NIR

1

METODOLOGIJA

NIR-a

- skripta -

1. POJAM NAUKE

Teorijski, postoji nekoliko definicija pojma nauke koje same po sebi nisu identine, ali meu njima i nema nekih bitnih razlika. Po svim tim definicijama nauka obuhvata skup spoznajnih injenica, pojava, naela, informacija, teorija, zakonitosti i zakona o objektivnoj stvarnosti prirode i drutva. Nauka ima osnovni cilj, a to je utvrivanje zakonitosti prirodnih i drutvenih pojava.Moemo zakljuiti da nauka predstavlja skup sistematizovanih i argumentovanih znanja, odnosno skup spoznajnih injenica, pojmova, naela, podstaka, informacija, teorija, zakona i zakonitosti u odreenom teorijskom razdoblju o objektivnoj stvarnosti (tj. prirodi i drutvu) do kojih se dolo primjenom objektivnih naunih metoda, a kojima je osnovna svrha i cilj spoznaja zakona i zakonitosti o prolosti, sadanjosti i budunosti prirodnih i drutvenih pojava i maksimizacija uinkovitosti ljudske prakse.Prema tome, bitni elementi koji determiniu pojam nauke su: skup znanja o predmetu naunog istraivanja, istorijski trenutak, objektivna stvarnost, svjesna primjena naunih metoda, odreivanje prirodnih i drutvenih pojava u prolosti i sadanjosti, prognoziranje i predvianje prirodnih i drutvenih pojava u budunosti, odnosno proirivanje i produbljivanje saznanja o njima, kao i drutvenim fenomenima iz prolosti i sadanjosti, a za njihov razvoj u budunosti mjerenje uslova ivota i rada i stvaranje osnovnih pretpostavki za drutvo blagostanja te maksimiziranje uinaka primjene naunih saznanja u praksi. Nauka ne mora uvijek biti u direktnoj vezi sa svakodnevnim ivotnim problemima jer ona ponekad samo zadrava opti karakter i teorijsko znaenje.Razvoj nauke, naunog stvaralatva i naunog istraivanja te primjena naunih dostignua u drutvenoj praksi su bitni faktori razvoja ljudskih saznanja i svijesti, razvoja demokratije, slobodnog trita i proizvodnih snaga, usavravanje tehnike i tehnologije, porasta profitabilnosti rada i ekonomkih subjekata, te opteg napretka civilizacije i kulture. Osnovna funkcija nauke je u tome da ovjeanstvu ponudi vladavinu nad prirodnim zakonitostima kao i razvoj proizvodnih snaga, te proizvodnih i drutvenih odnosa. Nauka je bila i bie osnovni pokreta razvoja i osnovni faktor poveanja produktivnosti drutvenog rada u savremenom svijetu.2. ISTORIJSKI RAZVOJ I ZNAAJ NAUKE

Poeci razvoja nauke veu se sa prvim praktinim iskustvima ovjeka. Kako bi osigurao opstanak prvi ovjek se morao suoiti sa svim problemima, prilagoavajui odreene prirodne pojave na krajnje primitivan nain. Ve tada je doslo do odreenih primitivnih, ali znaajnih ideja i hipoteza, kao i zakljuaka nastalih iz prijeke potrebe ovjeka. U prvobitnoj zajednici preovladavala je magija, tj. praznovjerje, koja je oznaavala i logiku i prihologiju tadanjeg ovjeka. ovjek je najprije izuavao nebeska tijela i tako postavio temelje astronomiji, a tek poslije je panju usmjerio na filozofiju, politiku i prava, ali i matematiku, fiziku, biologiju, medicinu. Najstariji narodi Mesopotamije stvorili su temelje za poetna istraivanja astronomije, nauke koja se bavi prouavanjem nebeskih tijela. Ocem astronomije smatra se Hiparh (prvi je uoio pojavu ekvinocija, tj. kada su dan i no jednake duine.) Stari Grci su prouavali svemir i to su nazvali filozifijom (ljubav prema mudrosti). Predstavnik Miletske kole Tales predvivio je pomraenje sunca, Pitagora je prvi tvrdio da je zemlja okrugla, to je Aristotel i dokazao. Heraklit je nasluivao da se zemlja okree oko svoje ose, a Aristrah je nasluivao da je sunce vee od zemlje i da se oko njega kreu nebeska tijela. Grko uenje nastavili su u Aleksandrijskoj koli. Prvi zaeci matematike ponju stvaranjem naziva i znakova za brojanje, a kasnije i raunanje. Arapske cifre su se najprije koristile u Indiji. Od Egipta su Grci preuzeli prva znanja o mjerenju i tako je nastala geometrija. Pitagora je primijenio logiku u geometriji pa kao rezultat toga imamo Pitagorinu teoremu. Veliki znaaj razvoju ove oblasti dali su i Euklid, Arhimed i Eratosten. Smatra se da su najprije stari Grci poeli razmiljati o sastavu materije. Empedokle je tvrdio da postoje 4 osnovna elementa (zemlja, voda, vatra i vazduh), Demokrit i Leukip razvili su iz tog shvatanja teoriju atoma. U razvoju naune misli iz podruja fizike istie se Arhimedovo ime i djelo. On je prvi svoje sumnje i tvrdnje provjeravao raznim eksperimentima.

Biologija je nauka o itavom organskom svijetu, a obuhvata botaniku, zoologiju i antropologiju. Aristotel je ostavio raznovrsne opise oko 500 ivotinjskih vrta. Ocem botanike, tj.nauke o biljakama smatra se Teofrast, uenik Aristotelove kole.

Medicina kao nauka o ljudskom organizmu, o njegovim bolestima te njihovom spreavanju i lijeenju vue korijene iz magije i praznovjerja. Otac naune medicine je Hipokrat koji u svojim djelima pobija ta primitivna shvatanja, izvrsno opisuje bolesti i smatrao je da nastaju kao posljedica debalansa tjelesnih sokova.

Smatra se da su temelje istoriji postavili istoni narodi naroito Jevreji. Biblija se ubraja u najvea literarna dostignua, sadri religiozne i moralne pouke i objanjava stanje ljudskog roda. Herodot se smatra izuzetno vanim istorijskim piscem koji je zapisivao podatke iz istorije Perzije, Babilonije i Egipta.Smatra se da je politika kao nauka o pojavama koje se odnose na zajedniku djelatnost ljudi najstarija disciplina drutvenih nauka. Temeljno su je prouavali Grci. Politika pitanja su opisivana i obraivana u mnogim djelima, ali su najznaajnija Aristotelova Politika i Platonova Drava i zakoni.

Najprimitivnije i najstarije shvatanje prava je teokratsko, tj. oblik vlasti gdje svetenstvu pripada i politika vlast. Najzanimljiviji su Platonovi dijalozi o pravednosti u kojima mnoga njihova rjeenja nadilaze okvire i mogunosti tog vremena: obavljanje f-ja na osnovu sposobnosti, stroga zakonitost, pravednost, ravnopravnost, ogranienja krajnosti siromatva i bogatstva itd. Mnogi ni danas nisu ostvareni.3. GLAVNE IDEJE KROZ ISTORIJU (FILOZOFIJA, PRIRODNE NAKE, PSIHOLOGIJA)Od pada Rima 476.god pa do sredine XIII vijeka skoro da i nema naunog ivota. Astronomijom i matematikom bavili su se Arapi, a umjetniki i nauni ivot se vodio na Istoku. Sa nastankom perioda renesanse (obnove, preporoda) dolazi i do naunog i idejnog procvata. Renesansni nauni zamah u knjievnosti, umjetnosti, filozofiji, arhitekturi odnosno materijalno i duhovno blagostanje se u kontinuitetu razvija, niu se jedna za drugom nove spoznaje, nova shvatanja, ideje, izumi, patenti i proizvodi i to u svim naunim oblastima i disciplinama i svim sferama ljudskih aktivnosti.

Osnovna nauna i filozofska misao tog vremena utemeljena je na dva naina shvatanja svijeta: empirizmu i racionalizmu. Empirizam kao nauka koja piznaje iskustvo kao jedino sredstvo vjerodostojne spoznaje, odreuje smjer filozofske misli. Najpoznatiji predstavnici ovog pravca su G. Galilej i F. Bejkon. Racionalizam je smjer u teoriji spoznaje koji smatra da je razum kriterijum vjerodostojnog znanja. Racionalisti poput Paskala, Spinoze i drugih, isticali su se osim svojim filozofskim uvjerenjima i kao matematiari, fiziari i biolozi.U fizici je ostvareno mnogo novih dostignua i izuma, radom brojnih naunika i inovatora. Galilej je otkrio zakon oscilacije klatna, postavio je principe moderne dinamike, potvrdio je Kopernikov heliocentrini sistem koji je dalje razradio Kepler. Isak Njutn je otkrio zakon gravitacije, a smatrao je da su vrijeme i prostor nezavisne kategorije (meu sobom). Nikola Tesla je genijalni istraiva i izumitelj iz olasti elektrotehnike i radiotehnike (viefazni sistem, prenos elektrine energije, indukcijski motor). Albert Antajn je dokazao da su i vrijeme i prostor relativne, a ne apsolutne vrijednosti.

U biologiji su evidentna brojna otkria kao to su Darvinova teorija evolucije, Morganova teorija mutacije i sl. Na polju hemije dolo je do definicije pojma hemijski element,a Dalton na poetku XIX vijeka postavlja osnove moderne atomske teorije. Nauna disciplina psihologija se dugo vremena razvijala u okviru filozofije, a kao posebna disciplina razvila se zahvaljujui radovima Vebera, Herbrata i drugih. Bint je osnovao prvu laboratoriju eksperimentalne psihologije kao i prve praktine kole za mjerenje inteligencije, najvanije psiholoke sposobnosti ovjeka.

Drutvene nauke nisu imale tako brz razvoj kao prirodne i tehnike nauke. U drutvenim naukama vano mjesto i dalje pripada politikim, pravnim i ekonomskim naukama. I u razvoju svih nauka su ipak evidentni odreeni pomaci (upotreba ne samo kvalitativnih nego i kvantitativnih naunih metoda) kao npr. upotreba matematike u ekonomii. Od XVI do XX vijeka pojavile su se brojne naune discipline:

-tehnike nauke (rudarstvo, metalurgija, primjenjena geologija, informatika)

-biotehnike nauke (vinogradarstvo, poljoprivreda, hortikultura)

-biomedicinske nauke (veterina, stomatologija, farmacija)

4. GLAVNE NAUNE IDEJE U EKONOMIJI

Grki filozofi i mislioci su uprkos injenici da nisu posebno prouavali ekonomske teme, ipak dali svoj skromni doprinos razvoju naune misli u ekonomiji. Rimljani su dali jo manji doprinos razvoju ekonomije, a njihove rasprave na ovu temu ticale su se iskljuivo poljoprivrede.

Poslove i ideje koji su se odnosili na ekonomiju, stari Grci su spustili na nivo upravljanja domainstvom, a svrstavali su ih u poslove na niem stepenu politike. Platon je raspravljao o ulozi novca kao sredstva zajednikog obuhvatanja uzajamno nemjerljivih roba. Platonova pravila monetarne politike slau se sa logikim posljedicama teorije prema kojoj je vrijednost novca u naelu nezavisna od materijala od kojeg je napravljen. U svom djelu Oikonomikos Ksenofont dokazuje potrebu podjele rada, tvrdi da je poljoprivreda majka umjetnosti i raspravlja o uticaju ponude i tranje i o zakonitosti opadanja prinosa. Aristotel je prouavao neke ekonomske kategorije na sebi svojstven nain; razlikovao je novac kao prometno sredstvo od novca ko blaga, osuivao je upotrebu novca kao kapitala smatrajui da je novac potreban i da ne smije donositi kamatu. Bio je izriit protivnik monopola, iju je sutinu prethodno pravilno definisao.5. TEMELJNE I RAZVOJNE OSOBINE NAUKE

Najznaajnije osobine nauke su:

Jedinstvenost nauke - sastoji se u jedinstvenosti svih naunih podruja, unutar njih naunih polja, unutar polja naunih grana, unutar grana naunih ogranaka, unutar ogranaka kolegija, predmeta...Izmeu pojedinih elemenata postoje direktne i indirektne veze.

Jedinstvo naune teorije i prakse - nema objektivne spoznaje koja se prije ili kasnije direktno ili indirektno ne primjenjuje u praksi, ali nema ni objektivne stvaralake prakse koja se ne temelji na naunim injenicama.

