոլորտ, որը սովորաբար կատարվում է որպես

արտազատմանը փոխարինող առավել կարճ գործընթաց:

Արտանետումներ

Որոշակի տարածությունից որոշակի ժամանակահատվածում գազերի կամ

աերոզոլների արձակումը դեպի մթնոլորտ:

Բազմակողմանի հիմնադրամ

Մոնրեալի արձանագրության շրջանակներում գործող ֆինանսական

մեխանիզմի մի մաս: Բազմակողմանի հիմնադրամը ստեղծվել է Մոնրեալի

արձանագրության Կողմերի երկրորդ հանդիպման որոշումով (Լոնդոն,

հունիս, 1990թ.) և սկսել է գործել 1991թ.: Բազմակողմանի

հիմնադրամի հիմնական խնդիրն է աջակցել Մոնրեալի արձանագրության

Կողմ Հոդված 5-ի երկրներին, որորնց ՕՔՆ-ի սպառումն ու

արտադրությունը տարեկան մեկ շնչի հաշվով 0.3 կգ-ից պակաս է,

Մոնրելաի արձանագրությամբ ստանձնած իրենց պարտավորությունների

իրականացման գործում:

Բանկեր (պաշարներ)

Մթնոլորտ դեռ չարտանետված այն նյութերի ամբողջ քանակությունը,

որոնք գտնվում են գոյություն ունեցող սարքավորումներում,

փրփրապլաստներում, քիմիական և այլ արտադրանքներում:

Բարձր ճնշման կողմ

Սառնարանային համակարգի այն մասը, որն աշխատում է մոտավորապես

կոնդենսացման ճնշման տակ:

Բաց կոմպրեսոր

Կոմպրեսոր, որն ունի սառնագենտից զերծ հերմետիկ կորպուս

ներթափանցող շարժաբեր լիսեռ:

Բացարձակ ճնշում

Իրական ճնշումը, երբ իսկական վակուումը զրոյական արժեք ունի, և այդ

պատճառով մթնոլորտային ճնշումը կազմում է մոտ 1.013 բար:

Գլոբալ տաքացման պոտենցիալ (ԳՏՊ)

Ցուցիչ, որը ցանկացած ջերմոցային գազի արտանետման ազդեցությունը

կլիմայի վրա համեմատում է նույն քանակի ածխածնի երկօքսիդի

արտանետման ազդեցության հետ:

Գոլորշացուցիչ

Ջերմափոխանակիչ, որում հեղուկ սառնագենտը գոլորշիանում է` կլանելով

ջերմություն այն նյութից, որը պետք է պաղեցվի:

Գոլորշու սեղման սառնարանային ցիկլ

Ամենալայն տարածում գտած սառնարանային ցիկլը: Այս ցիկլում

սառնագենտը հաջորդաբար գոլորշիանում ու կոնդենսանում է:

Հիմնական բաղկացուցիչ մասերն են` կոմպրեսորը, կոնդենսատորը,

ընդարձակման սարքը և գոլորշիացուցիչը:

Եռակցված հանգույց

Հանգույց, որը ստացվում է մետաղական մասերը պլաստիկ կամ ձուլածո

վիճակում միմյանց միացնելով:

95

Եռման գործընթացի սկզբնական կետ

Որոշակի ճնշման տակ հեղուկ սառնագենտի հագեցման ջերմաստիճան. սա

այն ջերմաստիճանն է, երբ հեղուկ սառնագենտը նոր սկսում է եռալ:

Եռման գործընթացի վերջնական կետ

Որոշակի ճնշման տակ գոլորշի սառնագենտի հագեցման ջերմաստիճան.

սա այն ջերմաստիճանն է, երբ գոլորշի սառնագենտը նոր-նոր սկսում է

կոնդենսանալ, կամ հեղուկ սառնագենտը ավարտում է եռման գործընթացը:

Եռման կետ

Հեղուկի այն ջերմաստիճանը, երբ այն սկսում է գոլորշիանալ(տե'ս Նորմալ

եռման կետ` ՆԵԿ):

Երկրորդական (կամ անուղղակի)պաղեցման համակարգ

Համակարգ, որն աշխատում է ջերմակիր հեղուկով, որն, առանց սեղման

կամ ընդարձակման, ջերմությունը պաղեցման կամ ջեռուցման ենթակա

մթերքից կամ տարածությունից կամ այլ պաղեցման կամ ջեռուցման

համակարգից տեղափոխում է սառնարանային համակարգ:

Զբաղեցրած տարածք

Ամբողջովին շրջափակված տարածք, որը երկարատև ժամանակով

զբաղեցված է մարդկանցով: Զբաղեցրած տարածքը կարող է հասանելի

լինել հանրության համար (օրինակ՝ սուպերմարկետ) կամ միայն

վերապատրաստված մարդկանց համար (օրինակ` մսի կտրատման

տարածք): Զբաղեցրած տարածքում կարող են մոնտաժված լինել

սառնարանային համակարգի երկու կողմերը կամ էլ սառնարանային

համակարգն ամբողջությամբ:

Զգայական ջերմություն

Ջերմության այն աստիճանն է, որի դեպքում փոխվում է նյութի

ջերմաստիճանը, բայց ֆազան մնում է նույնը: Դա կարելի է չափել միայն

ջերմաչափով:

Զեոտրոպ

Տարբեր կայունություն ունեցող երկու կամ ավել նյութերից բաղկացած

սառնագենտի խառնուրդ, որը որոշակի ճնշման տակ գոլորշիանալու կամ

կոնդենսանալու ժամանակ զգալիորեն փոխում է կառուցվածքը և

ջերմաստիճանը:

Սառնագենտի զեոտրոպային խառնուրդ, որին ISO 817-ի կողմից տրվել է

R4xx սերիալ համարը:

Ընդարձակման սարք

Սարք, ինչպես օրինակ, ընդարձակման կափույրը, ջերմակարգավորիչ

փականը, տուրբինները կամ մազախողովակը, որն օգտագործվում է

վերահսկելու սառնագենտի զանգվածի հոսքը`սառնարանային

համակարգի բարձր ճնշման կողմից դեպի ցածր ճնշման կողմը:

Թաքնված ջերմություն

Սա ջերմության այն քանակն է, որն անհրաժեշտ է հաստատուն

ջերմաստիճանի դեպքում մաքուր նյութի ֆազան փոխելու համար:

