Niigmiin hamgaalal

ÍÈÉÃÌÈÉÍÕÀÌÃÀÀËËÛÍ ÝÐÕ Ç¯É

Õÿíàí òîõèîëäóóëñàí: Ä.Ä¿ãýðæàâ Äýâèä Ìàê-Êâîèä Ìåéñîí

Óëààíáààòàð õîò2012 îí

DDC323’023È-788

2007 îíä õýâëýãäñýí “Èðãýäèéí ýðõ ç¿éí õºòº÷” íîìîîñ õýñýã÷ëýí àâàâ.

Çîõèîã÷: Ö.Äàâõàðáàÿð

Çºâëºõ: Æ.Áàÿðöýöýã Íàäåæäà ÕðèïòèâøèÇóðàà÷: Á.ÁàòãýðýëÝõ áýëòãýã÷ Ã.Ñóãàðñ¿ðýí

Õýâëýñýí õóãàöàà: 2012 îíû 12 äóãààð ñàðÕýâëýëèéí ãàçàð: ÕÇ¯Õ-èéí Õýâëýõ ¿éëäâýð© Ýíýõ¿¿ íîìûã “Íýýëòòýé Íèéãýì Ôîðóì” òºðèéí áóñ áàéãóóëëàãûí çºâøººðºëã¿éãýýð õýâëýí îëøðóóëàõûã õîðèãëîíî.

ISBN 999-29-1009-7

- 3 -

Íèéãìèéí õàìãààëëûí ýðõ ç¿é

ÀÃÓÓËÃÀ

ÍÈÉÃÌÈÉÍ ÕÀÌÃÀÀËËÛÍ ÝÐÕ Ç¯É

1. ÍÈÉÃÌÈÉÍ ÕÀÌÃÀÀËÀË ÃÝÆ ÞÓ ÂÝ?

1.1. Íèéãìèéí õàìãààëëûí ýðõ ç¿éí çîðèëãî, à÷ õîëáîãäîë

1.1.1. Íèéãìèéí õàìãààëëûí ýðõ ç¿éí õàðèëöààíû òºðºë

1.1.1. Íèéãìèéí äààòãàë 1.1.2. Íèéãìèéí õàëàìæ

1.2. Íèéãìèéí õàìãààëàë áàòàëãààòàé þó?

2. ÍÈÉÃÌÈÉÍ ÄÀÀÒÃÀË ÃÝÆ ÞÓ ÂÝ?

2.1. Õ¿í á¿ð íèéãìèéí äààòãàëä õàìðàãäàõ áîëîìæ áèé þó?

2.2. Äààòãàëä õàìðàãäñàí ºäðººñ ýõëýí õóãàöààã òîîëîõûí à÷ õîëáîãäîë

2.3. Íèéãìèéí äààòãàëä ÿìàð òºðë¿¿ä áàéäàã âý?2.4. Íýðèéí äàíñ íýýëãýõ íü

3. ÒÝÒÃÝÂÝÐ

3.1. Òýòãýâýð ãýæ þó âý?3.2. ªíäºð íàñíû òýòãýâýð

3.2.1. Õýí ºíäºð íàñíû òýòãýâðèéã àâàõ ýðõòýé âý?3.2.2. ßìàð íºõöºëä ýíý òýòãýâðèéã îëãîõ âý?

3.3. Òàõèð äóòóóãèéí òýòãýâýð3.3.1. ßìàð òîõèîëäîëä òàõèð äóòóóãèéí òýòãýâðèéã

àâàõ ýðõòýé âý?3.3.2. Õýäèéä òýòãýâýð àâàõ ýðõ ¿¿ñýõ âý?

3.4. Òýæýýã÷ýý àëäñàíû òýòãýâýð 3.4.1. ßìàð íºõöºëä òýòãýâýð àâàõ ýðõ ¿¿ñýõ âý?3.5. Öýðãèéí àëáàí õààã÷èéí òýòãýâýð, òýòãýìæ 3.5.1. Öýðãèéí àëáàí õààã÷ ãýæ õýí áý? 3.5.2. Õýäèéä öýðãèéí àëáàí õààã÷èä òýòãýâýð àâàõ

ýðõ ¿¿ñýõ âý?

- 4 -

Èðãýäèéí ýðõ ç¿éí õºòº÷

4. ÒÝÒÃÝÌÆ

4.1. Õºäºëìºðèéí ÷àäâàð ò¿ð àëäàãäàõ ¿åä îëãîãäîõ òýòãýìæ

4.2. Æèðýìñýí áîëîí àìàðæñàíû òýòãýìæ, îëãîõ ¿íäýñëýë

4.3. Îðøóóëãûí òýòãýìæ, îëãîãäîõ íºõöºë

5. ÝÐ¯¯Ë ÌÝÍÄÈÉÍ ÄÀÀÒÃÀË

5.1. Ýð¿¿ë ìýíäèéí äààòãàëä õàìðàãäàõ íü 5.2. Ýð¿¿ë ìýíäèéí äààòãàëààð ÿàæ ¿éë÷ë¿¿ëýõ âý?

6. ¯ÉËÄÂÝÐËÝËÈÉÍ ÎÑÎË, ÌÝÐÃÝÆËÝÝÑ ØÀËÒÃÀÀËÀÕ ªÂ×ÍÈÉ ÄÀÀÒÃÀË

6.1. ¯éëäâýðëýëèéí îñëûí äààòãàëûí ñàíãààñ òàõèð äóòóóãèéí òýòãýâýð îëãîõ ¿íäýñëýë

6.2 . Òýæýýã÷ýý àëäñàí òýòãýâðèéã ÿìàð íºõöºëººð îëãîõ âý?

6.3 . Òýòãýìæ, òºëáºð îëãîõ íü

7. ÀÆÈËÃ¯ÉÄËÈÉÍ ÄÀÀÒÃÀË

7.1. Àæèëã¿éäëèéí òýòãýìæèéã õýí àâ÷ áîëîõ âý?7.2. ßìàð õóãàöààãààð îëãîõ âý? 7.3. ßìàð íºõöºëä îëãîõ âý?

8. ÍÈÉÃÌÈÉÍ ÕÀËÀÌÆ

8.1. Òàíä áóñäààñ çàéëøã¿é òóñëàëöàà àâàõ øààðäëàãà áàéíà óó?

8.2. Íèéãìèéí õàëàìæèéí õàðèëöààíû òºðë¿¿ä8.3. Íèéãìèéí õàëàìæèéí òóñëàëöààã õýí ¿ç¿¿ëýõ âý?

9. ÍÈÉÃÌÈÉÍ ÕÀËÀÌÆÈÉÍ ÒÝÒÃÝÂÝÐ, ÒÝÒÃÝÌÆ

9.1. Íèéãìèéí õàëàìæèéí òýòãýâðèéã õýí àâàõ ýðõòýé âý?

9.2. Õ¿¿õýä, ýìýãòýé÷¿¿ä ÿìàð òóñëàìæèéã õ¿ðòýæ áîëîõ âý?

- 5 -


10. ÀÑÐÀÌÆÈÉÍ ¯ÉË×ÈËÃÝÝ

10.1. Õýí àñðàìæèéí ¿éë÷èëãýýíä õàìðàãäàæ áîëîõ âý?10.2. Àñðàìæèéí ¿éë÷èëãýýíèé òºðë¿¿ä?

11. ÕÀËÀÌÆÈÉÍ ¯ÉË×ÈËÃÝÝ

11.1. Õàëàìæèéí ¿éë÷èëãýý çàéëøã¿é ýñýõ11.2. Õàëàìæèéí ÿìàð ¿éë÷èëãýý áàéõ âý?

12. ÍÈÉÃÌÈÉÍ ÕÀÌÃÀÀËËÈÉÍ ¯ÉË×ÈËÃÝÝ

12.1. Íèéãìèéí õàìãààëëûí ¿éë÷èëãýý ãýæ þó âý?12.2. Íèéãìèéí õàìãààëëûí ¿éë÷èëãýýíèé òºðºë, ¿éë÷èëãýýã õýí àâàõ ýðõòýé âý?

13. ÍÈÉÃÌÈÉÍ ÕÀÌÃÀÀËËÛÍ ÕÀÐÈËÖÀÀÍÄ ÎÐÎËÖÎÃÑÎÄ

13.1 Íèéãìèéí äààòãàëûí áîëîí íèéãìèéí õàëàìæèéí áàéãóóëëàãóóäûí ýðõ, ¿¿ðýã

13.2 Ýìíýëýã õºäºëìºðèéí ìàãàäëàõ êîìèññûí ¿¿ðýã, ýðõ

13.3 Íèéãìéí õàìãààëëûí ýðõ ç¿éí õ¿ðýýíä òàíû ýðõ çºð÷èãäñºí ýñýõ

- 6 -


- 7 -


1. ÍÈÉÃÌÈÉÍ ÕÀÌÃÀÀËÀË ÃÝÆ ÞÓ ÂÝ?

¯ð ä¿í

Ýíý á¿ëãèéã ñóäàëñíààð òà äàðààõü ÷àäâàðûã ýçýìøèíý:

Íèéãýì õàìãààëàë ãýæ þó áîëîõ, ò¿¿íèé çîðèëãûã òàéëáàðëàõ;Íèéãýì õàìãààëëûí ¿íäñýí õî¸ð õàðèëöààã ìýäýæ àâàõ;Íèéãìèéí äààòãàëûí òºðë¿¿ä, òýäãýýðèéí ÿëãààã òîäîðõîéëîõ;Íèéãìèéí õàëàìæèéí òºðë¿¿äèéã íýðëýæ, òýäãýýðèéí ÿëãààã òîäîðõîéëîõ.

1.

2.

3.

4.

1.1 Íèéãìèéí õàìãààëëûí ýðõ ç¿éí çîðèëãî, à÷ õîëáîãäîë

Õ¿ì¿¿ñ ººðñäººñ ¿ë õàìààðàõ øàëòãààíààð òóõàéëáàë, ºâäºõ, íàñ áàðàõ, õºäºëìºð ýðõëýõ áîëîìæã¿é áîëîõ, àæèëã¿é áîëîõ, ºíäºð íàñëàõ çýðãýýð ýðñäýëä ºðòºõ íü öººíã¿é áàéäàã. Èéì íºõöºë áèé áîëâîë ÿàõ âý? Õýí òàíä òóñëàõ áîë?

Ìàãàäã¿é, õàðæ õàíäàõ àõ ä¿¿ã¿é, íàéç íºõºäã¿é áîë á¿ð õ¿íä õýö¿¿ áàéäàë ¿¿ñíý. Õàðèí òà íèéãìèéí ãèø¿¿íèé õóâüä íèéãìèéí õàìãààëëûí ýðõ ç¿éí õàðèëöààíä îðîëöîõ

- 8 -


ìýäëýã, ìýäýýëýëòýé áàéãàà áîë õ¿íä áàéäëààñ ãàðàõ ãàðö áèé.

Íèéãìèéí õàìãààëëûí ýðõ ç¿é íü èðãýä ºíäºð íàñëàõ, ýìíýëãýýð ýì÷ë¿¿ëýõ, ºâäºõ, òàõèð äóòóó áîëîõ, àæèëã¿é áîëîõ çýðýã òîõèîëäîëä íèéãìèéí äààòãàëûí áîëîí íèéãìèéí õàëàìæèéí òóñëàëöààã àâàõ, ò¿¿íèéã äóóñãàâàð áîëãîõòîé õîëáîãäîí ¿¿ñ÷ áàéãàà õàðèëöààã çîõèöóóëíà. Ìîíãîë óëñàä àðäûí òºð ¿¿ññýí òýð öàãààñ íèéãìèéí õàðèëöààã íèéãìèéí õàìãààëëûí øèíæòýé ýðõ ç¿éí àêòóóäààð çîõèöóóëàõ, óëìààð áèå äààñàí íèéãýì õàìãààëëûí ýðõ ç¿é áîëîí õºãæèæ èðñýí áàéíà.

1.1.1. Íèéãìèéí õàìãààëëûí õàðèëöààíû òºðºë

Ýíý ñàëáàð ýðõ ç¿é ºìíº íü äàí ãàíö íèéãìèéí äààòãàëûí õàðèëöààã ººðòºº áàãòààæ áàéñàí áîë îäîî íèéãìèéí äààòãàë áà íèéãìèéí õàëàìæ ãýñýí ¿íäñýí õî¸ð ñóóðü õàðèëöààã çîõèöóóëíà.

1.1.1.1. Íèéãìèéí äààòãàë

Íèéãìèéí äààòãàë íü èðãýí áîëîí òºð, àæ àõóéí íýãæ, áàéãóóëëàãààñ çîõèõ æóðìûí äàãóó øèìòãýë òºëæ, íèéãìèéí äààòãàëûí ñàí á¿ðä¿¿ëýõ, äààòãóóëàã÷ ºíäºð íàñëàõ, õºäºëìºðèéí ÷àäâàðàà àëäàõ, ºâ÷ëºõ, àæèëã¿é áîëîõîä ººðò íü, òýð÷ëýí äààòãóóëàã÷ íàñ áàðàõàä ò¿¿íèé àñðàìæèä áàéñàí õ¿ì¿¿ñò õóóëü òîãòîîìæèä

- 9 -


çààñàí òýòãýâýð, òýòãýìæ, òºëáºð ºãºõ àãóóëãà á¿õèé íèéãýì, ýäèéí çàñãèéí õàðèëöàà þì

Õºäºëìºðèéí ãýðýý áîëîí àæèë ã¿éöýòãýõ, õºëñººð àæèëëàõ ãýðýýãýýð àæèëëàæ áàéãàà àæèëëàã÷ á¿õýí, Ìîíãîë óëñûí íóòàã äýâñãýð äýýð ¿ëé àæèëëàãàà ÿâóóëæ áàéãàà ãàäààäûí àæ àõóéí íýãæ, áàéãóóëëàãà, Ìîíãîë Óëñûí îëîí óëñûí ãýðýýíä ººðººð çààãààã¿é áîë ãàäààäûí çýýë òóñëàìæààð õýðýãæèæ áàéãàà òºñºë, õºòºëáºðèéí íýãæ, ãàäààä îðíû äèïëîìàò òºëººëºã÷èéí ãàçàð, îëîí óëñûí áàéãóóëëàãàä àæèëëàæ áàéãàà ìîíãîë èðãýä, ãàäààäûí èðãýä, õàðüÿàëàëã¿é õ¿í, òºðèéí àëáàí õààã÷ áîëîí ãàäààä óëñàä õºäºëìºðèéí ãýðýýãýýð àæèëëàæ áàéãàà ìîíãîë óëñûí èðãýä íèéãìèéí äààòãàëä àëáàí æóðìààð äààòãóóëíà.

Áèçíåñ ýðõëýã÷, õóâèàðàà õºäºëìºð ýðõëýã÷èä íü ñàéí äóðààð íèéãìèéí äààòãàëä õàìðàãäàæ áîëîõ áà íèéãìèéí äààòãàëûí øèìòãýë òºëñíººð /çîõèõ íºõöºë á¿ðäñýí ¿åä/ òýòãýâýð, òýòãýìæ àâàõ ýðõ ¿¿ñíý. Ò¿¿í÷ëýí ºíäºð íàñíû òýòãýâýð àâàã÷ èðãýí õºäºëìºðèéí ãýðýý, àæèë ã¿éöýòãýõ, õºëñººð àæèëëàõ ãýðýýíèé äàãóó àæèëëàæ áàéãàà áîë íèéãìèéí äààòãàëûí çîõèõ òºðë¿¿äýä äààòãóóëíà. Íèéãìèéí äààòãàëûí òýòãýâýð, òýòãýìæ àâ÷ áàéãààä äóóñãàâàð áîëîõ òîõèîëäîëä äàõèí øèìòãýë òºëñíººð òýòãýâýð, òýòãýìæ àâàõ ýðõ ¿¿ñ÷ áîëíî.

- 10 -


1.1.1.2. Íèéãìèéí õàëàìæ

Íèéãìèéí äààòãàëä õàìðàãäààã¿é, ýñâýë õàìðàãäàæ øèìòãýë òºëºõ íºõöºë áîëîìæã¿é áîë ÿàõ âý?

Íèéãìèéí äààòãàëûí òýòãýâýð, òýòãýìæ àâäàã áîëîâ÷ òýð íü õ¿ðýëöýýã¿é ýñâýë àâäàãã¿é áà áèå äààí àìüäðàõ ÷àäâàðã¿é, áóñäûí òóñëàìæ øààðäàæ áàéãàà èðãýä áàéäàã. Èéì ¿åä íèéãìèéí äààòãàëûí áóñ íèéãìèéí õàëàìæ, ¿éë÷èëãýýíèé õàðèëöààíä õàìðàãäàõ, ìºí çîõèõ òýòãýâýð, òýòãýìæ àâàõ ýðõòýé.

Íèéãìèéí õàëàìæ ãýæ õ¿í àìûí òîäîðõîé õýñýã áîëæ áóé áóñäààñ äýìæëýã, òóñëàëöàà øààðäàæ áàéãàà àõìàä íàñòàí, ýõ, õ¿¿õýä, òàõèð äóòóó õ¿í, íýí ÿäóó àìüäðàëòàé èðãýíä òýòãýâýð, òýòãýìæ îëãîõ, õºíãºëºëò, ¿éë÷èëãýý ¿ç¿¿ëýõ ÷èãëýëýýð òýäíèé àìüæèðãààã äýýøë¿¿ëýõ, ò¿¿í÷ëýí õ¿¿õýä òºð¿¿ëñýí ýõ, á¿òýí ºí÷èí õ¿¿õýä ¿ð÷ëýí àâñàí ýõ /ýöýã/ áîëîí èõýð õ¿¿õäýä òýòãýìæ îëãîõ àãóóëãà á¿õèé íèéãìèéí õàìãààëëûí àðãà õýìæýýã õýëíý.

Ýõ, õ¿¿õäèéí ýðõ àøãèéã õàìãààëàõ ¿¿äíýýñ õ¿¿õýä òºð¿¿ëýõ, õ¿¿õäèéí õîîë òýæýýë, àñàðãààíä çîðèóëñàí ìºíãèéã íèéãìèéí õàëàìæèéí ñàíãààð äàìæóóëàí îëãîíî. Íèéãìèéí õàëàìæèéí ¿éë÷èëãýýíä àõìàä íàñòàí, òàõèð äóòóó èðãýäýä ¿ç¿¿ëæ áàéãàà òóñëàëöàà áàñ õàìààðàãäàíà.

- 11 -


1.1.2. Íèéãìèéí õàìãààëàë áàòàëãààòàé þó?

Òºð íü íèéãìèéí õàìãààëëûã áàòàëãààòàé áàéëãàõ, íºãºº òàëààñ èðãýäèéí ºìíº õàðèóöëàãà õ¿ëýýõ ¿¿äíýýñ íèéãìèéí õàìãààëëûí øààðäëàãàòàé ìºíãºí õºðºíãèéã á¿ðä¿¿ëýõýä çàéëøã¿é îðîëöäîã. Òºðèéã òºëººëæ íèéãìèéí äààòãàë áîëîí íèéãìèéí õàëàìæèéí áàéãóóëëàãóóä íèéãìèéí õàìãààëëûí ñàëáàð äàõü òºðèéí áîäëîãî, íèéãìèéí äààòãàë áîëîí õàëàìæèéí ¿éë àæèëëàãààã õýðýãæ¿¿ëýõ,õÿíàëò òàâèõ çýðãýýð àæèëëàíà.

ªíººãèéí íºõöºëä òºðèéí ç¿ãýýñ íèéãìèéí äààòãàëûí ñàíõ¿¿æèëòèéã á¿ðýí õàðèóöàõ õýëáýðýýñ òàòãàëçàæ, èðãýä - àæèë îëãîã÷ /õóóëèéí ýòãýýä/ - òºð ãýñýí ãóðâàëñàí õîëáîîíä òóëãóóðëàí, íýã òàëààñàà èðãýä ººðºº ººðèéãºº õàðèóöàõ áîëîìæ íºõöëèéã çàõ çýýëèéí õàðèëöààò íèéãýìä á¿ðä¿¿ëñýí áàéíà. Èéìä íèéãìèéí äààòãàëä ñàéí äóðààð ýñâýë àëáàí æóðìààð äààòãóóëàõ áîëîìæòîé áºãººä õàðèí äààòãàëä õàìðàãäàæ ÷àäàõã¿é, ìºí áèå äààí àìüäðàõ ÷àäâàðã¿é èðãýäýä õàëàìæèéí òóñëàëöààã ¿ç¿¿ëýõ áîëîìæ á¿ðäñýí áàéäàã.

Àëáàí æóðìààð íèéãìèéí äààòãàëä õàìðàãäàõ èðãýäèéí õóâüä õºäºëìºðèéí ãýðýý /õºëñººð àæèëëàõ áîëîí àæèë ã¿éöýòãýõ/ ãîë

- 12 -


¿¿ðýã ã¿éöýòãýíý. Àæèë îëãîã÷òîé õºäºëìºðèéí ãýðýý áàéãóóëñàí àæèëòàí íèéãìèéí äààòãàëä õºäºëìºðèéí ãýðýý áàéãóóëñàí ¿åýñ /òóõàéí ñàðààñ/ íèéãìèéí äààòãàëä çààâàë õàìðàãäàí, òºëâºë çîõèõ øèìòãýëèéã àæèë îëãîã÷ áà àæèëòàí õóóëüä çààñàí õóâü õýìæýýãýýð àâ÷ áàéãàà öàëèí, õºäºëìºðèéí õºëñíººñ òîîöîí òºëíº.

Õýðýâ õºäºëìºð ýðõýëäýãã¿é áîë ÿàõ âý? Èðãýí àæèë îëãîã÷òîé õºäºëìºðèéí ãýðýý

áàéãóóëààã¿é, çîõèîí áàéãóóëàëòòàé àæèë õºäºëìºð ýðõëýýã¿é áàéãàà áîë ººðèéí îðëîãûã õàðãàëçàí, íèéãìèéí äààòãàëûí øèìòãýë òºëºõ, íèéãìèéí äààòãàëûí áàéãóóëëàãàòàé ãýðýý áàéãóóëàí äààòãàëä ñàéí äóðààð õàìðàãäàõ áîëîìæòîé.

Ìàíàé óëñ çàõ çýýëèéí õàðèëöààíä øèëæèí îðîõîîñ ºìíº íèéãìèéí äààòãàëûí øèìòãýë íü òýòãýâýð òýòãýìæ áîëäîã õóâèàðëàëòûí òîãòîëöîîíä îðøèí áàéñàí. Ýíý ¿åèéí ãîë îíöëîã íü íýãýíò èðãýä íü õºäºëìºð, îþóíàà òºðä, óëñäàà çîðèóëæ áàéäàã ó÷ðààñ íèéãìèéí õàìãààëëûí çîõèöóóëàëò áàñ ë òºðººñ õàìààðàëòàé áóþó íèéãìèéí äààòãàëûí íèéò îðëîãûí 70 ãàðóé õóâèéã òºðººñ, òºñâèéí õºðºíãººð á¿ðä¿¿ëæ èðñýí áàéäàã. Õóâààðèëàëòûí òîãòîëöîîíû ¿åèéí ãîë çàð÷èì íü ýâ íýãäëèéí çàð÷èì áàéíà. Ýíý íü õºäºëìºð ýðõëýõ ÷àäâàð á¿õèé èðãýä íü õºäºëìºðèéí ÷àäâàðã¿é áîëñîí èðãýääýý ýðãýí

- 13 -


òóñëàõ, òýòãýâýð òýòãýìæ îëãîõ ìºíãºí õºðºíãèéã á¿ðä¿¿ëýõýä îðøèíî.

Îäîî õóðèìòëàëûí áóþó äààòãóóëàã÷èéí òºëñºí øèìòãýë ººðèéíõ íü íýð äýýð õóðèìòëàãäàæ, ººðòºº çàðöóóëàãäàæ áàéõ ¿íäñýí øèíæòýé òîãòîëöîîã ñîíãîí àâ÷, ò¿¿íä øèëæèõ ¿å øàòàíäàà ÿâæ áàéíà. ¯¿íèé òóëä èðãýí á¿ð /1960 îíû 1-ð ñàðûí 1-ñ õîéø òºðñºí/ íýðèéí äàíñ íýýëãýí, íèéãìèéí äààòãàëûí øèìòãýëýý õóðèìòëóóëàõ, ò¿¿íäýý õÿíàëò òàâèõ áîëîìæîîð /Íýðèéí äàíñíû òóõàé õóóëü/ õàíãàãäñàí þì.

Õóðèìòëàëûí òîãòîëöîîíû ¿åä äàðààõü çàð÷ìóóäûã óäèðäëàãà áîëãîíî.

Á¿õ íèéòýýð íèéãìèéí õàìãààëàëä õàìðàãäàõ çàð÷èì

Ýíý çàð÷ìûí áàòàëãàà íü ºíäºð íàñëàõ,õ¿¿õýä òºð¿¿¿ëýõ, àñðàõ áîëîí õóóëüä çààñàí òîõèîëäîëä ýä ìºíãºíèé òóñëàìæ àâàõ ýðõòýé ãýæ çààñàí ¿íäñýí õóóëèéí çààëò áîëîí íèéãìèéí äààòãàëûí òóõàé õóóëü òîãòîîìæèä çààñàí áîëçîë æóðìûí äàãóó øèìòãýë òºëæ íèéãìèéí äààòãàëä äààòãóóëñàí èðãýí õóóëüä çààñàí òýòãýâýð, òýòãýìæ àâàõ ýðõòýé ãýñýí íèéãìèéí äààòãàëûí õóóëèàð áàòàëãààæíà. Ýíý íü ÷ ººðèéí ¿íäñýí óòãààð õýðýãæèæ, èðãýäèéã ÿìàð íýãýí ÿëãàâàðã¿éãýýð íèéãìèéí äààòãàëä õàìðóóëàõ íºõöºë, áîëîìæèéã á¿ðä¿¿ëñíýýð õàðàãääàã.

1.

- 14 -


2. Íèéãìèéí õàìãààëàë îëîí òºðºëòýé áàéõ çàð÷èì

Íèéãìèéí õàìãààëàëûí ýðõ ç¿éãýýð çîõèöóóëàãäàæ áàéãàà íèéãìèéí äààòãàë, íèéãìèéí õàëàìæèéí õàðèëöàà íü äàðààõ á¿òýöòýé áàéíà.

Ýð¿¿ë ìýíäèéí äààòãàë

Òýòãýìæèéí äààòãàë

Íèéãìèéí äààòãàëûí

òºðºë

Òýòãýâýðèéí äààòãàë

Àæèëã¿éäëèéí äààòãàë

¯éëäâýðëýëèéí îñîë, ìýðãýæëýýñ øàëòãààëàõ ºâ÷íèé äààòãàë

Íèéãìèéí õàëàìæèéí òýòãýâýð, òýòãýìæ

Íèéãìèéí õàëàìæèéí àñðàìæèéí ¿éë÷èëãýý

Íèéãìèéí õàëàìæèéí ¿éë÷èëãýý ãýñýí òºðë¿¿äòýé.