Nauna istraivanja i naune metode - svako nauno istraivanje mora imati svrhu, cljeve i zadatke i mora se suiti naunim metodama (najee se koristi vie naunih metoda ili u kombinaciji). Nema naunog istraivanja bez naunih metoda.

Kreativnost u nauci - je najvaniji kvalitativni element naunika. Ipak bez inteligencije nema ni kreacije, odnosno nema nauke bez znanja i kreacije. Kreativan naunik mora biti domiljat, matovit, dosjetljiv...

Svjesno organizovani timski rad naunika - u prolosti je dominirao naunik pojedinac, ali sa porastom naunih saznanja i broja naunika ostvarivanje osnovnih naunih f-ja zahtijeva udruivanje znanja i napora naunika razliitih specijalnosti. Samo svjesno organizovani timovi mogu vriti prikupljanje i obradu velikog broja informacija i prezentovanje dobijenih rezultata i zakljuaka.

Zakon ubrzanog razvoja nauke - evidentno je konstantno povanje broja naunika, broja objavljenih publikacija, naunih disciplina i skraivanje vremena od pronalaska do njegove primjene u praksi. Sve navedeno je rezultat brzog razvoja nauke.

Dinamiki razvoj nauke - nauka je sloen sistem koji se stalno mijenja, usavrava, prilagoava okruenju ili okruenje prilagoava sebi, kritiki i stvaralaki revidira nauna naslijea, stvara nova znanja o prolosti i sadanjosti. Nauka je najefikasnije sredstvo za postizanje opteg napretka tehnike, tehnologije, umjetnosti i kulture.

Sliosti u fazama razvoja nauke - svaka nauka mora proi tri osnovne faze razvoja: 1.opisna faza, 2.logiko-analitika i sintetika faza, 3.faza usklaivanja sadrajnih i kvantitativnih metoda naune spoznaje.

Objektivnost i nauka - objektivnost je osnovno obiljeje nauke. Objektivnost zahtijeva temeljno, svjesno, odgovorno i nauno utemeljeno ispitivanje u skladu sa naunim metodama, predmetom istraivanja, a rezultati se moraju kritiki i nauno provjeriti te teorijski i praktino valorizovati.

Preciznost, studioznost i nauka - naunim istraivanjima se mora pristupiti studiozno, nauno, marljivo i visoko profesionalno jer je u suprotnom samo istraivanje osueno na propast. Preciznost predstavlja tanost do najmanje sitnice u svakoj fazi naunoistraivakog rada.Pouzdanost i nauka - pouzdanost predstavlja vrsto argumentovane naune spoznaje, injenice, teorije i zakonitosti. Za to su potrebne kvalitetne i blagovremene informacije.

Sistem i nauka - sistemski pristup je obavezan. Svaka aktivnost istraivaa mora imati plan , svrhu i ciljeve, redoslijed, poetak , izvrenje, zavretak itd. Nabrojani elementi meusobno moraju imati vrste logike veze.

Anaitiko-sintetiki postupak i nauka - skoro svaki sloeni posao (projekat) se ralanjuje na odgovarajue dijelove koji se nakon odreenih dorada, transformacija spajaju u odgovarajue cjeline.

Racionalnost i nauka - racionalizacija u naunoistraivakom radu predstavlja skup aktivnosti (mjera, akcija, poslova) kojima se pojednostavljuje i pojeftinjuje metodologija i tehnologija izrade nekog djela. To predstavlja utedu vremena, energije, napora, snage, materijala6. NAUKA O NAUCI, VEZE IZMEU NAUKA I NAUNO-TEHNOLOKA POLITIKA

Nauka je nastala kao posljedica potrebe drutvenog razvoja, a vremenom je postala samostalan drutveni podsistem, vie ili manje interakcijski povezan sa drugim podsistemima. Stepen i jaina tih veza direktno zavisi od stepena razvoja, proizvodnih snaga i proizvodnih odnosa drutva. Nizak stepen drutveno-ekonomskog razvoja uslovljava i nizak stepen razvoja nauke, i obrnuto.ubrzanje drutveno-ekonomskog razvoja je i uzrok i posljedica razvoja nauno.-istraivake djelatnosti. Izmeu podsistema nauke i ostalih drutvenih podsistema postoji vrsta veza pri emu razvoj jednog podsistema direktno i indirektno utie na razvoj drugog podsistema i obrnuto.

Uloga nauke kao faktora opteg drutvenog razvoja ogleda se u istraivanju prirodnih i drutvenih zakonitosti. Prouavanje naune zakonitosti predstavlja predmet naune disipline koja se naziva nauka o nauci. Ta nauna disciplina ima zadatak da nauku istrauje pomou naunih metoda. Sam razvoj nauke implicirao je i njenu sloenost. Ona danas obuhvata oko 2000 relativno samostalnih naunih disciplina. Njen razvoj doveo je do velikih promjena u naunoistraivakoj djelatnosti, metodologiji i strukturi nauke. Pojavile su se brojne nove metode i naune discipline (teorije sistema, teorija informacija, operacijska istraivanja, metode simulacije). Brzom razvoju posebne naune discipline nauke o nauci doprinjeli su brojni faktori: brz razvoj savremene nauke omoguio je uinkovito korienje savremenih naunih metoda (statistike, matematike, matematiki modeli, informatike metode i sl)

sloen i sadrajan sistem akumuliranog znanja uz savremene naune metode koje omoguavaju definisanje i komparaciju faktora koji ubrzavaju i usporavaju razvoj nauke

objektivne mogunosti eksperimentalnog organizovanja, planiranja i finansiranja nauke.

pozitivni i veliki rezultati automatizacije, kompjuterizacije i informativnih sistema.

Nauka o nauci je nauka koja prouava iskustvo djelovanja naunih sistema sa ciljem da se razrade metode poveanja uspjenosti naunog procesa sredstvima organizacionog i drutvenog uticaja. Ona ima za cilj stvaranje teorijske osnove organizacije, planiranja, predvianja i upravljanja naukom.

Za naunu i tehnoloku politiku moemo rei da je skup interakcijski povezanih i nauno utemeljenih aktivnosti (metoda, mjera, akcija, funkcija...), instrumenata i primjerenih resursa pomou kojih nosioci tih politika reguliu i unapreuju naunoostraivaku djelatnost u jednoj dravi. Takve politike su najee nacionalne, ali mogu biti i vienacionalne kao npr. nauna i tehnoloka politika Evropske unije. Osnovni ciljevi naune i tehnoloke politike su:

dimenzioniranje i odravanje relativno visoke i stabilne stope rasta drutvenog proizvoda, produktivnosti i uinkovitosti predvianja postepeno stvaranje visokoproizvodne i uinkovite privrede

optimizacija privredne strukture, naroito jaanje izvozno orjentisanih sektora.Svaka drava pored opteg nacionalnog naunoistraivakog programa donosi i svoje posebne programe kojima nastoji podii nivo kvaliteta nauke i tehnologije, a u korist privrede i unapreenja kvaliteta ivota, te unaprijediti nivo meunarodne saradnje i ukljuenosti u meunarodne programe i projekte. Nosioci politike naunog i tehnolokog razvoja su:

-poslovni sektor (profitno orjentisane djelatnosti)

-sektor visokog obrazovanja

-javni ili dravni sektor

-sektor privatnih, neprofitnih organizacija.7. KLASIFIKACIJA, NAELA I STRUKTURA SAVREMENE NAUKE

Klasifikacija predstavlja razvrstavanje, ralanjivanje, rasporeivanje odnosno sistematsku podjelu predmeta, pojava i pojmova po klasama, po djelima, razredima, radovima, vrstama, tipovima s obzirom na njihove opte karakteristike. Klasifikacija nauke predstavlja otkrivanje interakcijskih veza izmeu njenih segmenata: podruja, polja, grana, ogranaka i to na osnovu odreenih naela o njihovim uzajamnim vezama. Sama klasifikacija nauke ima veliko i praktino i teorijsko znaenje.

Kroz istorijski razvoj nauke istakle su se 3 glavne razvojne faze:1. prva faza - jedinstvo nauke (u nauci nije bilo diferencijacija, filozofija je bila jedina nauka)

2. druga faza - otpoeo je proces diferenciranja nauke. Od XV do XVIII vijeka od filozofije su se izdvojile astronomija, matematika, fizika, hemija, biologija itd.

3. trea faza - nastavlja se proces diferenciranja, ali i integrisanja pojedinih naunih disciplina u nauna podruja.

Sa gnoseolokog stajalita klasifikacija nauke moe biti:

objektivna (veze izmeu nauka se izvode iz veza objekata istraivanja)

subjektivna (klasifikacija nauke se temelji na osobinama subjekata)Sa metodolokog stajalita, klasifikacija nauke moe biti:

po naelu koordinacije (nauke se razvrstavaju od opteg prema pojedinanom i od apstraktnog prema konkretnom)

po naelu subordinacije (nauke se razvrstavaju prema sloenosti od jednostavnih, niih, do sloenih, viih)

Razvoj proizvodnih snaga, proizvodnih i drutvenih odnosa te dostignua nauno-tehniko-tehnolokog napretka, zahtijevali su podjelu nauke na podsisteme: oblasti, podruja i discipline. Razlikujemo sledea nauna podruja:

poruje prirodnih nauka

podruje tehnikih nauka

podruje biomedicine i zdravstva

podruje biotehnikih nauka

podruje drutvenih nauka

podruje humanistikih nauka.

Najnovija klasifikacija nauke je uglavnom primjerena dananjiem stepenu razvoja nauke, tehnike, tehnologije, proizvodnih snaga, proizvodnih i drutvenih odnosa. Ipak, klasifikacije se stalno moraju dopunjavati teorijskim i praktinim dostignuima i potrebama.

8.NAUNA DJELATNOST I NAUNO ISTRAIVANJE

Nauna, odnosno naunoistraivaka djelatnost obuhvata nauna istraivanja, razvojna istraivanja, objavljivanje rezultata naunih i razvojnih istraivanja, nauno osposobljavanje i usavravanje te odravanje i razvoj nauno-istraivake infrastrukture.

Nauna djelatnost se temelji na brojnim naelima, od kojih su najvaniji:

sloboda naunog istraivanja i stvaralatva

zatita prava intelektualnog rada

javnost rada

konkurentnost naunih programa

briga za zatitu okoline

ukljuenost u meunarodnu naunu djelatnost.

Naunoistraivaku djelatnost obavljaju naunoistraivaka i druga pravna lica kojima je odgovarajuim zakonima priznat naunostraivaki status.

Naunoistraivaki rad je stvaralaka aktivnost kojom se, primjenom njenih metoda, stiu nove naune spoznaje, odnosno stvaralaki koristi postoje znanje za nove primjene. Znaenje i vrijednosti rezultata naunoistraivakog rada se odreuje doprinosom tih rezulltata razvoju same nauke, kao i u objektivnim mogunostima njihove primjene u razvoju privrednog i drutvenog sistema. Naunoistraivaki rad i njegovi rezultati se valorizuju primjenom naunih kriterija u procesu naune kritike, te provjerom rezultata u praksi.

Naunoistraivake radove objavljuju naunici i istraivai koji su izabrani u ogovarajua nauna zvanja ( npr. nauni saradnik, vii nauni saradnik i nauni savjetnik), odnosno istraivaka zvanja (struni saradnik, mlai asistent, asistent i vii asistent) kao i druge zakonom ovlatene osobe. Ipak izrada naunoistraivakog rada nije mogua bez odgovarajue naunoistraivake infrastrukture, a nju ine: laboratorije, eksperimentalni pogoni, istraivake stanice, tehnoloki parkovi, dokumentacione slube, raunarski centri...Istraivati zapravo znai ispitivati briljivim i marljivim traenjem, istraivanjem, prouavanjem, analiziranjem, studiranjem. Naunoistraivanje je specifina intelektualna djelatnost kojoj je osnovna svrha otkrivanje i dokazivanje naunih istina pomou naunih metoda. Nauno istraivanje obavljaju organizovani, osposobljeni, iskusni intelektualci, specijalisti, eksperti za odreena nauna polja, naunici, istraivai, nastavnici i saradnici. U drutvenim naukama, naroito ekonomiji karakteristina su brojna istraivanja (marketing, trite, prodaja i nabavka).

9.NAUNI POJAM I NAUNI SUD

Kada koristimo izraze metoda, nauka, tehnologija, magistarski nauni rad, doktorska disertacija, vano je da svi mislimo na isto tj. da svi imamo istu misao o dotinom izrazu. Pojam je misao o sutini onoga to mislimo tj. misao o bitnim karakteristikama onoga to mislimo. Pojam je misao o predmetu. Svaki pojam je opte obiljeje predmeta. Svaki pojam ima svoj sadraj i opseg. Sadraj nekog pojma je skup obiljeja koja ine dotini pojam, a opseg je skup svih predmeta koji su obuhvaeni datim pojmom.

S obzirom na sadraj i opseg pojmovi mogu biti:

jednostavni (jedno obiljeje)

sloeni (vie obiljeja)

identini (pojmovi istog sadraja i opsega)

razliiti (razliitog sadraja i opsega)

Pojmovi takoe mogu biti individualni i klasni, univerzalni i partikularni, pozitivni i negativni, konkretni i apstraktni, homogeni i heterogeni i sl.

Nauni sud je spoj pojmova kojima se neto tvrdi ili porie, tj. sud je misao koja ima neku istinitu vrijednost. Takoe sud je logiki oblik u kom pojmovi ostvaruju svoj odnos prema predmetima.Prema predikcijskoj teoriji suda svaki sud se sastoji od tri pojma:

subjekat (misao o onome o emu se neto tvrdi)

predikat (misao o onome ta se o subjektu tvrdi)

kopula (glagol koji vee subjekat i predikat).

Postoje brojne vrste sudova:

sudovi prema strukturi (relacijski ipredikcijski) sudovi prema kvantitetu (univerzalni, posebni, pojedinani i generalni) sudovi prema kvalitetu (afirmativni i negativni)

kombinovani sudovi prema kvantitetu i kvalitetu.

10. DEFINICIJA I DIVIZIJA POJMA

Definicija znai odreivanje jednog pojma po njegovim svojstvima da bi bio jasan, razgovjetan i dreen. Definicijom se postie da se definisani pojam ne mijea sa drugim pojmovima te da se jasno i nedvosmisleno od njih moe razlikovati. Skladno tome bi se moglo rei da je definicija sud kojim se nedvosmisleno odreuje sadraj jednog pojma. U definiciji treba razlikovati pojam koji se definie definicijom i definirajui pojam tj. pojam kojim se definie. Neka od pravila definisanja su:

definicija mora biti primjerena, tj. adekvatna pojmu koji se definie

definicija mora biti jasna jer se pojam ne moe definisati pomou nejasnog, dvosmislenog i neodreenog pojma definicija treba sadrati samo bitna obiljeja koji pripadaju pojmu koji se definie

definicija ne smije biti kruna

definicija ne bi trebala biti negativna.

U literaturi postoje brojne vrste definicija:

deskriptivna, teorijska i leksika

preskriptivna tj. propisujua, zakonodavna i pogodbena

verbalna i pokazna

esencijalna i genetika

eksplicitna i implicitna

Logiki postupak kojim se odreuje opseg nekog pojma se naziva divizija. Divizija mora biti primjerena, tj. mora biti jedinstvena, odnosno dosljedna i postupna. U svakoj diviziji razlikuju se tri elementa:

pojam opsega (koji se utvruje divizijom)

spajalite ili princip (divizioni temelj)

divizioni lanovi (nii pojmovi koji ulaze u opseg nekog pojma).

Najvanije vrste divizija su: divizija prema broju lanova (dihotomija, trihotomija)

paralelne divizije

subdivizije.

11.DISTINKCIJA, DESKRIPCIJA I EKSPLANACIJA

Distinkcija (razlikovanje, odvajanje) je postupak kojim se objanjava razlika izmeu pojmova. To se ini tako to se jedan pojam upuuje na neki srodan pojam, a zatim se upozori na razlike meu njima. U logici distinkcija moe biti:

brojana (numerika) - ako se jednaki predmeti razlikuju po broju koliko ih ima

realna (stvarna)

logika (misaona) - ako se u jednom konkretnom predmetu razlikuju njihove razliite strane

formalna- ako je provedena radi neke misaone analize ili temeljena na nevanim osobinama.

Deskripcija (opis) je opisivanje nekog predmeta, pojma, pojave, toka dogaanja. U procesu deskripcije najee se nabrajaju svojstva nekog pojma, ali se ne utvruje meusobni odnos i rangiranje takvih svojstava. U naunoistraivakom radu opisivanju pojava, podataka i dogaaja treba posvetiti posebnu panju jer od primjerenog opisa zavise i ostale faze istraivanja. Jedino objektivno opisivanje se smatra vjerodostojnim. Objektivnost se moe provjeriti tako da vie osoba (naunika i istraivaa) opisuje istu pojavu ili proces. Nauni opis je precizan, logiki i objektivan.Eksplanacija je logiki postupak kojim se predmet, pojava, dogaaj, injenica dovodi u vezu sa nekim drugim predmetom, pojavom, dogaajem ili injenicom, a to je bitna pretpostavka njegove egzistencije. Kod svake eksplanacije treba razlikovati eksplanandum i eksplanans, a u ovom poslednjem i antecedentne okolnosti i opte zakone. Eksplanandum je pojava koju treba objasniti, a registruje se opisom. Eksplanans je skup zakona i okolnosti na koje se upuuje kao na dovoljan uslov za nastanak pojave. Antecedentnim okolnostima se nazivaju okolnosti pod kojim se pojava zbila, a optim zakonima zakoni pod kojima se pojava desila tj. zakoni ije djelovanje u datim okolnostima mora imati za posljedicu navedenu pojavu. Najvanije vrste eksplanacije su:

eksplanacija injenica

eksplanacija zakona

uzrona eksplanacija

statistika eksplanacija funkcionalna eksplanacija strukturalna eksplanacija.12. NAUNI PROBLEM I PREDMET NAUNOG ISTRAIVANJA

Problem istraivanja je onaj problem koji se ne moe rijeiti uenjem, ve je potrebno sprovesti nauno istraivanje da bi se dolo do novih naunih spoznaja. Nauni problem je injenica ili pojava koja je za istraivaa neshvatljiva, nemogua i koja protivrijei postojeim teorijama i raspoloivom znanju, a koja podstie na razmiljanje traei objanjenje i rjeenje.

Iz naunog problema definie se predmet naunog istraivanja, a iz naunog problema i predmeta naunog istraivanja postavlja se hipoteza kou treba dokazati ili opovrgnuti. Dakle, logian tok je sljedei: utvrditi problem istraivanja, pa predmet istraivanja, a zatim postaviti hipotezu.

Predmeti naunog istraivanja mogu biti stvari, pojave, odnosi, priroda, drutvo, ponaanje, stavovi, miljenja i interesi. Svaki predmet je odreeni materijalni sadraj u odreenom obliku, odnosu, kretanju i razvoju. Stvar je svaki pojedini predmet i pojedina pojava objektivne materijalne stvarnosti (prirodne, drutvene, psihike). Stepenovi razvoja mogu se sistematizovati u est skupina i to: mehanika kretanja, molekeularna (fizika) kretanja, atomska ili hemijska kretanja, bioloka kretanja, psihika kretanja i drutvena kretanja.U tretiranju predmeta istraivanja namee se pitanje predmeta kao stvari i predmeta kao pojave. I pojava je stvar ako je stvarna jer i ona mora imati svoj materijalni sadraj, a razlika izmeu stvari i pojava je u razliitom stepenu samostalnosti postojanja.

13. HIPOTEZA

Hipoteza je nauna pretpostavka postavljena za objanjenje neke pojave koju treba provjeriti i dokazati (ili opovrgnutu) da bi postala vjerodostojna nauna teorija ili nauni zakon.Tri su temeljna izvora hipoteze:

nunost proirenja spoznaje

nunost prevladavanja nedostataka ve steenih spoznaja

potreba stalnog provjeravanja aktuelnosti steenih spoznaja.

Potrebno je postaviti dobru hipotezu, a to je ona hipoteza koja je adekvatna datom predmetu istraivanja. Takva hipoteza se moe i provjeriti i potvrditi odreenim teorijsko-praktinim postupkom. Pet je temeljnih pretpostavki za valjanu hipotezu: relevantnost, provjerljivost, kompatibilnost, plodnost i jednostavnost.

Mogue je postaviti razliite vrste hipoteza: kvalitativne, kvantitativne, opte, posebne, radne, naune, pomone, preliminarne i dr.

Provjeravanje hipoteze:

1. teorijski (misaona djelatnost)

2. empirijski (praktina djelatnost)

14. CILJEVI NAUNOG ISTRAIVANJA I PRDVIANJE

Nauno istraivanje je postupak iznalaenja novih naunih spoznaja s ciljem njihovog potvrivanja, dopunjavanja ili opovrgavanja. Za nauno istraivanje najvanija su tri cilja:

nauno otkrie

nauno objanjenje

nauno predvianje

Ako se neki budui dogaaj temelji na znanju o prolim dogaajima i pravilnostima ili zakonima koji njima vladaju moe se govoriti o racionalnom predvianju. Tri su osnovna zadatka predvianja:

iskljuivanje iznenaenja (smanjnje neizvjesnosti)

ograniavanje dezorjentacije

doprinoenje stabilnoj orjentaciji.Nauno istraivanje se temelji na poznavanju optih zakona i posebnih okolnosti pod kojim ti zakoni djeluju, to u velikoj mjeri pomae i olakava nauno predvianje.

Ipak injenica je da je predvianje tee i neizvjesnije ukoliko neki dogaaj ima vie uzroka, svako predvianje ima svoje rizike, i mnogo je jednostavnije u stabilnim i ustaljenim sistemima.

Dobrov je razlikovao tri vremenske skupine prognoza naunoistraivakog progresa:

prognoze I faze (od 15 do 20 god.)- perspektivni planovi

prognoze II faze (oko 50 god.)- kvantitativne ocjene preputaju mjesto kvalitativnim

prognoze III faze (oko 100 god)- prognoze su hipotetikog karaktera.

U naunom predvianju se javljaju sledee potekoe:

-nedovoljan broj temeljnih (polaznih) injenica

-neadekvatno tumaenje i koritenje raspoloivih injenica.

15.NAUNO OTKRIE

Zadatak nauke nije samo opisati, objasniti i predvidjeti nego i otkriti i objasniti. Otkriima se obogauje riznica znanja, a dokazima se utvruje istinitost onoga to je otkriveno. I nauno otkrie se sastoji u zapaanju ili uoavanju nekog nepoznatog predmeta, vrste predmeta, injenice ili vrste injenice. U tom smislu se govori o otkriu novog planeta, hemijskog elementa itd.Iako se nauno otkrie, pod kojim se podrazumijeva svaka nova spoznaja u granicama jedne nauke, preplie sa tehnikim pronalascima ili izumima, izmeu te dvije naune kategorije treba praviti i odreene razlike. Zato se kae Tesla je otkrivao nauna otkria, a Edison je bio pronalaza. Npr. automobil, avion ili atomska bomba nisu otkria jer ne slue proirenju riznice znanja, nego predstavljaju primjenu naunih znanja u praktine svrhe. Pravilno je rei da su to tehniki pronalasci. Otkrie injenica je vano za nauku, ali je otkrie zakona mnogo vanije jer omoguava i objanjenje i predvianje pojava. Dva osnovna logika uslova naunog otkria su:1. otkrivena teorija ili teza mora biti istinita

2. otkrivena teorija ili teza mora biti nova, postavljena po prvi put.

Postoje razne vrste naunih otkria. Prema predmetu istraivanja nauna otkria mogu biti:

1. temeljna nauna otkria su otkria injenica postojanja odreenih pojava, odnosno njihovih svojstava, posebno kvantitativnih i kvalitativnih mjera, odnosa itd. Krajnji ciljevi odreene faze istraivanja su:

otkrie jo nepoznate injenice

otkrie veza i odnosa date pojave sa drugim pojavama

2. u istraivanjima pojava u podruju drutvenih nauka posebnu ulogu ima otkrie uzroka i motiva ljudskog ponaanja i aktivnosti.

3. svrha naunog otkria i istraivanja je otkrie zakona pojava tj. njihovog nastanka, razvoja i nestanka.

4. otkrie naune teorije o nekoj vrsti prirodnih i/ili drutvenih pojava je iri nauni cilj jer ona sadri i hipoteze i teorijske modele objanjenja odreenih pojava.16. DOKAZ

Postupak ija je svrha utvrivanje, pokazivanje, zasnivanje istinitosti nekog suda naziva se dokazivanjem, a njegov logiki oblik odnosno forma dokaz. Dakle, dokaz je logiki oblik koji garantuje istinitost spoznaje pomou njenog obrazloenja, a u svakom dokazu razlikuje se postavka ili tvrdnja koja se dokazuje i dokazni razlozi (argumenti) pomou kojih se postavka dokazuje.

U postupku dokazivanja znaajna su 4 elementa dokaza:

1. teza ili tvrdnja - sud ija se istinitost dokazom utvruje

2. argumenti ili razlozi - to su sudovi na osnovu kojih se utvruje istinitost neke tvrdnje ili teze

3. nerv dokaza - odluujui, kljuni, glavni argument ili razlog koji presudno utie na dokazivanje istinitosti neke tvrdnje ili teze

4. nain dokaza - nain dokazivanja istinitosti teze.Proces dokazivanja je proces zakljuivanja. Razlika je u tome to se kod dokazivanja ide obrnutim redom. Kod zakljuivanja se izvodi zakljuak po poznatom postupku iz datih premisa, a kod dokazivanja je ve poznat zakljuak, ali je potrebno pronai adekvatne premise. Pri dokazivanju se pretpostavlja da je data teza istinita, a tek onda trae argumenti, odnosno razlozi za tu tezu i pomou njih se dokazuje da je teza istinita. Traiti argumente za neku tezu znai traiti istinite sudove- aksiome. Aksiomi se ne mogu dokazati, ali im dokazi nisu ni potrebni jer su oni oigledni. U nekim naunim disciplinama se osim aksioma koriste i drugi sudovi koji se ne dokazuju poto su oigledni, a to su postulati. Postulat je sud do kojeg se ne dolazi vlastitim iskustvom, nego se prihvata kao polazna taka.

Dokaz je slian objanjenju. Dokazati jedan sud znai pronai sud tj. skup sudova iz kojih se on moe vaeim zakljuivanjem izvesti.

Postoje razne vrste dokaza:

direktni i indirektni (iz direktnih proizilazi teza, a indirektni dokazuju tezu)

potpun i nepotpun (potpun ima nesumnjivo tane argumente, a nepotpun dokaz ima razloge koji nisu nuno istiniti)

empirijski i neempirijski (empirijski ima empirijske sudove, a neempirijski koristi neempirijske argumente)

deduktivni i induktivni (kod deduktivnih teza proizilazi iz istinitih argumenata dok se kod induktivnih teza izvodi iz argumenata)

progresivan i regresivan

Greke u dokazu mogu se svrstati u tri osnovne skupine:

1. greke irelevantnosti (ne dokazuje/pobija se sporna teza nego neka druga)

ko previe dokazuje nita ne dokazuje

prelaz na drugi rad

argument protiv ovjeka (ne pobija tezu nego njenog autora)

argument strahopotovanja prema autoritetu (pozivanje na miljenje autoriteta)

2. greka neosnovanog razloga (dokazi bez dokazne snage)

osnovna zabluda

krug u dokazu (kretanje misaono logikog procesa u zatvorenom krugu)

3. greka toka (teza nije temeljena na argumentima koji su koriteni)

17. OPOVRGAVANJE (POBIJANJE) U NAUCI

Opovrgavanje (pobijanje) je postupak dokazivanja da je neka teza neistinita, to je postupak utvrivanja neistinitosti neke tvrdnje. Dokaz je usmjeren na utvrivanje istinitosti, za razliku od opovrgavanja. Ponekad se u nauno istraivakom radu utvruje neistintost tvrdnje koju neko zastupa, pa se takav postupak naziva opovrgavanje ili pobijanje.

Opovrgavanje moe biti:

1. direktno opovrgavanje (sastoji se u dokazu neistinite tvrdnje tj. pogrene argumentacije ili same teze)

2. indirektno opovrgavanje (sastoji se iz dokazivanja neistinitosti antiteze ili izvoenjem apsurdnih posljedica iz teze koja se opovrgava)

Kod opovrgavanja vrijedi pravilo da je jednostavnije opovrgnuti opte neistinite tvrdnje (teze) nego partikularne.

18. NAUNI ZAKLJUAK

Sudovi su elementi zakljuka. U svakom zakljuku ima vie sudova (najmanje 2), ali svaki skup sudova nije zakljuak. Da bi se formulisao zakljuak nije dovoljno imati samo dva suda nego i misao da jedan od tih sudova slijedi (proizilazi) iz jednog ili vie drugih. Kao to sud nije suenje , pojam nije poimanje, tako ni zakljuak nije zakljuivanje. Zakljuivanje je misaoni proces kojim se izvodi jedan sud iz jednog ili vie sudova. To je struktuirana sloena misao o dva ili vie sudova gdje jedan proizilazi iz jednog ili vie sudova.Zakljuivanje je psiholoki proces, a zakljuak je logika tvorevina. Sud ili sudovi iz kojih se izvode novi sudovi nazivaju se premise ili pretpostavke, a novo izvedeni sud je zakljuak (konkluzija).

Treba praviti razliku izmeu vaeeg i nevaeeg zakljuka. U sluaju vaeeg zakljuka konkluzija slijedi iz premise, a u sluaju nevaeeg zakljuka konkluzija ne slijedi iz premise.

Osnovne vrste zakljuaka su direktan (izravan) i indirektan (neizravan). Kad se jedan sud izvodi iz samo jednog drugog suda radi se o direktnom zakljuku, a kad se jedan sud izvodi iz najmanje dva druga suda rije je o indirektnom zakljuku. Indirektni zakljuak je najee: deduktivan, induktivan i analogijski.

Deduktivni zakljuak je zakljuak kojim se iz optih premisa izvodi posebna (manje uoptena) konkluzija. Razlikujemo jednostavan deduktivni zakljuak ili silogizam (zakljuak koji se sastoji od tano dvije premise i konkluzije, dakle tano 3 suda) i sloen deduktivni zakljuak ili polisilogizam (zakljuak koji ima vie od dvije premise, pa se prema tome sastoji od vie nego 3 suda).Induktivni zakljuak je takav da se iz manje optih premisa izvodi opta konkluzija.

Analogni zakljuak: iz posebnih premisa se izvodi poseban zakljuak.

Ako nevaei zakljuci lie na vaee onda su to odstupanja (logike greke). Jo od Aristotela odrala se podjela logikih greaka:

paralogizmi (nenamjerne logike greke)

sofizmi (greke sa svrhom da nekog zbune, prevare i dovedu u zabludu).

Sve greke u zakljuku dijele se na:

opte (govorne i vangovorne) dvosmislenost, naglasak, govorni oblik...

greke posebnih vrsta zakljuaka - prebrza generalizacija....

19. NAUNA TEORIJA

Izraz teorija ima brojna znaenja, a najvaniji su: logiko uoptavanje iskustava, prakse, uopteno iskustvo, ista spoznaja, ideja o nekom podruju, polju, grani nauke i sistemsko izlaganje tih ideja.Teoretiar je naunik koji se bavi teorijom, to je ovjek koji svoju mudrost crpi iz knjiga, ali nema praktinih saznanja. Teoretisati znai graditi, iznositi teoriju tj. rasuivati suvie apstraktno.

Nauna teorija je hipoteza koja se privremeno prihvata kao potvrena (dokazana) i koju je mogue zastupati. Teorija je opte naelo tj. formula koja je izvedena iz oiglednosti.Teorija najee nastaje iz hipoteze pa se namee pitanje njihovog odnosa. Taj se odnos odreuje tako to se utvrdi injenica da teorija postaje od hipoteze, kao i zavisnost teorija od hipoteza koje sadri. Ponekad se teorija moe opovrgnuti iako su hipoteze koje sadri prihvaene kao takve.U razvoju nauke pravilo je da nova teorija pobjeuje staru. Ponekad nova teorija ukljuuje u sebe dio zakona i zakonitosti koju je sadrala i neka ranija teorija. To je posljedica stalnog progresa nauke. Kao to nema apsolutne istine tako nema ni apsolutne teorije - one vrijede samo u odreenim okolnostima i kada se odnose na odreene injenice.

Ako se u istraivanju drutvenih pojava ne mogu objasniti neke injenice pomou poznatih teorija potrebno je traiti nove teorije. Spoznaje u drutvenim naukama brzo zastarjevaju zbog brzih i radikalnih promjena u strukturi drutvenih pojava.

Za razliku od drutvenih, prirodne pojave se dogaaju po prirodnim zakonima, nezavisno od volje ljudi. U prirodnim naukama se ne pravi razlika izmeu spoznaje i vrijednosti, jer ako je otkrivena putanja Zemlje oko Sunca smatra se da je ona takva i da takva treba biti. Za razliku od prirodnih, drutvene nauke se ne zadovoljavaju samo opisom stanja kakvo je ono, nego nastoje otkriti i kakvo bi stanje trebalo biti.

U drutvenim naukama poznate su dvije vrste teorija:

empirijska (govori o drutvu kakvo i jeste)

normativna (govori o drutvu kakvo bi trebalo biti).

Prema eiu postoje sledee podjele naunih teorija:

po predmetnom podruju (ekonomske, filozofske, pravne)

prema spoznajnom porijeklu (analitiko-deduktivne)

prema strukturi teorije

prema optosti (opte i posebne)

prema stepenu naune utemeljenosti.

Vanost naunih teorija moe biti teorijsko-spoznajna i praktina.

20. NAUNI ZAKON

Nauni zakon je najvii oblik naune spoznaje i jedan od najviih ciljeva naune spoznaje uopte. To je potvreni hipotetiki sud koji se odnosi na neku mnoinu pojava. Zakon se ne donosi, on se otkriva odnosno izvodi i jeziki formulie. Utvrditi zakon znai odrediti relativno stalne karakteristike neke pojave.U savremenoj nauci, kada je u pitanju shvatanje naunog zakona, postoji sukob izmeu determinizma (nauka o optoj objektivnosti, zakonomjernosti i uslovljenosti prirodnih i drutvenih pojava) i probablizma (tvrdnja da je svaka spoznaja samo vjerovatna).

Postoji nekoliko tvrdnji vezanih za ulogu naunih zakona:

nauni zakon predstavlja znanje optih i bitnih obiljeja neke vrste pojava

nauni zakoni igraju bitnu ulogu u otkriu ne samo injenica nego i samih naunih teorija i zakona

nauni zakon igra najvaniju ulogu u naunom objanjenju, jer nauno objasniti neku pojavu znai tu pojavu spoznati na osnovu naunih zakona, pa tek onda teorije i hipoteze

nauni zakoni igraju vanu ulogu u postavljanju novih naunih hipoteza, teorija i zakona.

Najvaije vrste naunih zakona su:

1. prema predmetu:

zakoni veze

strukturni zakoni

zakoni skupa

2. prema gnoseolokoj funkciji:

deskriptivni nauni zakon

eksplikativni nauni zakon

3. prema optosti vaenja:

univerzalni

opti

posebni

4.prema vaenju:

strogi

vie ili manje vjerovatni.

21. VERIFIKACIJA SPOZNAJE

Istinitost spoznaje bi uvijek trebala biti verifikovana tj. provjerena, posvjedoena, dokazana, potvrena... Kad se kae da je neka hipoteza vaea samo ako je provjerljiva to zapravo znai da je vaea samo ako je ve stvarno provjerena.

Vrijednosti spoznaje se mogu verifikovati razliitim metodama koje se najee dijele na praktine i teorijske. Najvanije praktine metode verifikacije spoznaje su:

metoda posmatranja

eksperiment.

Jedan od najvanijih oblika eksperimenta je krucijalni eksperiment pomou kog se moe odluiti o istinitosti hipoteze, teorije i suda.

Ako neke naune spoznaje nije mogue verifikovati ili moda rezultati nisu dovoljni, potrebno je provesti teorijsku verifikaciju. Dva su osnovna naina teorijske verifikacije:

prvi nain se sastoji u tome da se posebni stavovi koji ine sastavni dio odreene spoznaje izvode iz nekih optih stavova

drugi nain su dokazivanja ili izvoenja optih stavova kojim se raspolae i koji ine sastavni dio dotine spoznaje.

Verifikovane spoznaje dobijaju svoju pravu vrijednost tek adekvarnom valorizacijim (teorijskim i praktinim vrednovanjem).22. NAUNE INJENICE

Svako djelo koje eli dobiti pozitivnu ocjenu mora se temeljiti na injenicama (faktorima, istinama, dogaajima) do kojih se dolazi istraivanjem. Jedan od najvanijih ciljeva nauke je otkrivanje novih i objanjavanje poznatih injenica. Naunoistraivaki rad se ne moe temeljiti na praznom i pekulativnom meditiranju bez solidnih injeninih podloga.injenice su proizvodi misaone aktivnosti, koje nastaju povezivanjem vie pojedinanih podataka, informacija, sudova, spoznaja o stvarnosti. Za razliku od podataka kao objanjenja o predmetu prouavanja, injenice predstavljaju relaciju izmeu dvije ili vie stvari i njenog svojstva.

Svako nauno djelo mora biti utemeljeno na kvalitetnim injenicama, tj. vaeim i provjerenim injenicama. Ipak, prilikom izrade kvalitetnih naunih dijela nije dovoljno mehaniko nizanje naunih injenica, nego je potrebna primjerena analiza, sinteza i interpretacija naunih injenica.

ei navodi i odreene zablude u shvatanju injenica:

prenaglaavanje

shvatanje da je svaka injenica jednostavna i jedna

shvatanje da se injenice jednostavno vide, uju, osjete...

injenice mogu biti naune i nenaune. U naunom istraivanju naune injenice imaju posebnu vrijednost, a one su rezultat vjerodostojnog prouavanja, posmatranja i istraivanja (svjedoenja, fotografije, dokumenti, otkria, zakoni, teorije...)

Naune injenice su osnova svakog naunog rada, pa stoga moraju biti pouzdane i prikupljene u dovoljnom broju, kritiki razmotrene, primjereno analizirane, sintetizovane i interpretirane, odnosno takve da se italac na njih moe osloniti i da ih i sam moe provjeriti.

23. KLASIFIKACIJA PISANIH DJELA

Djelo je rezultat stvaralake aktivnosti. Prema Milovanoviu publikacije se dijele na:

1. primarne

2. sekundarne

3. tercijarne

4. periodine

5. knjige

U primarne publikacije se ubrajaju knjige, asopisi, novine, nauni i tehniki izvjetaji, magistarski radovi, doktorske disertacije i serijske i druge publikacije. Sve one u veoj ili manjom mjeri sadre rezultate naunih istraivanja te teorijskih i ekspermentalnih istraivanja.

Sekundarne publikacije: bibliografije, bibliografski i referentni asopisi, indeksi, bibliotetski katalozi, enciklopedije, biografski rjenici, rjenici pojmova, vodii itd. Ove publikacije nastaju obradom primarnih publikacija i drugih primarnih isprava. Njihov osnovni zadatak je da pomau istraivaima u pronalaenju i otkrivanju sadraja primarnih dokumenata te da budu odgovarajui vodii kroz naunu, tehniku, tehnoloki i drugu strunu literaturu i dokumentaciju.

U tercijarne publikacije se ubrajaju razni prirunici, nauno popularne rasprave u monografijama, razni adresari ustanova, centralni katalozi biblioteka...

Periodine publikacije nisu vremenski ograniene, izlaze u redovnim intervalima. Tu se ubrajaju asopisi, novine, zbornici, godinjaci, periodine statistike.

Knjiga je tampana publikacija koja izlazi povremeno i sadri najmanje 49 tampanih stranica (bez korica). Osnovne vrste knjiga, tj. podvrste knjiga su: broura, tehnika i nauna knjiga, umjetnika knjiga, kolska knjiga, djeija knjiga, knjiga dramskih dijela i pjesama.24. OBILJEJA NAUNOG, NAUNO-ISTRAIVAKOG I STRUNOG DJELA

Svako nauno, nauno-struno i struno djelo iz bilo kojeg naunog podruja, polja, grane ili naunog ogranka ima svoja specifina obiljeja. Kada je rije o kvalitetnom djelu izdvajaju se odreena obiljeja koja su u manjoj ili veoj mjeri zajednika za sve vrste naunih i strunih djela iz svih podruja.

Prema amiu, osnovna obiljeja kvalitetnog strunog naunog djela se mogu svrstati u sedam skupina i to:

1. optimalan obim djela- u veini sluajeva kvalitet naunog djela ne zavisi od obima. Neka epohalna otkria iznijeta su na svega par strana. U nekim naunim podrujima obim moe biti pokazatelj irine i dubine naunog istraivanja, uloenog truda pa samim tim i vrijednosti samog djela. Ipak, opte je pravilo da treba teiti da se na kratak, jasan, jednostavan, objektivan i direktan nain iznose naune injenice, postavke, teorije i ideje. Razloga je vie, a glavni su:

dananji tempo rada i nedostatak vremena (studenata, naunih radnika...)

kratko i jasno djelo je dokaz da je autor ovladao materijom i dao joj koncizan i jezgrovit oblik

kratkoa ne smije ii na tetu jasnoe i kvaliteta naunog i strunog djela. Kratko djelo odraaa krepkost i profinjenost autorovog izraavanja.

2. jedinstvo i logika povezanost svih segmenata djela (od uvoda do zakljuka).

3. pravovremeno naglaavanje i iznoenje naunih injenica. Svaka misao, injenica i stav mora biti pravovremeno i istaknuta u dovoljnoj mjeri. To se postie na nain da se vie prostora posveti nekoj misli na pravom mjestu.4. originalnost. Svako, pa i ono najskromnije djelo (seminarski, diplomski...) mora da sadri neto novo, mora se odlikovati nekom originalnou i mora prezentovati novu do tada nepoznatu grau.

5. potpuno obrazloeni rezultati istraivanja. Ovi rezultati (ideje, injenice, zakljuci, sudovi, miljenja) moraju biti u dovoljnoj mjeri obrazloeni, jer vrijede onoliko koliko su potkrepljeni dokazima i argumentima.

6. objektivnost rezultata istraivanja-autorova rasuivanja i zakljuivanja moraju biti objektivna.

7. potvrda rezultata istraivanja

Pri obradi neke teme mora se potovati nekoliko naela:

ne treba poinjati izlaganje isuvie izdaleka, nego rezultate istraivanja dovesti u direktnu vezu sa predmetom istraivanja

u djelo ne unositi nita to nije u vezi sa temom

bez suvinih podataka

bez ponavljanja

neto to je samo po sebi dovoljno jasno ne treba dodatno objanjavati.

25. MONOGRAFIJA, DOKTORAT, MAGISTARSKI RAD I HABILITACIJA

Monografija je nauna rasprava, odnosno nauno djelo u kom se autor pozabavio jednim uim podrujem, predmetom, problemom neke nauke ili biografijom neke linosti. Ona je dakle, nauno djelo ili popularno nauno djelo koje popularno ili cjelovito razmatra odreeni nauni problem, predmet (stvar ili pojavu) ili nauno istraivanje. Monografija se obavezno pie na temelju razraenog plana koji sadri sve relevantne elemente predmeta o kom se pie.Monografiju moe da pie jedan ili vie autora. U prolom vijeku je bila dominantna vrsta naunog djela, a naslijedila ju je nauna rasprava. Danas dominiraju zbornici naunih radova.

Doktorska disertacija je izvorno, originalno nauno djelo, koje samostalno izrauje doktorant i koje je po metodologiji obrade i po doprinosu nauci relevantno za utvrivanje njegove sposobnosti da radi kao samostalni istraiva u naunom podruju i naunom polju za koje se opredijelio.

Magistarski rad je originalno nauno djelo koje magistrant samostalno izrauje uz kontrolnu pomo mentora i koje je po metodologiji obrade i po doprinosu nauci relevantno za utvrivanje njegove sposobnosti da aktivno uestvuje u nauno-istraivakom radu u naunom polju za koje se opredijelio.

I istraivanje predmeta magistarskog naunog rada mora se temeljiti na fundamentalnim i primjenjenim istraivanjima, te primjeni brojnih naunih metoda. Magistarskim naunim radom moraju se otkriti nove naune pojave, injenice, zakonitosti i teorije. To je izrazito samostalno djelo i ne moe biti rezultat timskog rada.

Habilitacija je najvei postdoktorski akademski ispit kojim se dokazuje sposobnost za poziv univerzitetskog docenta i u mnogim evropskim zemljama je uslov za zvanje univerzitetskog profesora. To je zapravo postupak sticanja kvalifikacije za izvoenje nastave iz odreenog predmeta na fakultetu. Uslov za habilitaciju je steena doktorska titula i odreena praktina predavaka ili istraivaka iskustva iz navedenog predmeta, uz koje se esto zahtijeva i pisanje i javna odbrana odreenog rada (habilitacijske teze) ime se stie pravo poduavanja.26. HAUNI LANCI, STUDIJE -PROJEKTI I PATENTI

Nauni lanak je napisan i objavljen opis originalnih rezultata istraivanja. To znai da je nauni lanak samo jedna vrsta naunog djela i da mora imati sve atribute takvog djela (osim obima, oblika i stila). Osim toga nauni lanak mora biti napisan, objavljen i dostupan svjetskoj naunoj javnosti, to znai da mora biti objavljen na jednom od svjetskih jezika u meunarodnom naunom asopisu.

Jedan od najbitnijih elemenata naunog lanka je opis originalnih rezultata istraivanja. Nauni lanak je prvo objavljivanje originalnih rezultata naunih istraivanja u publikaciji koja je lako dostupna meunarodnoj naunoj javnosti, a napisan je tako da se istraivanja mogu ponoviti i zakljuci provjeriti.

Nauni lanak mora imati sledee najvanije elemente: naslov, saetak, uvod, razrada glavne tematike s rezultatima istraivanja, zakljuak, fusnote, popis koritene literature i priloge. Svi lanci se mogu hijerarhijski sistematizovati u 4 kategorije:

1. izvorni nauni lanak je originalno nauno djelo u kom su izneseni novi rezultati fundamentalnih ili primjenjenih istraivanja.

2. prethodno saoptenje ili nauna biljeka je nauno djelo koje sadri naune spoznaje ili rezultate naunog istraivanja iji karakter zahtijeva objavljivanje.

3. pregledni lanak sadri potpun izvjetaj o odreenom pitanju ili problemu istraivanja o kom je ve objavljena nauna informacija, rezultati naunog istraivanja, samo su u njemu one na nov nain prikupljene, analizirane, sintetizovane i na nauni nain prezentovane.

4. izlaganje sa naunih skupova je posebna vrsta naunog lanka. Oni se izlau na naunim skupovima i objavljuju i tampaju u zbornicima radova takvih skupova.

Nauna studija ili projekat je kolektivno nauno djelo koje investitor povjerava na izradu specijalizovanim naunoistraivakim organizacijama (naunim institutima ili zavodima) ili fakultetima.

Patenti esto nemaju status naune dokumentacije, a izraz patent ima i druga znaenja kao npr. inovacija, novi proizvod, nova originalna ideja u tehniko-tehnolokom smislu, koja daje inovatoru ekskluzivna prava eksploatacije na odreeno vrijeme.

27. POJAM I VRSTE NAUNO-STRUNIH DJELA

Ova djela sadre elemente i naunih i strunih djela. Izdavaka djelatnost obuhvata iroku lepezu aktivnosti u vezi sa ureivanjem, izdavanjem, popularizacijom i plasmanom knjiga, broura, asopisa itd.

U skupinu nauno strunih djela mogu se svrstati:- udbenici je osnovno nastavno sredstvo u organizacijama odgoja i obrazovanja u kom se izlae gradivo utvreno nastavnim planom i programom. Svaki udbenik se mora zasnivati na utvrenim naunim naelima i mora ispunjavati primjerene pedagoke, psiholoke, tehnike i estetske standarde.- enciklopedija je djelo koje po abecednom poretku daje saet, sistematski pregled svih grana ljudskog znanja, kulturnih, nauno-tehnikih i drutveno-politikih oblasti, a ako obrauje neku posebnu oblast, rije je o specijaloj enciklopediji. Dijele se na opte (univerzalne) i specifine kao i na prirune, male i velike.

- leksikon je enciklopedijski rjenik tj. posebna vrsta rjenika koji sadri skup pojmova, naziva, rijei i predmeta, pojava o injenicama koje su (po abecedi) poredane da prue informacije itaocu.

- praktikum je poseban udbenik (prirunik) namijenjen studentima i istraivaima. Mogu ga pisati pojedinci ili grupa.- rjenici su posebna izdanja koja predstavljaju skup rijei, pojmova i izraza i mogu da sadre znaenje nekog izraza (na jednom ili vie jezika), pravilno pisanje rijei ili pravilan izgovor.

- zbornik radova je knjiga u kojoj je objavljeno vie djela raznih autora.

- bibliografija je nauno-struna djelatnost koja sakuplja, vrednuje, selektuje, analizira i opisuje javnosti namjenjene tekstove, te ih klasifikuje i objavljuje s namjerom da prui informacije o literaturi.

- prirunici pruaju naune i druge informacije o razliitim naunim oblastima, a tu spadaju enciklopedije, leksikoni, udbenici, rjenici, statistiki prirunici itd.

- ljetopisi predstavljaju skupinu prirunika koji se po pravilu izdaju godinje.- asopis je periodina informacija koja se redovno objavljuje, a izlazi sedmino, mjeseno, dvomjeseno, tromjeseno itd.

- knjievna djela predstavljuju posebna djela koja su izraz stvaraoevog ivotnog shvatanja i iskustva te odraz drutvene svijesti.

28. STRUNA DJELA

Struna djela su djela koja ne sadre nove originalne naune injenice, naune rezultate, teorije nego se u njemu obrauje ve poznato i opisano.

Izrada strunog djela ima osnovni zadatak - prikupljanje, interpretiranje ve poznatih naunih spoznaja, injenica, inormacija, odnosa i teorija i ostvarenje rezultata koji se mogu koristiti.

Kao struna djela pominju se:

- magistarski struni rad je kvalitetan struni rad koji magistrant postdiplomskog strunog ili specijalistikog studija izrauje uz pomo mentora na kraju stuija i usmeno pred komisijom za obradu brani. On sadri rezultate istraivanja koji doprinose unapreenju i razvoju te afirmaciji nauke te rjeavanju aktuelnih praktinih problema, a sve to radi unapreenja teorije i prakse.- struni lanak je takvo djelo u kom se iznose korisne informacije i spoznaje do kojih se dolo razvojnim istraivanjem, a ne fundamentalnim i primjenjenim istraivanjem.

- struni prikaz iznosi stajalite ili shvatanje o nekoj stvari ili pojavi, a njegov autor se zalae da naunim injenicama pridobije to vei broj itatelja.

- struni elaborat je kratko struno djelo istovjetnog oblika i strukture, a koje temeljno razrauje neko pitanje ili predmet.

- struni izvjetaj se priprema i izlae u ime radne skupine po zavretku naunog projekta ili na kraju svake kalendarske godine, ako se projekat radi vie godina. Izlae se pred projektnom komisijom ili naruiocem projekta. Najee se susreemo sa:

izvjetajem o nauno istraivakom radu na odreenom projektu

izvjetajem komisije o ocjeni naunog magistarskog rada

izvjetajem komisije o ocjeni pogodnosti teme doktorske disertacije

- meditacija je struno djelo skromne naune tj. strune vrijednosti. Autori ovih djela esto ostaju na nivou razmiljanja i emotivnog udubljivanja, a najee je rije o mladim i neiskusnim istraivaima.

- recenzija je posebna vrsta kvalitetnog strunog djela kojom recezent treba prosuditi, ocijeniti i vrednovati rezultate tueg djela (udbenika, prirunika...). kao recezenti mogu se javiti izuzetno priznati i afirmisani naunici, istraivai i profesori.- vodii su kvalitetna struna djela grafiki, tehniki i iumjetniki primjereno opremljena, a koja sadre brojne zanimljive i korisne informacije o privrednim i drugim organizacijama, institucijama, ustanovama itd.

- referentne publikacije su struna djela koja se objavljuju redovno ili povremeno, a sadre korisne podatke ili definicije ili imena i adrese pravnih i fizikih lica.

29. POJAM METODOLOGIJE NAUNOG ISTRAIVANJA

Metodologija je nauka o metodama naunog istraivanja. ire, metodologija je nauka o cjelokupnosti svih oblika i postupaka istraivanja pomou kojih se dolazi do sistemskog i objektivnog naunog znanja ili nauna disciplina u kojoj se kritiki ispituju i eksplicitno izlau razliite opte i posebne naune metode.

Metodologija naunog istraivanja se moe posmatrati sa tri stajalita:

1. teorijsko stajalite - podrazumijeva ispitivanje logike strukture zakona, hipoteza, teorije...

2. tehniko stajalite - obuhvata postupke prikupljanja, posmatranja, sreivanja, eksperimentisanja i preciznog mjerenja podataka.

3. organizacijsko stajalite - ima zadatak da osigura racionalnu tehnologiju naunog istraivanja u svim njegovim bitnim elementima.

Nauna metodologija ima tri bitne karakteristike: tvrdnje treba iznositi jasno, precizno, jeziki ispravno, stilski i terminoloki ispravno

naune spoznaje u jednom podruju moraju biti obrazloene i povezane sa drugim spoznajama

sve rezultate naunog istraivanja bi trebalo provjeriti u praksi.

1. Metodologija naunog istraivanja moe se klasifikovati u dvije skupine:

2. opta metodologija naunog istraivanja (izuava opte spoznaje o procesima naunog istraivanja, metodama i tehnikama)3. posebne metodologije naunog istraivanja (prezentuju specijalistika znanja o postupcima naunog istraivanja).

Posebne metodologije naunog istraivanja razlikuju se prema predmetu istraivanja pa tako postoje:

metodologija naunog istraivanja pedagogije

metodologija naunog istraivanja ekonomije

metodologija naunog istraivanja transporta

metodologija naunog istraivanja medicine

metodologija naunog istraivanja prava.

30. NAUNI METOD I NJEGOVE KARAKTERISTIKE

Metod znai planski postupak ispitivanja i istraivanja neke pojave odnosno nain rada za ostvarivanje nekog cilja na filozofskom, naunom, politikom ili praktinom podruju. Metod znai gotov model, procedura, redoslijed (ema) po kojoj se odvija neka praktina djelatnost kao to su npr. proizvodne metode u industriji, graevinarstvu, metode igre, nastave... Metoda znai misaoni postupak primjenjen da se lake i to tanije otkriju i sistemski obrade naune injenice, podaci i informacije.Nauna metoda je skup razliitih postupaka kojima se nauka koristi u naunoistraivakom radu da bi istraila i izloila rezultate naunog istraivanja u odreenom naunom podruju ili disciplini. Istovremeno, nauna metoda je i put kojim se oblikuje i izgrauje nauka. Naunom metodom se naziva i svaki nain naunog istraivanja koje osigurava sigurno, sreeno, sistematsko i tano saznanje.

Pri sticanju znanja nauka se sluila postupcima koji su zajedniki svim naunim podrujima, a to je zapravo nauna metoda u irem logikom smislu, ali se sluila i specifinim postupcima koji su svojstveni odreenim naunim podrujima, a to je nauna metoda u uem smislu. Osnovne naune metode su posmatranje, eksperiment i zakljuivanje.

Osnovne karakteristike naunih metoda su:

objektivnost - predstavlja nepristrasan, neutralan i pravedan odnos prema odreenoj pojavi, predmetu ili objektu koji postoji (nezavisno od subjekta). Objektivnost takoe predstavlja i objektivnu stvarnost tj. materiju, prirodu, pojavu i sve ostalo to postoji bez obzira na spoznaje istraivaa, ali predstavlja i objektivnu istinu tj. stvarnost je takva kakva je.

pouzdanost - pretpostavlja da svaki sud i svaki stav moraju biti dovoljno obrazloeni, potkrepljeni argumentima te dokazani odgovarajuim logikim postupcima.

preciznost predstavlja tano (to je tanije mogue) odreivanje naunog problema, prikupljanje, obradu i prezentovanje podataka, strukture rada, tano citiranje tuih spoznaja, jer svaka nepreciznost moe uticati na konane rezultate. sistematinost - naune metode zahtijevaju da istraiva pri izradi naunih i strunih djela nastoji raditi po naelima teorije sistema. To znai da svi elementi, stvari, pojave, pojmovi i odnosi u prirodi i drutvu koje istraiva tretira moraju biti meusobno i funkcionalno povezani u jedan sistem sa odreenim ciljevima i povratnim vezama kao uslovu postojanja i funkcinisanja ukupnosti.

uoptenost se sastoji od vie ili manje optih pojmova i generalizacija. Stoga i metode u naunoistraivakom radu treba da omogue otkrivanje, istraivanja i izuavanja optih osobina pojava i odnosa, zajednikih i bitnih obiljeja odreenih pojava i odnosa, koji se ponavljaju, usmjerenih na otkrivanje neke zakonitosti, tendencije, naune spoznaje.31. INDUKCIJA I DEDUKCIJA

Izmeu indukcije kao metoda i indukcije kao naina zakljuivanja treba praviti razliku. Nema induktivne metode bez induktivnog zakljuka, ali ne vai i obrnuto.

Induktivna metoda je sistematska i dosljedna primjena induktivnog naina zakljuivanja u kom se na temelju pojedinanih ili posebnih injenica dolazi do zakljuka o optem sudu, od zapaanja konkretnih pojedinanih sluajeva i injenica dolazi se do optih zakljuaka, od poznatih pojedinanih sluajeva polazi se nepoznatom optem, od veeg broja pojedinanih pojava vre se uoptavanja.

Induktivni zakljuak na temelju pojedinanih injenica i saznanja dolazi do uoptavanja i formiranja zakonitosti i ima veliki znaaj u nauci. Vrijednost induktivnog zakljuka zavisi od etiri faktora:

1. vrijednost induktivnog zakljuka raste sa brojem istraenih injenica

2. reprezentativne injenice imaju vei znaaj od sluajnih injenica

3. vrijednost se poveava ako je znaenje induktivnog zakljuka provjereno i verifikovano

4. vrijednost se poveava ako se sam zakljuak temelji na optim naelima naune metodologije.

Najvanije vrste indukcije su:

potpuna indukcija - njen zakljuak se temelji na potpunom nabrajanju svih sluajeva. Rijetko se primjenjuje u praksi.

nepotpuna indukcija - to je pravi mtod indukcije jer zakljuak temelji na manjem broju pojedinanih pojava

prediktivna indukcija - predvianje pojava i dogaaja analoka indukija - miljenje se kree od primjera do primjera

univerzalna indukcija - miljenje se kree od edzemplarne do univerzalne klase

kauzalna indukcija - podrazumijeva promatranje i eksperiment.

Deduktivna metoda je takav vid zakljuivanja u kom se iz optih stavova izvode posebni, iz optih postavki dolazi do konkretnih pojedinanih zakljuaka, sudova, tvrdnji.

Dedukcija uvijek podrazumijeva poznavanje optih stavova i naela na osnovu kojih se shvata ono posebno ili pojedinano. Najvaniji elementi deduktivne metode su postupci metoda analize, sinteze, apstrakcije, generalizacije i specijalizacije.

Deduktivna metoda se u nauci koristi za objanjavanje injenica i stavova, predvianje buduih dogaaja, za otkrivanje novih injenica i zakona, za provjeravanje hipoteza.

Dakle, indukcijom i dedukcijom se saznaje veza (odnos) izmeu posebnog i opteg. Neke razlike izmeu indukcije i dedukcije su:

indukcija je poetni, a dedukcija zavrni proces u naunim spoznajama

predmet i cilj indukcije je spoznaja opteg na osnovu posebnog, a dedukcije spoznaja posebnog na temelju opteg.

32. ANALIZA I SINTEZA

Metod anlize je postupak naunog istraivanja i objanjena stvarnosti putem ralanjivanja sloenih misaonih tvorevina (pojmova, sudova i zakljuaka) na njihove jednostavnije sastavne dijelove i elemente i izuavanje svakog dijela za sebe i u odnosu na druge dijelove, odnosno cjeline. Ona omoguava uoavanje i otkrivanje naune istine.

Analiza je napredovanje od sloenog ka jednostavnom. Analiza pretpostavlja da se sloena pojava ralani na faktore, elemente i dijelove.

Postoji vie vrsta analize:

prema gnoseolokoj funkciji razlikujemo deskriptivnu (opisnu) i eksplikativnu (objanjenje)

prema sloenosti razlikujemo elementarnu, kauzalnu i funkcionalnu

prema naunom polju razlikujemo ekonomske, pravne, istorijske, matematike...

U ekonomskim istraivanjima primjenjuju se sledee analize:

1. metoda kvantitativne analize (ekonomske injenice i pojave se svode na odreene koliine (vrijednosne pokazatelje) koji se meusobno uporeuju)

2. metoda kvalitativne analize (ralanjivanje kvalitativnih osobina ekonomskih injenica)

3. metoda makroekonomske analize (ralanjivanje ekonomskih globalnih veliina i izuavanje tih veliina u narodnoj privredi)

4. metoda mikroekonomske analize (analiza i objanjavanje raznih oblika ponaanja prirednih subjekata)

Metoda sinteze je postupak naunog istraivanja i objanjavanja stvarnosti putem spajanja, sastavljanja, jednostavnih misaonih tvorevina u sloene i sloenijih u jo sloenije, povezujui izdvojene elemente, pojave, procese i odnose u jedinstvenu cjelinu u kojoj su svi dijelovi uzajamno povezani.Sinteza je proces uoptavanja u kom nastaju sve apstraktivniji pojmovi u uporeivanju sa prethodnim pojmovima.

I sinteza ima vie vrsta:

prema gnoseolokoj funkciji postoje deskiptivne i eksplikativna

prema sloenosti elementarna, kauzalna i funkcionalna

prema naunom polju ekonomska, pravna, filozofska itd.

Analiza i sinteza se meusobno pretpostavljaju, analiza pretpostavlja nepoznatu, objektivno ostvarenu sintezu raznih faktora u jednom predmetu ili pojavi, a sinteza pretpostavlja analizu jer bez poznavanja dijelova i bitnih svojstava nekog predmeta nije mogue izvriti bilo kakvu sintezu.

33. METOD APSTRAKCIJE I KONKRETIZACIJE, GENERALIZACIJE I SPECIJALIZACIJEApstrakcija je misaoni postupak svakog odvajanja tj. odvajanje opteg i eliminisanje posebnog, tj. misaoni postupak odvajanja posebnog i individualnog, zanemarivanje opteg. Apstrakcija ima dvostruki smisao: apstrakcija opteg i apstrakcija posebnog.Apstrakcijom kao misaonim postupkom namjerno se odvajaju nebitni, a istinu bitni elementi i osobine odreenog predmeta ili pojave istraivanja. Primjena ove metode zahtijeva od istraivaa sposobnosti razlikovanja bitnih od nebitnih elemenata odreene stvari ili pojave.

Apstrakcija poiva na analizi, ali naliza kao postupak rastavljanja predstavlja i odvajanja, apstrakciju dijelova iz cjeline odreene stvari ili pojave. Bez takvog pojednostavljivanja ne bi se saznala zakonitost predmeta i pojava.

Konkretizacija je misaoni postupak suprotan apstrakciji. Moe biti dvojaka:

1. shvatanje jedinstva apstraktno-opteg u posebnom i individualnom

2. shvatanje jedinstva apstraktno-posebnog sa optim u svakom predmetu ili pojavi. Predmet istraivanja se konkretno shvata, kao realno jedinstvo opteg i posebnog.

Konkretizacija je sinteza apstraktnog opteg sa posebnim i individualnim ili apstraktnog posebnog sa optim.

Metoda generalizacije je misaoni postupak uoptavanja kojim se od jednog posebnog pojma dolazi do uoptenijeg koji je po tradiciji vei od ostalih pojedinanih, s tim da je vjerovatnost dobijenog pojma postojana. Od pojedinanih opaanja izvode se uopteni zakljuci koji su realni samo ako imaju oslonac u stvarnosti.

Metoda specijalizacije je misaoni postupak kojim se od opteg pojma dolazi do novog pojma, ueg po obimu ali bogatijeg po sadraju. Da bi se tom metodom dolo od opteg do posebnog potrebno je izvriti:

1. kokretizaciju tog opteg u posebn tj.sintezu

2. apstrakciju posebnog iz opteg

3. analizu stvarnog opteg

Ove metode imaju veliku primjenu u naunoistraivakom radu.

34. METODA DOKAZIVANJA I OPOVRGAVANJA

Metoda dokazivanja je jedna od najvanijih naunih metoda u koju su inkorporirane gotovo sve metode i postupci: analiza i sinteza, generalizacija i specijalizacija, indukcija i dedukcija kao i svi oblici miljenja, poimanja i zakljuivanja. Dokazivanje je izvoenje istinitosti pojedinih stavova na osnovu naunih injenica ili na temelju ranije utrenih istinitih stavova. Svrha ove metode je utvrivanje tanosti neke spoznaje.Kod dokazivanja je poznata teza tj. sud i potrebno je nai argumente za tu tezu. Pri dokazivanju se pretpostavlja da je data teza tana. Dokazati se moe:

1. teorijski (polazi se od teorijskih injenica i optih istina)

2. eksperimentalno (polazi se od iskustvenih sudova i praktinim odnosom prema upitnom predmetu)

Postoje razne vrste dokaza kao i metoda koje se koriste:

induktivna metoda (polazi od posebnih i pojedinanih istina ili spoznaja o pojedinim predmetima)

deduktivna metoda (polazi od spoznaje i sudova uoptenijeg karaktera)

metoda analize i sinteze.Dokazivati se moe direktno i indirektno. Direktno dokazivanje se sastoji u dokazivanju istinitosti teze, a indirektno dokazivanje sastoji se ne u dokazivanju teze nego u pobijanju suprotnosti teze.

Neka od osnovnih pravila pri postavljanju i dokazivanju teza su:

teze moraju imati odreeno znaenje za naune spoznaje

teze moraju biti precizno formulisane

stavovi dokazivanja moraju biti u skladu sa pravilima dokazivanja

teza se ne smije mijenjati.

Opovrgavanje je postupak kojim se umjesto dokazivanja teze ona zapravo odbacuje i pobija. Opovrgavati se moe direktno i indirektno.

Direktno opovrgavanje sastoji se u pobijanju teze i kompletan postupak je usmjeren na samu tezu, bez obzira na njenu suprotnost- antitezu.

Indirektno opovrgavanje se sastoji u dokazivanju netanosti teze tj.kompletan postupak je usmjeren u dokazivanje ispravnosti antiteze.

35. METODA KLASIFIKACIJE. DESKRIPCIJE, KOMPILACIJE I KOMPARATIVNI METODSmatra se da je metoda klasifikacije najstarija i najjednostavnija nauna metoda. Nauka zapravo poinje klasifikacijom. Klasifikacija predstavlja sisteme skupina predmeta tj. raspodjelu niza srodnih pojava.

Klasifikovanje se moe definisati kao postupak odreivanja mjesta nekog pojma u sistemu pojmova. Najjednostavniji nain klasifikovanja je podjela pojmova, predmeta, sudova i zakljuaka. Klasifikacije mogu biti prirodne i vjetake. Neka od utrenih pravila klasifikacije su:

pojam mora biti jasno odreen

klasifikacija se mora obaviti na temelju naela diobe, a to je obino neka osobina koja je karakteristina za datu klasu pojava (predmeta)

klasifikacija mora biti potpuna, iscrpna i adekvatna.

Metoda deskripcije je postupak opisivanja ili ocrtavanja injenica, procesa i predmeta u prirodi i drutvu te njihovih empirijskih potvrivanja odnosa i veza, ali bez naunog tumaenja i objanjavanja.

Ova metoda se primjenjuje u poetnoj fazi naunog istraivanja, a ima vei vrijednost ako je jednostavno opisivanje povezano sa objanjenjima o vanim obiljejima opisivanih injenica, predmeta i procesa.

Metoda kompilacije je postupak preuzimanja tuih rezultata naunoistraivakog rada, odnosno tuih opaanja, stavova, zakljuaka i spoznaja. Ona se temelji na oponaanju drugih, pri emu se esto preuzimaju dijelovi tuih radova. Kompilacija ponekad prelazi u plagijat za ta plagijator snosi odgovarajue sankcije.Komparativna metoda je postupak uporeivanja istih ili srodnih injenica, pojava, procesa i odosa, odnosno utvrivanje njihove slinosti u ponaanju i intenzitetu i razlika meu njima.

Poreenje izmeu dvije stvari, dvije pojave, dva dogaaja, kree se tako to se prvo utvrde njihove zajednike karakteristike, a zatim sve one po kojima se razlikuju. Poreenjem se, dakle, istie ono to je zajedniko ili ono to je razliito.

36. STATISTIKI METOD, MATEMATIKI METOD I MODELI

Statistika metoda se naziva i opta nauna metoda jer se vrlo esto koristi u nauno-istraivakom radu u svim naunim podrujima.

Statistika je nauka o metodama za istraivanje masovnih pojava uz pomo brojanog izraavanja. Ona se kao nauna metoda vrlo brzo razvija tako da se skoro svakodnevno javljaju nove statistike metode koje pomou raunara omoguavaju obavljanje najsuptilnijih analiza, odnosno rjeavanje kompleksnih predmeta naunog istraivanja. Tako npr. postoji statistika u ekonomskim i drutvenim istraivanjima, statistika u saobraaju, medicini itd.

U statistikoj metodi je najvanije:

izbor statistike mase i prikupljanje podataka

grupisanje podataka prema nekoj osobini

statistika analiza

tabelarno i grafiko predstavljanje

davanje ocjene ili suda o odabranoj osobini cijele skupine na osnovu podataka o jedinicama iz uzorka

izvoenje zakljuaka

tumaenje rezultata statistike analize

postavljanje hipoteza o zakonitosti masovnih pojava.

Ipak statistikom analizom se saznaje samo kvantitativna odreenost pojava. To je nedostatak i jednostranost statistike metode. Jo neki nedostaci ove metode su: uzorak mora biti reprezentativan; uzorci se biraju sluajno, a oni uopte ne moraju biti reprezentativni.

Od svih statistikih metoda najvie se koriste metoda uzorka i grafiko prikazivanje ststistikih podataka.

Metoda uzorka je ispitivanje dijela skupa na temelju sluajnog izbora jedinica. Ovdje su najvaniji: nain izbora uzorka, ocjena na osnovu uzorka i statistiki testovi na osnovu uzorka.

Generalno, rezultati naunog istraivanja mogu se interpretirati opisno, statistikim tablicama, matematikim izrazima i grafikim prikazima. Ima vie naina grafikog interpretiranja:

grafiko prikazivanje strukture (stupci i strukturni krugovi)

grafiko prikazivanje kretanja statistik mase (linijski dijagrami) grafiko prikazivanje prostornog razmjetaja mase (kartogrami)

grafiko prikazivanjerasporeda frekvencija (poligon frekvencija)

Matematika metoda je nauni postupak koji se sastoji u primjeni matematike logike, formula, simbola i brojnih matematikih operacija i opteg matematikog naina zakljuivanja. Sredstva ove metode su: simboli, funkcije, jednaine, matrice, krive i sl.

Metoda modeliranja je istraivaki postupak pomou kojeg se gradi neki stvarni ili idealni sistem znakova (model) sposoban da zamijeni predmet koji se istrauje, da zamijeni predmet koji daje odreenu informaciju o njemu i to je sistem na kojem je mogue eksperimentalno istraivati.Modeli mogu biti teorijski ili apstraktni, prakticni ili konkretni, jednostavni, sloeni, funkcionalni itd. Strukturu modeliranja ine pasivni objektivni faktor, aktivni subjektivni faktor, sredstva i uslovi. Metoda modeliranja ima tri osnovne funkcije: primjenjeno-praktina funkcija (rjeavanje praktinih problema), demonstrativna funkcija (upotrebljava se u obrazovne svrhe) i naunoistraivaka funkcija.

37. SISTEMSKI I KIBERNETIKI METODTeorija sistema je novija nauna disciplina, nastala je u okviru kibernetike kao nauke o upravljanju i informacijama. Pod pojmom sistema se podrazumijeva ukupnost, meusobo povezanih i meusobno uticajnih elemenata: stvari, pojava, pojmova i odnosa u stalnom kretanju, mijenjanju i razvoju u prirodi, tehnici i drutvu koji imaju odreene ciljeve i povratne sprege kao uslov postojanja i funkcionisanja. Sve ono to se nalazi izvan sistema predstavlja okruenje.

Ova teorija preferira izuavanje cjeline formulisane na odnosima meu podsistemima i na odnosima podsistema i sistema.

Naela teorije sistema su: sve je sistem i podsistem, dinamiko posmatranje pojava, relativnost pojava i odnosa meu njima.

Za ovu teoriju je karakteristino da je predmet istraivanja cjelina, a ne njeni dijelovi, svrha cjeline i njeni ciljevi, odreivanje elemenata sistema i njihove funkcionalne veze.

Svaki istraiva mora imati na umu da bez sistemskog pristupa nee obaviti kvalitetna istraivanja, nee doi do kvalitetnih rezultata niti izraditi kvalitetno nauno ili struno djelo.

Za razliku od teorije sistema, koja se bavi formalizacijom sistemskog miljenja, kibernetika ima zadatak da otkriva i formulie zakonitosti komuniciranja i kontrole. Ona je doivjela elsploziju interesa naroito u nauci o upravljanju. Neke specijalistike kibernetike su: teorijska ili opta (izuava i razvija zakonitosti upravljanja u filozofiji, sociologiji, logici)

primijenjena ili aplikativna (moemo govoriti o ekonomskoj kibernetici, medicinskoj kibernetici, tehnikoj kibernetici...)

tehniko-tehnoloka kibernetika (upravljanje u sloenim i dinaminim proizvodnim procesima)

ekonomska kibernetika (upravljanje ekonomskim sistemima i procesima)

Za kibernetiku su vane sledee tri specifine metode:

1. metoda crne kutije- osnovna karakteristika ovemetode je da se moe djelovati na sistem ili proces, a da se pri tome ne poznaje unutranja struktura i funkcija sistema

2. metoda modela- osnovni cilj je to potpunije upoznavanje stvari, pojava i postupaka, tj.njihove strukture, funkcije i ponaanja.

3. metoda povratne sprege- predstavlja proces meusobnog djelovanja ulaznih i izlaznih efekata (varijabli). Postoje pozitivne povratne veze (izlazna djelovanja pozitivno djeluju na ulazne uticaje) i negativne povratne veze (izlazna djelovanja smanjuju ulazne uticaje).

38. EKSPERIMENTALNI METOD

Eksperimentalna metoda je postupak posmatranja pojave koja se ispituje pod tano odreenim uslovima koji doputaju da se prati tok pojave i da se ona svaki put uz ponavljanje tih uslova ponovo izazove. Ona se, dakle, zasniva na eksperimentu, tj. na kontrolisanom posmatranju i provjeravanju nekog zakona. Da bi neki eksperiment dao vaee rezultate potrebno je ispuniti dva osnovna uslova: preciznu kontolu relevantnih predmeta

dovoljan broj obavljenih eksperimenata.

Nauni eksperiment je plansko, organizovano i metodsko proizvoenje, izvoenje ili samo mjerenje realnih pojava koji imaju za cilj otkrivanje nepoznatih faktora, svojstava i odnosa pojava, odnosno provjeravanje hipoteza o tim faktorima i njihovim osobinama. Osnovni faktori eksperimentalne metode su: eksperimentator (pojedinac ili tim koji praktino izvode eksperiment), predmeti eksperimenta, sredstva eksperimenta, eksperimentalni postupak, postavljanje, razrada i provjeravanje odreenih hipoteza, stvarni rezultati eksperimenta, objanjenje stvarnih rezultata i analiza rezultata.

Na temelju izvedenih zakljuaka o (ne)provjerenosti hipoteze koja je provjeravana, postavlja se nauna teorija ili nauni zakon ili nove i drugaije hipoteze. Eksperimentalni metod se koristi za provjeru injenica koje su ranije utvrene, ali nisu pouzdane, za provjeravanje hipoteza, zakona, stavova, teorija, za postavljanje novih zakona, hipoteza i otkrie novih naunih injenica.

Eksperimentalna metoda se vrlo esto koristi u kombinaciji sa drugim naunim metodama (npr. eksperiment i posmatranje). Ova metoda se najee upotrebljava u prirodnim, biomedicinskim, biotehnikim i tehnikim naunim podrujima.

39. DIJALEKTIKI I ISTORIJSKI METOD

Dijalektiki metod se temelji na dijalektikom materijalizmu kao filozofskom i naunom pogledu na svijet, odnosno nauci o najoptijim zakonima kretanja i razvoja prirode, ljudskog drutva i miljenja. Sutina dijalektike je u tome da su sve pojave, procesi i odnosi u prirodi i drutvu , te razni oblici kretanja materije, primaran materijalni svijet, a svijest ljudi samo je odraz materije kao bitnosti svega.U naunoistraivakom radu naroito je bitna realna dijalektija metoda tj. dijalektika materijalistika metoda stvarnog saznanja. Njena osnovna naela su:

osnovu i sadraj realne dijalektike metode ini praktina ljudska djelatnost i materijalistiko shvatanje svijeta

dijalektika metoda je konkretna (odbacuje svaki logiki formalizam)

u stanju je otkriti bit (sutinu) promjene i razvoja samih stvari konkretna dijalektika shvata sve stvari u svijetu kao uzajamno uslovljene i povezane i da nema apsolutno, metafiziki meusobno odvojenih stvari.

Cilj metode je to bolje mogue spoznati sva obiljeja pojave (nastanak, strukturu, funkcije, odnose). Svaki predmet, proces, svojstvo i odnos treba misaono rastaviti na elemente, dijelove, odnose i veze bez obzira koliko taj predmet ili njegova struktura izgledali jedinstveno i jednostavno.

Istorijski metod je postupak kojim se na temelju raznih dokumenata i dokaznog materijala moe egzaktno saznati ono to se u prolosti dogodilo i po mogunosti, kako i zato se to tako dogodio. U ovom metodu bitnu ulogu imaju hronologija, razvoj i uzrono-posljeine veze o predmetu istraivanja. Najee se koristi u drutvenim naukama i to samostalno ili kombinovano sa drugim naunim metodama.

40. AKSIOMATSKI METOD I GENETIKI METOD

Aksiomatska metoda se razvila iz klasine metode dedukcije za razliku od eksperimentalne koja se razvila iz indukcije. Ova metoda je zapravo savremeni oblik deduktivne metode od koje se razlikuje po tome to koristi brojne i raznovrsne postupke formalizacije. Ova metoda polazi od aksioma koji se shvataju kao osnovne istine. Sve istine sistema sadrane su u aksiomima. Svi aksiomi moraju potovati tri osnovna pravila i to:1. pravilo konzistentnosti (svi aksiomi jednog aksiomskog sistema moraju initi jedinstven koherentan sistem)

2. pravilo kompletnosti (sistem aksioma mora biti kompletan)

3. pravilo nezavisnosti aksioma (nijedan aksiom se ne smije izvoditi iz drugog aksioma)

Neke vrste aksiomatskih sistema su:

intuitivni (aksiom mora biti oigledno istinit) i formalni (aksiom mora ispunjavati odreene formalne zahtjeve)

ekonomini (bez suvinih aksioma) i neekonomini (ima vie suvinih aksioma)

formalizovani (pored aksioma sadre i sintaktika pravila-pravila formacije i pravila transformacije) i neformalizovani (pravila formacije i transformacije se ne navode nego se samo pretpostavljaju)

oslabljeni (ako izbacimo jedan aksiom), pojaani (ako dodamo jedan aksiom) i zasieni (ako se ne moe dodati jedan aksiom) itd.

Genetika metoda nastoji shvatiti, objasniti i opisati neku pojavu u njenom postanku izuavanjem toka njenog prethodnog razvoja. Ona predstavlja samo prvu fazu u naunoistraivakom radu. Slina je metodi studije sluaja i istorijskoj metodi. Teite istraivanja ove metode je usmjereno na dinamike faktore rasta, promjena i razvoja.

41. METOD IDEALNIH TIPOVA I EMPIRIJSKI METOD

Sa stajalita savremene teorije modela: idealan tip je apstraktni teorijski model odreene vrste drutvene pojave kao npr. tip ljudske zajednice, tip vlasti, tip proizvodnje.

Kod metode idealnih tipova razlikuju se tri vrste pojmova tipa i to:

klasifikatorski tipovi (neki opti pojam klasine logike)

idealni tipovi (javljaju se kao rezultat izolovanja i proglaavanja odreenih svojstava pojava)

ekstremni tipovi (krajnji tipovi u odreenom nizu pojava)

Ova metoda se ogranieno koristi u nauno-istraivakom radu.

Empirijska metoda je postupak koji se zasniva samo na iskustvu radi otkrivanja objanjenja nekih pojava, sudova i zakljuaka. Ova metoda omoguava pristup istraivanjima i izvoenje eksperimenata bez postavljanja hipoteze ili nastojanja da se ona dokae. Rezultati do kojih se dolazi ovom metodom su vrlo vani, prije svega za praktinu primjenu, ali i za nauku jer oni najee predstavljaju fazu prikupljanja naunih injenica na osnovu kojih se utvruju zakonitosti. Ova istraivanja se smatraju oblikom eksperimenta na osnovu kog se postavljaju radne hipoteze i preduzimaju nova nauna istraivanja kako bi se te teze verifikovale.42. METODA STUDIJE SLUAJA I METOD ANKETIRANJA

Studija sluaja je postupak kojim se izuava neki pojedinani sluaj iz odreenog naunog podruja (npr. ekonomije, prava, geografije, tehnologije, prometa). Tako se npr. studijom sluaja moe izuavati produktivnost u odreenom preduzeu ili predmet tereta u odreenoj luci. Ova metoda nije u pravom smislu rijei nauna, ona je samo prva faza u naunoj metodi jer se samo na temelju rezultata posmatranja vie sluajeva mogu izvui odreene zakonitosti.

Metoda anketiranja je postupak kojim se na temelju anketnog upitnika istrauju i prikupljaju podaci, informacije, stavovi i miljenja o predmetu istraivanja. Pouzdanost metode zavisi od pouzdanosti prikupljenih informacija. Mana ove metode je injenica da anketirani uopte ne odgovaraju na pitanja ili su odgovori netani, nepotpuni i jednostrani, zbog ega se u nauci koristi samo ako se podaci ne mogu prikupiti na drugi nain.Anketa je pismeno prikupljane podataka i informacija o stavovima i miljenjima na reprezentativnom uzorku ispitanika uz pomo upitnika.

Intervju je vrsta ankete gdje se i postavljanje pitanja i odgovaranje vri na usmeni nain.

Testovi su posebne ankete za prikupljanje informacija o znanju, sposobnostima i interesima.

Anketa ima vie prednosti kao to su:

pomou anketa se saznaju informacije o doivljaju

pomou anketa se saznaju informacije o sadanjosti, prolosti i budunosti

anketa je ekonomina

Anketni upitnik mora imati realno postavljen cilj i svrhu i mora biti usmjeren na uu olast interesovanja, a sam obim ankete zavisi od spremnosti na saradnju buduih ispitanika. Upitnik moe biti sastavljen od otvorenih pitanja (ispitanik daje odgovore svojim rijeima) i zatvorenih pitanja (ispitaniku su ponueni odgovori).

Anketranje se provodi na vie naina: individualno, grupno, telefonski.

Vrste ankete su: anketa u uem smislu, intervju, testovi.

43. METOD INTERVJUISANJA

Metod intervjuisanja se esto primjenjuje u svim naunim poljima, najee drutvenim naukama ali i prirodnim, tehnikim, biomedicinskim itd.

Intervju je usmena anketa. To je specijalni oblik razgovora, samo to svaki razgovor nije intervju, a svaki intervju jeste razgovor. On se vodi sa tano utvrenom svrhom i ciljevima i tano se zna ko je ispitiva, a ko ispitanik. Razlika izmeu intervjua i ankete je u tome to se anketa sprovodi pismeno, a intervju usmeno.

Osnovne vrste intervjua su:

slobodni intervju (ispitanik slobodno govori, osloboen formalnih i psiholokih ogranienja)

standardizovani intervju (pitanja se unaprijed pripremaju)

individualni intervju (najee se koristi i ima samo jednog ispitanika)

grupni intervju (vei broj ispitanika).

Pozitivni motivi ove metode su:

ugled institucije koja provodi intervju

znatielja respodenta

uljudnost, pristojnost i arm intervjuera

spremnost ispitanika da saopti javnosti svoje miljenje i svoj sud

materijalna stimulacija ispitanika

Negativni motivi su:

ispitanik ne vidi svrhu i cilj intervjua

ispitanik se boji potencijalnih posljedica

ispitanik je prezasien intervjuima

ispitanik je sprijeen nekim privatnim obavezama.

44. METOD POSMATRANJA, BROJENJA I MJERENJA

Posmatranje je prva i osnovna metoda svakog nauno-istraivakog rada. Njom se na direktan nain istraiva upoznaje sa predmetom, pojavama i procesima, te se upoznaju odnosi i veze meu njima. Posmatranje , da bi bilo nauno-injenino vrijedno, mora biti to objektivnije, to svestranije i to potpunije, to preciznije i to vie sistematizovano.Posmatranje moe biti:

direktno (posmatranje pojava onakvim kakve su u prirodi i drutvu)

indirektno (mjerenje, statistika, eksperiment)

obino (posmatranje pojave bez obzira na uzorke koji su je izazvali)

sistemsko (otkriva pozitine i negativne uticaje, zatim objektivne i subjektivne smetnje)

Posmatranje mora imati jasan cilj jer se samo na taj nain omoguava objektivno, svestrano, precizno i sistematsko posmatranje, a kao rezultat se javljaju objektivne naune spoznaje.

Posmatranje mora biti objektivno i nepristrasno, subjektivni, emotivni ili emocionalni elementi se moraju eliminisati u ovoj metodi.

Nedostatak posmatranja je u tome to se npr. ne mogu posmatrati dogaaji iz prolosti.

Brojanje je metodski postupak kojim se utvruje broj elemenata ili lanova nekog skupa ili klase. Primjenjuje se tamo gdje ima vie razliitih predmeta, a koji su slini, jer brojanje pretpostavlja postojanje klasa. Kod prebrojavanja skupina vano je da se one razlikuju.

Ova metoda se moe koristiti u svim naunim podrujima sa disciplinama, kao samostalna metoda ili u kombinaciji