Թույլ զոդված հանգույց

Հանգույց, որը ստացվում է մետաղական մասերը մետաղական

խառնուրդներով կամ համաձուլվածքներով իրար միացնելով, որոնք

հալվում են 200°C-ից ցածր ջերմաստիճանում:

Խառնուրդներ

Երկու կամ ավել մաքուր հեղուկների խառնուրդ: Խառնուրդներն

օգտագործվում են` ապահովելու այնպիսի հատկություններ, որ հարմար են

սառնարանային պրակտիկայում` ամենատարբեր նպատակների համար:

Օրինակ, բարձր ճնշման և ցածր ճնշման նյութերը խառնվում են, որպեսզի

համապատասխանեն մի երրորդ նյութի ճնշմանը: Խառնուրդները կարող

են բաժանվել երկու կատեգորիայի` ազեոտրոպային և զեոտրոպային

խառնուրդներ:

96

Խնամք

Ցանկացած տիպի աշխատանք, որը կարող է կատարվել տեխսպասարկման

մասնագետի կողմից, և որը հատկապես վերաբերում է սառնարանային

համակարգերի լավ աշխատանքը շարունակաբար ապահովելուն, ինչպես

նաև գրառումներ կատարելուն:

Խողովակաշար

Բոլոր խողովակներն ու ֆիթինգները, որոնք միմյանց են միացնում

սառնարանային համակարգի տարբեր մասերը:

Կասկադ համակարգ

Երկու կամ ավել անկախ սառնագենտների շղթաներ, որտեղ մեկ

համակարգի կոնդենսատորը ծառայում է մյուսի համար որպես

գոլորշիացուցիչ:

Կիոտոյի արձանագրություն

ՄԱԿ-ի Կլիմայի փոփոխության շրջանակային կոնվենցիայի (ՄԱԿԿՓՇԿ

UNFCCC)Կիոտոյի արձանագրությունը ընդունվել է Կողմերի

կոնֆերանսի(ԿԿ COP) երրորդ նստաշրջանի ժամանակ` 1997թ.,

Ճապոնիայի Կիոտո քաղաքում: Դա ներառում է իրավաբանորեն

պարտավորեցնող կետեր և գալիս է լրացնելու ՄԱԿԿՓՇԿ-ին:

Արձանագրության Հավելված Բ-ում ընդգրկված երկրները համաձայնել են

կրճատել իրենց մարդածին ջերմոցային գազերի արտանետումները

(մասնավորապես ածխածնի երկօքսիդը, մեթանը, ազոտային օքսիդը,

հիդրոֆտորածխածինները, պերֆտորածխածինները և ծծմբային

հեքսաֆտորիդը) 1990թ-ի համեմատ նվազագույնը 5%-ով:

Իրականացման ժամկետը սահմանվել է 2008-2012թթ.: Կիոտոյի

արձանագրությունն ուժի մեջ է մտել 2005թ. փետրվարի 16-ին:

Կիսահերմետիկ կոմպրեսոր

Համակցություն, որը կազմված է կոմպրեսորից ու էլեկտրական շարժիչից, և

երկուսն էլ գտնվում են նույն կորպուսում:Այն ունի կափարիչներ, բայց

չունի ոչ մի արտաքին լիսեռ կամ լիսեռի խցուկներ, և նրա էլեկտրական

շարժիչը աշխատում է յուղի ու սառնագենտի գոլորշու խառնուրդում:

Կլիմայի փոփոխություն

Կլիմայի փոփոխությունը որոշակի տարածքի, շրջանի կամ ամբողջ Երկիր

մոլորակի եղանակային փոփոխությունն է ժամանակի ընթացքում: Այդ

փոփոխությունն արտահայտվում է միջին եղանակային ցուցանիշների

(ջերմաստիճան, խոնավություն, մթնոլորտային ճնշում, քամիներ,

տեղումներ և այլն)` իրենց բազմամյա (տասնամյակներից մինչև

միլիոնավոր տարիներ ժամանակահատվածում գրանցված) արժեքներից

վիճակագրական հուսալի շեղումներով:Կլիմայի փոփոխությունը կարող է

պայմանավորված լինել բնական ներքին գործընթացներով, ինչպես նաև

արտաքին միջամտությամբ կամ մթնոլորտի կառուցվածքի և

հողօգտագործման մարդածին երկարատև փոփոխություններով: Նկատենք,

որ ՄԱԿ-ի Կլիմայի փոփոխության շրջանակային կոնվենցիայի Հոդված 1-

ը(ՄԱԿԿՓՇԿ) սահմանում է “կլիմայի փոփոխությունը” որպես կլիմայի

փոփոխություն, որը ուղղակիորեն կամ անուղղակիորեն կապված է մարդու

գործունեության հետ և որը փոփոխման է ենթարկում համաշխարհային

մթնոլորտը և որը գալիս է լրացնելու կլիմայական այն բնական

փոփոխականությանը, որը նկատվում է համեմատելի

ժամանակահատվածներում: Այսպիսով, ՄԱԿԿՓՇԿ-ն տարանջատում է

“կլիմայի փոփոխությունը”, որը պայմանավորված է մարդու

գործողություններով, որը փոխում է մթնոլորտային կառուցվածքը, և

“կլիմայի փոփոխականությունը”, որն ունի բնական պատճառներ:

97

Կոճ

Սառնարանային համակարգի մի մաս, որը կառուցված է թեք կամ ուղիղ

խողովակներով, որոնք հարմար ձևով իրար են միացած ու ծառայում են

որպես ջերմափոխանակիչ(գոլորշիացուցիչ կամ կոնդենսատոր:

Կոմպրեսոր

Սառնագենտի գոլորշու ճնշումը մեխանիկորեն մեծացնելու սարք:

Կոնդենսատոր

Ջերմափոխանակիչ, որում գոլորշի սառնագենտը վերածվում է հեղուկի`

ջերմության հեռացման արդյունքում:

Կուտակիչ

Տարա, որը կարողանում է պահել հեղուկ սառնագենտը և մշտապես

միացված է գոլորշիացուցիչի ելքի և կոմպրեսորի ներածման գծի միջև:

Հագեցած գոլորշու ճնշում

Նյութի գոլորշու ճնշումը տվյալ ջերմաստիճանում, երբ այն կուտակվում է

իր հեղուկ վիճակում գտնվող նյութի վրա՝ սահմանափակ տարածության

մեջ:

Հալոգենաածխաջրածիններ

Քիմիական միացություններ, որոնք պարունակում են ածխածնի ատոմներ,

և մեկ կամ ավելի հալոգենների`քլորի, ֆտորի, բրոմի կամ յոդի ատոմներ:

Ամբողջովին հալոգենացված հալոգենաածխաջրածինները պարունակում

են միայն ածխածնի ու հալոգենի ատոմներ, այն դեպքում, երբ մասամբ

հալոգենացվածները պարունակում են նաև ջրածնի ատոմներ:

Հալոգենաածխաջրածինները, որոնք վերնոլորտ են արտանետում քլոր,

բրոմ ու յոդ, օզոնային շերտի քայքայման պատճառ են հանդիսանում:

Հալոգենաասծխաջրածինները հանդիսանում են նաև ջերմոցային գազեր:

Հալոգենաածխաջրածինների մեջ են ընդգրկված քլորֆտորածխածինները,

հիդրոքլորֆտորածխածինները, հիդրոֆտորածխածինները, պերֆտորած-

խածինները և hալոնները:

Հալոգեններ

Քիմիական տարրերի խումբ` նույնանման քիմիական հատկություններով,

որոնք պարունակում են ֆտոր, քլոր, բրոմ և յոդ:

Համապատասխան ունակություն

Տվյալ մասնագիտության շրջանակներում պատշաճ կերպով

գործողություններ կատարելու կարողություն:

Հանածո վառելիք

Ածխածնի հիմք ունեցող վառելիք, որը ստացվում է

երկրաբանական(հանածո) ածխածնի նստվածքներից: Հանածո վառելիքի

օրինակներ են՝ ածուխը, յուղը և բնական գազը:

Հանգույց

Երկու մասերը իրար կապող միացում է:

Հեղուկի հավաքարան

Համակարգին մուտքի ու ելքի խողովակներով մշտապես միացած տարա`

հեղուկ սառնագենտի հավաքման համար:

Հերմետիկ

Փակ համակարգ

Հերմետիկ կոմպրեսոր

Կոմպրեսորի ու էլեկտրական շարժիչի համակցություն, որտեղ երկուսն էլ

գտնվում են նույն կորպուսում` առանց լիսեռի խցուկի, և որտեղ

էլեկտրական շարժիչն աշխատում է յուղի ու սառնագենտի գոլորշու

խառնուրդում:

98

Հերմետիկության ստուգում

Սառնարանային համակարգում կամ նրա որևէ մասում ճնշման

միտումնավոր բարձրացումը` նրա հերմետիկությունը արտահոսքերի

նկատմամբ ստուգելու նպատակով:

Հզորություն

Այն ժամանակը, որի ընթանցում կատարվում է աշխատանքը կամ

փոխանցվում է էներգիան:

Հիդրոքլորֆտորածխածիններ(ՀՔՖԱ-ներ)

Հալոգենաածխաջրածիններ, որոնք պարունակում են միայն ջրածնի, քլորի,

ֆտորի և ածխածնի ատոմներ: Քանի որ ՀՔՖԱ-ները պարունակում են քլոր,

դրանք նպաստում են օզոնային շերտի քայքայմանը: Նրանք նաև

հանդիսանում են ջերմոցային գազեր:

Հիդրոֆտորածխածիններ (ՀՖԱ-ներ)

Հալոգենաածխաջրածիններ, որոնք պարունակում են միայն ածխածնի,

ջրածնի և ֆտորի ատոմներ: Քանի որ ՀՖԱ-ները չեն պարունակում քլոր,

բրոմ և յոդ, նրանք չեն քայքայում օզոնային շերտը: Մյուս

հալոգենաածխաջրածինների նման սրանք նույնպես ուժեղ ջերմոցային

գազեր են:

Հոդված 2-ի երկրներ

Մոնրեալի արձանագրության այն Կողմերը, որոնք չեն ընդգրկվում Հոդված

5-ի մեջ: «Հոդված 2-ի երկրները» զարգացած երկրներն են:

Հոդված 5-ի երկրներ

Հոդված 5-ի երկրներ են համարվում Մոնրեալի արձանագրության

Կողմերից այն զարգացող երկրները, որոնց սպառած և արտադրած

օզոնաքայքայիչ նյութերի (ՕՔՆ) տարեկան քանակը մեկ շնչի հաշվով 0.3

ից քիչ է կազմում: Ներկայումս Մոնրեալի արձանագրության 196 կողմերից

147-ը համապատասխանում են այս չափորոշիչներին: Հոդված 5-ի

երկրները իրավասու են ստանալ տեխնիկական և ֆինանսական

աջակցություն Բազմակողմանի հիմնադրամի քարտուղարությունից`

համաձայն Արձանագրության Հոդված 10-ի:

Ձերբազատում

Արտադրանքը երրորդ կողմին հանձնելն է` սովորաբար ոչնչացման

նպատակով:

Ճնշման ապահովիչ սարք

Ճնշման ապահովիչ փական, որը նախագծված է ավելորդ ճնշումն

ավտոմատ կերպով նվազեցնելու համար:

Ճնշման հակադարձ փական

Ճնշման միջոցով ակտիվացող փական, որը փակ է մնում զսպանակի

օգնությամբ կամ այլ մեթոդով, և նախագծված է ավտոմատ կերպով

նվազեցնելու ավելորդ ճնշումը՝ որոշակի ճնշման տակ բացվելով և ապա

կրկին փակվելով, երբ ճնշումը նախնականի համեմատ նվազում է:

ՄԱԿ-ի Շրջակա միջավայրի ծրագիր (ՄԱԿ-ի ՇՄԾ)

ՄԱԿ-ի ՇՄԾ-ն, որը հիմնադրվել է 1972թ-ին, ՄԱԿ-ի

գործակալություններից է, որը մասնագիտացած է շրջակա միջավայրի

պահպանության մեջ:

Մանոմետրական ճնշում

Այն ճնշումը, որի արժեքը հավասար է բացարձակ ու մթնոլորտային

ճնշումների միջև եղած տարբերությանը:

99

Մեկուսիչ Կափույր

Կափույր, որը փակ եղած ժամանակ երկու ուղղությամբ էլ կանխում է

հոսքը:

Մթնոլորտային կյանքի տևողություն

Մթնոլորտ արձակվելուց հետո մոլեկուլի ամբողջական մնալու միջին

տևողությունը:

Մթնոլորտային ճնշում

Հայտնի է նաև որպես բարոմետրական ճնշում: Սա մթնոլորտից

գործադրվող ճնշումն է Երկրի մակերևույթի վրա: Ծովի մակարդակի

ստանդարտ ճնշումը ճնշման միավոր է և ըստ սահմանման հավասար է մեկ

մթնոլորտի(մթն)կամ 101.35 կՊա-ի:

Մեքենայական բաժանմունք

Ամբողջապես շրջափակված շինություն, որը օդափոխվում է միայն

մեխանիկական օդափոխման միջոցով, և որտեղ կողմնակի անձանց մուտքն

արգելվում է: Այն նախատեսված է սառնարանային համակարգի

բաղադրիչներ կամ ամբողջական սառնարանային համակարգ մոնտաժելու

համար:

Այլ սարքավորում նույնպես կարող է տեղադրվել, միայն այն պայմանով, որ

այն համապատասխանի սառնարանային համակարգի անվտանգության

պահանջներին:

Մոնրեալի արձանագրություն

Օզոնային շերտը քայքայող նյութերի մասին Մոնրեալի արձանագրությունը

ընդունվել է 1987թ.-ի սեպտեմբերին: 1985թ-ի վերջերին Անտարկտիկայի

օզոնային խոռոչի հայտնաբերումից հետո կառավարությունները

հասկացան խիստ միջոցներ ձեռնարկելու անհրաժեշտությունը` ուղղված

մի շարք ՔՖԱ-ների(ՔՖԱ-11, -12, -113, -114, և -115) և որոշ

հալոնների (1211, 1301, 2402) արտադրության ու սպառման

կրճատմանը: Արձանագրությունն այնպես էր նախագծված, որ փուլային

փոխարինման ժամանակացույցերը հնարավոր լիներ փոփոխել` հիմնվելով

պարբերաբար անցկացվող գիտական ու տեխնոլոգիական գնահատումների

վրա: Նման գնահատումներից ելնելով` Արձանագրությունը վերափոխվել

է` արագացնելով փուլային փոխարինումը և կրճատելով դրա ժամկետները,

1990 թ. (Լոնդոն), 1992 թ.(Կոպենհագեն),1995 թ. (Վիեննա),

1997թ. (Մոնրեալ), 1999 թ. (Պեկին) և 2007 թ.(կրկին Մոնրեալ):

Ներս մղման-դուրս քաշման մեթոդ

Սառնագենտը համակարգից արտազատելու և վերաշրջանառելու մեթոդ,

որի ժամանակ մի կողմում բացասական (ներածման)ճնշում գործադրելու

միջոցով հրվում է հին սառնագենտը, և արտազատված սառնագենտի

գոլորշին մղվում է մյուս կողմը` հին սառնագենտը համակարգից դուրս

մղելու համար:

Նյութերի անվտանգության տվյալների թերթիկ (MSDS)

Անվտանգության խորհրդատվական տեղեկագիր, որը պատրաստվում է

քիմիական նյութեր արտադրողների կողմից` որոշակի սառնագենտի կամ

քիմիական միացության համար:

Նորմալ եռման կետ (ՆԵԿ)

Մթնոլորտային ճնշման տակ գտնվող (1.013 բար)քիմիական

միացության եռման կետը:

Շարժական համակարգ

Սառնարանային համակարգ, որը սովորաբար աշխատանքի ժամանակ

շարժման մեջ է:

Ոչնչացում

Օզոնաքայքայիչ նյութերի կամ դրանց խառնուրդների ոչնչացում՝

համապատասխան գործունեությամբ զբաղվող գործարանների կողմից:

100

Չկոնդենսացվող գազեր

Շատ ցածր եռման ջերմաստիճան ունեցող գազեր, որոնք հեշտորեն չեն

կոնդենսացվում: Ազոտն ու թթվածինը դրանցից ամենատարածվածներն են:

Պերֆտորածխածիններ (ՊՖԱ-ներ)

Արհեստականորեն ստացված հալոգենաածխաջրածիններ, որոնք

պարունակում են միայն ածխածնի ու ֆտորի ատոմներ: Նրանք

առանձնանում են չափազանց ուժեղ կայունությամբ, հրակայունությամբ,

թունավորության ցածր աստիճանով, օզոնաքայքայման զրոյական

պոտենցիալով և գլոբալ տաքացման մեծ պոտենցիալով:

Ջեռուցման ու սառնարանային օգտակար գործողության

գործակիցներ(ՕԳԳ)

Սառնարանային համակարգի արդյունավետության չափման միավոր:

Արդյունավետ ցրտի(ջերմության) հարաբերությունը կատարած

աշխատանքի համեմատ: ՍՕՈ համակարգերի դեպքում արդյունավետ

գործողության համար կարևոր չափանիշ է սառնարանային գործակիցը, իսկ

ջերմային պոմպերի դեպքում ջեռուցման գործակիցը: Այս գործակիցները

հիմնականում կախված են սառնարանային մեքենայի ցիկլից և

ջերմաստիճանի մակարդակներից (գոլորշիացման և կոնդենսացման

ջերմաստիճաններից), ինչպես նաև սառնագենտի հատկություններից,

համակարգի տեսակից ու չափսից:

Ջերմափոխանակիչ

Սառնարանային համակարգի մի մաս, որն օգտագործվում է ջերմությունը

մի մարմնից մեկ այլ մարմին փոխանցելու համար:

Ջերմոցային գազեր (ՋԳ-եր)

Մթնոլորտում առկա գազային բնական և մարդածին տարրեր, որոնք

ջերմային ինֆրակարմիր ճառագայթման սպեկտրում կլանում ու արձակում

են ճառագայթներ, որոնք արձակվում են Երկրի մակերևույթից` մթնոլորտի

ու ամպերի միջով: Այս հատկությունը ջերմոցային էֆեկտի առաջացման

պատճառ է հանդիսանում: Երկրի մթնոլորտում առկա հիմնական

ջերմոցային գազերն են ջրի գոլորշին, ածխածնի երկօքսիդը, ազոտի օքսիդը,

մեթանը և օզոնը: Ավելին, մթնոլորտում կան մի շարք մարդածին

ջերմոցային գազեր, ինչպիսիք են հալոգենաածխաջրածինները և այլ քլոր ու

բրոմ պարունակող նյութեր, որոնք կարգավորվում են Մոնրեալի

արձանագրությամբ:

Որոշ այլ միկրոգազեր, ինչպիսիք են ծծմբի հեքսաֆտորիդը,

հիդրոֆտորածխածինը և պերֆտորածխածինը նույնպես հանդիսանում են

ջերմոցային գազեր:

Ջերմոցային էֆեկտ

Ջերմոցային գազերը մթնոլորտում արդյունավետորեն կլանում են ջերմային

ինֆրակարմիր ճառագայթումը, որն արտանետվում է Երկրի մակերևույթից

իր իսկ մթնոլորտի ու ամպերի կողմից: Մթնոլորտը բոլոր ուղղություններով

ճառագայթում է արձակում, ներառյալ դեպի ներքև` դեպի Երկրի

մակերևույթ: Ջերմոցային գազերը արգելափակում են ջերմությունը

ներքնոլորտային համակարգի մակերեսում և բարձրացնում են Երկրի

մակերևույթի ջերմաստիճանը: Սա կոչվում է բնական ջերմոցային էֆեկտ:

Ջերմոցային գազերի կոնցենտրացիայի ավելացումը հանգեցնում է

ինֆրակարմիր ճառագայթման ուժեղացված կլանման և առաջ է բերում

էներգիայի անհավասարակշռություն, որը կոմպենսացվում է մակերևույթ-

ներքնոլորտ համակարգում ջերմաստիճանի բարձրացմամբ: Սա կոչվում է

ուժեղացված ջերմոցային էֆեկտ:

Ջերմություն

Էներգիայի մի ձև, որը մի տեղից մյուսն է փոխանցվում` տեղերի միջև եղած

ջերմաստիճանների տարբերության արդյունքում:

Ջերմությունը կարող է էներգիայի մեկ տեսակից փոխակերպվել մեկ այլի:

101

Սահմանափակում

Սպասարկման մեթոդների կիրառում կամ հատուկ սարքավորում, որը

նախագծված է կանխելու կամ նվազեցնելու սառնագենտի կորուստները

սառնարանային և օդորակիչ սարքավորումների տեղադրման,

գործարկման, տեխսպասարկման կամ էլ ոչնչացման (դրանցից

ձերբազատվելու) ժամանակ:

Սառեցում

Նյութի կամ տարածքի ջերմաստիճանի նվազեցումն է ցանկացած

ջերմաստիճանի՝ կախված կիրառության պահանջներից:

Սառնագենտ

Սառնարանային համակարգում ջերմության փոխանցման համար

օգտագործվող հեղուկ, որը ցածր ջերմաստիճանի ու ցածր ճնշման

պայմաններում խլում է ջերմությունը, իսկ ավելի բարձր ջերմաստիճանի ու

ավելի բարձր ճնշման տակ տալիս է ջերմություն, ինչի արդյունքում էլ տեղի

է ունենում հեղուկի վիճակի փոփոխություն:

Սառնագենտի հոսաորսիչ

Զգայուն սարք, որն արձագանքում է շրջապատում գոյություն ունեցող

սառնագենտ գազի առկայությանը:

Սառնարանային համակարգ

Սառնագենտ պարունակող մասերի միմյանց միացած համակցություն, որը

կազմում է սառնագենտի մեկ փակ շղթա, որում սառնագենտը շրջանառվում

է` ջերմությունը հեռացնելու նպատակով (այսինքն՝ սառեցում/պաղեցում

և ջեռուցում)

Վերականգնում

Օգտագործված սառնագենտների վերամշակում, որից հետո դրանք

ստանում են նոր արտադրանքի առանձնահատկություններ: Սառնագենտի

քիմիական վերլուծությունը որոշում է, թե արդյոք համապատասխան

առանձնահատկությունները նու՞յնն են, թե՞ ոչ: Թե՛ աղտոտիչների

բացահայտումը, և թե՛ անհրաժեշտ քիմիական վերլուծությունը

որոշակիորեն նշված են նոր արտադրանքի վերաբերյալ ազգային և

միջազգային ստանդարտներում:

Վերաշրջանառում

Օգտագործված սառնագենտներում աղտոտիչների նվազեցումը յուղի

անջատման, չկոնդենսացող նյութերի հեռացման միջոցով և այնպիսի

սարքավորումների կիրառմամբ, ինչպիսիք են զտիչները, չորացուցիչները,

կամ զտիչ-չորացուցիչները, որոնք նվազեցնում են խոնավությունը,

թթվայնությունը և նստվածքը: Վերաշրջանառման նպատակն է

արտազատված սառնագենտի կրկնակի օգտագործումը, և այն սովորաբար

ենթադրում է սարքավորման՝ տեղում իրականացվող վերալցավորում:

Վերափոխում

Սարքավորման բարելավումը կամ ձևափոխումը, այնպես որ այն

հնարավոր լինի կիրառել փոփոխված պայմաններում. օրինակ, որպեսզի

սառնարանային սարքավորումը կարողանա օգտագործել այլընտրանքային

սառնագենտ` նախկինում օգտագործվող ՔՖԱ-ի, ՀՔՖԱ-ի կամ ՀՖԱ-ի

փոխարեն:

Տարանջատում

Սառնագենտի խառնուրդի կառուցվածքի փոփոխություն` ասենք, օրինակ,

առավել անկայուն բաղադրիչ(ներ)ի գոլորշիացման կամ պակաս անկայուն

բաղադրիչ(ներ)ի կոնդենսացման արդյունքում:

Տաքացման ընդհանուր համարժեքի պոտենցիալ(TEWI)

Սարքավորումների`ընդհանուր գլոբալ տաքացման վրա ունեցած

ազդեցության չափման միավոր, որի հիմքում ընկած են սարքավորումներից

բոլոր ջերմոցային գազերի ընդհանուր արտանետումները` սարքավորման

102

ամբողջ կյանքի ընթացքում` սկսած արտադրությունից մինչև գործելու

ժամկետից հետո բանող հեղուկների ու սարքավորման ոչնչացումից: TEWI-

ն հաշվի է առնում թե´ուղղակի արտանետումները, և թե´ էներգիայի հետ

կապված արտանետումները, որոնք առաջանում են գործող սարքավորման

կողմից էներգիայի օգտագործման արդյունքում: TEWI-ն չափվում է CO2-ին

համարժեք զանգվածի միավորներով:

Տեխսպասարկում

Ցանկացած աշխատանք, որը կատարվում է տեխսպասարկման

մասնագետի կողմից՝ սկսած տեղադրումից, գործարկումից, ստուգումից,

վերանորոգումից, վերափոխումից, վերանախագծումից և սառնարանային

համակարգերի դուրս գրումից մինչև սառնագենտների հետ վարվելը,

պահեստավորումը, արտազատումն ու վերաշրջանառումը, ինչպես նաև

գրառումներ կատարելը:

Տեսակարար ջերմունակություն

Ջերմության այն քանակը, որն անհրաժեշտ է նյութի զանգվածի միավորը

1°C-ով բարձրացնելու համար:

Տրանսկրիտիկական ցիկլ

Սառնարանային ցիկլ, որի կոմպրեսորը մղում է սառնագենտը

կրիտիկական կետից ավելի բարձր ճնշման տակ:

Ցածր ճնշման կողմ

Սառնարանային համակարգի այն մասը, որն աշխատում է մոտավորապես

գոլորշիացման ճնշման տակ:

Ցրտի տոննա(TR)

Սա սառնարանային կամ օդորակման համակարգի հզորության համար

օգտագործվող տարածված միավորներից է: Այն սահմանվում է որպես

էներգիայի այն արագությունը, որն անհրաժեշտ է հալեցնելու 1 տոննա

սառույցը 0 oC-ում, 24 ժամվա ընթացքում: 1 սառեցման տոննան(TR)

= 3.517 կՎտ:

Ուլտրամանուշակագույն-B (280–320 նմ)

Ուլտրամանուշակագույն ճառագայթման երեք գոտիներից մեկն է, որը

վնասակար է Երկրի մակերևույթին գտնվող կյանքի համար և հիմնականում

կլանվում է օզոնային շերտի միջոցով:

Ուլտրամանուշակագույն ճառագայթում (ՈՒՄՃ)

Արևի ճառագայթումը, որտեղ ալիքների լայնությունը տեսանելի լույսի ու

ռենտգենյան ճառագայթների միջև եղած տարածությունն է:

Փակ համակարգ

Սառնարանային համակարգ, որտեղ սառնագենտ պարունակող բոլոր

մասերը դարձված են հերմետիկ` եռակցման, զոդման կամ նմանատիպ

մշտական միացման միջոցով:

Փակիչ սարք

Սարք, որը փակում է հեղուկի` օրինակ, սառնագենտի կամ աղաջրի հոսքը:

Փոխարինում

Սա ՔՖԱ սառնագենտները ոչ-ՔՖԱ սառնագենտներով փոխարինելու

գործընթացն է առկա սառնարանային, օդորակման և ջերմային պոմպերի

սարքավորումներում` առանց սարքավորումների ձևափոխումների:

Սակայն, փոխարինման գործընթացները սովորաբար համարվում են նաև

վերափոխման գործընթացներ, քանի որ սարքավորումներն

այնուամենայնիվ կարիք են ունենում փոքր փոփոխությունների, ինչպիսիք

են քսայուղի փոխումը, ընդարձակման սարքի ու խոնավածուծ նյութերի

փոխարինումը:

103

Փուլային փոխարինում

Մոնրեալի արձանագրությամբ կարգավորվող որևէ քիմիական նյութի

արտադրության և սպառման ավարտը:

Քլորֆտորածխածիններ (ՔՖԱ-ներ)

Հալոգենաածխաջրածիններ, որոնք պարունակում են միայն քլորի, ֆտորի

ու ածխածնի ատոմներ: ՔՖԱ-ները միաժամանակ և՛ օզոնաքայքայիչ

նյութեր են, և՛ ջերմոցային գազեր:

Օդորակում

Սա օդի ջերմաստիճանի, խոնավության, կառուցվածքի և օդի բաշխման

վերահսկման գործընթացն է` մարդկանց բարեկեցությունն ապահովելու

կամ արդյունաբերական որևէ գործընթացի հատուկ տեխնիկական

կարիքները (դեղագործական, տեքստիլ և այլն) հոգալու կամ այլ

նպատակներով:

Օզոն

Եռատոմ թթվածին (O3), որը մթնոլորտի գազային բաղկացուցիչ մասն է:

Ներքնոլորտում այն առաջանում է ֆոտոքիմիական ռեակցիաների շնորհիվ:

Ներքնոլորտային օզոնը հանդես է գալիս որպես ջերմոցային գազ:

Վերնոլորտում օզոնն առաջանում է արևի ուլտրամանուշակագույն

ճառագայթների ու մոլեկուլային թթվածնի(O2)փոխազդեցությունից:

Վերնոլորտային օզոնը մեծ դեր է խաղում վերնոլորտի ճառագայթման

հավասարակշռությունը պահպանելու տեսակետից: Օզոնային շերտում

այն ունի ամենամեծ կոնցենտրացիան:

Օզոնային շերտ

Շերտ վերնոլորտում, որտեղ օզոնի խտությունն ամենամեծն է:

Շերտը ձգվում է մոտ 12-ից մինչև 40 կմ: Այս շերտը քայքայվում է քլորի

ու բրոմի միացությունների մարդածին արտանետումների պատճառով:

Ամեն տարի Հարավային կիսագնդի գարնանը Անտարկտիկայի

տարածաշրջանում տեղի է ունենում օզոնային շերտի ինտենսիվ քայքայում:

Այս քայքայման համար պատճառ են հանդիսանում քլորի ու բրոմի

մարդածին միացությունները` զուգորդված տարածաշրջանին հատուկ

օդերևութաբանական պայմաններով: Այս երևույթը կոչվում է

Արտարկտիկայի օզոնային խոռոչ:

Օզոնաքայքայիչ նյութեր (ՕՔՆ)

Նյութեր, որոնք հայտնի են որպես օզոնային շերտի քայքայիչներ: Մոնրեալի

արձանագրությամբ ու դրա ուղղումներով կարգավորվող ՕՔՆ-երն են

քլորֆտորածխածինները, հիդրոքլորֆտորածխածինները, հալոնները,

մեթիլ բրոմիդը, ածխածնի տետրաքլորիդը`տետրաքլորմեթանը, մեթիլ

քլորոֆորմը, հիդրոբրոմֆտորածխածինները և բրոմքլորմեթանը:

Օզոնաքայքայման պոտենցիալ (ՕՔՊ)

Հարաբերական ցուցանիշ, որը ցույց է տալիս քիմիական նյութի

ազդեցության հետևանքով առաջացած օզոնային շերտի քայքայումը`

համեմատած R11-ի ազդեցության հետևանքով առաջացած քայքայման

հետ: Մասնավորապես, օզոնաքայքայիչ նյութերի ՕՔՊ-ն սահմանվում է

որպես տվյալ նյութի միավոր զանգվածի արտանետման հետևանքով

օզոնային շերտում առաջացած ընդհանուր փոփոխություն՝ համեմատած

R11-ի միավոր զանգվածի արտանետման հետևանքով օզոնային շերտում

առաջացած ընդհանուր փոփոխության հետ:

Օզոնի քայքայում

Օզոնային շերտի քիմիական կառուցվածքի արագացված քայքայում`

մարդու գործունեության արդյունքում արտադրվող նյութերի

ազդեցությամբ:

104

Ֆտորածխածիններ

Հալոգենաածխաջրածիններ, որոնք պարունակում են ֆտորի ատոմներ`

ներառյալ քլորֆտորածխածիններ, հիդրոքլորֆտորածխածիններ,

հիդրոֆտորածխածիններ և պերֆտորածխածիններ:

105

Երախտագիտություն ISBN: 978-92-807-2911-5

ՄԱԿ-ի ՇՄԾ աշխատանքի համար`DTI/1040/PA

Այս հրատարակությունը պատրաստվել է Միավորված ազգերի

կազմակերպության շրջակա միջավայրի ծրագրի տեխնոլոգիաների,

արդյունաբերության ու տնտեսության (ՄԱԿ-ի ՇՄԾ-ի ՏԱՏ (UNEP DTIE)

―Օզոնեքշն” ծրագրի կողմից` որպես ՄԱԿ-ի ՇՄԾ-ի աշխատանքային

ծրագրի մի մաս:

Հրատարակության պատրաստման նախագիծը ղեկավարվել է “Օզոնեքշն”

ծրագրի թմի հետևյալ անդամների կողմից՝

• պրն. Ռաջենդրա Շենդե,տնօրեն,

• տկն. Աննա Ֆեներ, տեղեկատվության գծով ղեկավար,

• պրն.Հալվարթ Կոպեն, Եվրոպայի և Կենտրոնական Ասիայի

տարածաշրջանային ցանցի համակարգող,

• տկն. Բարբարա Հյուբեր, Ծրագրի օգնական,

• տկն. Ուրսուլեթ Մուգուր Քայբ, Ծրագրի օգնական/գործավար:

Հրատարակությունը գրել է

• Դոկտոր Ռոբերտո դե Ագուար Պեքսոտոն, Կենտրոնական Համալսարան,

Instituto Maua de Tecnologia (MAUA,Բրազիլիա

Խորհրդատվությունը տրամադրվել է

• Դոկտոր Դանիել Կոլբրնի կողմից, Re-phridge,Մեծ Բրիտանիա

Լրացուցիչ վերանայել և լրացումներ են կատարել՝

• պրոֆ. Ռադհեյ Ագալուալը, Հնդկաստանի Տեխնոլոգիաների

ինստիտուտ, Հնդկաստան,

• պրն. Երժան Այզաբաևը, Ծրագրի Պատասխանատու, ―Օզոնեքշն”

համապատասխանության աջակցության ծրագիր (CAP), ՄԱԿ-ի ՇՄԾ,

Ռոլակ, Պանամա,

• դոկտոր Էզրա Կլարկը, Ծրագրի պատասխանատու, ―Օզոնեքշն”

ծրագիր, ՄԱԿ-ի ՇՄԾ, ՏԱՏ, Ֆրանսիա,

• պրն. Ջեյմս Ս. Քըրլինը, Ցանցի և Քաղաքականության ղեկավար,

―Օզոնեքշն” ծրագիր,ՄԱԿ-ի ՇՄԾ, ՏԱՏ, Ֆրանսիա,

• պրն. Այման Էլ Թալունին, Ծրագրի Պատասխանատու, ―Օզոնեքշն”

համապատասխանության աջակցության ծրագիր (CAP), ՄԱԿ-ի ՇՄԾ,

Ռոուա, Բահրեյն,

• պրն. Էթիեն Գոնինը, Ծրագիրը կոորդինացնող խորհրդատու,ԵԽ-ի

մեկնարկային նախագիծ,―Օզոնեքշն” ծրագիր, ՄԱԿ-ի ՇՄԾ, ՏԱՏ,

Ֆրանսիա,

• պրն. Յամար Գուիսը, Ծրագրի Պատասխանատու, ―Օզոնեքշն”

համապատասխանության աջակցության ծրագիր (CAP,ՄԱԿ-ի ՇՄԾ, ROA,

Քենիա,

• պրն. Շաոֆենգ Հուն, Ծրագրի Պատասխանատու, ―Օզոնեքշն”

համապատասխանության աջակցության ծրագիր (CAP),ՄԱԿ-ի ՇՄԾ,

ROAP, Թայլանդ,

• պրն. Մարկո Պինզոնը, Ծրագրի պատասխանատու, ―Օզոնեքշն”

համապատասխանության աջակցության ծրագիր (CAP),ՄԱԿ-ի ՇՄԾ,

ROLAC, Պանամա,

• պրն. Սայֆուլ Ռիդուանը, Տեղեկատվական տեխնոլոգիաների

մասնագետ, ―Օզոնեքշն” ծրագիր, ՄԱԿ-ի ՇՄԾ, ՏԱՏ, Ֆրանսիա:

Խմբագրվել է՝

• պրն. Ուեյն Թելբոթի կողմից, խորհրդատու, Մեծ Բրիտանիա:

Էլեկտրոնային գրքի ձևավորումն ու դիզայնը կատարվել է՝

• Սթիվ Բաթընի, Բրիջիտ Բուսկեի կողմից. հավելվածների դիզայնը,

• Մարսելո Կուչոյի կողմից. նկարները:

ՄԱԿ-ի ՇՄԾ-ն ցանկանում է շնորհակալություն հայտնել վերոհիշյալ բոլոր

մարդկանց, ովքեր աջակցել են այս ձեռնարկի պատրաստմանը:

106

ՄԱԿ-ի ՇՄԾ-ի տեխնոլոգիաների,

արդյունաբերության ու տնտեսագիտության

բաժանմունքի մասին

ՄԱԿ-ի ՇՄԾ-ի Տեխնոլոգիաների, արդյունաբերության ու

տնտեսագիտության բաժանմունքն աջակցում է կառավարություններին,

տեղական իշխանություններին, բիզնեսի ու արդյունաբերության ոլորտում

որոշումներ ընդունողներին մշակելու և իրականացնելու կայուն

զարգացմանն ուղղված քաղաքականություններ ու պրակտիկա:

Բաժինն աշխատում է` խրախուսելու.