Íèéãìèéí õàëàìæ íü:

- 15 -


3. Íèéãìèéí õàìãààëàë õàìãèéí äîîä ò¿âøèíä ÷ õ¿ð÷ ¿éë÷ëýõ çàð÷èì

Íèéãìèéí äààòãàëûí òýòãýâýð òýòãýìæèéã îëãîõîä áàðèìòëàõ äîîä ò¿âøèíãèéí ¿ç¿¿ëýëò íü õºäºëìºðèéí õºëñíèé äîîä õýìæýý áàéäàã./Õºäºëìºðèéí õºëñíèé äîîä õýìæýýíèé òàëààðõ îéëãîëòûã õºäºëìºðèéí ýðõ ç¿éí õýñãýýñ ¿çíý ¿¿/

Íèéãìèéí õàëàìæèéí òýòãýâýð òýòãýìæ, ¿éë÷èëãýýã ¿ç¿¿ëýõ ¿åä áàðèìòëàõ ¿ç¿¿ëýëò íü àìüæèðãààíû áàòàëãààò ò¿âøèíãèéí äîîä õýìæýý áàéíà. Ýäãýýð ò¿âøèíã òîãòîîñíîîð òýòãýâýð òýòãýìæèéí äîîä õýìæýýã òîãòâîðòîé áàéëãàõ, ýñâýë íýìýãä¿¿ëýõ àñóóäëûã øèéäâýðëýõýä à÷ õîëáîãäîëòîé þì. /Àìüæèðãààíû áàòàëãààò ò¿âøèíãèéí äîîä õýìæýýíèé òóõàé, õàëàìæèéí òýòãýâýðèéí õýñãýýñ ¿çíý ¿¿/

4. Íèéãìèéí õàìãààëàë ÿëãàìæòàé áàéõ çàð÷èì

Íèéãìèéí ãèø¿¿äèéí íèéãýìä ã¿éöýòãýñýí ¿¿ðýã, àæèëëàæ áàéñàí õºäºëìºðèéí íºõöºë /õ¿íä, õîðòîé ã.ì/ îëîí õ¿¿õýäòýé áàéõ çýðãýýñ õàìààðàí õºíãºëºëò, íýìýãäýëèéã òýòãýâýð , òýòãýìæèéã òîãòîîæ ºãºõäºº îëãîäîã. Íèéãìèéí äààòãàëûí õóóëèíä õºäºëìºðèéí õ¿íä , õîðòîé,ãàçðûí äîð çýðãýýð õýâèéí áóñ íºõöºëä àæèëëàæ áàéñàí èðãýä 60 íàñíààñ áóñ õàðèí 55 /ýðýãòýé/, 50 /ýìýãòýé/ íàñíààñ ºíäºð íàñíû òýòãýâýðèéã òîãòîîëãîæ áîëîõîîð çààñàí áàéíà.

- 16 -


2. ÍÈÉÃÌÈÉÍ ÄÀÀÒÃÀË ÃÝÆ ÞÓ ÂÝ?

¯ð ä¿í


Íèéãìèéí äààòãàëûí çîðèëãî, à÷ õîëáîãäëûã òàéëáàðëàõ;Íèéãìèéí äààòãàëä çààâàë áà ñàéí äóðààð õàìðàãäàõàä þó íºëººëæ áîëîõ òàëààð ïðàêòèê ýçýìøèõ;Íèéãìèéí äààòãàëûí øèìòãýë, ò¿¿íèéã ÿìàð îðëîãîíîîñ òºëäãèéã ìýäýõ;Òºëñºí øèìòãýë õààíà õóðèìòëàãäàæ, þóíä çàðöóóëàãäàæ áîëîõûã òàéëáàðëàõ.

1.

2.

3.

4.

ÇÀÑÃÈÉÍ ÃÀÇÐÛÍ ÒÓÕÀÉ ÕÓÓËÈÀÑ

“Íèéãìèéí äààòãàë íü èðãýí /öààøèä “äààòãóóëàã÷” ãýõ/ áîëîí òºð, àæ àõóéí íýãæ, áàéãóóëëàãààñ çîõèõ æóðìûí äàãóó øèìòãýë òºëæ, íèéãìèéí äààòãàëûí ñàí á¿ðä¿¿ëýõ, äààòãóóëàã÷ ºíäºð íàñëàõ, õºäºëìºðèéí ÷àäâàðàà àëäàõ, ºâ÷ëºõ, àæèëã¿é áîëîõîä ººðò íü, òýð÷ëýí äààòãóóëàã÷ íàñ áàðàõàä ò¿¿íèé àñðàìæèä áàéñàí õ¿ì¿¿ñò õóóëü òîãòîîìæèä çààñàí òýòãýâýð, òýòãýìæ, òºëáºð ºãºõ àãóóëãà á¿õèé íèéãýì, ýäèéí çàñãèéí àðãà õýìæýý ìºí” /Íèéãìèéí äààòãàëûí òóõàé õóóëèéí ç-ð ç¿éëèéí 3.1/

- 17 -


2.1. Õ¿í á¿ð íèéãìèéí äààòãàëä õàìðàãäàõ áîëîìæ áèé þó?

Íèéãìèéí äààòãàëä èðãýä íü àëáàí æóðìààð áóþó ñàéí äóðààð õàìðàãäàíà. Íèéãìèéí äààòãàëä äààòãóóëñàí ãýæ ¿çýõ ¿íäýñëýë íü àæèë îëãîã÷, áàéãóóëëàãàòàé áàéãóóëñàí õºäºëìºðèéí ãýðýý /àæèë ã¿éöýòãýõ áîëîí õºëñººð àæèëëàõ ãýðýý/, ýñâýë íèéãìèéí äààòãàëûí áàéãóóëëàãàòàé áàéãóóëñàí ãýðýý áîëíî. Ýíý ¿åýñ ýõëýí òóõàéí àæèëòàí, èðãýíä íèéãìèéí äààòãàëûí äýâòðèéã íýýæ ñàð á¿ð ÿìàð õýìæýýíèé îðëîãî, öàëèíãààñ íèéãìèéí äààòãàëûí øèìòãýëèéã òºëæ áàéãààã á¿ðòãýí õºòºëäºã áàéíà.

- 18 -


• õºäºëìºðèéí ãýðýýãýýð òîãòîîñîí öàëèí, õºëñ áîëîí ýýëæèéí àìðàëòûí îëãîâîð, ñóë çîãñîëò, àæëûí øààðäëàãààð ººð àæèëä øèëæ¿¿ëýõ ¿åèéí áîëîí àæèë õ¿ëýýëöýõ, àæèë àëáàí òóøààë õýâýýð áàéãàà àæèëòàíä îëãîõ îëãîâîð, õ¿íäýòãýí ¿çýõ øàëòãààíààð àæèëäàà èðýýã¿é ¿åèéí îëãîâîð, áóðóó õàëñàí, øèëæ¿¿ëñýí ¿åèéí îëãîâîð

• õºëñººð àæèëëàõ áîëîí àæèë ã¿éöýòãýõ ãýðýýãýýð òîõèðñîí õºëñ

• ñàéí äóðààð äààòãóóëàõ äààòãóóëàã÷èéí ººðºº ìýä¿¿ëñýí îðëîãî

• àæ àõóéí íýãæ, áàéãóóëëàãààñ îëãîæ áàéãàà õîîë, óíààíû çàðäàë, îðîí ñóóö, ò¿ëýý, í¿¿ðñíèé ¿íèéí õºíãºëºëò, ò¿¿íòýé àäèëòãàõ áóñàä îðëîãî

Íèéãìèéí äààòãàëûí øèìòãýë òºëºõ îðëîãî, öàëèí ãýäýã íü:

Ñàéí äóðûí äààòãóóëàã÷ ººðºº îðëîãîî òîãòîîõ áîëîâ÷ øèìòãýë òºëºõ îðëîãîíû äîîä õýìæýý õºäºëìºðèéí õºëñíèé äîîä õýìæýýíýýñ áàãàã¿é áàéõ ¸ñòîé.

Íèéãìèéí äààòãàëä äààòãóóëæ, øèìòãýë òºëñíººð íèéãìèéí äààòãàëûí øèìòãýë òºëñºí õóãàöàà òîîëîãäîõ áà äàðààõ òîõèîëäîëä äóóñãàâàð áîëíî.

- 19 -


Íèéãìèéí äààòãàëûí ãýðýýíèé õóãàöàà äóóññàí, Äààòãóóëàã÷ èðãýí íàñ áàðñàí, íàñ áàðñàíä òîîöîãäñîíÀæèë îëãîã÷ òàòàí áóóãäñàí, äàìïóóðñàíÕºäºëìºðèéí ãýðýýíèé õóãàöàà äóóñãàâàð áîëñîí

•

•

•

•

Äóóñãàâàð áîëîõ òîõèîëäëóóä

2.2. Äààòãàëä õàìðàãäñàí ºäðººñ ýõëýí õóãàöààã òîîëîõûí à÷ õîëáîãäîë

Èðãýä äààòãàëä äààòãóóëñàíààð òîäîðõîé õóãàöààãààð íèéãìèéí äààòãàëûí øèìòãýëèéã çàéëøã¿é òºëºõ, èíãýñíýýð òýòãýâýð, òýòãýìæ àâàõ ýðõ ¿¿ñíý. Æèøýý íü: äààòãóóëàã÷ ºíäºð íàñíû òýòãýâýð àâàõûí òóëä íèéãìèéí äààòãàëûí øèìòãýëûã 20-ñ äîîøã¿é æèëèéí õóãàöààãààð òºëñºí áàéõ ¸ñòîé. Íèéãìèéí äààòãàëûí øèìòãýëèéã òºëæ áàéõ ÿâöàä àæèëòàí ÷ºëºº àâàõ, õ¿íäýòãýí ¿çýõ øàëòãààíààð õºäºëìºð ýðõëýõã¿é áàéõ òîõèîëäîë ÷ ãàðäàã. Èéì ¿åä íèéãìèéí äààòãàëûí øèìòãýë òºëæ áàéãàà õóãàöààã òàñàëäñàíä òîîöîõ óó.

- 20 -


Õóóëèíä þó ãýæ çààñàí áàéäàã áîë . . . Àæèë îëãîã÷, áàéãóóëëàãûí çàõèàëãààð õºäºëìºðèéí ãýðýýãýýð àæèëëàã÷ áîëîí òºðèéí àëáàí õààã÷ àæëààñ ÷ºëººëºãäºæ ñóðàëöñàí õóãàöàà /ýíý ¿åèéí íèéãìèéí äààòãàëûí øèìòãýëèéã õºäºëìºðèéí õºëñíèé äîîä õýìæýýãýýð òîîöîí àæèë îëãîã÷ ººðèéí òºëáºë çîõèõ õóâèàð òºëºõ ¿¿ðýãòýé/Öýðãèéí àëáûã áàéëäàã÷, ò¿ð¿¿÷ýýð õààñàí õóãàöàà /ýíý ¿åèéí íèéãìèéí äààòãàëûí øèìòãýëèéã õºäºëìºðèéí õºëñíèé äîîä õýìæýýãýýð òîîöîí, àëáà õààæ áàéãàà àíãè, íýãòãýë íü àæèë îëãîã÷èéí òºëáºë çîõèõ õóâèàð òºëíº/Òýòãýìæòýé ÷ºëºº àâ÷ õ¿¿õäýý àñàðñàí õóãàöàà /àæèë îëãîã÷ õºäºëìºðèéí õºëñíèé äîîä õýìæýýãýýð òîîöîí,àæèë îëãîã÷èéí òºëáºë çîõèõ õóâèàð òºëíº/Õóóëü áóñààð õàëàãäñàí õóãàöàà Áóðóóòàé ýòãýýä àæèëòàíû àâ÷ áàéñàí öàëèí, õºäºëìºðèéí õºëñíèé õýìæýýãýýð òîîöîí òºëíº.Õóóëü áóñààð àæëààñ çàéëóóëàãäàí ìºðäºãäñºí, õèëñ õýðãýýð õîðèõ ÿë ýäýëñýí õóãàöààÈðãýíèé õàìãààëàëòûí áîëîí äàé÷èëãààíû ¿åèéí õóãàöààÕºäºëìºðèéí ÷àäâàð ò¿ð àëäñàí, æèðýìñíèé áîëîí àìàðæñàíû ò¿ð àìðàëòòàé áàéñàí õóãàöàà

•

•

•

•

•

•

•

Äàðààõ òîõèîëäîëä

íèéãìèéí äààòãàëûí øèìòãýë

òºëñºí õóãàöààã òàñðààã¿é ãýæ

òîîöíî.

- 21 -


Èðãýä íèéãìèéí äààòãàëä äààòãóóëñíààð òýòãýâýð àâàõ ýðõòýé.

2.3. Íèéãìèéí äààòãàëä ÿìàð òºðë¿¿ä áàéäàã âý?

Íèéãìèéí äààòãàëä òºëæ áàéãàà øèìòãýë íèéãìèéí äààòãàëûí ñàíãóóäàä áàéðøèíà.

Ýäãýýð ñàíãààñ çîðèóëàëòûí äàãóó ìºíãºí õºðºíãèéã çàðöóóëíà. ªºðººð õýëáýë çîðèóëàëòûí áóñ ç¿éëä, ººð ñàíä ìºíãºí õºðºíãº øèëæ¿¿ëýõèéã õîðèãëîäîã áàéíà.

Íèéãìèéí äààòãàëûí òºðºë á¿ð ººð ººðèéí ñàíòàé áàéíà.

- 22 -


-

- -

Ýäãýýð ñàíã èðãýäèéí òºëñºí øèìòãýëýýñ ãàäíà ººð ÿìàð ýõ ¿¿ñâýðýýð á¿ðä¿¿ëæ áîëîõ áîë ãýñýí àñóóëò ãàð÷ èðíý.

Äààòãóóëàã÷èéí òºëñºí øèìòãýëÀæèë îëãîã÷èéí òºëñºí øèìòãýëÒºñâººñ øèëæ¿¿ëñýí õºðºíãºØèìòãýëèéã òºëºõ õóãàöààã õýòð¿¿ëñýíä îíîãäóóëàõ àëäàíãè Ñàíãèéí ÷ºëººò ¿ëäýãäëèéã áàíêèíä õàäãàëóóëñàíû õ¿¿, ¿íýò öààñíû àðèëæààíààñ îëñîí îðëîãî çýðýã õàìààðíà.

1.2.3.4.

5.

- 23 -


Äààòãàëûí øèìòãýë ãýäýã àæèë îëãîã÷ áîëîí äààòãóóëàã÷ààñ äààòãàëä õàìðàãäàõ çîðèëãîîð òºëæ áàéãàà ìºíãºí òºëáºð áàéäàã. Øèìòãýë òºëºõ õóâü õýìæýý äààòãàëä ÿìàð õýëáýðýýð õàìðàãäñàí âý? ãýäãýýñ õàìààð÷ ººð ººð õóâü õýìæýýòýé áàéíà.

Àëáàí æóðìààð äààòãóóëàã÷ íèéãìèéí äààòãàëûí øèìòãýëèéã äàðààõ õóâü õýìæýýãýýð òºëíº.

Äààòãàëûí òºðºë

Òºëºõ øèìòãýëèéí õóâü õýìæýý /õóâèàð /

Àæ

èë î

ëãîã

÷èéí

õº

äºëì

ºðèé

í õº

ëñíè

é ñà

í, ò

¿¿íò

ýé à

äèëò

ãàõ

îðëî

ãîîñ

Äàà

òãóó

ëàã÷

èéí

õºäº

ëìºð

èéí

õºëñ

, ò¿

¿íòý

é àä

èëòã

àõ

îðëî

ãîîñ

1/ Òýòãýâðèéí äààòãàë 7,0 7,02/ Òýòãýìæèéí äààòãàë 0,5 0,5

Ç/ ¿éëäâýðëýëèéí îñîë, ìýðãýæëýýñ øàëòãààëñàí ºâ÷íèé äààòãàë

1,0, 2,0 áà 3,0 -

4/ Àæèëã¿éäëèéí äààòãàë 0,5 0,55/ ýð¿¿ë ìýíäèéí äààòãàë 2,0 2,0

- 24 -


Ñàéí äóðûí äààòãóóëàã÷ íü äàðààõü õóâü õýìæýýãýýð òºëºõ áà àëü äààòãàëä äààòãóóëàõ âý? ãýäãýý ñîíãîõ ýðõòýé áàéíà.

1/ òýòãýâðèéí äààòãàë 10 õóâü2/ òýòãýìæèéí äààòãàë 1,0 õóâüÇ/ ¯ÎÌØª-íèé äààòãàë 1,0 õóâèàñ áàãàã¿é

áàéíà.Àæèë îëãîã÷ áàéãóóëëàãà íýãäýõ, íèéëýõ,ñàëàõ,

òóñãààðëàõ çýðãýýð ººð÷ëºí áàéãóóëàãäñàí áîë íèéãìèéí äààòãàëûí øèìòãýë òºëºõ ¿¿ðýã øèíýýð ýðõèéã øèëæ¿¿ëýí àâñàí áàéãóóëëàãàä øèëæèíý. Õýðýâ àæèë îëãîã÷ òàòàí áóóãäàõ, ýñâýë äàìïóóðñàí áîë òàòàí áóóãäñàí áàéãóóëëàãûí õºðºíãºíººñ õàìãèéí òýðã¿¿í ýýëæèíä òºëºãäººã¿é íèéãìèéí äààòãàëûí øèìòãýëèéã òºë¿¿ëíý.Àæèë îëãîã÷èéí áóðóóãààñ øèìòãýë òºëºãäººã¿é áàéâàë äààòãóóëàã÷èéí àâàõ òýòãýâýð, òýòãýìæèéã îëãîõã¿é áàéõ ¿íäýñëýë áîëîõã¿é. Õàðèí áèé áîëñîí õîõèðëûã àæèë îëãîã÷ õàðèóöíà.

2.4. Íýðèéí äàíñ íýýëãýõ íü

Õ¿í àìûí äèéëýíõ õýñýã çàëóó, àæèëã¿éäýë áàãàòàé, òýòãýâýð àâàã÷ õºäºëìºð ýðõëýã÷äèéí òîîíû õàðüöàà òààëìæòàé íºõöºëä õóâèàðëàëòûí òîãòîëöîî ýåðýã íºëººòýé áàéäàã. Ãýòýë õ¿í àì íàñæèõûí õýðýýð äóíäàæ íàñëàëò íýìýãäýæ,òýòãýâýð àâàã÷äûí òîî íýìýãäýæ áàéãàà

- 25 -


íºõöºëä òýòãýâðèéí äààòãàëûí ñàíä à÷ààëàë ¿¿ñýõ, ñàíõ¿¿æ¿¿ëæ ÷àäàõã¿é áàéäàë ¿¿ñýõ òºëºâ áèé áîëäîã.Èéìä õóðèìòëàëûí òîãòîëöîî ðóó øèëæèõ, èíãýõäýý ààæìààð, ÷óõàìäàà õàãàñ õóðèìòëàëààñ á¿ðýí õóðèìòëàë ðóó øèëæèõ ýõëýë íü íýðèéí äàíñ áîëîõ þì.

1960 îíû 1-ð ñàðûí 1-ýýñ ºìíº òºðñºí õ¿ì¿¿ñèéí òýòãýâýðèéã õóó÷èí æóðìààð, 1960 îíû 1-ð ñàðûí 1-û ºäºð áà 1-ýýñ õîéø òºðñºí õ¿ì¿¿ñò òºëñºí øèìòãýëèéí íèéëáýðýýñ òîîöîæ òýòãýâýðèéã áîäíî.

Íýðèéí äàíñ ãýäýã íü òýòãýâýðèéí äààòãàëä äààòãóóëñàí èðãýíä äàíñ íýýæ, íèéãìèéí äààòãàëûí øèìòãýëûã õóðèìòëóóëàí òîîöîõ ¿éë àæèëëàãàà áîëíî. Äààòãóóëàã÷èéí íýðèéí äàíñ íü äóãààð äàâõàðäààã¿é áàéíà. Äààòãóóëàã÷èéí îâîã íýð, äàíñíû ýõíèé ¿ëäýãäýë, ñàð á¿ðèéí òºëñºí øèìòãýë, òîîöñîí õ¿¿, îëãîñîí òýòãýâýð çýðýã îðëîãî, çàðëàãûí òàëààð ìýäýýëýë ºãºõ íºõöëèéã íèéãìèéí äààòãàëûí áàéãóóëëàãà õàíãàíà.

Íýðèéí äàíñíû ýõ

¿¿ñâýð:

Íýðèéí äàíñíû ýõíèé ¿ëäýãäýë Äààòãóóëàã÷èéí òºëñºí øèìòãýë Àæèë îëãîã÷èéí òºëñºí øèìòãýë Òºðººñ òºëñºí øèìòãýë Íýðèéí äàíñíû îðëîãîä òîîöñîí õ¿¿

Íýðèéí äàíñíààñ òýòãýâýð àâàõ ýðõ íèéãìèéí äààòãàëûí øèìòãýëèéí 180 ñàðààñ äîîøã¿é

- 26 -


õóãàöààãààð òºëñºí ¿åä ¿¿ñíý. Íýðèéí äàíñíààñ òýòãýâýð áîäîõ ¿åä íèéãìèéí õàìãààëàë ÿëãàìæòàé áàéõ çàð÷èì ¿éë÷ëýõã¿é þì. Ó÷èð íü õºäºëìºðèéí íºõöëººñ /õ¿íä, õîðòîé, ãàçðûí äîð ã.ì/ øàëòãààëñàí ¿ð äàãàâðûã õºäºëìºð ýðõëýæ áàéãàà ¿åä íü çîõèöóóëàõ, ýñâýë òóõàéí ñàëáàðûí íýìýãäýë äààòãàë áèé áîëãîí çîõèöóóëíà ãýæ ¿çäýã. Äààòãóóëàã÷èéí ººðèéí îðîëöîî, ñîíèðõëûã íýìýãä¿¿ëýõ çîðèëãîîð æèëä íýã óäàà íýðèéí äàíñàíä õ¿¿ òîîöîæ áîäíî.

- 27 -


Ïðàêòèê àëõàì

Íèéãìèéí äààòãàë

Õºäºëìºðèéí ãýðýý áàéãóóëæ, àæèë îëãîã÷îîñ îëãîõ öàëèíã òîõèðñîíîîð íèéãìèéí äààòãàëä çààâàë õàìðàãäàõ, àâ÷ áàéãàà öàëèíãààñ àæèë îëãîã÷èéí áîëîí äààòãóóëàã÷ûí øèìòãýë òºëºõ õóâü õýìæýý òîäîðõîé áîëíî. Õºäºëìºðèéí ãýðýý áàéãóóëàõäàà àæèë îëãîã÷èéí õºäºëìºðèéí äîòîîä æóðìàíä òóñãàãäñàí íèéãìèéí õàìãààëàëûí òàëààðõ çîõèöóóëàëòûã ìýäýõ íü à÷ õîëáîãäîëòîé.Àæèë îëãîã÷ õºäºëìºðèéí ãýðýýãýýð àæèëëàã÷ áîëãîíä íèéãìèéí äààòãàëûí äýâòýð íýýí, øèìòãýë òºëºëòèéã áàòàëãààæóóëíà.Ñàéí äóðààð õàìðàãäàæ áàéãàà òîõèëäîëä íèéãìèéí äààòãàëûí áàéãóóëëàãàòàé ãýðýý áàéãóóëàí, ãýðýýíèé ¿ðãýëæëýõ õóãàöàà áà øèìòãýë íîîãäîõ îðëîãûã òîäîðõîéëíî.Ñàéí äóðûí äààòãóóëàã÷ äààòãàëûí òºðëºº ñîíãîæ, õóóëèíä çààñàí õóâü õýìæýýãýýð øèìòãýë òºëíº.

1.

2.

3.

4.

5.

- 28 -


Çààâàë õýëáýðýýð íèéãìèéí äààòãàëä õàìðàãäàõàä õºäºëìºðèéí ãýðýý áàéãóóëíà. Õºäºëìºðèéí ãýðýý áàéãóóëàõàä àæèë îëãîã÷îîñ îëãîõ öàëèíã òîõèðñîíîîð íèéãìèéí äààòãàëä õàìðàãäàõ,øèìòãýë òºëºõ áîëîìæòîé áîëíî. Õºäºëìºðèéí ãýðýý áàéãóóëàõ, àæèë îëãîã÷èéí õºäºëìºðèéí äîòîîä æóðìàíä òóñãàãäñàí íèéãìèéí õàìãààëëûí òàëààð àâàõ çîõèöóóëàëòûã ìýäýõ íü à÷ õîëáîãäîëòîé.

3. Òýòãýâýð

¯ð ä¿í


Òýòãýâýð,ò¿¿íèé òºðë¿¿ä, îíöëîãèéã òàéëáàðëàõ;ªíäºð íàñíû òýòãýâðèéã ÿìàð íºõöëººð õýðõýí îëãîõèéã áóñäàä çºâëºõ;Òàõèð äóòóóãèéí òýòãýâýðèéã ÿìàð íºõöëººð õýðõýí îëãîõèéã ìýäýæ àâàõ;Òýæýýã÷ýý àëäñàíû òýòãýâðèéã ÿìàð íºõöëººð õýðõýí îëãîõèéã çºâëºõ ÷àäâàðòàé áîëîõ;Öýðãèéí àëáàí õààã÷èéí òýòãýâðèéí òºðºë, ÿëãààã ìýäýõ.

1.

2.

3.

4.

5.

- 29 -


3.1.Òýòãýâýð ãýæ þó âý?

Èðãýä ºíäºð íàñëàõ, õºäºëìºðèéí ÷àäâàðàà àëäàõ, õ¿¿õýä òºð¿¿ëýõ çýðýã õóóëüä çààñàí ¿íäýñëýëýýð ýä ìºíãºíèé òóñëàìæ àâàõ ýðõòýé áîëîõ íü ¿íäñýí õóóëüä çààñàí èðãýäèéí ýðõ, ýðõ ÷ºëººíèé íýã íü þì. ¯¿íèé íýã áàòàëãàà áîë íèéãìèéí äààòãàëààñ îëãîæ áóé òýòãýâýð, òýòãýìæ¿¿ä þì. Òýòãýâýð ãýäýã íü äààòãóóëàã÷èéã ºíäºð íàñëàõàä íàñàí òóðøèä íü, òàõèð äóòóó áîëîõîä íü õºäºëìºðèéí ÷àäâàð íºõºí ñýðãýýãäýõ õ¿ðòýë, ýñâýë ºíäºð íàñíû òýòãýâýð àâàõ íàñàíä õ¿ðòýë íü, íàñ áàðñàí òîõèîëäîëä ãýð á¿ëèéí õºäºëìºðèéí ÷àäâàðã¿é ãèø¿¿äýä òýäãýýðèéí íèéãìèéí áàòàëãààã õàíãàõ, àìüæèðãààíû ýõ ¿¿ñâýð áîëãîõ çîðèëãîîð íèéãìèéí äààòãàëûí ñàíãààñ ñàð á¿ð îëãîõ ìºíãºí òºëáºðèéã õýëíý.

Íèéãìèéí äààòãàëûí øèìòãýë òºëñºí õóãàöààíààñ õàìààðàí òýòãýâðèéã 2 àíãèëíà.

Á¿ðýí òýòãýâýðÕóâü òýíö¿¿ëñýí òýòãýâýð

Á¿ðýí òýòãýâýð ãýäýã íü íèéãìèéí äààòãàëûí øèìòãýë òºëºõ õóãàöààã õóóëüä çààñàí õýìæýýãýýð õàíãàñàí ¿åä îëãîãäîíî.

Õóâü òýíö¿¿ëñýí òýòãýâýð ãýäýã íü õóóëüä çààñàí øèìòãýë òºëºõ õóãàöààíû äýýä õÿçãààðò õ¿ðýýã¿é áîëîâ÷ òîäîðõîé õóãàöààãààð íèéãìèéí

••

- 30 -


äààòãàëûí øèìòãýë òºëñºí áàéõ ¿åä óã òºëñºí õóãàöààíä íèéö¿¿ëýí òýòãýâýð òîãòîîõûã îéëãîíî.Èðãýä òýòãýâðèéí äààòãàëä äààòãóóëæ íèéãìèéí äààòãàëûí øèìòãýë òºëñíººð:

• ºíäºð íàñíû òýòãýâýð• òàõèð äóòóóãèéí òýòãýâýð• òýæýýã÷ýý àëäñàíû

òýòãýâýð àâàõ ýðõòýé.

Ýäãýýð òýòãýâýð á¿ð íü ººð ººðèéí îíöëîãóóäòàé, áèå äààñàí õàðèëöààã ¿¿ñãýäýã òóë òýòãýâýð àâàõ ýðõ ¿¿ñýõ, ººð÷ëºãäºõ, äóóñãàâàð áîëîõ çýðýã íü ÿëãààòàé áàéíà. ¯¿íèéã òóñ á¿ðä íü àâ÷ ¿çüå.

3.2. ªíäºð íàñíû òýòãýâýð

3.2.1. Õýí ºíäºð íàñíû òýòãýâðèéã àâàõ ýðõòýé âý?

Óëñ îðîí á¿ðèéí íèéò õ¿í àìûí íàñæèëòààñ õàìààðàí òýòãýâýðò ãàðàõ íàñíû õÿçãààð õàðèëöàí àäèëã¿é áàéäàã.Åâðîïûí óëñóóäàä èõýâ÷ëýí 60-ààñ äýýø íàñàíä òýòãýâýðò ãàðäàã áàéíà.Ìàíàé óëñûí õ¿í àìûí 15-ààñ äîîøã¿é õóâèéã ºíäºð íàñòàíãóóä ýçëýäýã. Íèéãìèéí äààòãàëûí õóóëèíä çààñíààð ýðýãòýé 60, ýìýãòýé 55 íàñàíä õ¿ðñíýýð ºíäºð íàñíû òýòãýâýð òîãòîîëãîõ ýðõ ¿¿ñíý. Ãýõäýý õºäºëìºðèéí õóóëèíä çààñíààð àæèë îëãîã÷ õºäºëìºðèéí ãýðýýã öóöëàõ íýã

- 31 -


¿íäýñëýëä àæèëòàí 60 íàñ õ¿ðñýí áàéõ ãýæ çààñàí íü ýðýãòýé ýìýãòýé ÿëãààã¿é ººðñäºº õ¿ñýëò ãàðãààã¿é íºõöºëä 60 íàñàíä õ¿ðñíýýð ºíäºð íàñíû òýòãýâýðò ãàðàõ, ýñâýë àæèë îëãîã÷ øèéäâýð ãàðãààã¿é áîë õºäºëìºðèéí õàðèëöààã õýâýýð ¿ðãýëæë¿¿ëæ áîëîõ þì.

3.2.2. ßìàð íºõöºëä ýíý òýòãýâðèéã îëãîõ âý?

Óã òýòãýâðèéã òîãòîîëãîõ õ¿ñýëòýé áàéâàë äàðààõ øààðäëàãûã õàíãàñàí áàéíà.

à/ ªíäºð íàñàíä õ¿ðñýí

á/ Íèéãìèéí äààòãàëûí øèìòãýëèéã 20-ñ äîîøã¿é æèëèéí õóãàöààãààð òºëñºí

â/ Õºäºëìºðèéí õàðèëöààã äóóñãàâàð áîëãîñîí áàéõ

ªíäºð íàñíû òýòãýâýð òîãòîîëãîõ íàñ õ¿ðýýã¿é áîëîâ÷ íèéãìèéí äààòãàëûí øèìòãýë òºëºõ õóóëèíä çààñàí õóãàöààíû øààðäëàãûã õàíãàñàí áîë øèìòãýë òºëºëòèéã çîãñîîæ áîëîõ áà ºíäºð íàñíû òýòãýâýð òîãòîîëãîõ íàñàíä õ¿ðñíýýð òýòãýâýð òîãòîîëãîõ ýðõ ¿¿ñíý.

Õàðèí õýäèéãýýð òýòãýâýð òîãòîîëãîõ íàñàíä õ¿ðñýí áîëîâ÷ íèéãìèéí äààòãàëûí øèìòãýë òºëºõ õóãàöààã õàíãààã¿é áàéâàë øèìòãýë òºëñºí õóãàöààãààð íü áîäîæ òýòãýâýðèéã òîîöíî. ̄ ¿íèéã õóâü òýíö¿¿ëñýí òýòãýâýð ãýäýã. Íýãýíò øèìòãýëèéã

- 32 -


õóóëèíä çààñàí õóãàöààãààð òºëººã¿é ¿åä õóâü òýíö¿¿ëñýí òýòãýâýð òîãòîîãääîã ó÷ðààñ àâ÷ áàéãàà ìºíãºíèé õýìæýýãýýð á¿ðýí òýòãýâðýýñ áàãà áàéíà.

Ýìýãòýé õ¿í òºð¿¿ëñýí áîëîí 3 õ¿ðòýë íàñòàéä íü ¿ð÷ëýí àâñàí äºðºâ, ò¿¿íýýñ äýýø õ¿¿õäýý 6 íàñòàé áîëòîë íü ºñãºñºí, ìºí íèéãìèéí äààòãàëûí øèìòãýëèéã 20-ñ äîîøã¿é æèë òºëñºí áîë 50 íàñ õ¿ðñíýýð ºíäºð íàñíû òýòãýâýð òîãòîîëãîõ ýðõ ¿¿ñíý.

Ò¿¿íýýñ ãàäíà õºäºëìºðèéí íºõöëººñ õàìààð÷ òýòãýâðèéã õºíãºëºëòòýé íºõöëººð òîãòîîæ áîëíî. Æèøýý íü: Áàò íèéò 20 æèë íèéãìèéí äààòãàëûí øèìòãýë òºëñºí áà ¿¿íèé 10 æèë íü ãàçðûí äîð àæèëëàæ áàéñàí òóë 50 íàñàíä õ¿ðñíýýð ºíäºð íàñíû òýòãýâýð òîãòîîëãîõ ýðõ ¿¿ñíý. Òèéìýýñ õºäºëìºðèéí õîðòîé, õàëóóí, õ¿íä íºõöºëä àæèëëàæ áàéñàí áîë õºíãºëºëòòýé íºõöºëä õàìðàãäàæ áîëíî. Õºíãºëºëòòýé íºõöºë ãýäýã áîë àæèëëàõ áàéõ ¿åèéí õºäºëìºðèéí íºõöëèéã õàðãàëçàõ òýòãýâðèéã ººð ººðººð òîãòîîõ îéëãîëò þì. Òóõàéëáàë: õºäºëìºðèéí õýâèéí íºõöºëä àæèëëàæ áàéñàí èðãýä ýìýãòýé 55, ýðýãòýé 60 íàñ õ¿ðñíýýð òýòãýâýð òîãòîîëãîõ ýðõ ¿¿ñäýã áîë õºäºëìºðèéí õýâèéí áóñ áóþó õ¿íä, õàëóóí, õîðòîé ãýõ çýðýã íºõöºëä àæèëëàæ áàéñàí òîõèîëäîëä òýòãýâýðò ãàðàõ íàñíû õóâüä

- 33 -


ººð÷ëºí, æèøýý íü, ýìýãòýé 45 íàñ õ¿ðñíýýð, ýðýãòýé 55 íàñ õ¿ð÷ /ã.ì/ òýòãýâýð òîãòîîëãîõ ýðõòýé áàéäàãò îðøèíî.

ªíäºð íàñíû òýòãýâýð òîãòîîëãîõîä õºäºëìºðèéí íºõöëººñ ãàäíà, õóóëüä òóõàéí àæèëòíû ìýðãýæëèéí îíöëîãèéã õàðãàëçñàí çîõèöóóëàëò ÷ áàéíà. ̄ ¿íä: ñîíãîäîã, ìýðãýæëèéí óðëàãèéí áàéãóóëëàãàä ãîöëîë äóó÷èí, á¿æèã÷èí, àãààðûí áîëîí õýðýãëýëèéí ãèìíàñòèê, àêðîáàò, òýíöâýð, óðàí íóãàðàëò, õººìèé÷èí çýðãýýð 20-ñ äîîøã¿é æèë àæèëëàñàí, ýñâýë íèéò 25-ñ äîîøã¿é æèë àæèëëàí, ¿¿íèé 15 æèëä íü òóõàéí ìýðãýæëýýð àæèëëàí, òýòãýâðèéí äààòãàëûí øèìòãýë òºëñºí èðãýí íàñ õàðãàëçàõã¿é òýòãýâýð òîãòîîëãîõ ýðõòýé.

Ìîíãîë óëñàä ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëæ áàéãàà ãàäààäûí áàéãóóëëàãàä àæèëëàæ áàéãàà èðãýä íèéãìèéí äààòãàëä õàìðàãäàõ, ìºí òýòãýâýð òîãòîîëãîõ ýðõòýé áàéíà. ¯¿íèé òóëä íèéãìèéí äààòãàëä øèìòãýë òºëñºí áàéõ øààðäëàãàòàé.

ªíäºð íàñíû òýòãýâýð òîãòîîëãîñíîîð õºäºëìºð ýðõëýæ áîëîõ óó ãýñýí àñóóëò ò¿ãýýìýë òàâèãääàã. Ýíý íü èðãýäèéí ººðñäèéí ñîíèðõëîîñ õàìààðíà. Õýðýâ òýòãýâðýý òîãòîîëãîîä, õºäºëìºðèéí ãýðýýãýýð àæèëëàæ áàéãàà áîë öàëèíãààñ íèéãìèéí äààòãàëûí øèìòãýë àâàõ áà ¿¿íä: òýòãýâðèéí, òýòãýìæèéí, ¿éëäâýðëýëèéí

- 34 -


îñîë, ìýðãýæëýýñ øàëòãààëàõ ºâ÷íèé äààòãàëûí øèìòãýë àâàõ áà ýíý íü àâ÷ áàéãàà òýòãýâýðò àæèëëàæ áàéõ ¿åä íºëººëºõã¿é.


Òýòãýâýð òîãòîîõ ¿íäýñëýë

ªíäºð íàñíû òýòãýâýð òîãòîîõîä á¿ðä¿¿ëýõ áè÷èã áàðèìòóóä:• Èðãýíèé ¿íýìëýõ• Õ¿ñýëò, ºðãºäºë• Íèéãìèéí äààòãàëûí äýâòýð áàéíà.

2. Ýäãýýðèéã õóóëèíä çààñàí íàñàíä õ¿ðñíýýð 14 õîíîãèéí äîòîð õàðúÿàëàãäàõ íóòàã äýâñãýðèéí íèéãìèéí äààòãàëûí ãàçàð, áàéöààã÷èä á¿ðä¿¿ëæ ºãíº.

3. Õýðýâ àæèë ýðõýëäýã áîë õºäºëìºðèéí ãýðýýã äóóñãàâàð áîëãîñîí áàéõ øààðäëàãàòàé

4. 20-ñ äýýø æèë íèéãìèéí äààòãàëûí øèìòãýë òºëñºí áîë õàìãèéí ºíäºð öàëèí àâ÷ áàéñàí äàðààëñàí 5 æèëèéí äóíäàæèéí 45 õóâèàð òýòãýâðèéã òîãòîîíî.

1.

- 35 -


3.3.Òàõèð äóòóóãèéí òýòãýâýð3.3.1. ßìàð òîõèîëäîëä òàõèð

äóòóóãèéí òýòãýâðèéã àâàõ ýðõòýé âý?

Äààòãóóëàã÷ åðäèéí ºâ÷èí, àõóéí îñëûí óëìààñ õºäºëìºðèéí ÷àäâàðàà 50-ààñ äýýø õóâèàð àëäñàí ¿åä òýòãýâðèéí äààòãàëûí ñàíãèéí òàõèð äóòóóãèéí òýòãýâýð àâàõ áîëîìæòîé.Òàõèð äóòóóãèéí òýòãýâýð òîãòîîõîä þóíààñ áîëæ ºâäñºí, ýíý íü õºäºëìºðèéí ÷àäâàðûã áóóðóóëñàí ýñýõ çýðýã íü òýòãýâýð òîãòîîõ ãîë ¿íäýñëýë áîëíî.

Åðäèéí ºâ÷èí, àõóéí îñîë ãýäãèéã õàìãèéí òîâ÷îîð àâ÷ ¿çâýë ¿éëäâýðëýëèéí îñîë, ìýðãýæëýýñ øàëòãààëàõ ºâ÷íººñ áóñàä õ¿íèé áèå ýðõòíèé õýâèéí áàéäëûã àëäàãäóóëæ áàéãàà íºëººëºë ãýæ ¿çýæ áîëîõ þì. Æèøýý íü: àðõàã ºâ÷íèé óëìààñ àæèëòàí àæëààñàà ÷ºëºº àâ÷ ýì÷ë¿¿ëýõ, ìºí óã ºâ÷íººñ áîëæ òóõàéí àæëûí áàéðàíäàà àæèëëàõ áîëîìæã¿é áîëîõ ãýõ ìýò. Õàìãèéí ãîë íü àæëûí áàéð, îð÷èí óã ºâ÷íèéã ¿¿ñãýýã¿é áàéõ ¸ñòîé.

Òàõèð äóòóóãèéí òýòãýâýð òîãòîîõîä ãîë ¿¿ðýã ã¿éöýòãýõ ç¿éë íü ýìíýëýã õºäºëìºðèéí ìàãàäëàãàà áàéíà. Ýíý ìàãàäëàãààã ¿íäýñëýí õºäºëìºðèéí ÷àäâàð àëäàëòûí õóâü õýìæýý, ÷àäâàð ñýðãýýãäýõ õóãàöàà òîãòîîãäîõ áºãººä ìºí òàõèð äóòóóãèéí òýòãýâðèéã õóâü õýìæýý, ¿ðãýëæëýõ õóãàöàà õàìààð÷ áàéäàã.

- 36 -


3.3.2. Õýäèéä òýòãýâýð àâàõ ýðõ ¿¿ñýõ âý?

Òàõèð äóòóóãèéí òýòãýâýð íü õºäºëìºðèéí ÷àäâàð àëäàãäàæ, öààøèä õºäºëìºð ýðõëýõ áîëîìæã¿é, ýñâýë õóó÷èí ã¿éöýòãýæ áàéñàí àæëûí áàéðàíä àæèëëàõ íºõöºë õÿçãààðëàãäàõàä ºìíº àâ÷ áàéñàí öàëèí, îðëîãûã îðëîõ çîðèëãîîð îëãîãääîã ìºíãºí òºëáºð áàéäàã. Òèéì ó÷ðààñ õºäºëìºðèéí ÷àäâàð íºõºí ñýðãýýãäýõ õ¿ðòýë, ýñâýë äààòãóóëàã÷ íàñ áàðñàí áîë íàñ áàðñíû äàðààãèéí íýã ñàðûí õóãàöààíä ¿ðãýëæëýíý. Òóõàéí òýòãýâýð íèéãìèéí äààòãàëûí øèìòãýë òºëñºí õóãàöààíààñ øàëòãààëàí á¿ðýí áà õóâü òýíö¿¿ëñýí òýòãýâýð ãýæ àíãèëäàã. Íèéãìèéí äààòãàëûí øèìòãýëèéã 20-îîñ äîîøã¿é æèëèéí õóãàöààãààð òºëñºí, ýñâýë òàõèð äóòóó áîëîõûí ºìíºõ 5 æèëèéí 3 æèëä òàñðàëòã¿é òºëñºí áàéâàë á¿ðýí òýòãýâýð òîãòîîãäîíî. Õàðèí íèéòäýý 3-ààñ äîîøã¿é æèëèéí õóãàöààíä íèéãìèéí äààòãàëûí øèìòãýë òºëñºí áàéâàë õóâü òýíö¿¿ëñýí òýòãýâýð òîãòîîãäîõ áîëíî.

- 37 -



Òàõèð äóòóóãèéí òýòãýâýð òîãòîîõîä á¿ðä¿¿ëýõ áàðèìò áè÷ã¿¿ä:

Èðãýíèé áàðèìò áè÷ã¿¿äÍèéãìèéí äààòãàëûí äýâòýðÝìíýëýã õºäºëìºðèéí ìàãàäëàõ êîìèññûí àêò

Òýòãýâýð òîãòîîõîä áàðèìòëàõ õóãàöàà:Õºäºëìºðèéí ÷àäâàðàà àëäñàíààñ õîéø 14 õîíîãèéí äîòîð, Õ¿íäýòãýí ¿çýõ øàëòãààíòàé áîë 3 ñàðûí äîòîð òîãòîîëãîíî.

Õàðüÿàëàãäàõ íóòàã äýâñãýðèéí íèéãìèéí äààòãàëûí áàéãóóëëàãà, áàéöààã÷èä õ¿ñýëò ºðãºäëºº ãàðãàõ øààðäëàãàòàé.

1.2.3.

1.

2.

3.4.Òýæýýã÷ýý àëäñàíû òýòãýâýð

Íèéãìèéí äààòãàëä äààòãóóëæ øèìòãýë òºëæ áàéñàí èðãýí íàñ áàðñàí, íàñ áàðñàíä òîîöîãäñîí, ò¿¿íèé ãýð á¿ëä íü õºäºëìºðèéí ÷àäâàðã¿é ãèø¿¿ä áàéãàà òîõèîëäîëä íèéãìèéí äààòãàëûí òýòãýâýðèéí äààòãàëûí ñàíãààñ òýæýýã÷ýý àëäñàíû òýòãýâýðèéã òîãòîîí îëãîíî.

Òýæýýã÷ ãýäýã íü íèéãìèéí äààòãàëä çààâàë áóþó ñàéí äóðûí õýëáýðýýð õàìðàãäàí, øèìòãýë òºëæ áàéñàí èðãýíèéã õýëíý. Ýíý òºðëèéí òýòãýâýðèéã íàñ áàðñàí ýòãýýäèéí ãýð á¿ëèéí

- 38 -


õºäºëìºðèéí ÷àäâàðã¿é ãèø¿¿ä áóþó òóõàéëáàë,

a. Íàñàíä õ¿ðýýã¿é õ¿¿õýä

b. ªºð òýæýýí òýòãýõ õ¿íã¿é à÷ çýý, òºðñºí ä¿¿

c. Òýæýýã÷èéí àñðàìæèíä áàéñàí òàõèð äóòóó õ¿¿õýä, à÷ çýý, òºðñºí àõ, ýã÷, ä¿¿

d. ªíäºð íàñíû òýòãýâýð àâ÷ áàéãààä íàñ áàðñàí äààòãóóëàã÷èéí ãýð á¿ëèéí ãèø¿¿ä ãýõ ìýò èðãýäýä îëãîíî.

/Íèéãìèéí äààòãàëûí òýòãýâýð, òýòãýìæèéí òóõàé õóóëèàñ/

Ýäãýýð õºäºëìºðèéí ÷àäâàðã¿é ãèø¿¿äèéí òîîíîîñ õàìààðàí, òýòãýâýðèéã íèéòýä íü íýãòãýí òîãòîîíî.Òýæýýã÷ýý àëäñàíû òýòãýâýð íü õºäºëìºðèéí ÷àäâàðã¿é ãèø¿¿äèéã õºäºëìºðèéí ÷àäâàð ñýðãýýãäýõ õ¿ðòýë, íàñàíä õ¿ðýýã¿é õ¿¿õäèéã 16 íàñ õ¿ðòýë, òýòãýâýðèéí íàñíû õ¿í áàéâàë íàñ áàðñíû äàðààãèéí ñàð õ¿ðòýë ¿ðãýëæëýí îëãîãäîíî.

3.4.1. ßìàð íºõöºëä òýòãýâýð àâàõ ýðõ ¿¿ñýõ âý?

Òýòãýâðèéí äààòãàëûí ñàíãèéí òýæýýã÷ýý àëäñàíû òýòãýâýð íü ìºí åðäèéí ºâ÷èí, àõóéí îñëûí óëìààñ íàñ áàðñàí, íàñ áàðñàí ãýæ òîîöîãäñîí ¿åä îëãîíî.

- 39 -


Òýæýýã÷ýý àëäñàíû òýòãýâðèéã:

á¿ðýí õóâü òýíö¿¿ëñýí ãýæ àíãèëàõ áà íèéãìèéí

äààòãàëûí øèìòãýëèéã 20-îîñ äîîøã¿é æèë, ýñâýë 5 æèëèéí 3 æèëä íü òºëñºí áîë á¿ðýí, íàñ áàðàõûí ºìíºõ 1 æèë òàñðàëòã¿é òºëæ áàéñàí áîë õóâü òýíö¿¿ëýí òýòãýâýð òîãòîîíî.


Òýæýýã÷ýý àëäñàíû òýòãýâýðèéã òîãòîîõîä á¿ðä¿¿ëýõ áàðèìò áè÷ã¿¿ä:

Ãýð á¿ëèéí ãèø¿¿äèéí èðãýíèé áàðèìò áè÷ã¿¿äÃýð á¿ëèéí ãèø¿¿äèéí òºðñíèé ãýð÷èëãýýÀì á¿ëèéí òîäîðõîéëîëò, ¿¿ãýýð ãýð á¿ëèéí ãèø¿¿í áàéõ, ìºí çàéëøã¿é àñðàìæëóóëæ, òýæýýí òýòã¿¿ëæ áàéñíûã òîãòîîíî. ¯¿íä õîðîî, áàãèéí Çàñàã äàðãûí òîäîðõîéëîëò øààðäëàãàòàé.

Òýæýýã÷ýý àëäñàíààñ õîéø òýòãýâýð òîãòîîëãîõ õóãàöàà:

Òýæýýã÷ íàñ áàðñíààñ õîéø 14 õîíîãèéí äîòîðÕ¿íäýòãýí ¿çýõ øàëòãààíòàé áîë 3 ñàðûí äîòîð

1.

2.3.

1.

2.

- 40 -


3.5. Öýðãèéí àëáàí õààã÷èéí òýòãýâýð, òýòãýìæ

Ã¿éöýòãýæ áàéãàà àæèë, ìýðãýæëèéí îíöëîãîîñ õàìààðàí çàðèì ìýðãýæëèéí àæëûã ýðõýëæ áàéãàà õ¿ì¿¿ñèéí íèéãìèéí õàìãààëëûí çîõèöóóëàëò ººðèéí îíöëîãòîé áàéõ íü áèé. ̄ ¿íèé íýã õýëáýð áîë öýðãèéí àëáàí õààã÷èéí òýòãýâýð òýòãýìæèéí çîõèöóóëàëò áà ýíý íü ýíãèéí íºõöºëä àæèëëàæ áàéãàà èðãýäèéí òýòãýâýð, òýòãýìæèéí çîõèöóóëàëòààñ ÿëãààòàé áàéíà.

3.5.1. Öýðãèéí àëáàí õààã÷ ãýæ õýí áý?

Öýðýã, öàãäàà çýðýã õ¿÷íèéã õàìãààëàõ áàéãóóëëàãàä àæèëëàæ áàéãàà äàðààõü ñóáüåêòóóä öýðãèéí àëáàí õààã÷ ãýñýí îéëãîëòîíä õàìààð÷ öýðãèéí àëáûí óäààí æèë õààñíû òýòãýâýð àâàõ ýðõ ¿¿ñíý.

¯¿íä:

1/ çýâñýãò õ¿÷íèé öýðãèéí æèíõýíý àëáàíû ãåíåðàë, îôèöåð, àõëàã÷, ò¿ð¿¿÷, áàéëäàã÷;

2/ õèëèéí öýðãèéí æèíõýíý àëáàíû ãåíåðàë, îôèöåð, àõëàã÷, ò¿ð¿¿÷, áàéëäàã÷;

3/ äîòîîäûí öýðãèéí æèíõýíý àëáàíû ãåíåðàë, îôèöåð, àõëàã÷, ò¿ð¿¿÷, áàéëäàã÷;

- 41 -


4/ òàãíóóëûí áàéãóóëëàãûí ãåíåðàë, îôèöåð, àõëàã÷;

5/ öàãäàà, ø¿¿õèéí øèíæèëãýýíèé, îíöãîé áàéäëûí àñóóäàë ýðõýëñýí áîëîí ø¿¿õèéí øèéäâýð ã¿éöýòãýõ áàéãóóëëàãûí ãåíåðàë, êîìèññàð, îôèöåð, àõëàã÷, áàéëäàã÷;

6/ äàé÷èëãààíû ñóðãóóëü, öóãëàðàëòàíä îðîëöîæ áàéãàà öýðãèéí ¿¿ðýãòýí

7/ îíöãîé áàéäëûí àñóóäàë ýðõýëñýí áàéãóóëëàãûí àæèëòàí

8/ öýðýã, öàãäààãèéí ñóðãóóëèéí ñîíñîã÷

3.5.2. Õýäèéä öýðãèéí àëáàí õààã÷èä òýòãýâýð àâàõ ýðõ ¿¿ñýõ âý?

Òàõèð äóòóóãèéí òýòãýìæ

Öýðãèéí àëáàí

õààã÷èä Òýæýýã÷ýý àëäñàíû òýòãýâýð

Õºäºëìºðèéí ÷àäâàð ò¿ð

àëäñàíû òýòãýìæ

Íýã óäààãèéí òýòãýìæ

Îðøóóëãûí òýòãýìæ

- 42 -


Öýðãèéí àëáàí õààã÷èéí òýòãýâýð, òýòãýìæèéí îíöëîã íü òóõàéí ýòãýýä øèìòãýë òºëºõ ¿¿ðýã õ¿ëýýäýãã¿é, óëñûí òºñâººñ äààòãàëûí øèìòãýëèéã õàðèóöäàã áàéíà.

Öýðãèéí àëáà õààã÷äûí õóâüä íàñ õàðãàëçàõã¿é, çºâõºí àëáà õààñàí õóãàöààãààð íü òîîöîæ, á¿ðýí áóþó õóâü òýíö¿¿ëñýí òýòãýâýð òîãòîîæ ºãíº. Öýðãèéí àëáûã ýðýãòýé 25 æèë, ýìýãòýé 20 æèë õààñàí áîë á¿ðýí,10-ñ äîîøã¿é æèë õààæ, íýãä¿ãýýðò: îðîí òîî, çîõèîí áàéãóóëàëòààñ õàìààð÷, õî¸ðäóãààðò: ýð¿¿ë ìýíäèéí áàéäëààð, ãóðàâäóãààðò: öýðãèéí àëáà õààõ íàñ õýòýðñýí áîë òóõàéí àëáà õààñàí õóãàöààíäàà õóâü òýíö¿¿ëñýí òýòãýâýð òîãòîîëãîõ ýðõòýé. Íýãýíò õóâü òýíö¿¿ëñýí òýòãýâýð òîãòîîëãîñîí áîë íèéãìèéí äààòãàëûí ñàíãèéí ºíäºð íàñíû òýòãýâýð òîãòîîëãîõã¿é áà õàðèí öýðãèéí àëáà õààñíû òýòãýâðèéã õóâü òýíö¿¿ëæ òîãòîîëãîîã¿é öýðãèéí àëáàíààñ ÷ºëººëºãäñºí áîë ºíäºð íàñíû òýòãýâýð òîãòîîëãîõ íàñàíä õ¿ðñíýýð ºíäºð íàñíû òýòãýâýð òîãòîîëãîõ ýðõ ¿¿ñíý.

Öýðãèéí àëáà õààñàí õóãàöààã 10-ààñ äîîø æèë õààñàí áîë óã õóãàöààã íèéãìèéí äààòãàëûí øèìòãýë òºëñºí õóãàöàà ãýæ ¿çýõ áà öýðãèéí àëáàí õààã÷ òýòãýâýð òîãòîîëãîëã¿é àëáàíààñ õàëàãäàí, ýíãèéí íºõöºëä õºäºëìºðèéí ãýðýýãýýð àæèëëàæ áàéãààä ºíäºð íàñíû òýòãýâýð òîãòîîëãîõ íàñàíä

- 43 -


õ¿ð÷ õ¿ñýëòýý ãàðãàñàí áîë òóõàéí àëáà õààñàí õóãàöààíä íîãäîõ øèìòãýëèéã íèéãìèéí äààòãàëûí ñàíä Çàñãèéí ãàçðààñ øèëæ¿¿ëíý.

Àëáà õààã÷ íü åðäèéí ºâ÷èí, àõóéí îñîë, ìýðãýæëýýñ øàëòãààëàõ ºâ÷èí, àæèë ¿¿ðãýý ã¿éöýòãýæ áàéãààä îñîëä ºðòºõ çýðýãò õºäºëìºðèéí ÷àäâàð àëäñàíû òýòãýâýð àâíà. Òóõàéí òîõèîëäîëä õºäºëìºðèéí ÷àäâàð àëäàëòûí õýìæýýíýýñ õàìààðàí àâ÷ áàéñàí öàëèíãèéí òîäîðõîé õóâèàð òîãòîîíî.

Òýæýýã÷ýý àëäñàíû òýòãýâýð íü öýðãèéí àëáàí õààã÷èéí íàñ áàðñàí øàëòãààíûã õàðãàëçàí ¿çýæ îëãîíî.

Àëáà ¿¿ðãýý ã¿éöýòãýæ áàéñàí ýñâýë åðäèéí ºâ÷èí, àõóéí îñîëä ºðòºí íàñ áàðñíûã ÿëãàìæòàé áàéäëààð àâ÷ ¿çýí òýòãýâðèéã òîãòîîí îëãîäîã. Òýæýýã÷èéí ãýð á¿ëèéí õºäºëìºðèéí ÷àäâàðã¿é ãèø¿¿ä ãýäãèéã íèéãìèéí äààòãàëûí õóóëèéí òýæýýã÷ýý àëäñàíû òýòãýâýð àâàã÷òàé àäèëòãàí àâ÷ ¿çíý.

Öýðãèéí àëáàí õààã÷èä õºäºëìºðèéí ÷àäâàð ò¿ð àëäñàíû, æèðýìñýí áîëîí àìàðæñàíû òýòãýìæ àâàõ ýðõòýé áà ìºí öýðãèéí àëáàí õààã÷ áîëîí ò¿¿íèé ãýð á¿ë íýã óäààãèéí áîëîí íàñ áàðàã÷èéí àð ãýðò îëãîõ òýòãýìæèéã àâàõ ýðõòýé áàéíà.

- 44 -


4. ÒÝÒÃÝÌÆ

¯ð ä¿í


Òýòãýìæ, ò¿¿íèé òºðë¿¿ä, îíöëîãèéã òàéëáàðëàõ;Õºäºëìºðèéí ÷àäâàð ò¿ð àëäñàí òýòãýìæèéã îëãîõ ¿íäýñëýëèéã ýçýìøèõ;Æèðýìñýí áîëîí àìàðæñàíû òýòãýìæèéã îëãîõ ¿íäýñëýëèéã òàéëáàðëàõ;Îðøóóëãûí òýòãýìæèéí îëãîõ ¿íäýñëýëèéã ìýäýæ àâàõ.

1.

2.

3.

4.

Ò¿ð õóãàöààãààð õºäºëìºðèéí ÷àäâàð àëäàãäàõ,õ¿¿õýä òºð¿¿ëýõ, íàñ áàðàõ çýðýãò äààòãóóëàã÷èä íèéãìèéí äààòãàëûí ñàíãààñ ìºíãºí òóñëàìæ áóþó òýòãýìæ îëãîãäîíî. Íèéãìèéí äààòãàëûí íýã áèå äààñàí òºðºë íü òýòãýìæèéí äààòãàë áàéäàã. Òýòãýìæèéí äààòãàëûí ñàíä äààòãóóëàã÷,àæèë îëãîã÷èéí òºëñºí øèìòãýëèéí 1 õóâüä õàìààðàõ õºðºíãº òºâëºðíº.

- 45 -


Ýðãýýä òýòãýìæ àâàõ íºõöºë á¿ðäñýí ¿åä:

òýòãýìæèéí òºðºëõºäºëìºðèéí ÷àäâàð ò¿ð àëäñàíû òýòãýìææèðýìñýí áîëîí àìàðæñàíû òýòãýìæîðøóóëãûí òýòãýìæ ãýñýí òýòãýìæ¿¿ä îëãîãäîíî.

•

•

•

Ýíý òýòãýìæèéí òºðë¿¿ä ¿¿ñýõ, äóóñãàâàð áîëîõ ¿íäýñëýëýýðýý áèå áèåíýýñýý ÿëãààòàé áîëîâ÷ çºâõºí òóõàéí íºõöºëä íýã óäàà îëãîãäîîä äóóñãàâàð áîëäãîîðîî íèéòëýã øèíæòýé.

4.1. Õºäºëìºðèéí ÷àäâàð ò¿ð àëäñàíû òýòãýìæ, îëãîõ íºõöºë

Íèéãìèéí äààòãàëûí øèìòãýëèéã 3 áîëîí ò¿¿íýýñ äýýø ñàðûí õóãàöààãààð òºëñºí áîë òýòãýìæ àâàõ ýðõ ¿¿ñíý. Õàðèí õºäºëìºðèéí ÷àäâàð ò¿ð àëäñàí øàëòãààí ¿íäýñëýë íü åðäèéí ºâ÷èí, àõóéí îñîë áàéäàã. Õºäºëìºðèéí ÷àäâàð àëäàãäñàí õóãàöàà íü òýòãýâýð îëãîõ, ýñâýë òýòãýìæ îëãîõ óó ãýäãèéã øèéäíý. Òýòãýìæ îëãîõîä íýã óäààãèéí õºäºëìºðèéí ÷àäâàð àëäàëòûí ¿ðãýëæëýõ õóãàöàà íü 66 õîíîãîîñ õýòðýõã¿é áàéíà. Õàðèí õîðò õàâäàð, ñ¿ðüåýãýýð ºâäñºí ¿åä 132 õîíîã áàéíà. Ýíý õóãàöàà õýòýðñýí áîëîâ÷ õºäºëìºðèéí ÷àäâàð ñýðãýýãäýýã¿é áîë òàõèð äóòóóãèéí òýòãýâýð òîãòîîëãîõ ýðõòýé áîëíî.Íýã æèëèéí õóãàöààíû äîòîð õýä õýäýí

- 46 -


óäàà õºäºëìºðèéí ÷àäâàð àëäàãäàæ òýòãýìæ àâ÷ áàéñàí áîë íèéòäýý 132 õîíîãîîñ õýòðýõã¿é áàéõ áà íèéãìèéí äààòãàëûí øèìòãýëèéã 3 ñàð òºëñíººð äàõèí òýòãýìæ àâàõ ýðõ ¿¿ñíý.

4.2. Æèðýìñýí áîëîí àìàðæñàíû òýòãýìæ, îëãîõ íºõöºë

Õºäºëìºðèéí ãýðýýãýýð àæèëëàã÷, ìºí ñàéí äóðààð äààòãóóëñàí ýõ õ¿¿õýä òºð¿¿ëýõ òîõèîëäîëä íèéãìèéí äààòãàëûí òýòãýìæèéí ñàíãèéí òýòãýìæ àâíà. Ýíý òýòãýìæ íü íèéãìèéí äààòãàëûí øèìòãýëèéã 12 ñàð, ò¿¿íèé ñ¿¿ëèéí 6 ñàðä íü òàñðàëòã¿é òºëñºí áàéâàë àâàõ ýðõ ¿¿ñíý.

Õºäºëìºðèéí ãýðýãýýð àæèëëàã÷ áóþó òºðèéí àëáàí õààã÷ ýõýä ñ¿¿ëèéí 12 ñàðûí öàëèíãèéí äóíäàæèéí 100 õóâèàð òîîöîæ, 4 ñàðûí õóãàöààíä íèéãìèéí äààòãàëûí ñàíãààñ îëãîíî.

Ñàéí äóðûí äààòãóóëàã÷ ýõýä ñ¿¿ëèéí 12 ñàðûí õºäºëìºðèéí õºëñ, ò¿¿íòýé àäèëòãàõ îðëîãûí äóíäàæûí 70 õóâèàð òîîöîí, 4 ñàðûí õóãàöààíä íèéãìèéí äààòãàëààñ îëãîíî.

- 47 -


4.3. Îðøóóëãûí òýòãýìæ, îëãîõ íºõöºë

Íèéãìèéí äààòãàëä øèìòãýë òºëæ áàéñàí èðãýí íàñ áàðâàë îðøóóëãàíä íü çîðèóëæ íèéãìèéí äààòãàëûí òýòãýìæèéí ñàíãààñ ìºíãºí òóñëàìæ îëãîõ òóõàé õóóëèíä çààñàí. Äààòãóóëàã÷ åðäèéí ºâ÷èí, àõóéí îñëûí óëìààñ íàñ áàðâàë, ò¿¿íèé îðøóóëãàíä çîðèóëàí òýòãýìæ îëãîíî. Õàðèí äààòãóóëàã÷ íèéãìèéí äààòãàëûí øèìòãýëèéã 36 ñàðààñ äîîøã¿é õóãàöààãààð òºëñºí áàéõ øààðäëàãàòàé. ¯éëäâýðëýëèéí îñîë, ìýðãýæëýýñ øàëòãààëàõ ºâ÷íèé óëìààñ äààòãóóëàã÷ íàñ áàðâàë íèéãìèéí äààòãàëûí øèìòãýë òºëñºí õóãàöààã õàðãàëçàõã¿é îðøóóëãûí òýòãýìæ îëãîíî.

Äààòãàëààñ òýòãýâýð, òýòãýìæ àâ÷ áàéñàí èðãýí íàñ áàðâàë ìºí îðøóóëãûí òýòãýìæ îëãîõ áîëíî.

- 48 -



Òýòãýìæ òîãòîîõ:

Õºäºëìºðèéí ÷àäâàð ò¿ð àëäñàíû òýòãýìæèéã òîãòîîëãîõîä íèéãìèéí äààòãàëûí äýâòýð,ýìíýëãèéí õóóäñûã ¿íäýñ áîëãîíî.Äààòãóóëàã÷ õºäºëìºðèéí ÷àäâàðàà àëäñàí ºäðººñ õîéø 4 äîëîî õîíîãèéí äîòîð, õ¿íäýòãýí ¿çýõ øàëòãààíòàé áîë 6 äîëîî õîíîãèéí äîòîð íèéãìèéí äààòãàëûí áàéãóóëëàãàä ºðãºäëºº ãàðãàæ ºãíº. ªðãºäëèéã õ¿ëýýí àâñàíààñ õîéø íèéãìèéí äààòãàëûí áàéãóóëëàãà 21 õîíîãèéí äîòîð îëãîõ àñóóäëûã øèéäâýðëýíý. Æèðýìñýí áîëîí àìàðæñàíû òýòãýìæèéã òîãòîîëãîõîä íèéãìèéí äààòãàëûí äýâòýð, ýìíýëãèéí õóóäñûã ¿íäýñ áîëãîíî.Äààòãóóëàã÷ ýìíýëãèéí õóóäàñ àâñàíààñ õîéø 4 äîëîî õîíîãèéí äîòîð, õ¿íäýòãýí ¿çýõ øàëòãààíòàé áîë 6 äîëîî õîíîãèéí äîòîð ºðãºäëºº ãàðãàæ, ìàòåðèàëàà øèëæ¿¿ëñýí áàéõ øààðäëàãàòàé.Íèéãìèéí äààòãàëûí áàéãóóëëàãà 21 õîíîãèéí äîòîð îëãîõ àñóóäëûã øèéäâýðëýíý.Îðøóóëãûí òýòãýìæ àâàõ èðãýí äààòãóóëàã÷èéã íàñ áàðñíààñ õîéø 4 äîëîî õîíîãèéí äîòîð, õ¿íäýòãýí ¿çýõ øàëòãààíòàé áîë 6 äîëîî õîíîãèéí ºðãºäëºº, íàñ áàðàã÷èéí ãýð÷èëãýýíèé õàìòààð íèéãìèéí äààòãàëûí áàéãóóëëàãàä ºãíº. Òýòãýìæ îëãîõ àñóóäëûã 24 öàãèéí äîòîð øèéäâýðëýíý.

1.

2.

3.

- 49 -


5. ÝÐ¯¯Ë ÌÝÍÄÈÉÍ ÄÀÀÒÃÀË

¯ð ä¿í


Ýð¿¿ë ìýíäèéí äààòãàëûí ¿éë÷ëýõ õ¿ðýýã ìýäýõ;Ýì÷èëãýýíèé òºëáºð áîëîí áóñàä ýð¿¿ë ìýíäèéí äààòãàëûí ñàíãààñ ãàðàõ çàðäëûã òàéëáàðëàõ;Ýð¿¿ë ìýíäèéí äààòãàëä õýðõýí äààòãóóëàõ òàëààð ïðàêòèê àëõàìòàé áîëîõ.

1.

2.

3.

5.1. Ýð¿¿ë ìýíäèéí äààòãàëä õàìðàãäàõ íü

Èðãýä, ýìíýëãèéí ¿éë÷èëãýýã ¿íý òºëáºðã¿é àâ÷ áàéñàí ¿å áèäýíä áàéñàí. Íèéãìèéí ýðýëò õýðýãöýý, øààðäëàãààð ýìíýëãýýð ¿éë÷ë¿¿ëýõ, ýì÷ë¿¿ëýõòýé õîëáîãäîí ãàðàõ çàðäëûã ýð¿¿ë ìýíäèéí äààòãàëààð äàìæóóëàí õýðýãæ¿¿ëæ áàéíà. Ýð¿¿ë ìýíäèéí äààòãàë íü íýã òàëààñ äààòãóóëàã÷, àæèë îëãîã÷, íºãºº òàëààñ ýð¿¿ë ìýíäèéí áàéãóóëëàãà áîëîí òºðèéí õîîðîíä äààòãóóëàã÷èéí ýð¿¿ë ìýíäèéí òóñëàìæ, ¿éë÷èëãýýíèé çàðäëûã øèìòãýëèéí õýëáýðýýð ýð¿¿ë ìýíäèéí äààòãàëûí ñàíä òºâëºð¿¿ëýí, äàðàà áèé áîëñîí çàðäëûã óã äààòãàëûí ñàíãààñ òºëºõ ¿éë àæèëëàãàà þì.

- 50 -


Ýð¿¿ë ìýíäèéí äààòãàëä èðãýä çààâàë áóþó ñàéí äóðûí ãýñýí õî¸ð õýëáýðýýð äààòãóóëíà. Ìºí øààðäëàãàòàé ãýæ ¿çâýë äàâõàð äààòãàëä ÷ äààòãóóëæ áîëíî. Çààâàë õýëáýðèéí äààòãàëûã íèéãìèéí äààòãàëûí áàéãóóëëàãà çîõèîí áàéãóóëíà.Õàðèí ñàéí äóðûí áîëîí äàâõàð äààòãàëûã ºì÷èéí õýëáýð õàðãàëçàõã¿é äààòãàëûí áàéãóóëëàãà ýðõýëæ áîëíî.

Çààâàë äààòãàëä:

♦ Àæ àõóéí íýãæ, áàéãóóëëàãûí àæèëòàí ♦ Àæ àõóéí íýãæèéí ýçýí, õóâèàðàà õºäºëìºð

ýðõëýã÷ ♦ 16 /ÅÁÑ-ä ñóðàëöàã÷ áîë 18/ õ¿ðòýëõ

íàñíû õ¿¿õýä♦ Èõ, äýýä ñóðãóóëü,êîëëåæ, ìýðãýæëèéí

ñóðãàëò, ¿éëäâýðëýëèéí òºâèéí ºäðèéí àíãèéí ñóðàëöàã÷

♦ Òýòãýâðýýñ ººð ìºíãºí îðëîãîã¿é èðãýí♦ Õ¿¿õäýý 2 /èõýð áîë 3/ íàñ õ¿ðòýë ºñãºí

áîéæóóëæ áàéãàà ýõ♦ Õóãàöààò öýðãèéí æèíõýíý àëáàí õààã÷♦ Ìàë÷èí♦ Íèéãìèéí õàëàìæèéí òýòãýâýð àâàã÷ èðãýí♦ ßë ýäýëæ áàéãàà õîðèãäîë♦ Äýýðõ çààëòàíä õàìààðààã¿é èðãýä

äààòãóóëíà.

- 51 -


Äýýðõ èðãýä çààâàë õýëáýðýýð äààòãóóëàõ áà õ¿ñâýë áóñàä äààòãàëûí áàéãóóëëàãàä äàâõàð äààòãóóëæ áîëíî.

Àæèëòàí ººðèéí öàëèí, õºëñíººñ ýð¿¿ë ìýíäèéí äààòãàëä øèìòãýë òºëºõ áîë àæ àõóéí íýãæèéí ýçýí, õóâèàðàà õºäºëìºð ýðõëýã÷èéí òºëºõ øèìòãýëèéí õóâü õýìæýýã Çàñãèéí ãàçðààñ òîãòîîíî. Õàðèí õ¿¿õä¿¿ä, òýòýãâýð àâàã÷ èðãýä, õ¿¿õäýý àñàð÷ áàéãàà ýõ, õóãàöààò öýðãèéí àëáàí õààã÷, íèéãìèéí õàëàìæèéí òýòãýâýð àâàã÷ èðãýäèéí ýð¿¿ë ìýíäèéí äààòãàëûí øèìòãýëèéã Õ¿íèé õºãæèë ñàíãèéí õºðºíãººñ ãàðãàæ äààòãàëä øèëæ¿¿ëíý. Õîðèõ ÿë ýäýëæ áàéãàà èðãýíèé øèìòãýëèéí òóõàéí àíãè áàéãóóëëàãà õàðèóöíà. Õóóëüä çààñíààð, çààâàë øèìòãýë òºëºõèéí àãóóëãà íü òàñðàëòã¿é, çàéëøã¿é òºëºãäºæ áàéæ, ýð¿¿ë ìýíäèéí òóñëàìæ, ¿éë÷èëãýýã àâàõ ýðõ íýýãäýõ ¸ñòîé.

Ãàäààäûí èðãýä,õàðüÿàëàëã¿é õ¿í ñàéí äóðààð ýð¿¿ë ìýíäèéí äààòãàëä äààòãóóëíà.

Äààòãóóëàã÷ ýð¿¿ë ìýíäèéí äààòãàëä äààòãóóëñíààð ýð¿¿ë ìýíäèéí òóñëàìæ,¿éë÷èëãýýã òóõàéí ¿éë àæèëëàãààã ýðõëýõ òóñãàé çºâøººðºë á¿õèé ýð¿¿ë ìýíäèéí áàéãóóëëàãà ¿ç¿¿ëíý. Õàðèí òºðèéí ºì÷èéí ýð¿¿ë ìýíäèéí áàéãóóëëàãûí õ¿÷èí ÷àäëààñ äàâñàí, ýñâýë ºíäºð òåõíîëîãè á¿õèé ýð¿¿ë ìýíäèéí òóñëàìæ ¿éë÷èëãýýã

- 52 -


õóâèéí ºì÷èéí ýð¿¿ë ìýíäèéí áàéãóóëëàãààð ã¿éöýòã¿¿ëæ áîëíî. Ýð¿¿ë ìýíäèéí äààòãàëûí òóñëàìæ, ¿éë÷èëãýýíä:

Äîòðûí ºâ÷íèéÌýäðýëèéí òîãòîëöîîíû ºâ÷íèéÍ¿ä, ÷èõ, àðüñ áà õàëèìûí, ÿñ áóë÷èí, õîëáîõ íýõäýñèéí ºâ÷íèéßàðàëòàé áóñ ãýìòýë, ìýñ çàñëûí ºâ÷íèé ãýñýí òºðë¿¿ä õàìààðíà.

Ýäãýýð òóñëàìæ, ¿éë÷èëãýýã ¿ç¿¿ëýõ ýìíýëãèéí áàéãóóëëàãûã ñîíãîõ æóðìûã Çàñãèéí ãàçðààñ áàòàëíà.

Ýð¿¿ë ìýíäèéí äààòãàë íü ººðèéí ñàíä ìºíãºí õºðºíãèéã á¿ðä¿¿ëíý. ¯¿íä:

Äààòãóóëàã÷èéí òºëñºí ýð¿¿ë ìýíäèéí äààòãàëûí øèìòãýë:

Àæèë îëãîã÷èéí òºëñºí ýð¿¿ë ìýíäèéí äààòãàë

Òºð äààòãàëûã íü õàðèóöàõ èðãýäýä óëñûí òºñâººñ òºëñºí øèìòãýë

Ñàíãèéí ¿ëäýãäëèéã áàíêèíä õàäãàëóóëñíû õ¿¿

Øèìòãýë òºëºõ õóãàöàà õýòð¿¿ëñýíèé àëäàíãèàñ á¿ðäýíý.

•••

•

1.

2.

3.

4.

5.

- 53 -


Ýð¿¿ë ìýíäèéí äààòãàëûí òóñëàìæ, ¿éë÷èëãýýíèé çàðäàë

Ýìèéí ¿íèéí õºíãºëºëò

Ýð¿¿ë ìýíäèéí ¿éë àæèëëàãààíû çàðäàë

Áóñàä çàðäàë

ÝÌÄ-èéí çàðäàë

5.2. Ýð¿¿ë ìýíäèéí äààòãàëààð ÿàæ ¿éë÷ë¿¿ëýõ âý?

Èðãýäèéí ýìíýëãèéí áàéãóóëëàãààð ¿éë÷ë¿¿ëýõ, ò¿¿íòýé õîëáîãäîí ãàðàõ çàðäëûí ýð¿¿ë ìýíäèéí äààòãàëûí ñàíãààñ ãàðàõ õýìæýýã Íèéãìèéí äààòãàëûí ¿íäýñíèé çºâëºëèéí ñàíàëûã ¿íäýñëýí ýð¿¿ë ìýíäèéí, ñàíõ¿¿-ýäèéí çàñãèéí, íèéãìèéí õàìãààëàëûí àñóóäàë ýðõýëñýí òºðèéí çàõèðãààíû òºâ áàéãóóëëàãà õàìòðàí òîãòîîíî.

Íèéãìèéí äààòãàëûí áàéãóóëëàãà íü ýìíýëãèéí ¿éë÷èëãýý ýðõýëæ áàéãàà áàéãóóëëàãàä òóñëàìæ, ¿éë÷èëãýýíèé çàðäëûã óðüä÷èëàí òºëæ, ñàðûí ýì÷ë¿¿ëñýí õ¿íèé òîî, ã¿éöýòãýëýýð òîîöîî õèéíý. ªðõèéí ýìíýëãèéí òóñëàìæ, ¿éë÷èëãýýã íýã äààòãóóëàã÷èä íîãäîõ çàðäëûí õýìæýýãýýð òîîöîæ, ñàíõ¿¿æ¿¿ëíý.

- 54 -


Äààòãóóëàã÷ íü ¿éë÷ë¿¿ëñýí ýìíýëãèéí áàéãóóëëàãààñ õàìààðàí ÿëãàìæòàé áàéäëààð ýì÷èëãýýíèé çàðäëûí òîäîðõîé õýñãèéã õàðèóöäàã áàéíà. Òóõàéëáàë, äààòãàëä õàìðàãäñàí õ¿¿õä¿¿ä, òýòãýâðýýñ ººð îðëîãîã¿é èðãýí, õ¿¿õäýý ºñãºí áîéæóóëæ áàéãàà ýõ /ýöýã/, õóãàöààò öýðãèéí àëáàí õààã÷, õàëàìæèéí òýòãýâýð àâàã÷ íàðààñ áóñàä èðãýä àìáóëàòîð áà õýâòýí ýì÷ë¿¿ëýõ ¿éë÷èëãýýíä ãàðñàí çàðäëûí 10 õóâèéã àéìàã, ä¿¿ðãèéí ýìíýëýã,á¿ñèéí îíîøëîãîî, ýì÷èëãýýíèé òºâä, 15 õóâèéã óëñûí õýìæýýíèé ¿éë÷èëãýýòýé êëèíèê ýìíýëýãò õýâòýí ýì÷ë¿¿ëñýí òîõèîëäîëä ººðºº õàðèóöäàã áàéíà. Äàðààëñàí ãóðâàí æèëèéí õóãàöààíä ýð¿¿ë ìýíäèéí òóñëàìæ, ¿éë÷èëãýý àâààã¿é äààòãóóëàã÷èéã íýã óäàà ýð¿¿ë ìýíäèéí á¿ðýí ¿çëýãò õàìðóóëæ óðàìøóóëíà.

Äààòãóóëàã÷èä ¿ç¿¿ëýõ òóñëàìæ, ¿éë÷èëãýýíèé õóâüñàõ çàðäëûí äààòãàëûí ñàíãààñ îëãîõ õýìæýýã íèéãìèéí äààòãàëûí ¿íäýñíèé çºâëºëèéí ñàíàëûã ¿íäýñëýí òºðèéí çàõèðãààíû òºâ áàéãóóëëàãà òîãòîîíî.

- 55 -


Ýð¿¿ë ìýíäèéí äààòãàë íü çààâàë áóþó ñàéí äóðûí ãýñýí 2 õýëáýðòýé


Ýð¿¿ë ìýíäèéí äààòãàëä äààòãóóëàõ

Àæ àõóéí íýãæ áàéãóóëëàãûí àæèëòàí –õºäºëìºðèéí õºëñ ò¿¿íòýé àäèëòãàõ îðëîãûí 6 õóâèàð, ò¿¿íèé 50 %-ã áàéãóóëëàãà òºëíº.Àæ àõóéí íýãæèéí ýçýí, õóâèàðàà õºäºëìºð ýðõëýã÷ –òàòâàðûí àëáàíä ãàðãàñàí îðëîãûí ìýä¿¿ëãèéã ¿íäýñëýí äààòãàëûí áàéãóóëëàãà æèë á¿ð òîäîðõîéëîí, øèìòãýë òîîöíî.Áóñàä èðãýäèéã õºäºëìºðèéí õºëñíèé äîîä õýìæýýãýýð òîîöîí, øèìòãýëèéã òîäîðõîéëíî.

1.

2.

3.

- 56 -


3. Èõ, äýýä ñóðãóóëü êîëëåæ, ìýðãýæëèéí ñóðãàëòûí òºâèéí ºäðèéí àíãèéí îþóòíû ýð¿¿ë ìýíäèéí äààòãàëûí øèìòãýëèéã ñóðãóóëü òóñ á¿ð íü õàðèóöàí áàéãóóëñàí ãýðýýã /ÍÄ-ûí áàéãóóëëàãàòàé/ ¿íäýñëýí òºëíº.

5. Ìàë÷èäûí øèìòãýëèéã áàã, õîðîîíû çàñàã äàðãà çîõèîí áàéãóóëæ òºëíº.

6. Õ¿¿õýä, òýòãýâðýýñ ººð ìºíãºí îðëîãîã¿é èðãýä,õ¿¿õäýý àñàð÷ áàéãàà ýõ, õàëàìæèéí òýòãýâýð àâàã÷, õóãàöààò öýðãèéí àëáàí õààã÷ íàðûí øèìòãýëèéã óëñûí òºñâººñ õàðèóöíà.

7. Õîðèãäëûí øèìòãýëèéã õîðèõ àíãè, áàéãóóëëàãà íü õàðèóöíà.

8. Îþóòàí, ìàë÷èí ñàéí äóðààð ýð¿¿ë ìýíäèéí äààòãàëä õàìðàãäàæ áàéãàà èðãýä äàðààëñàí 12-ñàð øèìòãýë òºëñºí ¿åä ýìíýëãèéí áàãóóëëàãààð ¿éë÷ë¿¿ëýõ ýðõòýé, áóñàä äààòãóóëàã÷èä íü ñàð á¿ð òîãòìîë øèìòãýë òºëºõ ¿¿ðýã õ¿ëýýíý.

9. Áóñàä èðãýä áîëîí ãàäààäûí èðãýí õàðüÿàëàëã¿é èðãýäèéí øèìòãýëèéí õýìæýýã ãýðýýãýýã çîõèöóóëíà.

10. Èðãýä ýð¿¿ë ìýíäèéí äààòãàëûí ãýð÷èëãýýã àâñàí áàéíà.

11. Îþóòíóóä, ìàë÷èí, çààâàë äààòãóóëàõ ¸ñòîé ãýæ õóóëüä çààñíààñ áóñàä èðãýä íü ýð¿¿ë ìýíäèéí äààòãàëûí øèìòãýëèéã æèë á¿ð, áóñàä èðãýä íü ñàð á¿ð òºëíº.

- 57 -


6. ¯ÉËÄÂÝÐËÝËÈÉÍ ÎÑÎË, ÌÝÐÃÝÆËÝÝÑ ØÀËÒÃÀÀËÀÕ ªÂ×ÍÈÉ ÄÀÀÒÃÀË

¯ð ä¿í


¯éëäâýðëýëèéí îñîë, ìýðãýæëýýñ øàëòãààëàõ ºâ÷èí ãýæ þó áîëîõûã òàéëáàðëàõ;Àæèë îëãîã÷ ¿éëäâýðëýëèéí îð÷èíã õýâèéí áàéëãàõ òàëààñ íü ¿¿ðýã õ¿ëýýäýã áîëîõûã ìýäýõ;¯éëäâýðëýëèéí îñîë, ìýðãýæëýýñ øàëòãààëàõ ºâ÷èíä íýðâýãäâýë ÿìàð òóñëàëöààã õààíààñ àâ÷ áîëîõûã ìýäýõ;¯éëäâýðëýëèéí îñëûí òýòãýâýð, òýòãýìæ¿¿ä ÿìàð õóãàöààíä îëãîãäîõûã ìýäýæ àâàõ.

1.

2.

3.

4.

6.1. ¯éëäâýðëýëèéí îñëûí äààòãàëûí ñàíãààñ òàõèð äóòóóãèéí òýòãýâýð îëãîõ ¿íäýñëýë

Äààòãóóëàã÷ àæèë ¿¿ðãýý ã¿éöýòãýæ áàéõ ÿâöàä, àæëûí áàéðàíä ãàäíû ñºðºã íºëººëºëä àâòàí, õºäºëìºðèéí ÷àäâàðàà àëäàõ, àìü íàñààðàà õîõèðîõ íü öººíã¿é. Àæëûí áàéð, àæèë ¿¿ðãýý ã¿éöýòãýõ îð÷èí íü çîõèõ øààðäëàãûã õàíãàñàí

- 58 -


áàéõ òàëààð àæèë îëãîã÷ íü õºäºëìºðèéí õàðèëöààíä ¿¿ðýã õ¿ëýýæ îðîëöäîã. ¯¿íèé òóëä òóõàéí òºðëèéí äààòãàëûí ñàíä çºâõºí àæèë îëãîã÷ øèìòãýë òºëíº.

¯éëäâýðëýëèéí îñëûí äààòãàë õºäºëìºð ýðõýëæ áàéãàà èðãýäýä òºäèéã¿é ñàéí äóðûí äààòãóóëàã÷èä ÷ õàìðàãäàõ áîëîëöîîã õóóëèàð áèé áîëãîñîí áàéäàã. Ñàéí äóðûí äààòãóóëàã÷ íü óã äààòãàëä äààòãóóëñíààð ¿éëäâýðèéí îñîë, ìýðãýæëýýñ øàëòãààëàõ ºâ÷íèé óëìààñ õºäºëìºðèéí ÷àäâàð àëäàãäàõ, íàñ áàðàõ çýðýãò òóõàéí îðøèí ñóóãàà ãàçðûí çàñàã äàðãûí ãàçðààñ òîìèëñîí êîìèññûí àêò ãàðñíààð òýòãýâýð, òýòãýìæ àâàõ ¿íäýñëýë á¿ðääýã. Õàðèí èðãýä ýíý òàëààðõ ìýäýýëëèéã íýí äàðóé ñóì, ä¿¿ðãèéí çàñàã äàðãûí àëáàíä ìýäýãäýõ ¿¿ðýãòýé. Àæèë ¿¿ðãýý ã¿éöýòãýæ ÿâààä ýðñäýëä ºðòâºë íèéãìèéí õàìãààëëûí õ¿ðýýíä ýðñäëèéã õýðõýí òîîöîõ, ÿìàð õàìãààëàë ¿¿ñýõ òàëààð ¿çüå.

¯éëäâýðëýëèéí îñîë ãýäýã íü äààòãóóëàã÷ õºäºëìºðëºõ ¿¿ðãýý ã¿éöýòãýõ ÿâöàä ¿éëäâýðëýëèéí áîëîí ò¿¿íòýé àäèëòãàõ õ¿÷èí ç¿éëèéí ¿éë÷ëýëä ºðòºõèéã õýëýõ áîë ìýðãýæëýýñ øàëòãààëàõ ºâ÷èí ãýäýã íü ¿éëäâýðëýëèéí ñºðºã õ¿÷èí ç¿éëèéí íºëººëëººñ ¿¿ñ÷ áàéãàà ºâ÷íèéã îéëãîäîã áàéíà.

- 59 -


¯éëäâýðëýëèéí îñîë, ìýðãýæëýýñ øàëòãààëàõ ºâ÷èíä ºðòºí õºäºëìºðèéí ÷àäâàð àëäàãäñàí ¿åä íèéãìèéí äààòãàëûí ¿éëäâýðëýëèéí îñîë, ìýðãýæëýýñ øàëòãààëàõ ºâ÷íèé äààòãàëûí ñàíãààñ äàðààõü òýòãýâýð, òýòãýìæ, òóñëàëöààã ¿ç¿¿ëíý.

Òýæýýã÷ýý àëäñàíû òýòãýâýð

¯éëäâýðëýëèéí îñîë, ìýðãýæëýýñ øàëòãààëàõ ºâ÷íèé óëìààñ òàõèð

äóòóó áîëñîí äààòãóóëàã÷èéí ðàøààí ñóâèëàëä ñóâèëóóëàõ çàðäàë

Õºäºëìºðèéí ÷àäâàð ò¿ð

àëäñàíû òýòãýìæ

¯éëäâýðèéí îñîë, ìýðãýæëýýñ øàëòãààëàõ ºâ÷íèéí

äààòãàëûí ñàí

Õºäºëìºðèéí ÷àäâàð íºõºí ñýðãýýõòýé õîëáîãäñîí

òºëáºðÒàõèð äóòóóãèéí

òýòãýâýð

Äààòãóóëàã÷ õºäºëìºðèéí ÷àäâàðàà 10-ñ äýýø õóâèàð àëäñàí áîë ¿éëäâýðëýëèéí îñîë, ìýðãýæëýýñ øàëòãààëàõ ºâ÷íèé òàõèð äóòóóãèéí òýòãýâýð àâàõ ýðõ ¿¿ñíý. Ýíý òýòãýâýð îëãîõîä õºäºëìºðèéí ÷àäâàð àëäàëòèéí õóâü õýìæýý, àâ÷ áàéñàí öàëèíãààñ òýòãýâýð áîäîõ õýìæýýòýé øóóä õàìààðàëòàé áàéäàã. Èðãýä ¿éëäâýðëýëèéí îñîëä îðñîí ìºðòëºº îñëûí àêò ãàðãóóëààã¿é, ¿¿íèé

- 60 -


óëìààñ òýòãýâðèéí äààòãàëûí òàõèð äóòóóãèéí òýòãýâýð òîãòîîëãîñîí áàéõ íü àìüäðàëä áàéäàã. Ýíý íü èðãýäèéí àâàõ òýòãýâðèéí õýìæýýíä íºëººëäºã. Åðäèéí ºâ÷èí, àõóéí îñëûí óëìààñ òýòãýâýð òîãòîîõîä äóíäàæ öàëèíãèéí 45 õóâèàð òîãòîîæ, äàõèí ò¿¿íèéã õºäºëìºðèéí ÷àäâàðûí àëäàëòòàé íü õàðüöóóëíà. ¯éëäâýðëýëèéí îñëûí óëìààñ õºäºëìºðèéí ÷àäâàð àëäâàë, àëäñàí õóâèéã õóâèéã øóóä öàëèíòàé õàðüöóóëàí òîãòîîäîã. Æèøýý íü: 10%-èàð àëäñàí áîë öàëèíãèéí 10%-èàð ãýõ ìýò.

¯éëäâýðèéí îñëûí óëìààñ òýòãýâýð òîãòîîëãîõ íü õºäºëìºð ÷àäâàð àëäàëòûí õóâüä:

10- ààñ äýýø õóâèàð ÷àäâàð àëäñàíûã òîîöäîã áîëÅðäèéí ºâ÷èí, àõóéí îñîë íü 50- ààñ äýýø õóâèàð àëäñàí ¿åä òîîöíî.

Îñëûã òîãòîîã¿é áàéãààä íºõºí òîãòîîñîí áîë 6 ñàð õ¿ðòýëõ õóãàöààíû òýòãýâðèéã íýã óäàà íºõºí îëãîíî.

6.2. Òýæýýã÷ýý àëäñàí òýòãýâðèéã ÿìàð íºõöëººð îëãîõ âý?

Äààòãóóëàã÷ íàñ áàðñàí áîë ò¿¿íèé ãýð á¿ëèéí õºäºëìºðèéí ÷àäâàðã¿é ãèø¿¿ä òýæýýã÷ýý àëäñàíû òýòãýâýð àâàõ ýðõòýé. Ãýð á¿ë äýõ õºäºëìºðèéí ÷àäâàðã¿é ãèø¿¿äèéí

•

•

- 61 -


òîîíîîñ õàìààð÷ äààòãóóëàã÷èéí àâ÷ áàéñàí õºäºëìºðèéí õºëñíººñ òîîöîí îëãîíî. Æèøýý íü: 3 áà ò¿¿íýýñ äýýø õºäºëìºðèéí ÷àäâàðã¿é ãèø¿¿í áàéâàë õºäºëìºðèéí õºëñèéã 100 õóâèàð, 2 áîë 75 õóâèàð,1 áîë 50 õóâèàð ãýõ ìýò. Òýæýýã÷ýý àëäñàíû òýòãýâýð íü õ¿¿õäèéã 16 íàñ /ñóðãóóëüä ñóðàëöàæ áàéãàà áîë 19 íàñ/, òàõèð äóòóó èðãýäèéã õºäºëìºðèéí ÷àäâàð íºõºí ñýðãýýãäýõ õ¿ðòýë, òýòãýâðèéí íàñàíä õ¿ðñýí èðãýíä íàñ áàðñíû äàðààãèéí ñàð õ¿ðòýë îëãîãäîíî.

6.3. Òýòãýìæ, òºëáºð îëãîõ

Ýíý òýòãýìæ íü ¿éëäâýðëýëèéí îñîë, ìýðãýæëýýñ øàëòãààëàõ ºâ÷íèé óëìààñ õºäºëìºðèéí ÷àäâàð ò¿ð àëäàãäñàí ¿åä îëãîíî. Äàðààëñàí 12 ñàðä ¿ðãýëæëýõ õóãàöàà íü 180 õîíîãîîñ õýòðýõã¿é áàéíà.

Òýòãýìæ íü õºäºëìºðèéí ÷àäâàð íºõºí ñýðãýýãäòýë, ýñâýë òàõèð äóòóóãèéí òýòãýâýð òîãòîîëãîõ õ¿ðòýë ¿ðãýëæëýíý. Õºäºëìºðèéí ÷àäâàð àëäàãäñàí õóãàöààíä öàëèí, õºäºëìºðèéí õºëñèéã 100 õóâü áîäîæ îëãîäîã.

Äààòãóóëàã÷ ¿éëäâýðëýëèéí îñîë, ìýðãýæëýýñ øàëòãààëàõ ºâ÷íèé óëìààñ òàõèð äóòóó áîëæ, ìîíãîë óëñàä õèéìýë ýðõòýí, çàñàë ýì÷èëãýý õèéëãýñýí áîë ¿íèéã ýõíèé óäààä 100 õóâü, ìºí íèéãìèéí äààòãàëûí øèìòãýë ¿ðãýëæë¿¿ëýí òºëæ

- 62 -


áàéãàà áîë òóõàéí õèéìýë ýðõòíèé ýäýëãýýíèé õóãàöàà äóóñàõ áîëãîíä ¿íèéã á¿ðýí, íèéãìèéí äààòãàëûí øèìòãýë òºëººã¿é áîë õî¸ð äàõü óäààä ¿íèéí 50 õóâèéã íèéãìèéí äààòãàëûí áàéãóóëëàãà òºëíº.

Õýðýâ ãàäààä óëñ îðîíä õèéìýë ýðõòýí,çàñàë ýì÷èëãýý õèéëãýñýí áîë ìîíãîë óëñûí ¿íýýð òîîöîí íýã óäàà ¿íèéã îëãîíî. Èíãýõäýý çàéëøã¿é øààðäëàãààð ãàäààä óëñ îðîíä õèéëãýñýí áàéõ ¸ñòîé. Ìºí ðàøààí ñóâèëàëä ýì÷ë¿¿ëâýë óíààíû çàðäëûã æèëä íýã óäàà ¿éëäâýðëýëèéí îñîë, ìýðãýæëýýñ øàëòãààëàõ ºâ÷íèé äààòãàëûí ñàíãààñ îëãîíî.

¯éëäâýðëýëèéí îñîë ãýäýãò äàðààõ îéëãîëòóóä õàìààðíà:

àæëûí áàéðàíä áóþó áóñàä ãàçàðò àæèë ¿¿ðãýý ã¿éöýòãýæ áàéõ ÿâöäàà, ýñâýë àæëûí áàéð, ñàëáàðûí õîîðîíä áàéíãà ÿâæ àæëàà ã¿éöýòãýã÷ àæëûí öàãààð àëèâàà òýýâðèéí õýðýãñëýýð çîð÷èæ áàéõ ¿åäýý ºðòñºí îñîëàæëûí áàéðàà îðõèõ áîëîìæã¿é àæèëòàí àæëûí áàéðàíä àìàð÷ áàéõäàà, ýñâýë àæèë ýõëýõ áà äóóñàõûí ºìíº àæëûí áàéðûã ýìõëýõ,öýãöëýõ, õóâöàñ ñîëèõ,óñàíä îðîõ çýðýãò ºðòñºí îñîëàæèëäàà èðýõ, áóöàõ çàìä àëèâàà òýýâðèéí õýðýãñëýýð çîð÷èæ áàéõ ¿åä ºðòñºí îñîë

1.

2.

3.

- 63 -


àæèë ¿¿ðãýý ã¿éöýòãýæ áàéõäàà áàéãàë, öàã óóðûí ãýíýòèéí àþóë, ìàë àìüòíû õàëäëàãàä ºðòºõ, öàöðàã èäýâõò áîëîí õèìèéí õîðò áîäèñûí íºëººíä ºðòºõ.

Àæèëëàõ îð÷íû õýò òààã¿é íºëºº, ò¿¿õèé ýä ìàòåðèàëûí áîõèðäîëòîîñ áîëæ õîðäñîí çýðãèéã ìýðãýæëèéí õÿíàëòûí àëáàíû ä¿ãíýëòèéã ¿íäýñëýí îñîëä îðóóëàí òîîöîæ áîëíî. Ìºí äîòîîäîä áîëîí ãàäààäàä àæèë ¿¿ðãýý ã¿éöýòãýæ ÿâààä îñîëä ºðòñºí, íàñ áàðàõ çýðãèéã ¿éëäâýðëýëèéí îñîëä îðóóëàí òîîöîæ àêòûã íºõºí ãàðãàæ áîëíî. Àæèë îëãîã÷ íü äààòãóóëàã÷èéí òºëººëºã÷èéí á¿ðýëäõ¿¿íòýé îðîí òîîíû áóñ êîìèññûã àæèëëóóëæ, àæëûí áàéðàíä áîëñîí îñëûí àêòûã ¿éëäýíý.

¯éëäâýðëýëèéí îñîë ãýñýí îéëãîëòûã òîäîðõîéëîõîîñ ãàäíà ò¿¿íä îðóóëàí òîîöäîãã¿é ¿íäýñëýë¿¿ä áàéäàã. ¯¿íä:

Àæèë îëãîã÷, çàõèðãààíû øèéäâýðã¿éãýýð äóð ìýäýí ººð àæèë ã¿éöýòãýæ áàéõ ¿åä ºðòñºí îñîë.Àæëûí áîëîí àæëûí áóñ öàãààð àæëûí áàãàæ, òîíîã òºõººðºìæèéã àøèãëàí õóâèéí çîðèëãîòîé ¿éëäâýðëýë ÿâóóëæ áàéãààä ºðòñºí îñîë.Àæëûí áàéðàíä ìàíñóóðóóëàõ áîëîí ñîãòóóðóóëàõ áîäèñ õýðýãëýñíèé óëìààñ áèé áîëñîí îñîë.

4.

1.

2.

3.

- 64 -


Àæëûí áàéðàà îðõèæ ÿâñàí, àþóëã¿é àæèëëàãààíû æóðìûã çºð÷ñºíººñ áèé áîëñîí îñîë.Ãýìò õýðýã õèéõ ¿åäýý ººðèéí áèåä ó÷ðóóëñàí îñîë.Äààòãóóëàã÷ àæëàà õèéæ áàéõ ¿åäýý àðõàã, õóó÷ ºâ÷íèé óëìààñ òàõèð äóòóó áîëñîí, íàñ áàðñàí.


¯éëäâýðëýëèéí îñîë, ìýðãýæëýýñ øàëòãààëàõ ºâ÷íèé äààòãàëä äààòãóóëàõ íü:

Ñàéí äóðààð áîëîí çààâàë õýëáýðýýð ¯ÎÌØª-èé äààòãàëä äààòãóóëíà.¿éëäâýðëýëèéí îñîë áîëñíûã òîãòîîõ ¿¿äíýýñ áàéãóóëëàãà, àæ àõóéí íýãæ íü êîìèññ òîìèëíî.êîìèññ 48 öàãèéí äîòîð îñîë áîëñîí, ýñýõèéã òîãòîîí àêò ¿éëäýíý.Ìýðãýæëýýñ øàëòãààëñàí ºâ÷èí áîëîõûã ÝÕÌÊ-ä õàíäàí îíîøëóóëæ òîãòîîëãîõ.Ñóì, ä¿¿ðãèéí çàñàã äàðãûí äýðãýä áàéõ êîìèññ ¿éëäâýðëýëèéí îñëûã òîãòîîëãîõ.ýäãýýð àêò, ¿íäýñëýë¿¿ä íü ¿éëäâýðëýëèéí îñëûí ñàíãèéí òýòãýâýð, òýòãýìæ îëãîõ ãîë ¿íäñýí áàðèìò áîëäîã.

1.

2.

3.

4.

5.

6.

4.

5.

6.

- 65 -


7. ÀÆÈËÃ¯ÉÄËÈÉÍ ÄÀÀÒÃÀË

¯ð ä¿í


Àæèëã¿éäëèéí òýòãýìæ çîðèëãî, à÷ õîëáîãäëûã òàéëáàðëàõ;

Àæèëã¿éäëèéí òýòãýìæèéã ÿìàð íºõöºëä îëãîãäîõèéã ìýäýõ;

Àæèëã¿éäëèéí òýòãýìæèéã çîãñîîõ ¿íäýñëýë¿¿äèéã ìýäýæ àâàõ;

Àæèëã¿éäëèéí òýòãýìæèéã îëãîõ æóðìûí òàëààð áóñäàä çºâëºõ.

1.

2.

3.

4.

7.1. Àæèëã¿éäëèéí òýòãýìæèéã õýí àâ÷ áîëîõ âý?

Õºäºëìºðèéí ãýðýýãýýð àæèëëàæ áàéãàà àæèëòàí, õºäºëìºðèéí õóóëèíä çààñàí ¿íäýñëýëýýð àæëààñ õàëàãäàõ, àæèëã¿éäýëä ºðòºõ çýðãýýð ýðñäýëä ºðòñºí ¿åä àæèëã¿éäëýýñ ñýðãèéëýõ, ìºí àæèëã¿é áàéõ õóãàöààíä çîõèõ ìºíãºí ýõ ¿¿ñâýð îëãîõ çîðèëãîòîé. Àæèëã¿éäýëä ºðòºí ¿åä õ¿ì¿¿ñ ñýòãýë ñàíààãààð óíàõ, äàõèí àæëûí áàéðòàé áîëîõ, öàëèíòàé áîëîõ àñóóäàë íü ñýòãýë ò¿ãøýýñýí áàéäëûã áèé áîëãîíî. Òýãâýë ýíý á¿ãäèéã øèéäâýðëýõ íýã àëõàì áîë àæèëã¿éäëèéí òýòãýìæ þì. Äààòãóóëàã÷ íèéãìèéí

- 66 -


äààòãàëûí øèìòãýëèéã 24 ñàð, ¿¿íýýñ ñ¿¿ëèéí 6 ñàðä òàñðàëòã¿é òºëñºí áîë àæèëã¿éäëèéí òýòãýìæèéã àâàõ ýðõ ¿¿ñíý.

7.2. ßìàð õóãàöààãààð îëãîõ âý?

Àæëààñ õàëàãäàæ, àæëûí áàéð èäýâõòýé õàéæ áàéãàà õ¿ì¿¿ñò ýíý òýòãýìæ îëãîãäîíî. Àæëûí áàéð õàéæ áàéãàà ãýäýã íü õàëàãäñàíààñ õîéø õàðüÿàëàãäàõ íóòàã äýâñãýðèéí õºäºëìºðèéí áèðæ, õýðýâ õºäºëìºðèéí áèðæ áàéõã¿é áîë íèéãìèéí äààòãàëûí ãàçàðò á¿ðòã¿¿ëýõèéã õýëíý. Àæèëã¿éäëèéí òýòãýìæèéã àæëûí 126 õîíîãîîð áîäîæ îëãîõ áà íèéãìèéí äààòãàëûí øèìòãýëèéã çîõèõ õóãàöààãààð òºëñºí áàéõûã øààðäàíà.

7.3. ßìàð íºõöºëä îëãîõ âý?

Õýäèéãýýð àæëààñ õàëàãäñàí òîõèîëäîëä îëãîãäîõ áîëîâ÷ àæèëã¿é áîëñîí øàëòãààíûã õàðãàëçàíà. ªºðèéí õ¿ñýëòýýð áîëîí õºäºëìºðèéí ñàõèëãûí çºð÷èë óäàà äàðàà ãàðãàñíû óëìààñ õàëàãäñàí áîë îëãîãäîõ òýòãýìæíýýñ 36 õîíîãò íîãäîõûã òîîöîæ õàñíà. Õºäºëìºðèéí áèðæ íü òýòãýìæ îëãîõîîñ ãàäíà àæëûí áàéð îëîõ, ìýðãýæèë îëãîõ ñóðãàëò çîõèîí áàéãóóëàõ ¿¿ðýãòýé. Õàðèí äààòãóóëàã÷ ¿¿íä õàìðàãäààã¿é, õàìðàãäàõààñ çàéëñõèéñýí, õºäºëìºðèéí áèðæýýñ ñàíàë áîëãîñîí àæëûí

- 67 -


áàéðàíä àæèëëààã¿é, çîõèîí áàéãóóëñàí àæèëä îðîëöîîã¿é òîõèîëäîëä îëãîõ àæèëã¿éäëèéí òýòãýìæèéã äóóñãàâàð áîëãîíî.

Ãýõäýý äààòãóóëàã÷èä ñàíàë áîëãîñîí àæëûí áàéð íü:

Õºäºëìºðèéí õàìòûí ìàðãààíû óëìààñ ò¿ð ÷ºëººëºãäñºí áàéð áàéõ.

Äààòãóóëàã÷èéí ºìíº áàéãóóëæ áàéñàí õàìòûí ãýðýýíèé íºõöºëººñ äîðäñîí íºõöºëòýé àæëûí áàéð áàéâàë òàòãàëçàõ ýðõòýé áà ¿¿íèéã àæèëëàõààñ òàòãàëçñàí ãýæ ¿çýõã¿é.

Àæèëã¿éäëèéí òýòãýìæèéí õóãàöàà äóóñààã¿é áàéõàä äààòãóóëàã÷ ººð àæèëä øèíýýð îðñîí áîë òýòãýìæ äóóñãàâàð áîëíî. Àæèëã¿éäëèéí òýòãýìæèéã õî¸ð óäàà îëãîíî. Ýíý õóãàöààíä á¿ðòã¿¿ëæ õºäºëìºðèéí áèðæèéí çîõèîí áàéãóóëñàí àæèëä îðîëöîõ, ñóðãàëòàä õàìðàãäñàí áàéíà.

1.

2.

- 68 -



Àæèëã¿éäëèéí òýòãýìæ

Àæëààñ õàëàãäñàí øèéäâýð,íèéãìèéí äààòãàëûí äýâòýð,ºðãºäëèéí õàìòààð õºäºëìºðèéí áèðæ, ýñâýë íèéãìèéí äààòãàëûí ãàçàðò èðæ á¿ðòã¿¿ëíý.Àæëààñ õàëàãäñàíààñ õîéø 14 õîíîãèéí äîòîð á¿ðòã¿¿ëíý.Õ¿íäýòãýí ¿çýõ øàëòãààíòàé áîë 30 õîíîãèéí äîòîð á¿ðòã¿¿ëæ áîëíî.Àæèëã¿éäëèéí òýòãýìæèéã àæëûí 126 õîíîãîîð áîäîæ, õî¸ð õóâààí îëãîíî

1.

2.

3.

4.

8. ÍÈÉÃÌÈÉÍ ÕÀËÀÌÆ

¯ð ä¿í


Íèéãìèéí õàëàìæèéí õàðèëöààíû ýðõ ç¿éí çîõèöóóëàëò çàéëøã¿é áîëîõûã òàéëáàðëàõ;

Íèéãìèéí õàëàìæèéí òºðë¿¿äèéã íýðëýõ;

Íèéãìèéí õàëàìæèéí ¿éë÷èëãýýã õýíýýñ õ¿ðãýõèéã ìýäýæ àâàõ;

Íèéãìèéí õàëàìæèéí ñàí, ò¿¿íèé ýõ ¿¿ñâýð, þóíä çàðöóóëäàã áîëîõûã îéëãîæ àâàõ.

1.

2.

3.

4.

- 69 -


8.1. Òàíä áóñäààñ çàéëøã¿é òóñëàëöàà àâàõ øààðäëàãà áàéíà óó?

Ìîíãîë óëñ òºâëºðñºí òºëºâëºãººò íèéãìýýñ çàõ çýýëèéí õàðèëöààò íèéãýìä øèëæèí îðñíîîð õ¿í àìûí äîòîð àæèëã¿é÷¿¿ä, ÿäóó÷óóä ãýõ çýðýã áóñäààñ òóñëàìæ øààðäñàí á¿ëýã áèé áîëñîí áàéíà. ¯¿íèéã áèä íèéãìèéí ýìçýã äàâõàðãà ãýæ íýðèéäýí íèéãìèéí õàìãààëàëä õàìðóóëàõ áîëæýý. ×óõàìäàà íèéãìèéí õàìãààëëûí õàëàìæèéí çîõèöóóëàëò íü ¿¿íä õàìààðàõ áà áèå äààí àìüäðàõ ÷àäâàðã¿é, áóñäààñ òóñëàìæ õ¿ñ÷ áàéãàà àõìàä íàñòàí, òàõèð äóòóó èðãýä, ºí÷èí õ¿¿õä¿¿ä, ºðõ òîëãîéëñîí îëîí õ¿¿õýäòýé èðãýäýä íèéãìèéí õàëàìæèéí òýòãýâýð, òýòãýìæ îëãîõ, àñðàìæèéí áîëîí õàëàìæèéí ¿éë÷èëãýý ¿ç¿¿ëýõ íºõöºë áîëîìæèéã á¿ðä¿¿ëæ áàéäàã. Èéìä íýãýíò õàëàìæèéí òóñëàëöàà àâàõ íºõöºë øààðäëàãà áàéãàà ó÷ðààñ íèéãìèéí õàìãààëàëä õàëàìæ íü áèå äààñàí õàðèëöàà áîëîí ¿¿ññýí áàéíà.

Ýð¿¿ë ìýíäèéí äîðîéòîëòîé, ãýð á¿ëèéí àñðàìæ äóòàãäàëòàé, áèå äààí, ýñâýë áóñäûí òóñëàëöààã¿éãýýð õýâèéí àìüäðàõ áîëîìæã¿é, ºâºðìºö õýðýãöýý á¿õèé èðãýí áîëîí íèéãìèéí õàëàìæèéí äýìæëýã òóñëàëöàà øààðäëàãàòàé áàéãàà ºðõèéí ãèø¿¿í èðãýíä íààä çàõûí õýðýãöýýã íü õàíãàõ çîðèëãîîð ¿ç¿¿ëæ áàéãàà

- 70 -


òýòãýâýð òýòãýìæ, ¿éë÷èëãýýã íèéãìèéí õàëàìæ ãýæ íýðëýíý. Íèéãìèéí õàëàìæèéí òóñëàëöààã äàðààõü èðãýäýä ¿ç¿¿ëíý. ¯¿íä:

- “íèéãìèéí õàëàìæèéí äýìæëýã, òóñëàëöàà çàéëøã¿é øààðäëàãàòàé ºðõèéí ãèø¿¿í-èðãýí” áóþó ̄ íäýñíèé ñòàòèñòèêèéí õîðîî, íèéãìèéí õàëàìæèéí àñóóäàë ýðõýëñýí òºðèéí çàõèðãààíû òºâ áàéãóóëëàãà õàìòðàí áàòàëñàí àðãà÷ëàëûí äàãóó ºðõèéí ìýäýýëëèéí íýãäñýí ñàíä îðñîí, àìüæèðãààíû ò¿âøèí íü òóõàéí ¿åèéí ÿäóóðëûí øóãàìààñ äîîãóóð ºðõººñ ñîíãîãäñîí ºðõèéí ãèø¿¿í;

- “õ¿íä íºõöºëä áàéãàà õ¿¿õýä” - Á¿òýí ºí÷èí, òàõèð äóòóó, íýí ÿäóó, õàðàà õÿíàëòã¿é, ñàäàð ñàìóóí, õ¿÷èðõèéëýë, äîðîìæëîëûí óëìààñ ñýòãýë ñàíààíû áîëîí áèå ìàõáîäèéí õîõèðîë õ¿ëýýñýí, ýð¿¿ë ìýíä, àìü íàñàíä íü àþóë ó÷ðóóëàõ õºäºëìºð ýðõýëæ áóé õ¿¿õýä;

- “àõìàä íàñòàí” – 60 áà ò¿¿íýýñ äýýø íàñíû ýðýãòýé, 55 áà ò¿¿íýýñ äýýø íàñíû ýìýãòýé;

- “Õºãæëèéí áýðõøýýëòýé èðãýí” - Áèå ìàõáîäü, îþóí ñàíàà, ñýòãýë ìýäðýë, ìýäðýõ¿éí ñîãîãèéí óëìààñ áóñäûí àäèë íèéãìèéí õàðèëöààíä îðîëöîõ ÷àäâàð íü

- 71 -


á¿ðýí áîëîí 12 ñàðààñ äýýø õóãàöààãààð õÿçãààðëàãäñàí õ¿í;

- “áàéíãûí àñàðãàà øààðäëàãàòàé èðãýí” - áóñäûí òóñëàëöààã¿éãýýð ºäºð òóòìûí ¿éëäëýý áèå äààí ã¿éöýòãýõ ÷àäâàðã¿é, ýñõ¿ë îþóíû õºãæëèéí áýðõøýýëòýé, ñýòãýöèéí õ¿íä õýëáýðèéí ýìãýãòýé õ¿í;

- “á¿òýí ºí÷èí õ¿¿õýä” - ýöýã, ýõ íü òîãòîîãäîîã¿é, ýñõ¿ë ýöýã, ýõ íü õî¸óë íàñ áàðñàí, ñóðàãã¿é àëãà áîëñîí, ýðõ ç¿éí ÷àäàìæã¿é, ýöýã, ýõ áàéõ ýðõýý ø¿¿õèéí øèéäâýðýýð õÿçãààðëóóëñàí, õàñóóëñàí áîë òóõàéí øèéäâýð õ¿÷èí òºãºëäºð áàéõ õóãàöààíä, ò¿¿í÷ëýí ýöýã òîäîðõîéã¿éí óëìààñ ýõòýéãýý àìüäàð÷ áàéãààä ýõ íü íàñ áàðñàí, ãýð á¿ë ñàëñíû óëìààñ àñðàìæäàà àâñàí ýõ /ýöýã/ íü íàñ áàðñàí 18 õ¿ðòýëõ íàñíû õ¿¿õýä;

- “ºðõ òîëãîéëñîí ýõ /ýöýã/” - íºõºð, ýõíýðèéí àëü íýã íü íàñ áàðñàí, ýñõ¿ë ñóðàãã¿é àëãà áîëñîí íü ø¿¿õýýð òîãòîîãäñîí, ãýðëýëòýý öóöëóóëñàí, ýöýã, ýõ áàéõ ýðõýý ø¿¿õèéí øèéäâýðýýð õÿçãààðëóóëñàí, õàñóóëñàí áîë òóõàéí øèéäâýð õ¿÷èí òºãºëäºð áàéõ õóãàöààíä, ãýðëýæ áàéãààã¿é áîëîâ÷ òºð¿¿ëñýí áîëîí ¿ð÷ëýí àâñàí õ¿¿õýäòýé ãàíö áèå ýõ /ýöýã/.

- 72 -


8.2. Íèéãìèéí õàëàìæèéí õàðèëöààíû òºðë¿¿ä

Íèéãìýýñ òóñëàëöàà øààðäëàãàòàé áàéãàà èðãýäýä á¿õèé ë ¿éë÷èëãýýã ¿ç¿¿ëýõèéí òóëä îëîí òºðºë, õýëáýðòýé ¿éë÷èëãýý, òóñëàìæèéã õóóëü÷ëàí òîãòîîñîí áàéäàã.

Íèéãìèéí õàëàìæèéí òýòãýâýð, òýòãýìæ

Íèéãìèéí õàëàìæèéí àñðàìæèéí ¿éë÷èëãýý

Íèéãìèéí õàëàìæèéí ¿éë÷èëãýý ãýñýí òºðë¿¿äòýé.

Íèéãìèéí õàëàìæ íü:

Íèéãìèéí õàëàìæèéí õàðèëöààíä íü òóõàéí íèéãìèéí õàðèëöààòàé çîõèöîí øèíý òºðë¿¿ä áèé áîëäîã. Æèøýý íü: Õ¿¿õäýä /0-18 íàñíû/ òýòãýìæ îëãîõ , øèíýýð ãýðëýã÷èä áîëîí òºðñºí õ¿¿õäýä íýã óäàà ìºíãºí òóñëàìæ ¿ç¿¿ëýõ çýðýã ¿éë÷èëãýýã ºìíº ¿ç¿¿ëæ áàéñàí.

Íèéãìèéí õàëàìæèéí õàðèëöàã÷ øàëãóóð íýã ¿ç¿¿ëýëò íü àìüæèðãààíû áàòàëãààæèõ ò¿âøèíã òîãòîîõ áàéäàã. Ýíý îéëãîëò íºãºº òàëààð ÿäóóðëûã òîãòîîõ ¿ç¿¿ëýëò áîëæ ìàíàé óëñàä õýðýãëýãäýæ áàéñàí. Èðãýäèéí, çàéëøã¿é áàéõ äîîä ò¿âøíèé õýðýãëýýã ìºíãºí ä¿íãýýð èëýðõèéëñíèéã àìüæèðãààíû áàòàëãààæèõ

- 73 -


ò¿âøèíãèéí äîîä õýìæýý ãýæ òîäîðõîéëäîã. ¯¿íèé äàãóó Ìîíãîë óëñûí íóòàã äýâñãýðèéã 6 á¿ñýä õóâààí àâ÷ ¿çýæ, íèéãìèéí õàëàìæèéí òýòãýâýð, òýòãýìæ òîãòîîõ ãîë ¿ç¿¿ëýëò áîëãîæ áàéñàí.

Îäîî ¿íäýñíèé ñòàòèñòèêèéí ãàçàð, íèéãìèéí õàìãààëëûí àñóóäàë ýðõýëñýí òºðèéí çàõèðãààíû òºâ áàéãóóëëàãààñ áàòàëñàí àðãà÷ëàëûí ¿íäñýíä íèéãìèéí õàëàìæ, äýìæëýã, òóñëàëöàà õýíä øààðäëàãàòàé áîëîõûã òîãòîîõ, óëìààð ò¿¿íèéã íü ñóì õîðîîíä àæèëëàõ íèéãìèéí àæèëòàí ñóäëàí, òóõàéí èðãýíèéã íèéãìèéí õàëàìæèéí òóñëàëöààã àâàõ íºõöëèéã á¿ðä¿¿ëæ ºãíº. Õýíèéã ÿäóó, íýí ÿäóó èðãýí ãýæ ¿çýõ âý ãýäýã íü çºâõºí îðëîãî õýðýãëýý ãýñýí îéëãîëòîîð àâ÷ ¿çýæ áàéñàí áîë ¿¿íýýñýý òàòãàëçàí, òóñãàé ¿ç¿¿ëýëò á¿õèé àðãà÷ëàë ãàðãàæ ìºðäºæ áàéãàà áºãººä ¿¿íýýñ ¿íäýñëýí, íèéãìèéí õàëàìæèéí äýìæëýã, òóñëàëöàà øààðäëàãàòàé áàéãàà èðãýí ãýæ ¿çýæ, òîäîðõîéëäîã áîëñîí áàéíà.

Èðãýäýä õàëàìæèéí òóñëàëöààã ¿ç¿¿ëýõýä Àìüæèðãààã äýìæèõ çºâëºë ÷óõàë ¿¿ðýã ã¿éöýòãýíý. Òóñ îðîí òîîíû áóñ çºâëºë íèéãìèéí õàëàìæèéí äýìæëýã, òóñëàëöàà çàéëøã¿é øààðäëàãàòàé ºðõèéí ãèø¿¿í áà õºãæëèéí áýðõøýýëòýé èðãýäýýñ áóñàä èðãýíèéã íèéãìèéí õàëàìæèéí ¿éë àæèëëàãààíä õàìðóóëàõ ýñýõ òàëààð

- 74 -


øèéäâýð ãàðãàõ, õàëàìæèéí ¿éë àæèëëàãààòàé õîëáîãäñîí ãîìäëûã õ¿ëýýí àâ÷ øèéäâýðëýõ ¿¿ðýãòýé àæèëëàíà.

Íèéãìèéí õàëàìæèéí õàðèëöààíä àõìàä íàñòàí, òàõèð äóòóó èðãýä çýðýã íèéãìèéí ãèø¿¿äèéã àñðàìæëàõ, õàëàìæëàõ ¿éë÷èëãýý õàìààðíà. ¯¿íä õàìààðàõ èðãýäèéã íèéãìèéí äààòãàëààñ òýòãýâýð àâàã÷ áàéõààñ ¿ë õàìààðàí àñðàìæëàõ, õàëàìæëàõ ¿éë÷èëãýý ¿ç¿¿ëäýã. Ýíý ¿éë÷èëãýý íü íèéãýìä ã¿éöýòãýñýí îíöãîé ãàâúÿà øàãíàëûã /æèøýý íü: äàéí áàéëäààíä îðîëöîæ ÿâñàí, õºäºëìºðèéí áààòàð, ãàâúÿàò öîëòîé ãýõ ìýò/ ¿íýëýí äýýðõ èðãýäèéí õóâüä ÿëãàìæòàé áàéäëààð òîãòîîæ ¿éë÷èëíý.

8.3. Íèéãìèéí õàëàìæèéí òóñëàëöààã õýí ¿ç¿¿ëýõ âý?

Íèéãìèéí õàëàìæèéí ¿éë àæèëëàãàà õàëàìæèéí ñàíãààñ ñàíõ¿¿æèãäýõ áºãººä ýíý ñàí íü òºñâººñ îëãîõ õºðºíãº ,ãàäààä áîëîí äîòîîäûí õàíäèâ, òóñëàìæààñ á¿ðäýíý.Íèéãìèéí õàëàìæèéí ñàí íü òýòãýâýð òýòãýìæèéí áà àìüæèðãààã äýìæèõ ñàí ãýæ çàðöóóëàëò, çîðèóëàëòààðàà ÿëãààòàé áèå äàààñàí ñàí áîëæ õóâààãäàíà.

Íèéãìèéí õàëàìæèéí òºâ áàéãóóëëàãà /Óëñûí íèéãìèéí õàëàìæèéí ãàçàð/, ò¿¿íèé îðîí íóòãèéí

- 75 -


ñàëáàð ãàçðóóä /àéìàã, íèéñëýë, ä¿¿ðãèéí íèéãìèéí õàëàìæ, ¿éë÷èëãýýíèé òºâ/, àæèëòàí /ñóìûí õàëàìæèéí áàéöààã÷/, ñóì õîðîîíä àæèëëàõ Àìüæèðãààã äýìæèõ çºâëºë íèéãìèéí õàëàìæèéí àæëûã óäèðäàí ã¿éöýòãýíý.

Íèéãìèéí õàëàìæèéí ¿éë÷èëãýýã èðãýäýä õ¿ðãýõýä çîõèõ ¿éë àæèëëàãààã ýðõýëñýí áàéãóóëëàãààñ ãàäíà îðîí íóòãèéí çàñàã çàõèðãààíû áàéãóóëëàãà ãîë ¿¿ðãèéí ã¿éöýòãýæ áàéäàã. Òóõàéëáàë, áàã, õîðîîíä õýíä òóñëàìæ øààðäëàãàòàé áàéãàà, õýíèéã àñðàìæèéí ¿éë÷èëãýýíä õàìðóóëàõ âý ãýäãèéã áàã, õîðîîíû çàñàã äàðãà, íèéãìèéí àæèëòíóóä ë òîäîðõîéëæ ÷àäíà.

Äýýðõ òºðèéí áàéãóóëëàãààñ ãàäíà èðãýí, õóâèéí õýâøëèéí àæ àõóéí íýãæ, òºðèéí áóñ áàéãóóëëàãà íèéãìèéí õàëàìæ, àñðàìæèéí ¿éë÷èëãýýã ýðõýëæ áîëíî. Òýãýõýýð íèéãìèéí äààòãàëûí õàðèëöààòàé õàðüöóóëáàë, õàëàìæèéí õàðèëöàà èë¿¿ ºðãºí õ¿ðýýòýé, îëîíõèéí îðîëöîîòîé õýðýãæäýã õàðèëöàà þì.

- 76 -


9. ÍÈÉÃÌÈÉÍ ÕÀËÀÌÆÈÉÍ ÒÝÒÃÝÂÝÐ, ÒÝÒÃÝÌÆ

¯ð ä¿í


Íèéãìèéí õàëàìæèéí òýòãýâýð, îíöëîã, çîðèóëàëòèéã ìýäýõ;

Íèéãìèéí õàëàìæèéí òýòãýìæ,îíöëîãèéã òàéëáàðëàõ;

Íèéãìèéí õàëàìæèéí òýòãýìæèéã îëãîõ ¿íäýñëýëèéí òàëààð ïðàêòèê àëõàìòàé áîëîõ.

1.

2.

3.

9.1. Íèéãìèéí õàëàìæèéí òýòãýâðèéã õýí àâàõ ýðõòýé âý?

Íèéãìèéí ýìçýã õýñýãò áàãòàæ áàéãàà, áóñäûí òóñëàëöààã øààðäàæ áàéãàà èðãýíä /íèéãìèéí äààòãàëä õàìðàãäààã¿é / àìüæèðãààíû ýõ ¿¿ñâýð áîëãîõ çîðèëãîîð íèéãìèéí õàëàìæèéí òýòãýâýð îëãîíî. Àõìàä íàñòàí, õºãæëèéí áýðõøýýëòýé èðãýä, ºðõ òîëãîéëñîí ýõ /ýöýã/ óã òýòãýâðèéã àâíà.

Ýíý òýòãýâýð àìüæèðãààíû áàòàëãààæèõ ò¿âøèíãýýñ õàìààð÷ òîãòìîë õýìæýýãýýð ñàð á¿ð, íèéãìèéí õàëàìæèéí òýòãýâýð, òýòãýìæèéí ñàíãààñ îëãîãäîíî.

- 77 -


Òýòãýâðèéã:

♦ 60 áà ò¿¿íýýñ äýýø íàñíû ýðýãòýé, 55 áà ò¿¿íýýñ äýýø íàñíû ýìýãòýé;

♦ 16 íàñàíä õ¿ðñýí îäîé õ¿í;♦ òýæýýã÷ íü íàñ áàðñàí 18 õ¿ðòýëõ íàñíû

õ¿¿õýä;♦ õºäºëìºðèéí ÷àäâàðàà 50 áà ò¿¿íýýñ

äýýø õóâèàð àëäñàí 16 íàñàíä õ¿ðñýí õºãæëèéí áýðõøýýëòýé èðãýí;

♦ 18 õ¿ðòýëõ íàñíû 4 áà ò¿¿íýýñ äýýø õ¿¿õýäòýé ºðõ òîëãîéëñîí, 45 íàñàíä õ¿ðñýí ýõ /50 íàñàíä õ¿ðñýí ýöýã/ ãýñýí èðãýä àâàõ ýðõ ¿¿ñíý.

Òýòãýâýðò õàìðàãäàõ õóãàöàà íü øèéäâýð ãàðñàí ºäðººñ ýõýëæ, õºäºëìºðèéí ÷àäâàð ñýðãýýãäýõ, íàñ áàðàõ, õóóëèàð òîãòîîñîí áóñàä ýðõ íü äóóñãàâàð áîëîõ õ¿ðòýë ¿ðãýëæèëíý.

Òýòãýâðèéã äàðààõ òîõèîëäîëä çîãñîîõ øèéäâýðèéã íèéãìèéí õàëàìæ ¿éë÷èëãýýíèé áàéãóóëëàãà /íèéãìèéí àæèëòàí, ä¿¿ðãèéí õàëàìæèéí áàéãóóëëàãà/ ãàðãàíà.

Íèéãìèéí õàëàìæèéí ñàíãààñ îëãîõ òýòãýâðèéã àâàõûã õ¿ññýí èðãýä çîõèõ áàðèìò áè÷ãèéã á¿ðä¿¿ëýí, ºðãºäëèéí õàìòààð ñóì, õîðîîíû íèéãìèéí àæèëòàíä ºãºõ áà ºðãºäºë, ìàòåðèàëûã õ¿ëýýí àâñàíààñ õîéø 30 õîíîãèéí äîòîð õÿíàí øèéäâýðë¿¿ëíý.

- 78 -


Òýòãýâýð íü äàðààõü ¿íäýñëýë áèé áîëñîí ¿åä äóóñãàâàð áîëíî. ¯¿íä:

Òýòãýâýð àâàã÷ íàñ áàðñàí; Íèéãìèéí äààòãàëûí ñàíãààñ òýòãýâýð

àâàõ ýðõ ¿¿ññýí; Õºãæëèéí áýðõøýýëòýé èðãýíèé

õºäºëìºðèéí ÷àäâàð àëäàëò 50 õóâèàñ áàãà áîëñîí íü ýìíýëýã, õºäºëìºðèéí ìàãàäëàãààãààð òîãòîîãäñîí; ºðõ òîëãîéëñîí ýõ /ýöýã/ á¿õèé ºðõºä

àìüäàð÷ áàéãàà õ¿¿õýä íàñàíä õ¿ðñýí, ¿ð÷ëýãäñýí, íàñ áàðñàí çýðýã øàëòãààíààð õ¿¿õäèéí òîî 4-ñ áàãà áîëæ, òýòãýâýð àâàõ íºõöºë õàíãàãäàõàà áîëüñîí; òýæýýã÷ íü íàñ áàðñàí ãýõ ¿íäýñëýýð

òýòãýâýð àâàã÷ õ¿¿õýä 18 íàñàíä õ¿ðñýí; õóóðàì÷ ìàòåðèàë á¿ðä¿¿ëýí òýòãýâýð

òýòãýìæ àâ÷ áàéãàà íü òîãòîîãäñîí.Òýæýýã÷ íü íàñ áàðñàí ãýõ ¿íäýñëýëýýð

õàëàìæèéí òýòãýâýð àâ÷ áàéãàà õ¿¿õäèéí òîîíîîñ õàìààð÷ àâàõ òýòãýâðèéí õýìæýý ººð áàéäàã. Òýòãýâðèéã 1-2 õ¿¿õýä àâàõ áîë íèéãìèéí õàëàìæèéí òýòãýâðèéã, 3-4 õ¿¿õäýä óã òýòãýâðèéí õýìæýýã 1,5 äàõèí íýìýãä¿¿ëæ, 5 áà ò¿¿íýýñ äýýø õ¿¿õäýä òýòãýâðèéã 2 äàõèí íýìýãä¿¿ëæ îëãîíî. Ãýõäýý òýòãýâðèéã á¿õ õ¿¿õäýä íýãòãýí îëãîõ áà

- 79 -


òýäíèé õ¿ñýëòýýð õ¿¿õýä òóñ á¿ðò õóâààí îëãîæ áîëíî.

Íèéãìèéí õàëàìæèéí õóóëèéí äàãóó òýòãýâýð áîëîí òýòãýìæ àëü àëèéã íü àâàõ ýðõ ¿¿ñ÷ áàéãàà áîë äàâõàð îëãîæ áîëíî.


Íèéãìèéí õàëàìæèéí òýòãýâýð àâàõàä äàðààõü áè÷èã áàðèìòûã á¿ðä¿¿ëíý.

Èðãýí íèéãìèéí õàëàìæèéí òýòãýâýð àâàõäàà

Òýòãýâýð òîãòîîëãîõûã õ¿ññýí ºðãºäºë \ìàÿãòûí äàãóó\

èðãýíèé ¿íýìëýõ, õóóëáàðûí õàìò

ñóì, õîðîîíû Çàñàã äàðãûí òîäîðõîéëîëò

2 õóâü çóðàã

16 íàñ õ¿ðýýä íèéãìèéí õàëàìæèéí òýòãýâýð òîãòîîëãîæ áàéãàà èðãýäýýñ áóñàä èðãýä íèéãìèéí äààòãàëûí ñàíãààñ òýòãýâýð àâàõ ýðõ ¿¿ñýýã¿é áîëîõûã ãýð÷èëñýí àéìàã ä¿¿ðãèéí íèéãìèéí äààòãàëûí õýëòýñ /ñóìûí íèéãìèéí äààòãàëûí áàéöààã÷/-èéí òîäîðõîéëîëò

1.

2.

3.

4.

5.

- 80 -


6. Îäîé áîëîí õºäºëìºðèéí ÷àäâàð àëäàëòûí õóâü õýìæýý, õóãàöààã òîãòîîñîí Ýìíýëýã, õºäºëìºðèéí ìàãàäëàõ êîìèññûí øèéäâýð

7. Òýæýýã÷ íü íàñ áàðñàí ãýõ ¿íäýñëýëýýð òýòãýâýð àâàõ õ¿¿õýä òýæýýã÷èéí íàñ áàðñíû ãýð÷èëãýý, àñðàí õàìãààëàã÷, õàðãàëçàí äýìæèã÷èéí èðãýíèé ¿íýìëýõ, õóóëáàð

8. ªðõ òîëãîéëñîí ýõ, ýöýã íü 18 õ¿ðòýëõ íàñíû õ¿¿õäèéí òºðñíèé ãýð÷èëãýý, ýõ \ýöýã\-èéí èðãýíèé ¿íýìëýõ, òýäãýýðèéí õóóëáàð

Òýòãýâðèéã ¿éë÷ëýã÷ áàíêààð äàìæóóëàí ñàð á¿ð îëãîíî.Õ¿íäýòãýí ¿çýõ øàëòãààíû óëìààñ ºðºº èðæ òýòãýâýð òýòãýìæýý èðæ àâ÷ ÷àäàõã¿é áîë èòãýìæëýãäñýí õ¿íä íü îëãîíî. Òýòãýâðýý ººðèéí äàíñàíäàà øèëæ¿¿ëýí àâ÷ áîëíî. Òýòãýâðèéã òóõàéí îíä àâ÷ ÷àäààã¿é áîë äàðààãèéí æèëä íºõºí îëãîíî. Õ¿íäýòãýí ¿çýõ øàëòãààíã¿éãýýð íýã æèëýýñ äýýø õóãàöààãààð òýòãýâðýý àâààã¿é áîë íºõºí îëãîõã¿é. Èðãýí ººð îðîí íóòàãò øèëæèõäýý òóõàéí øèëæèí èðæ áàéãàà íóòàã äýâñãýðèéí çàñàã çàõèðãààíä 180 õîíîãèéí äîòîð á¿ðòã¿¿ëýýã¿é áîë á¿ðòãýëã¿é áàéñàí õóãàöààíû òýòãýâðèéã íºõºí îëãîõã¿é.

- 81 -


9.2. Íèéãìèéí õàëàìæèéí ººð ÿìàð òóñëàìæèéã õ¿ðòýæ áîëîõ âý?

Íèéãìèéí õàëàìæèéí òýòãýâðýýñ ãàäíà äàðààõü òºðëèéí òýòãýìæ îëãîãääîã. ¯¿íä:

àñàðãààíû òýòãýìæ;íèéãìèéí õàëàìæèéí äýìæëýã, òóñëàëöàà çàéëøã¿é øààðäëàãàòàé ºðõèéí ãèø¿¿í-èðãýíèé òýòãýìæ;îíöãîé òîõèîëäëûí áîëîí àìüæèðãààã äýìæèõ ìºíãºí òýòãýìæ;æèðýìñýí áîëîí íÿðàé, õºõ¿¿ë õ¿¿õýäòýé ýõèéí òýòãýìæ.

Àñàðãààíû òýòãýìæ íü:

á¿òýí ºí÷èí õ¿¿õäèéã ¿ð÷ëýí àâñàí áîëîí àñðàí õàìãààëæ, õàðãàëçàí äýìæèæ áàéãàà; Ãýð á¿ëèéí òóõàé õóóëèéí 25.5-ä çààñàí

áîëîí õ¿÷èðõèéëëèéí óëìààñ ñýòãýë ñàíààíû áîëîí áèå ìàõáîäûí õîõèðîë õ¿ëýýæ õàìãààëàëò øààðäëàãàòàé áîëñîí õ¿¿õäèéã Ãýð á¿ëèéí òóõàé õóóëüä çààñíû äàãóó ãýð á¿ëäýý àâ÷ àñðàìæèëæ áàéãàà; òýæýýí òýòãýõ õ¿¿õýäã¿é, ãàíö áèå àõìàä

íàñòàí áîëîí õºãæëèéí áýðõøýýëòýé ãàíö áèå èðãýíèéã ãýð á¿ëäýý àâ÷ àñðàìæèëæ áàéãàà;

••

•

•

- 82 -


ýìíýëãèéí õÿíàëòàä áàéäàã, áàéíãûí àñàðãàà øààðäëàãàòàé àõìàä íàñòàí áîëîí õºãæëèéí áýðõøýýëòýé õ¿¿õýä áà èðãýíèéã àñàð÷ áàéãàà èðãýíä îëãîíî.

Îíöãîé òîõèîëäëûí áîëîí àìüæèðãààã äýìæèõ ìºíãºí òýòãýìæèéã äîð äóðäñàí ºðõ, èðãýíä îëãîíî:

- ãýíýòèéí àþóë, îñîë, óðüä÷èëàí òºñººëºõ áîëîìæã¿é áóñàä øàëòãààíààð ãýð îðîíã¿é, ãýð îðîí íü öààøèä àìüäðàõ áîëîìæã¿é áîëñîí áîëîí àìüæèðãààíû ýõ ¿¿ñâýðýý àëäñàí ºðõ /íýã óäàà/

- 18 íàñ õ¿ðýýã¿é áàéõäàà á¿òýí ºí÷èí áîëñîí 18-24 íàñíû èðãýí /íýã óäàà/

- õîðèõ àíãèàñ ñóëëàãäñàí ººðèéí ãýð îðîíã¿é èðãýí /íýã óäàà/

- ãýð îðîíã¿é òýíýìýë ºðõ, èðãýí /íýã óäàà/- ýíý õóóëèéí 19.2.4-ò çààñíààñ áóñàä õî¸ð

áà ò¿¿íýýñ äýýø èõýð õ¿¿õýä òºð¿¿ëæ ýñýí ìýíä ºñãºæ áàéãàà ºðõ, èðãýí /íýã óäàà/

- áàéíãûí àñàðãàà øààðäëàãàòàé 16 õ¿ðòýëõ íàñíû õ¿¿õýä /ñàðä íýã óäàà/

- áàéíãûí àñàðãàà øààðäëàãàòàé 16 áà ò¿¿íýýñ äýýø íàñíû èðãýí /óëèðàëä íýã óäàà/

- 83 -


- ãóðàâ áà ò¿¿íýýñ äýýø òîîíû 14 õ¿ðòýëõ íàñíû õ¿¿õýäòýé ºðõ òîëãîéëñîí ýõ /ýöýã/ /æèëä íýã óäàà/

- “Ýõèéí àëäàð” íýãä¿ãýýð çýðãèéí îäîí, ýñõ¿ë “Ýõèéí àëäàð” õî¸ðäóãààð çýðãèéí îäîíòîé ýõ ìºíãºí òóñëàìæ äàâõàðäóóëàõã¿éãýýð /æèëä íýã óäàà/.

Íèéãìèéí õàëàìæèéí äýìæëýã, òóñëàëöàà çàéëøã¿é øààðäëàãàòàé ºðõèéí ãèø¿¿í-èðãýíèé òýòãýìæèéã ºðõèéí ìýäýýëëèéí íýãäñýí ñàíä îðñîí, àìüæèðãààíû ò¿âøèí íü òóõàéí ¿åèéí ÿäóóðëûí øóãàìààñ äîîãóóð ºðõººñ ñîíãîãäñîí ºðõèéí ãèø¿¿íä ñàð á¿ð îëãîíî. Íèéãìèéí õàëàìæèéí äýìæëýã, òóñëàëöàà çàéëøã¿é øààðäëàãàòàé ºðõèéí ãèø¿¿í-èðãýíä òýòãýìæ îëãîõ íºõöºë, áîëçëûã Çàñãèéí ãàçðààñ áàòàëñàí æóðìààð îëãîíî. Æèðýìñýí áîëîí íÿðàé, õºõ¿¿ë õ¿¿õýäòýé ýõýä îëãîõ òýòãýìæèéã æèðýìñíèé 5 ñàðòàéãààñ ýõëýí íèéò 12 ñàðûí õóãàöààíä àâàõ ýðõòýé áàéäàã.

- 84 -


Íèéãìèéí äààòãàëä õàìðàãäààã¿é ÿäóó àìüäðàëòàé æèðýìñýí ýõ íèéãìèéí õàëàìæèéí òýòãýìæ àâàõ ýðõòýé.


Íèéãìèéí õàëàìæèéí òýòãýìæ àâàõàä á¿ðä¿¿ëýõ áàðèìò áè÷èã

Íèéãìèéí õàëàìæèéí àñàðãààíû òýòãýìæ àâàõ õ¿ñýëò ãàðãàõäàà:

Òýòãýìæ òîãòîîëãîõûã õ¿ññýí ºðãºäºë/ìàÿãòûí äàãóó/

Èðãýíèé ¿íýìëýõ, õóóëáàðûí õàìò

Ñóì, õîðîîíû Çàñàã äàðãûí òîäîðõîéëîëò

2 õóâü çóðàã

Àñðóóëàã÷èéí èðãýíèé ¿íýìëýõ

\16 íàñàíä õ¿ðýýã¿é áîë ãýð÷èëãýý, õóóëáàð\, õóóëáàðûí õàìò

1.

2.

3.

4.

5.

- 85 -


6. Ýìíýëãèéí õÿíàëòàä áàéäàã, áàéíãûí àñàðãàà øààðäëàãàòàé àõìàä íàñòàí áîëîí õºãæëèéí áýðõøýýëòýé õ¿¿õýä áà èðãýíèéã àñàð÷ áàéãàà áîë ñóìàíä áàéãàà òîõèîëäîëä ñóìûí ýð¿¿ë ìýíäèéí òºâèéí ýðõëýã÷ èõ ýì÷, àéìãèéí òºâèéí ñóì, ä¿¿ðýãò àéìàã ä¿¿ðãèéí íýãäñýí ýìíýëãèéí íàðèéí ìýðãýæëèéí ýì÷ íàðûí õÿíàëòûí êîìèññ, ñýòãýöèéí õ¿íä õýëáýðèéí ýìãýãòýé èðãýíèé òîäîðõîéëîëòûã àéìàãò íýãäñýí ýìíýëãèéí íàðèéí ìýðãýæëèéí ýì÷ íàðûí õÿíàëòûí êîìèññ, íèéñëýëä ñýòãýöèéí ýð¿¿ë ìýíäèéí ¿íäýñíèé òºâèéí ä¿ãíýëò

7. Á¿òýí ºí÷èí õ¿¿õäèéã àñðàí õàëàìæëàõ áîë õ¿¿õäèéí ýöýã, ýõèéí íàñ áàðñíû ãýð÷èëãýý, õ¿¿õäèéã ¿ð÷ëýí àâñàí ýñâýë àñðàí õàìãààëàã÷, õàðãàëçàí äýìæèã÷ýýð òîãòîîãäñîí òàëààð ñóì, ä¿¿ðãèéí Çàñàã äàðãûí çàõèðàìæ, ò¿¿íèé õóóëáàð

8. Ãýð á¿ëèéí òóõàé õóóëèéí 25.5-ä çààñàí áîëîí õ¿÷èðõèéëëèéí óëìààñ ñýòãýë ñàíààíû áîëîí áèå ìàõáîäûí õîõèðîë õ¿ëýýæ õàìãààëàëò øààðäëàãàòàé áîëñîí õ¿¿õäèéã ãýð á¿ëäýý àâ÷ àñðàìæèëæ áàéãàà áîë õ¿¿õäèéí ýöýã, ýõ ýðõç¿éí ÷àäàìæã¿é ãýæ òîîöîãäñîí, ýðõç¿éí ÷àäàìæàà õÿçãààðëóóëñàí, ýöýã, ýõ áàéõ ýðõýý õÿçãààðëóóëñàí, õàñóóëñàí, õîðèõ ãàçàð ÿë ýäýëæ áàéãàà áîë ø¿¿õèéí øèéäâýð, ýöýã, ýõ

- 86 -


íü óäààí õóãàöààãààð ýìíýëýãò õýâòýæ áàéãàà áîë ýìíýëãèéí åðºíõèé ýì÷èéí òîäîðõîéëîëò, ýöýã, ýõ íü õ¿¿õäýý àñðàõ áîëîëöîîã¿é, ýñâýë òýæýýí òýòãýõýýñ çàéëñõèéæ áàéãàà áîë ñóì õîðîîíû Çàñàã äàðãûí òîäîðõîéëîëò, ìºí àñàð÷ áàéãàà õ¿¿õäýä õ¿÷èðõèéëëèéí óëìààñ õàìãààëàëò øààðäëàãàòàé áàéãàà áîë ýíý òàëààðõ öàãäààãèéí áàéãóóëëàãûí òîäîðõîéëîëò.

Îíöãîé òîõèîëäëûí áîëîí àìüæèðãààã äýìæèõ ìºíãºí òýòãýìæ àâàõ èðãýí

Òýòãýìæ òîãòîîëãîõûã õ¿ññýí ºðãºäºë \ìàÿãòûí äàãóó\Èðãýíèé ¿íýìëýõ, õóóëáàðûí õàìòÑóì, õîðîîíû Çàñàã äàðãûí òîäîðõîéëîëò2 õóâü çóðàãªðõèéí ãèø¿¿äèéí èðãýíèé ¿íýìëýõ, òºðñíèé ãýð÷èëãýý, õóóëáàðûí õàìòÈõýð õ¿¿õäèéí ýñýí ìýíä áîéæèæ áàéãàà òàëààð ñóìûí èõ ýì÷, ºðõèéí ýì÷èéí òîäîðõîéëîëòÃýíýòèéí àþóë îñëûí óëìààñ îðîí ãýðã¿é áîëñîí èðãýí òóõàéí ¿éë ÿâäëûí óëìààñ ãýð îðîíã¿é áîëñíûã òîäîðõîéëñîí ìýðãýæèëòýí \îíöãîé áàéäëûí àñóóäàë ýðõýëñýí õýëñòýñ\-èéí òîäîðõîéëîëò, ýä

1.

2.3.

4.5.

6.

7.

- 87 -


õºðºíãèéí ýðõèéí á¿ðòãýëèéí ãàçðûí îðîí ñóóö, ¿ë õºäëºõ õºðºíãºòýé ýñýõ òàëààðõ ëàâëàãàà18 õ¿ðýýã¿é áàéõäàà á¿òýí ºí÷èí áîëñîí õ¿¿õýä ýöýã, ýõèéí íàñ áàðñíû ãýð÷èëãýý, ¿ðýãä¿¿ëñýí áîë èðãýíèé á¿ðòãýëèéí áàéãóóëëàãûí ëàâëàãàà, ýöýã, ýõ áàéõ ýðõèéã õàññàí áîë ýíý òàëààðõ ø¿¿õèéí øèéäâýðÃýð îðîíã¿é òýíýìýë ºðõ, èðãýí áîëîí õîðèõ àíãèàñ ñóëëàãäñàí ººðèéí ãýð îðîíã¿é èðãýí ýä õºðºíãèéí ýðõèéí á¿ðòãýëèéí ãàçðûí îðîí ñóóö, ¿ë õºäëºõ õºðºíãºòýé ýñýõ òàëààðõ ëàâëàãàà, õîðèõ àíãèàñ ñóëëàãäñàí òàëààðõ õîëáîãäîõ áàéãóóëëàãûí òîäîðõîéëîëò

Áàéíãûí àñàðãàà øààðäëàãàòàé 16 õ¿ðòýëõ íàñíû õ¿¿õýä áóþó 16-ñ äýýø íàñíû èðãýí, ãóðàâ áà ò¿¿íýýñ äýýø òîîíû 14 õ¿ðòýëõ íàñíû õ¿¿õýäòýé ºðõ òîëãîéëñîí ýöýã, ýõ, ýõèéí àëäðûí 1 áà 2-ð çýðãèéí îäîíòîé ýõ, ò¿¿í÷ëýí æèðýìñýí áîëîí íÿðàé, õºõ¿¿ë õ¿¿õýäòýé ýõèéí òýòãýìæèéã àâàõäàà äýýðõ çààñàí 1-4 õ¿ðòýëõ áàðèìòààñ ãàäíà

Õ¿¿õäèéí òºðñíèé ãýð÷èëãýý, õóóëáàðûí õàìò, ýñâýë èðãýíèé ¿íýìëýõ, õóóëáàðûí õàìò

8.

9.

1.

- 88 -


Ýìíýëãèéí õÿíàëòàä áàéäàã, áàéíãûí àñàðãàà øààðäëàãàòàé õ¿¿õýä áà èðãýíèéã àñàð÷ áàéãàà áîë ñóìàíä áàéãàà òîõèîëäîëä ñóìûí ýð¿¿ë ìýíäèéí òºâèéí ýðõëýã÷ èõ ýì÷, àéìãèéí òºâèéí ñóì, ä¿¿ðýãò àéìàã ä¿¿ðãèéí íýãäñýí ýìíýëãèéí íàðèéí ìýðãýæëèéí ýì÷ íàðûí õÿíàëòûí êîìèññ, ñýòãýöèéí õ¿íä õýëáýðèéí ýìãýãòýé èðãýíèé òîäîðõîéëîëòûã àéìàãò íýãäñýí ýìíýëãèéí íàðèéí ìýðãýæëèéí ýì÷ íàðûí õÿíàëòûí êîìèññ, íèéñëýëä ñýòãýöèéí ýð¿¿ë ìýíäèéí ¿íäýñíèé òºâèéí ä¿ãíýëò

Æèðýìñýí ¿åäýý ýìíýëãèéí õÿíàëòàíä îðñîí òóõàé áîëîí òºðñíèé äàðàà õ¿¿õýä ýñýí ìýíä áîéæèæ áàéãàà òóõàé ýì÷èéí òîäîðõîéëîëò

Ýõèéí îäîíãèéí ¿íýìëýõ, õóóëáàðûí õàìò

Îëãîõ õóãàöàà:

Íèéãìèéí õàëàìæèéí òýòãýìæèíä õàìðóóëàõ àñóóäëûã 10 õîíîãò áàãòààí Àìüæèðãààã äýìæèõ çºâëºëººð õýëýëö¿¿ëæ, øèéäâýðë¿¿ëíý. Ñóì, õîðîîíû íèéãìèéí àæèëòàí 5 õîíîãò áàãòààí, àéìàã, ä¿¿ðãèéí õàëàìæèéí áàéãóóëëàãàä õîëáîãäîõ ìàòåðèàëûã õ¿ðã¿¿ëíý.

Àéìàã, ä¿¿ðãèéí íèéãìèéí õàëàìæ ¿éë÷èëãýýíèé áàéãóóëëàãà õîëáîãäîõ ìàòåðèàëûí õàìò õ¿ëýýí àâñàí ºäðººñ àæëûí 5 õîíîãò

2.

3.

4.

- 89 -


áàãòààí õÿíàí ¿çýæ, õóâèéí õýðýã íýýí, õóâèéí õýðãèéã áàòàëãààæóóëæ íèéãìèéí àæèëòàí áîëîí õàëàìæèéí áàéãóóëàãûí ãýðýý áàéãæóóëñàí áàíêèíä õ¿ðã¿¿ëíý.

Òýòãýìæèéã ¿éë÷ëýã÷ áàíêààð äàìæóóëàí ñàð á¿ð îëãîíî. Õ¿íäýòãýí ¿çýõ øàëòãààíû óëìààñ ºðºº èðæ òýòãýìæýý èðæ àâ÷ ÷àäàõã¿é áîë èòãýìæëýãäñýí ýòãýýäýýð äàìæóóëàí àâ÷ áîëíî.

Á¿òýí ºí÷èí õ¿¿õäèéí ¿ð÷ëýí àâñàí áîëîí àñðàí õàìãààëæ áàéãàà èðãýíòýé “Õ¿¿õýä àñðàõ òóõàé ãýðýý” áàéãóóëíà.

10. ÀÑÐÀÌÆÈÉÍ ¯ÉË×ÈËÃÝÝ

¯ð ä¿í


Àñðàìæèéí ¿éë÷èëãýýíèé îíöëîã, ÿëãààã òàéëáàðëàõ;

Àñðàìæèéí ¿éë÷èëãýýíèé çîðèóëàëòûí òàëààð áóñäàä çºâëºõ;

Àñðàìæèéí ¿éë÷èëãýýã õààíààñ, ÿìàð øàëãóóðûã ¿íäýñëýæ ¿ç¿¿ëýõèéã ìýäýæ àâàõ.

1.

2.

3.

- 90 -


10.1. Õýí àñðàìæèéí ¿éë÷èëãýýíä õàìðàãäàæ áîëîõ âý?

ªºðèéí àìüäðàõ îðîí áàéðã¿é, ýñâýë ãàíö áèå, àñðàí õàìãààëàõ, õàðãàëçàí äýìæèõ òºðºë ñàäàíã¿é áèå äààí àìüäðàõ ÷àäâàðã¿é,áàéíãûí ýì÷èëãýý, àñàðãàà øààðäàãäàõ àõìàä íàñòàí, õºãæëèéí áýðõøýýëòýé èðãýä àìüäðàëûí õ¿íä áàéäàëä îðñîí õ¿¿õä¿¿äýä àñðàìæèéí ¿éë÷èëãýýã ¿ç¿¿ëíý. Àñðàìæèéí ¿éë÷èëãýý ãýäýã íü òóñãàé îðîí áàéðààð õàíãàæ, õîîë, õóâöàñ, ýð¿¿ë ìýíäèéí áîëîí åðºíõèé áîëîâñðîë, ìýðãýæëèéí ñóðãàëò ¿éë÷èëãýý, àìüäðàëûí õýâèéí íºõöëèéã á¿ðä¿¿ëýõ, òýäíèé ýðõ àøãèéã õóóëü òîãòîîìæèíä çààñíû äàãóó õàìãààëàõ ¿éë àæèëëàãààã îéëãîíî.

Áàéíãà àñðàìæëóóëàõ ¿éë÷èëãýýíä:

àõìàä íàñòàí: Õ¿íä íºõöºëä áàéãàà18 õ¿ðòýëõ íàñíû

õ¿¿õýä Õºäºëìºðèéí ÷àäâàðàà á¿ðýí àëäñàí

õºãæëèéí áýðõøýýëòýé èðãýí Ãóðàâ áà ò¿¿íýýñ äýýø èõýð õ¿¿õýä

õàìðàãäàíà.Äýýðõ èðãýäèéí àñðàìæèéí ¿éë÷èëãýýíä

õàìðàãäàõ øèéäâýðèéã àéìàã, ä¿¿ðãèéí çàñàã äàðãà ãàðãàíà.

- 91 -


10.2 Àñðàìæèéí ¿éë÷èëãýýíèé òºðë¿¿ä

Àñðàìæèéí ¿éë÷èëãýý íü:

Òýæýýí òýòãýõ õ¿¿õýäã¿é, áèå äààí àìüäðàõ ÷àäâàðã¿é ãàíö áèå, ýñõ¿ë òýæýýí òýòãýõ õ¿¿õýä íü àõìàä íàñòàí, õºãæëèéí áýðõøýýëòýéí óëìààñ äýìæëýã òóñëàëöàà ¿ç¿¿ëýõ ÷àäâàðã¿é íü òîãòîîãäñîí àõìàä íàñòàíä ¿ç¿¿ëýõ àñðàìæèéí ¿éë÷èëãýý

Ìýðãýæëèéí ¿éë÷èëãýý, òóñãàé íºõöºë øààðäñàí áîëîí òýæýýí òýòãýõ õ¿¿õýäã¿é, áèå äààí àìüäðàõ ÷àäâàðã¿é ãàíö áèå õºãæëèéí áýðõøýýëòýé èðãýíä ¿ç¿¿ëýõ àñðàìæèéí ¿éë÷èëãýý

Õ¿íä íºõöºëä áàéãàà, Ãýð á¿ëèéí òóõàé õóóëèéí 25.5-ä çààñàí áîëîí áàéíãûí àñðàìæèíä áàéäàã õºãæëèéí áýðõøýýëòýé 18 õ¿ðòýëõ íàñíû õ¿¿õäèéã àñðàìæëàõ ¿éë÷èëãýý

Óëñûí çàðäëààð òºðºëæñºí àñðàìæèéí ãàçàð àñðàìæëàí ºñãºõèéã ýöýã, ýõ íü çºâøººðñºí 4 õ¿ðòýëõ íàñíû ãóðàâ áà ò¿¿íýýñ äýýø èõýð õ¿¿õýä ãýñýí òºðë¿¿äòýé áà ýäãýýðòýé õîëáîãäîõ çàðäàë íèéãìèéí õàëàìæèéí ñàíãààñ ãàð÷ áàéäàã þì.

Àñðàìæèéí ¿éë÷èëãýýíä íèéãìèéí äààòãàëûí òýòãýâýð àâàã÷ õàìðàãäàæ áîëîõ áà õàðèí

- 92 -


òîãòîîãäñîí òýòãýâðèéí 30 õóâèéã àñðóóëàã÷èä îëãîíî. Ìºí àñðàìæèéí áàéãóóëëàãààð àñðóóëæ áàéãàà áîë õàëàìæèéí áóñàä ¿éë÷èëãýýíä õàìðàãäàõûã õîðèãëîíî.


Àñðàìæèéí ¿éë÷èëãýý ¿ç¿¿ëýõ

Àñðàìæèéí ¿éë÷èëãýýíèé íýã õ¿íä íîãäîõ íîðì, íîðìàòèâûã óëñûí íèéãìèéí õàëàìæèéí ãàçðûí ñàíàë áîëãîñíîîð íèéãìèéí õàìãààëàëûí àñóóäàë ýðõýëñýí òºðèéí çàõèðãààíû òºâ áàéãóóëëàãà òîãòîîíî.Àñðàìæèéí ¿éë÷èëãýýíä àéìàã, ä¿¿ðãèéí çàñàã äàðãûí òîäîðõîéëîëòîîð õàìðàãäàíà.

1.

2.

11. ÕÀËÀÌÆÈÉÍ ¯ÉË×ÈËÃÝÝ

¯ð ä¿í


Õàëàìæèéí ¿éë÷èëãýýíèé îíöëîã, ÿëãààã òàéëáàðëàõ;

Õàëàìæèéí ¿éë÷èëãýýíèé çîðèóëàëòûã ìýäýõ;

Õàëàìæèéí ¿éë÷èëãýýã õààíààñ, ÿìàð øàëãóóðûã ¿íäýñëýí ¿ç¿¿ëýõèéã ìýäýæ àâàõ:

1.

2.

3.

- 93 -


11.1. Õàëàìæèéí ¿éë÷èëãýý çàéëøã¿é ýñýõ

Òóñãàé îðîí áàéðààð õàíãàõã¿éãýýð, àìüäàð÷ áàéãàà îð÷èí àõóéä íü òóñëàëöààã ¿ç¿¿ëýõ ¿éë÷èëãýý áàéíà. Èðãýäèéã ò¿ð õóãàöààãààð õîîëëîõ, õóâöàñ, õ¿íñ, ñî¸ë,àõóéí õýðýãëýýíèé ç¿éëñ îëãîõ, ìýðãýæèë ýçýìø¿¿ëýõ, õºíãºëºëò ¿ç¿¿ëýõ çýðýã òºðººñ ÿâóóëæ áàéãàà ¿éë àæèëëàãààã íèéãìèéí õàëàìæèéí ¿éë÷èëãýý ãýæ õýëíý. Àñðàìæèéí ¿éë÷èëãýýíä õ¿íä àìüäðàëòàé, áèå äààí àìüäðàõ ÷àäâàðã¿é èðãýäèéã áàãòààäàã áîë õàëàìæèéí ¿éë÷èëãýý õýäèéãýýð áèå äààí àìüäàð÷ áàéãàà áîëîâ÷ äýìæëýã, òóñëàëöàà øààðäàãäàæ áàéãàà èðãýäýä áóþó èë¿¿ ºðãºí õ¿ðýýíä ¿éë÷èëãýý ¿ç¿¿ëäýã áàéíà.

ªíººãèéí òàâèãäàæ áàéãàà øààðäëàãà íü õóâü õ¿í, òºðèéí áîëîí òºðèéí áóñ áàéãóóëëàãà, àæ àõóéí íýãæèéí îðîëöîîòîé òóñëàëöàà øààðäëàãàòàé áàéãàà èðãýíèé íýí òýðã¿¿íèé õýðýãöýýã òîäîðõîéëîõ, õàíãàõ, àìüæèðãààã äýýøë¿¿ëýõ, äýìæèí òóñëàõ, ñýðãýýí çàñàõ ¿éë÷èëãýýã îëîí íèéòèéí îðîëöîîíä ò¿øèãëýí ÿâóóëàõàä ÷èãëýæ áàéíà.

11.2. Õàëàìæèéí ÿìàð ¿éë÷èëãýý áàéõ âý?

Àìüæèðãààíû ò¿âøèíãýýñ äîîãóóð îðëîãîòîé, áóñäûí òóñëàëöàà øààðäàæ áàéãàà, íèéãìèéí àñðàìæèéí ¿éë÷èëãýýíä õàìðàãäààã¿é àõìàä

- 94 -


íàñòàí, õºãæëèéí áýðõøýýëòýé èðãýí, îëîí õ¿¿õýäòýé ºðõ òîëãîéëñîí ýõ /ýöýã/ íèéãìèéí õàëàìæèéí ¿éë÷èëãýýíä õàìðàãäàíà. Õàëàìæèéí ¿éë÷èëãýý íü äàðààõü òºðë¿¿äòýé.

Õàëàìæèéí ¿éë÷èëãýýíèé òºðºë:

♦ Àìüäðàëûí èòãýë ¿íýìøèë, áèå äààí àìüäðàõ ÷àäâàð, õºäºëìºðèéí äàäàë îëãîõ, àâüÿàñûã íü äýìæèõ çîðèëãîîð çºâëºãºº ºãºõ, ñóðãàëò çîõèîí áàéãóóëàõ;

♦ Çºâëºãºº ºãºõ;♦ ªäðèéí ¿éë÷èëãýýíä õàìðóóëàõ;♦ Ñýðãýýí çàñàõ ¿éë÷èëãýýíä õàìðóóëàõ;♦ Ò¿ð áàéðëóóëàí àñðàìæëàõ;♦ Ãýðèéí àñðàìæ, õàëàìæèéí ¿éë÷èëãýýíä

õàìðóóëàõ;♦ Èðãýí, ò¿¿íèé ãýð á¿ëèéí õýðýãöýýíä

òóëãóóðëàñàí íèéãìèéí õàëàìæèéí áóñàä ¿éë÷èëãýýã ¿ç¿¿ëýõ;

♦ Ãýð îðîíã¿é èðãýí, ò¿¿íèé ãýð á¿ëèéí ãèø¿¿äèéí àìüäðàõ èòãýëèéã íýìýãä¿¿ëýõ, íèéãýìø¿¿ëýõ, áè÷èã áàðèìòæóóëàõ, ò¿ð õîíîãëîõ áàéðàíä áàéðëóóëàõ:

♦ Íèéãýìø¿¿ëýõ, õàìò îëíû á¿ëýã á¿ðä¿¿ëýõ, îðëîãûí ýõ ¿¿ñâýðòýé áîëãîõ òºñºë õýðýãæ¿¿ëýõ, àìüäðàõ óõààíä ñóðãàõ.

Õîðîî, ñóìûí çàñàã äàðãûí øèéäâýðèéí ¿íäñýíä õàëàìæèéí ¿éë÷èëãýýíä õàìðàãäàõ áà àõìàä íàñòàí, òàõèð äóòóó èðãýä íýí ÿäóó àìüäðàëòàé èðãýäýä îðîí ñóóö, öàõèëãààí,

- 95 -


òåëîôîí óòàñíû ¿íèéã õºíãºëºõ, ò¿ëýý í¿¿ðñèéã ¿íýã¿é îëãîõ, ¿íèéã õºíãºëºõ, ðàøààí ñóâèëàëä ñóâèëóóëàõ, ýì÷ë¿¿ëýõ çýðýãò óíàà áîëîí ýì÷èëãýýíèé ¿íèéã õºíãºëºõ çýðãýýð õàëàìæèéí ¿éë÷èëãýý èëýðõèéëýãäýíý.

Õàëàìæèéí ¿éë÷èëãýýíä:

• Àõìàä íàñòàí;• Õºãæëèéí áýðõøýýëòýé èðãýí;• Õ¿íä íºõöºëä áàéãàà õ¿¿õýä;• Õ¿÷èðõèéëýëä ºðòñºí èðãýí;• Õîðèõ àíãèàñ ñóëëàãäñàí èðãýí;• Ñîãòóóðàõ, ìàíñóóðàõ äîíòîõ ºâ÷òýé èðãýí;• Ýäãýøã¿é õ¿íä ºâ÷òýé èðãýí;• Ãýð îðîíã¿é òýíýìýë àìüäðàëòàé ºðõ, èðãýí;• Øèëæèí ñóóðüøñàí íèéãìèéí õàëàìæ

äýìæëýã øààðäëàãàòàé áàéãàà èðãýí;• ªðõ òîëãîéëñîí ýõ \ýöýã\ õàìðàãäàíà.Õàëàìæèéí ¿éë÷èëãýýã íýã òàëààñ òºð ¿ç¿¿ëýõ

¿¿ðýã õ¿ëýýäýã, íºãºº òàëààñ ºì÷èéí õýëáýð õàðãàëçàõã¿é àæ àõóéí íýãæ, áàéãóóëëàãà, èðãýä ¿ç¿¿ëæ áîëíî. Àæ àõóéí íýãæ, èðãýí, òºðèéí áóñ áàéãóóëëàãûã ñîíãîí øàëãàðóóëàõ àæëûã õàëàìæèéí áàéãóóëëàãà øèéäâýðëýõ áà òóõàéí øàëãàðñàí ýòãýýäòýé ãýðýý áàéãóóëæ, ¿éë÷èëãýýíä õàìðàãäàõ èðãýí, øààðäàãäàõ õºðºíãèéí õýìæýýã áàòàëíà.

- 96 -



Õàëàìæèéí ¿éë÷èëãýý ¿ç¿¿ëýõ

Õàëàìæèéí ¿éë÷èëãýýã ñóì, õîðîîíä àæèëëàõ àìüæèðãààã äýìæèõ çºâëºëèéã ñàíàëûã ¿íäýñëýí àéìàã, ä¿¿ðãèéí çàñàã äàðãûí øèéäâýðýýð ¿ç¿¿ëíý. ×óõàìäàà õàëàìæèéí ¿éë÷èëãýýíä õàìðàãäàíà ãýâýë îðøèí ñóóãàà ãàçðûí õàÿã òîäîðõîé, àëáàí ¸ñíû îðøèí ñóóãàà ãàçàðòàé, ò¿¿íäýý á¿ðòãýëòýé áàéõ øààðäëàãàòàé.Õàëàìæèéí ¿éë÷èëãýý àâ÷ áàéãàà èðãýä àñðàìæèéí ¿éë÷èëãýýíä äàâõàðäàæ ¿éë÷ë¿¿ëýõã¿é.

1.

2.

12. ÍÈÉÃÌÈÉÍ ÕÀÌÃÀÀËËÛÍ ¯ÉË×ÈËÃÝÝ

¯ð ä¿í


Íèéãìèéí õàìãààëëûí ¿éë÷èëãýýíèé îíöëîã,ÿëãààã òàéëáàðëàõ.

Õàìãààëëûí ¿éë÷èëãýýíèé çîðèóëàëòûã ìýäýõ.

Õàìãààëëûí ¿éë÷èëãýýã õààíààñ, ÿìàð øàëãóóðûã ¿íäýñëýí ¿ç¿¿ëýõèéã ìýäýæ àâàõ.

1.

2.

3.

- 97 -


12.1. Íèéãìèéí õàìãààëëûí ¿éë÷èëãýý ãýæ þóã õýëýõ âý?

Íèéãìèéí õàìãààëëûí õàðèëöààíä ãàð÷ áàéãàà ººð÷ëºëò íü áóñäûí äýìæëýã òóñëàëöàà øààðäëàãàòàé áàéãàà èðãýäýä òºðººñ òýòãýâýð, òýòãýìæèéí õýëáýðýýð ìºíãºí òóñëàìæ ¿ç¿¿ëýõýýñ ãàäíà òýäãýýðèéã àìüäðàõ, àæèëëàõ óðàì çîðèëãîòîé áîëãîõ, ìºí ñóð÷ áîëîâñðîõ, ýð¿¿ë ñàðóóë àìüäðàõàä íü òóñëàõ çýðýã òîäîðõîé ÷èãëýëýýð ¿éë÷èëãýýíä õàìðóóëäàã.

Îëîí óëñàä òîãòñîí íýãýí õàíäëàãà íü ÿäóóðàë íü òóõàéí õ¿íèé ñýòãýõ¿é, ñýòãýë ç¿éòýé èõýýõýí õîëáîîòîé ãýæ ä¿ãíýäýã. Ìîíãîë óëñ çàõ çýýëèéí ýäèéí çàñàãò øèëæèí îðñíû äàðàà ìàø îëîí òºðëèéí òóñëàëöààã íèéãìèéí õàëàìæ íýðýýð ¿ç¿¿ëæ áàéñàí ÷ ÿäóóðàë áóóðààã¿é, õàðèí ýñðýãýýðýý íýìýãäýõ õàíäëàãà áàéñàí. Ýíý áàéäàë ìîíãîë÷óóäûí òîäîðõîé õýñýã íü áýëýí÷ëýõ, çàëõóóðàõ áàéäàëä äàñàæ, õàëàìæ íýðýýð òýòãýâýð àâààä ñóóæ áàéõ ñîíèðõîë èõòýé áîëñîí ãýæ ¿çýæ áîëíî. Òýãýõýýð íèéãìèéí õàëàìæ íü òóñëàëöàà øààðäëàãàòàé áàéãàà ýòãýýäýä òóñëàõ, õàðèí ÿìàð òóñëàëöààã ÿàæ ¿ç¿¿ëýõ âý ãýäãèéã îíîâ÷òîé çºâ òîäîðõîéëæ ãàðãàõèéã òîãòîîäîã ñàëáàð õàðèëöàà þì.

Ýíýõ¿¿ ¿éë÷èëãýý íü áýëýí ìºíãº õýëáýðýýð áóñ õàðèí ñóð÷ ìýäýõ, àæèëëàõ, àìüäðàõ áîëîìæ

- 98 -


íºõöºëèéã á¿ðä¿¿ëýõýä çîõèõ õýëáýðýýð òóñàëæ áàéãààãààðàà ºìíºõ á¿ëýãò äóðüäñàí òºðë¿¿äýýñ ÿëãàãäàíà. Èéìýýñ óã ¿éë÷èëãýýã íèéãìèéí õàëàìæèéí õóóëüä íèéãìèéí õºãæëèéí ¿éë÷èëãýý ãýæ íýðëýæýý.

Íèéãìèéí õºãæëèéí ¿éë÷èëãýý äàðààõü òºðºëòýé:

- Áîëîâñðîëûã äýìæèõ ¿éë÷èëãýý- Ýð¿¿ë ìýíäèéã äýìæèõ ¿éë÷èëãýý- Õ¿íñ òýæýýëèéí äýìæëýã ¿ç¿¿ëýõ

¿éë÷èëãýý

12.2. Íèéãìèéí õàìãààëëûí ¿éë÷èëãýýíèé òºðºë, ¿éë÷èëãýýã õýí àâàõ ýðõòýé âý?

Íèéãìèéí õºãæëèéí ¿éë÷èëãýý ãóðâàí òºðºëòýé.

1. Áîëîâñðîëûã äýìæèõ ¿éë÷èëãýý:

íèéãìèéí õàëàìæèéí äýìæëýã, òóñëàëöàà øààðäëàãàòàé áàéãàà èðãýíèé õ¿¿õýä;õºãæëèéí áýðõøýýëòýé õ¿¿õýä;á¿òýí áà õàãàñ ºí÷èí õ¿¿õýä;ãýð îðîíã¿é òýíýìýë àìüäðàëòàé èðãýíèé õ¿¿õýä;òºðºëæñºí àñðàìæèéí ¿éë÷èëãýýíä õàìðàãäàæ áàéãàà õ¿¿õýä;õîðèõ àíãèàñ ñóëëàãäñàí õ¿¿õýä.

•

•••

•

•

Áîëîâñðîëûã äýìæèõ

¿éë÷èëãýýíä õýí õàìðàãäàõ âý?

- 99 -


Ýäãýýð õ¿¿õä¿¿äèéí ñóðãóóëèéí ºìíºõ áîëîâñðîë, åðºíõèé áîëîâñðîëûí ñóðãóóëüä ñóð÷ áàéãàà áîë õè÷ýýëèéí õýðýãñýë, ñóðàõ áè÷èã, ä¿ðýìò õóâöàñíû ¿íèéí õºíãºëºëò ¿ç¿¿ëýõ äýìæëýã ¿ç¿¿ëíý.

2. Ýð¿¿ë ìýíäèéã äýìæèõ ¿éë÷èëãýý:

Íèéãìèéí õàëàìæèéí äýìæëýã òóñëàëöàà øààðäàæ áàéãàà ºðõèéí ãèø¿¿í, èðãýíèé ýð¿¿ë ìýíäèéí äààòãàëûí øèìòãýëèéã á¿ðýí áîëîí õýñýã÷ëýí òºëºõ;Íèéãìèéí õàëàìæèíä õàìðàãäàãñäàä ¿ç¿¿ëýõ ýð¿¿ë ìýíäèéí ¿éë÷èëãýý.

•

•

Ýð¿¿ë ìýíäèéã äýìæèõ ÿìàð ¿éë÷èëãýýã àâàõ âý?

Òóñ ¿éë÷èëãýýíä õàìðàãäàõ èðãýäèéí ýð¿¿ë ìýíäèéí äààòãàëûí øèìòãýë òºëºõ ¿éë÷èëãýýã Èðãýíèé ýð¿¿ë ìýíäèéí äààòãàëûí õóóëüä çààñíààð çîõèöóóëàõ áà òóõàéí õóóëüä òºðººñ õàðèóöàõààð çààñàí áàéíà.

3. Õ¿íñ òýæýýëèéí äýìæëýã ¿ç¿¿ëýõ ¿éë÷èëãýý:

íèéãìèéí õàëàìæèéí äýìæëýã-òóñëàëöàà øààðäëàãàòàé áàéãàà ºðõèéí ãèø¿¿í-èðãýäèéí äîòðîîñ íèéãìèéí õàëàìæèéí àñóóäàë ýðõýëñýí òºðèéí çàõèðãààíû òºâ áàéãóóëëàãûí òîäîðõîéëñîí õ¿íñíèé õàíãàìæ çàéëøã¿é øààðäëàãàòàé áàéãàà ºðõèéí ãèø¿¿í-èðãýí;Ãýð îðîíã¿é èðãýí.

•

•

Òóõàéí ¿éë÷èëãýýíä õýí õàìðàãäàõ âý?

- 100 -


Ýäãýýð èðãýäýä õ¿íñíèé á¿òýýãäõ¿¿í, ýñâýë õ¿íñíèé á¿òýýãäõ¿¿í õóäàëäàí àâàõ ýðõèéí áè÷èã îëãîõ, õàëóóí õîîë, öàéãààð ¿éë÷ëýõ ¿éë÷èëãýý ¿ç¿¿ëíý.

13. ÍÈÉÃÌÈÉÍ ÕÀÌÃÀÀËÀËÛÍ ÕÀÐÈËÖÀÀÍÄ ÎÐÎËÖÎÃ×

¯ð ä¿í


Òºðèéí ç¿ãýýñ íèéãìèéí õàìãààëàëèéí õàðèëöààíä îðîëöîã÷ áàéãóóëëàãûí á¿òýö, ÷èã ¿¿ðýã, õàðèóöëàãûã ìýäýõ.

Íèéãýì õàìãààëàëûí ñàëáàðò ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëàõ áàéãóóëëàãà, ò¿¿íèé ýðõ õýìæýýíä þó õàìààðàõûã áóñäàä çºâëºõ.

Íèéãýì õàìãààëëûí ñàëáàðò èðãýäèéí ýðõ çºð÷èãäñºí ¿åä õýðýãæ¿¿ëæ áîëîõ ìåõàíèçìûí òàëààð ìýäëýã îëæ àâàõ.

1.

2.

3.

- 101 -


13.1. Íèéãìèéí äààòãàëûí áîëîí íèéãìèéí õàëàìæèéí áàéãóóëëàãóóäûí ýðõ, ¿¿ðýã

Íèéãìèéí õàìãààëëûí õàðèëöààíä òºðèéí ç¿ãýýñ íèéãìèéí äààòãàëûí áîëîí õàëàìæèéí áàéãóóëëàãà îðîëöîæ, ¿éë àæèëëàãààã õýðýãæ¿¿ëæ, õÿíàëò òàâèõ çýðãýýð àæèëëàíà. Àæèëëàõ ÷èãëýëèéí õóâüä íèéãìèéí äààòãàëûí áîëîí õàëàìæèéí áàéãóóëëàãà äýýä øàòíû áàéãóóëëàãàäàà çàõèðàãäàõ áîñîî óäèðäëàãàòàé áàéäàã. Òýãâýë íèéãìèéí õàìãààëàëûí õàðèëöààíä õýâòýý óäèðäëàãûí áóþó ãàð÷ áàéãàà àêòûí ¿íäñýíä íèéãìèéí äààòãàëûí çàðèì õàðèëöààã ¿¿ñãýõ, ººð÷ëºõ, äóóñãàâàð áîëãîõîä íºëººëæ áàéäàã ýðõ á¿õèé ýòãýýä /áàéãóóëëàãà/ íèéãìèéí äààòãàëûí áàéãóóëëàãûí ñàëáàð íýãæèéí õàðüÿàíä àæèëëàæ áàéíà. Ýäãýýð íü òóñ òóñûí ã¿éöýòãýõ ¿¿ðýã, ýðõýýðýý ÿëãààòàé þì. ¯¿íýýñ íèéãìèéí õàìãààëëûí ¿éë àæèëëàãààã ýðõëýõ áàéãóóëëàãûã á¿òýö, ÷èã ¿¿ðãèéã íü àâ÷ ¿çüå.

Íèéãìèéí äààòãàëûí áàéãóóëëàãûí òîãòîëöîî íèéãìèéí äààòãàëûí òºâ áàéãóóëëàãà,îðîí íóòàã äàõü ñàëáàðóóä, áàéöààã÷ààñ á¿ðäýíý. Íèéãìèéí äààòãàëûí òºâ áàéãóóëëàãà òóõàéí àñóóäàë ýðõýëñýí çàñãèéí ãàçðûí ãèø¿¿íèé, îðîí íóòãèéí áàéãóóëëàãà

- 102 -


íü õàðüÿàëàãäàõ çàñàã äàðãà áîëîí äýýä øàòíû áàéãóóëëàãûí óäèðäëàãà äîð àæèëëàíà.

Øèìòãýë, àëäàíãè, õ¿¿, òîðãóóëèéã

õóãàöààíä íü òºëººã¿é áîë, ò¿¿íòýé òýíöýõ

õýìæýýíèé õºðºíãèéã ãàðãóóëàõ

Íèéãìèéí õàëàìæèéí

áàéãóóëëàãûí ýðõ, ¿¿ðýã

Øèìòãýë òºëººã¿é áîë àæèë

îëãîã÷èéí äàíñíû ã¿éëãýýã õàñàõ

Çºð÷ëèéã àðèëãàõ àðãà õýìæýý àâààã¿é àæèë

îëãîã÷èä õóóëüä çààñàí õàðèóöëàãà õ¿ëýýëãýõ

Èë¿¿ òºëñºí øèìòãýëèéã

äàðààãèéí ñàð øèìòãýëä ñóóòãàí

òîîöîõ, 30 õîíîãèéí äîòîð ýðã¿¿ëýí îëãîõ

Çºð÷ëèéã àðèëãàõ àðãà õýìæýý àâààã¿é àæèë îëãîã÷èä õóóëüä çààñàí õàðèóöëàãà õ¿ëýýëãýõ

Íèéãìèéí õàëàìæèéí áàéãóóëëàãà íü íèéãìèéí õàëàìæèéí òºðèéí çàõèðãààíû òºâ áàéãóóëëàãà, àéìàã íèéñëýë, ä¿¿ðãèéí íèéãìèéí õàëàìæèéí ¿éë÷èëãýýíèé áàéãóóëëàãà, ñóì, õîðîîíû íèéãìèéí àæèëòíààñ á¿ðäýíý.

Íèéãìèéí õàëàìæèéí ñàíãààñ õàëàìæèéí òýòãýâýð, òýòãýìæ òîãòîîí îëãîõ, íèéãìèéí õàëàìæèéí áîëîí àñðàìæèéí ¿éë÷èëãýý ¿ç¿¿ëýõòýé õîëáîãäñîí ¿éë àæèëëàãààã àéìàã, íèéñëýëèéí ä¿¿ðãèéí õàëàìæ ¿éë÷èëãýýíèé áàéãóóëëàãà, ñóìûí íèéãìèéí àæèëòàí ã¿éöýòãýíý.

- 103 -


.,

Íè

éãì

èé

í

õàë

àì

æè

éí

òóõà

é

õóóë

ü òî

ãòîîì

æè

éí

áè

åë

ýëòè

éã

çîõè

îí

áàé

ãóóë

àõ;

Íè

éãì

èé

í õà

ëà

ìæ

èé

í

ñàíã

á¿ð

ä¿¿

ëæ

, îðë

îãî

, çà

ðë

àãû

í ã¿

éö

ýòãý

ëè

éã

õàíãà

õ;

Íè

éãì

èé

í

õàë

àì

æè

éí

ñàíãà

àñ

òóõà

éí

òºðë

èé

í

òýòã

ýâýð

, òý

òãýì

æè

éã

öàã

òóõà

éä

íü

îë

ãîõ

àæ

ëû

ã çî

õèîí á

àé

ãóóë

àõ;

Óóë

ñûí

íèé

ãìè

éí

õàë

àì

æè

éí

òîãò

îë

öîî,

¿éë

àæ

èë

ëàãà

àã

áîë

îâñ

ðîíã

óé

áîë

ãîõ

òàë

ààð

ñàíàë

áîë

îâñ

ðóó

ëæ

øè

éä

âýðë

ýõ

Íè

éãì

èé

í õà

ëàì

æè

éí

¿éë

àæ

èë

ëàãà

àã

ÿâóó

ëæ

á

àé

ãàà

òºðè

éí

áîë

îí

òºðè

éí

áóñ

á

àé

ãóóë

ëàãû

ã ì

ýðãý

æë

èé

í

óäè

ðä

ëàãà

àð

õàíãà

õ,

¿éë

àæ

èë

ëàãà

àã

íýã

òãýí

çî

õèö

óóë

àõ,

òý

äãý

ýðò

äýì

æë

ýã,

òóñë

àë

öàà

¿ç¿¿

ëýõ

;

Õ¿í

ä

íºõö

ºë

ä

áàé

ãàà

õ¿¿õ

äè

éã

ãýð

á

¿ëä

ýý

àâ÷

à

ñðà

í õ¿

ì¿¿

æ¿¿

ëñý

í

èðãý

í,

ýñõ¿

ë

õ¿¿õ

ýä

àñð

àí

õ¿ì

¿¿æ

¿¿ë

ýõ

çîðè

ëãî

á

¿õè

é

òºðèé

í

áóñ

á

àé

ãóóë

ëàãà

òàé

ãý

ðýý

á

àé

ãóóë

àõ,

àñð

àí

õ¿ì

¿¿æ

¿¿ë

ýã÷è

éí

¿éë

àæ

èë

ëàãà

àíä

õÿ

íàë

ò òà

âèõ,

13.2. Ýìíýëýã õºäºëìºðèéí ìàãàäëàõ êîìèññûí ¿¿ðýã, ýðõ

Íèéãìèéí õàìãààëëûí õàðèëöààíä ÷óõàë ¿¿ðýã ã¿éöýòãýæ îðîëöäîã áàéãóóëëàãà áîë ýìíýëýã õºäºëìºðèéí ìàãàäëàõ êîìèññ, ¿éëäâýðëýëèéí îñëûã òîãòîîõ êîìèññ þì.

Ýìíýëýã õºäºëìºðèéí ìàãàäëàõ êîìèññ íü äààòãóóëàã÷èéí õºäºëìºðèéí ÷àäâàðàà àëäñàí øàëòãààí, ò¿¿íèé õóâü õýìæýý, ¿ðãýëæëýõ õóãàöàà, õºäºëìºðèéí íºõöºëèéã ººð÷ëºõ àñóóäëûã ìàãàäëàí øèéäâýðëýõ ¿¿ðýã á¿õèé áàéãóóëëàãà þì.

Åðäèéí ºâ÷èí áîëîí àõóéí îñîë¯éëäâýðëýëèéí îñîë áà ìýðãýæëýýñ øàëòãààëàõ ºâ÷èí ãýæ àíãèëíà.

••

Õºäºëìºðèéí ÷àäâàðàà àëäñàí

øàëòãààíûã:

- 104 -


á¿ðýí /70- ñ äýýø õóâèàð àëäàõûã õýëíý.¿ðãýëæëýõ õóãàöàà 6-24 ñàðààð òîãòîîí,øààðäëàãàòàé áîë ñóíãàíà/õýñýã÷ëýí /10-70 õ¿ðòýë õóâèàð, ¿ðãýëæëýõ õóãàöàà 3-12 ñàðààð òîãòîîí, øààðäëàãàòàé áîë ñóíãàíà/

•

•

×àäâàðàà àëäàëòûí õóâü

õýìæýýã:

Íèéãìèéí äààòãàëûí åðºíõèé ãàçðûí äýðãýä òºâ êîìèññ, àéìàã, íèéñëýëèéí ä¿¿ðãèéí íèéãìèéí äààòãàëûí äýðãýä îðîí íóòãèéí êîìèññ àæèëëàíà. Ýìíýëýã õºäºëìºðèéí ìàãàäëàõ êîìèññ íü íàðèéí ìýðãýæëèéí ýì÷, íèéãìèéí äààòãàëûí áà äààòãóóëàã÷, àæèë îëãîã÷èéí ýðõ àøãèéã õàìãààëàõ áàéãóóëëàãûí òºëººëºã÷ººñ á¿ðäýí àæèëëàíà.

¯éëäâýðèéí îñëûí øàëòãààíûã ñóäëàí òîãòîîõ êîìèññ íèéãìèéí äààòãàëûí õàðèëöààíä îðîëöîõ íüÀæëûí áàéðàíä àæèë ¿¿ðãýý ã¿éöýòãýæ áàéõ

ÿâöàä ¿éëäâýðëýëèéí õ¿÷èí ç¿éëèéí íºëººëºëä àâòàæ õºäºëìºðèéí ÷àäâàð àëäàãäàõ, íàñ áàðàõ çýðýãò þóíàààñ øàëòãààëñàíûã òîãòîîäîã ýðõ á¿õèé ýòãýýä áîë ¿éëäâýðëýëèéí îñëûã òîãòîîõ áàéíãûí áîëîí îðîí òîîíû áóñ êîìèññ þì.

Ñóì, ä¿¿ðãèéí çàñàã äàðãà äààòãóóëàã÷, àæèë îëãîã÷èéí ýðõ àøãèéã òºëººëæ ÷àäàõ áàéãóóëëàãà, óäèðäëàãàòàé òîõèðîëöñîíû ¿íäñýíä êîìèññûí ãèø¿¿äèéã òîìèëîõ áà íèéãìèéí äààòãàëûí

- 105 -


áàéãóóëëàãûí òºëººëºã÷ çààâàë îðîëöîíî. Êîìèññ íóòàã äýâñãýð äýýðýý áàéðëàõ àæ àõóéí íýãæýýñ ìýäýýëýë àâìàãö 48 öàãèéí äîòîð áàãòàí ¿éëäâýðëýëèéí îñëûí àêòûã ¿éëäýõ ¿¿ðýãòýé. ¿íäñýíäýý ýíýõ¿¿ ãàðñàí àêòûã ¿íäýñëýí îñîë ºðòñºí äààòãóóëàã÷èéí àëü äààòãàëûí òºðëººñ òýòãýâýð, òýòãýìæ àâàõ àñóóäàë øèéäâýðëýãäýíý.

Íèéãìèéí äààòãàëûí òºâ áàéãóóëëàãûí äýðãýä ýìíýëýã õºäºëìºðèéí ìàãàäëàõ òºâ êîìèññ, àéìãèéí áîëîí íèéñëýëèéí ä¿¿ðãèéí íèéãìèéí äààòãàëûí áàéãóóëëàãûí äýðãýä ýìíýëýã õºäºëìºðèéí ìàãàäëàõ îðîí íóòãèéí êîìèññ àæèëëàíà.

Ñóìàíä ýìíýëýã õºäºëìºðèéí ìàãàäëàõ êîìèññ áàéãóóëàí àæèëëóóëæ áîëíî

13.3.Íèéãìéí õàìãààëëûí ýðõ ç¿éí õ¿ðýýíä òàíû ýðõ çºð÷èãäñºí ýñýõ

Íèéãìèéí õàìãààëëûí õàðèëöààíä îðîëöîæ áàéãàà èðãýä, àæèë îëãîã÷ûí ýðõ àøãèéã çºð÷èõ ÿâäàë òîõèîëäîæ áîëíî. Àéìàã, íèéñëýëèéí íèéãìèéí äààòãàëûí áàéãóóëëàãà, ò¿¿íèé àæèëòíû õóóëü áóñ àæèëëàãàà, øèéäâýðèéí òàëààðõè ãîìäëîî ýðõ á¿õèé äýýä øàòíû áàéãóóëëàãà, àëáàí òóøààëòàíä, óëìààð òýäãýýðèéí øèéäâýðèéã ýñ çºâøººðâºë ø¿¿õýä ãàðãàõ ýðõòýé áàéäãèéã õóóëèàð çààñàí áàéíà /Íèéãìèéí äààòãàëûí òóõàé õóóëèéí 19-ð ç¿éë/.

Niigmiin hamgaalal

Education