• կայուն սպառումն ու արտադրությունը,

• վերականգնվող էներգիայի արդյունավետ օգտագործումը,

• քիմիական նյութերի պատշաճ կառավարումը,

• զարգացման քաղաքականություններում բնապահպանական ծախսերի

ընդգրկումը:

Տնօրենի գրասենյակը, որը գտնվում է Փարիզում կոորդինացնում է

գործողությունները` հետևյալի միջոցով.

• Բնապահպանական տեխնոլոգիաների միջազգային կենտրոն

(IETC)(Օսակա, Շիգա),որն իրականացնում է աղբի, ջրի ու աղետների

կառավարման ինտեգրված ծրագրեր, որոնք հիմնականում կենտրոնացած

են Ասիայի վրա:

• Կայուն սպառման ու արտադրության կենտրոն(Փարիզ),որը

խրախուսում է կայուն սպառման ու արտադրության մոդելոները` որպես

համաշխարհային շուկաների միջոցով մարդկային զարգացմանը

աջակցեելու միջոցներ:

• Քիմիական նյութերի կենտրոն(Ժնև), որը խրախուսում է գլոբալ

գործողություններն՝ ուղղված քիմիական նյութերի ճիշտ կառավարմանն ու

քիմիական անվտանգության բարելավմանն ամբողջ աշխարհում:

• Էներգետիայի կենտրոններ(Փարիզ և Նաիրոբի),որոնք էներգետիկայի

ու տրանսպորտի բնագավառում կայուն զարգացման քաղաքականությունն

են խթանում ու խրախուսում ներդրումները վերականգվող էներգիայի և

էներգիայի արդյունավետության բնագավառներում:

• “Օզոնեքշն” (Փարիզ), որն աջակցում է օզոնաքայքայիչ նյութերի

փուլային փոխարինմանը զարգացող երկրներում և անցումային

տնտեսություն ունեցող երկրներում՝ ապահովելով Մոնրեալի

արձանագրության իրականացումը:

• Տնտեսության ու առևտրի կենտրոն(Ժնև), որն օգնում է երկրներին

բնապահպանական խնդիրներ ներառել տնտեսական և առևտրային

քաղաքականություններում և աշխատում է ֆինանսական սեկտորի հետ՝

այնտեղ կայուն զարգացման սկզբունքներն ընդգրկելու նպատակով:

ՄԱԿ-ի ՇՄԾ-ի ՏԱՏ բաժանմունքի գործողությունները կենտրոնանում են

իրազեկման աշխատանքների, տեղեկատվության ու գիտելիքների

փոխանցման, տեխնոլոգիական համագործակցության, ինչպես նաև

միջազգային կոնվենցիաների և համաձայնագրերի իրականացման վրա:

Լրացուցիչ տեղեկությունների համար տե´ս www.unep.fr:

107

Հեղինակային իրավունք

Հեղինակային իրավունք© ՄԱԿ-ի շրջակա

միջավայրի ծրագիր, 2010

Այս հրատարակությունը կարելի է ցանկացած ձևով վերահրատարակել՝

ամբողջապես կամ մասնակիորեն, կրթական և ոչ-առևտրային

նպատակներով՝ առանց հեղինակային իրավունքի իրավատիրոջից հատուկ

թույլտվություն ունենալու, միայն այն պայմանով, որ աղբյուրը

համապատասխան ձևով կհիշատակվի:

ՄԱԿ-ի ՇՄԾ-ն երախտապարտ կլիներ, եթե ցանկացած նման

վերահրատարակության դեպքում, որի համար որպես աղբյուր

կօգտագործվեն այս հրատարակության նյութերը, իրեն տրամադրվեր

վերահրատարակության պատճենը:

Այս հրատարակությունը չի կարող օգտագործվել վերավաճառելու կամ

որևէ այլ առևտրային նպատակով՝ առանց ՄԱԿ-ի ՇՄԾ-ի նախնական

գրավոր թույլտվության:

Դրույթ պատասխանատվություն չկրելու

մասին

Չնայած բավականաչափ ջանքեր են գործադրվել` ապահովելու, որ այս

հրատարակության բովանդակությունը բառացիորեն ճիշտ ու պատշաճ

կերպով արտացոլվի, ՄԱԿ-ի շրջակա միջավայրի ծրագիրը չի կրում

պատասխանատվություն բովանդակության ճշգրտության ու

ամբողջականության համար և իրավաբանորեն պատասխանատու չէ որևէ

կորստի կամ վնասի համար, որը կարող է ուղղակիորեն կամ

անուղղակիորեն առնչվել այս հրատարակությունը օգտագործելուն կամ

դրա հիման վրա գործողություններ ձեռնարկելուն:

Այստեղ օգտագործված տերմինները և նյութի մատուցման ձևը որևէ կերպ

չեն ներառում ՄԱԿ-ի ՇՄԾ-ի որևէ կարծիքի արտահայտում՝ կապված որևէ

երկրի, տարածքի, քաղաքի կամ վայրի կամ դրանց իշխանությունների

իրավաբանական կարգավիճակի, կամ դրանց սահմանների

ապասահմանափակման վերաբերյալ: Դեռ ավելին, այս

հրատարակությունում ներկայացված նյութերն ու արտահայտված

տեսակետները պարտադիր չէ, որ արտացոլեն ՄԱԿ-ի ՇՄԾ-ի որոշումները

կամ սահմանած քաղաքականությունները, իսկ առևտրային անուններն ու

կոմերցիոն գործընթացները, որոնց հղում է արված այստեղ, պարտադիր չէ,

որ արժանացած լինեն ՄԱԿ-ի ՇՄԾ-ի հատուկ հավանությանը կամ

աջակցությանը: