niigmiin sudalgaanii arga zui.pdf

ÍÈÉÃÌÈÉÍ ÑÓÄÀËÃÀÀÍÛ ÀÐÃÀ ǯÉÍ ÃÀÐÛÍ ÀÂËÀÃÀ

ÍÝÃįÃÝÝÐ ÄÝÂÒÝÐ

Óëààíáààòàð, 2001

Áýëòãýñýí: Ï. Öýöãýý, Íèéãìèéí óõààíû ìàãèñòð À. Ñîëîíãî, Ýäèéí çàñãèéí ìàãèñòð Ò. Íàâ÷, Õ¿í àì ç¿éí ìàãèñòð

Õÿíàí òîõèîëäóóëñàí: ïðîôåññîð Ã. Ýëäýâ-Î÷èð (Ph.D)

Ýíýõ¿¿ ãàðûí àâëàãûã áýëòãýí õýâë¿¿ëýõ àæèëä ã¿í òóñëàëöàà ¿ç¿¿ëñýí ͯÁ-ûí Õ¿í Àìûí Ñàíãèéí Ìîíãîë äàõü Ñóóðèí òºëººëºã÷ õàòàãòàé Ëèíäà Äåìåðñò òàëàðõàë èëýðõèéëüå.

Áèäíèé õýñýã ñóäëàà÷èä Íèéãìèéí Ñóäàëãààíû Àðãà Ç¿éí òàëààð öóâðàë ãàðãàõ çîðèëò òàâüæ áàéãàà þì. ¯¿íèéõýý íýãä¿ãýýð äýâòðèéã îþóòàí, ñóäëàà÷èä òà á¿õýíä çîðèóëàí ãàðãàëàà. Ýíýõ¿¿ ãàðûí àâëàãàòàé õîëáîîòîé ñàíàëàà áèäýíä äîîðõ õàÿãààð èð¿¿ëíý ¿¿. Õàÿã: Ìîíãîëûí Õ¿í Àì áà Õºãæèë Íèéãýìëýã,

Õ¿í Àì Ç¿éí Ñóðãàëò Ñóäàëãààíû Òºâ, ÌÓÈÑ-èéí Ýäèéí Çàñãèéí Ñóðãóóëü, Óëààíáààòàð, Øóóäàíãèéí õàéðöàã: 46à/301 Óòàñ: 350999 99176057 99192408 99278787 Ý-ìàéë: [email protected] [email protected]

Òîâú¸îã

õóóäàñ

ªìíºõ ¿ã i Á¯ËÝà 1 Íèéãìèéí ñóäàëãàà 1.1. Àñóóäàë äýâø¿¿ëýõ íü 2 1.2. Íèéãìèéí ñóäàëãààíû ¿íäñýí çîðèëãî 2 1.3. Íèéãìèéí ñóäàëãààíä òàâèãäàõ øààðäëàãà, çàð÷èì 2

1.4. Íèéãìèéí ñóäàëãààíû òºðë¿¿ä 4

1.5. Íèéãìèéí ñóäàëãààíû ñòðàòåãè 5 1.6. Íèéãìèéí ñóäàëãààíû øèéäâýð¿¿ä 5 1.7. Ñóäàëãààíû ÷àíàðûã òîäîðõîéëîõ 6 Ñýäâèéí ä¿ãíýëò 7 Á¯ËÝà 2 Ñóäàëãààíû çîðèëãî, çîðèëò, ¿íäñýí ¿å øàòóóä 2.1. Ñóäàëãààíû çîðèëãî, õ¿ðýýã òîäîðõîéëîõ 9 2.2. ßìàð ñóäàëãàà ÿâóóëàõ íü òîõèðîìæòîé âý? 9 2.3. Ìýäýýëýë öóãëóóëàõ ÿìàð àðãà ñîíãîõ âý? 9 2.4. Àñóóëãà áîëîâñðóóëàõ 9 2.5. Ò¿¿âýðëýëòèéí àðãà òåõíèêèéã òîäîðõîéëîõ 10 2.6. Áîëçîøã¿é àëäàà, áýðõøýýëèéã óðüä÷èëàí

òîäîðõîéëîõ 10

2.7. Òóðøèëòûí ñóäàëãàà ÿâóóëàõ 10 2.8. Ñóäàëãààã çîõèîí áàéãóóëàõ 10 2.9. Ìýäýýëýë öóãëóóëàõ, çàñâàðëàõ 10 2.10

. Ìýäýýëýë áîëîâñðóóëàõ 11

2.11.

¯ð ä¿íãýý øèíæëýõ 11

2.12.

Òàéëàí áè÷èõ, ¿ð ä¿íãýý èëýðõèéëýõ 11

2.13.

Õýâëýí íèéòëýõ 11

Ñýäâèéí ä¿ãíýëò 11 Á¯ËÝà 3 Ñóäàëãààíû ¿íäýñëýë áà òààìàãëàë 3.1. Ñóäàëãààíû ¿íäýñëýë 13 3.1.1 Òîîí ñóäàëãààíû ¿íäýñëýë 13 3.1.2 ×àíàðûí ñóäàëãààíû ¿íäýñëýë 13 3.2. ¯íäýñëýëèéã òîãòîîõ 14 3.3. ¯íýí çºâ áàéäàë 15 3.3.1 ×àíàðûí ñóäàëãààíû ¿íýí çºâ áàéäàë 15 3.3.2 Òîîí ñóäàëãààíû ¿íýí çºâ áàéäàë 15 3.4. Îíîë, áàðèìò íèéãìèéí ñóäàëãààíû ¿íäñýí

ýëåìåíò áîëîõ íü 16

3.5. Òààìàãëàë ,òààìàãëàëûí øèíæ ÷àíàð, òºðë¿¿ä 16 3.6. Òààìàãëàë ãàðãàõ, òààìàãëàëûã áîëîâñðóóëàõ 17 3.7. Òààìàãëàëûí ¿¿ðýã 18 Ñýäâèéí ä¿ãíýëò 18

Á¯ËÝà 4

Ñóäàëãààíû àðãà ç¿éí ñîíãîëò

4.1. Ñóäàëãààíû çàãâàð, ò¿¿íèé çîðèëãî 20 4.2. Ñóäàëãààíû çàãâàð ãàðãàõ ¿å øàòóóä 20 4.3. Ñóäàëãààíû àðãûã ñîíãîõ 21 4.4. Ñóäàëãààíû àñóóëòûã ñîíãîõ, òîìú¸îëîõ 22 4.5. ×àíàðûí ñóäàëãààíû àðãà ç¿é 23 4.5.1 ×àíàðûí ñóäàëãàà ãýæ þóã õýëýõ âý? 23 4.5.2 ×àíàðûí ñóäàëãààíä òîõèîëäîõ áýðõøýýë 24 4.5.3 ×àíàðûí ñóäàëãàà õýðõýí õýðýãëýãäýõ âý? 24 4.5.4 Òîîí áîëîí ÷àíàðûí ñóäàëãààíû ÿëãàà 24 4.5.5 ×àíàðûí ñóäàëãààíû òºðºë 25 Ñýäâèéí ä¿ãíýëò 28 Á¯ËÝà 5

Õýìæèãäýõ¿¿íèé ñèñòåì áîëîí æèãí¿¿ð

5.1. Õýìæèãäýõ¿¿íèé áîäèò áàéäàë 30 5.2. Õýìæèãäýõ¿¿íèé ò¿âøèí 30 Ñýäâèéí ä¿ãíýëò 31 Á¯ËÝà 6

Ìýäýýëýë öóãëóóëàõ àðãóóä

6.1. Åðºíõèé îéëãîëò 33 6.2. Òîîíû áîëîí ÷àíàðûí ñóäàëãààíû ìýäýýëýë

öóãëóóëàõ àðãóóäûí îíöëîã

33 6.3. Ñóäàëãààíû îð÷èí 34 6.4. Ìýäýýëýë öóãëóóëàõ çºâ àðãà áàéíà óó? 35 6.5. Ìýäýýëýë öóãëóóëàõ àðãóóä 35 6.5.1 ßðèëöëàãà 36 6.5.2 ßðèëöëàãà àâàã÷ áóþó ñóðâàëæëàã÷èéã

ñîíãîõ, ñóðãàõ 37

6.5.3 Ñóðâàëæëàãà äàõü äàâóó òàëóóä áà õÿçãààðëàëòóóä

37

6.5.4 Ìýäýýëýë öóãëóóëàõ øóóä áóñ àðãóóä 38 6.6. Ìýäýýëýë öóãëóóëàõ ÿâöàä ãàð÷ áîëîõ àëäàà 38 Á¯ËÝà 7

Ñóäàëãààíû àñóóëãà áîëîâñðóóëàõ

7.1. Àíêåò àñóóëãà 41 7.2. Àíêåò àñóóëãà äàõü õýì õýìæýý 42 7.3. Àñóóëãûí òºðë¿¿ä 42 7.4. Õàðèóëòûí õýì õýìæýý 44 7.5. Àñóóëòûí àãóóëãà 45 7.6. Àíêåò àñóóëãûí á¿òýö, áàéãóóëàìæèéí ä¿ðýì 45 Á¯ËÝà 8

Ìýäýýëýë áîëîâñðóóëàëò

8.1. ¯ç¿¿ëýëòèéã êîäëîõ 48 8.2. ¯ç¿¿ëýëòèéã õÿíàõ áà øàëãàõ 48 8.3. ¯ç¿¿ëýëòèéã àíãèëàõ 48 8.4. Õ¿ñíýãò 49

Á¯ËÝà 9

Íèéãìèéí ñóäàëãààíû òàéëàí áè÷èõ àðãà ç¿é

9.1. Åðºíõèé îéëãîëò 52 9.2. Òàéëàíãèéí á¿òýö 53 9.3. Òàéëàíãèéí èëýðõèéëýë 54 9.4. Õýìæýý 55 9.5. Òàéëàíã øàëãàæ ¿íýëýõ àðãà 55 ÀØÈÃËÀÑÀÍ ÌÀÒÅÐÈÀË 57

ªìíºõ ¿ã

Óíøèã÷ òà á¿õýíä íèéãìèéí ñóäàëãààíû îíîë, àðãà ç¿éí àñóóäëààð

áýëòãýñýí àíõíû ãàðûí àâëàãà áîëîõ “Íèéãìèéí ñóäàëãààíû àðãà ç¿éí ãàðûí àâëàãà”-ûã òîëèëóóëæ áàéíà. Ìîíãîë Óëñûí Èõ Ñóðãóóëèéí Ýäèéí Çàñãèéí Ñóðãóóëü 1997 îíîîñ Íèéãìèéí Ñóäàëãààíû Àðãà Ç¿éí õè÷ýýëèéã á¿õ ìýðãýæëèéí àíãèéí îþóòíóóäàä çààæ áàéãàà áºãººä ýíýõ¿¿ ãàðûí àâëàãà íü ýíý õè÷ýýëèéí õºòºëáºð, àãóóëãûí õ¿ðýýíä õèéãäñýí àíõíû á¿òýýë áîëæ áàéíà. Ò¿¿í÷ëýí õ¿í àì, õºãæèë, íèéãìèéí àñóóäëààð ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëäàã, ýíý ÷èãëýëýýð ã¿íçãèéð¿¿ëýí ñóäàëæ áóé òºðèéí áîëîí òºðèéí áóñ áàéãóóëëàãûí àæèëòàí, ñóäëàà÷èä, àñóóäàë õàðèóöñàí ìýðãýæèëòí¿¿äýä íèéãìèéí ñóäàëãààíû îíîë àðãà ç¿éí ¿íäñýí ìýäëýãèéã ñèñòåìòýéãýýð îëãîõîä óã ãàðûí àâëàãûí à÷ õîëáîãäîë îðøèíî.

Óã ãàðûí àâëàãûã ͯÁ-èéí Õ¿í Àìûí Ñàí, Ìîíãîë Óëñûí Çàñãèéí

Ãàçàð, Ìîíãîë Óëñûí Èõ Ñóðãóóëèéí Ýäèéí Çàñãèéí Ñóðãóóëèéí Õ¿í Àìûí Ñóðãàëò Ñóäàëãààíû Òºâòýé õàìòðàí õýðýãæ¿¿ëæ áóé òºñëèéí ñàíõ¿¿æèëòýýð 2001 îíä áýëòãýí ãàðãàñàí þì.

ÌÎÍ/02/Ð09 òºñëèéí õ¿ðýýíä ¿íäýñíèé ñóäëàà÷äûí ìýðãýæëèéí óð

÷àäâàðûã äýýøë¿¿ëýõ çîðèëãîîð çîõèîí áàéãóóëëàãäàæ áàéãàà áîãèíî õóãàöààíû ñóðãàëòàíä ýíýõ¿¿ ãàðûí àâëàãûã àøèãëàæ ñóðãàëòàíä îðîëöîã÷äîîñ ºíäºð ¿íýëãýý àâñàí þì.

Óã ãàðûí àâëàãûã áîëîâñðóóëàí áýëòãýæ, îþóòàí çàëóó÷óóä, ¿íäýñíèé

ñóäëàà÷äûí õ¿ðòýýë áîëãîõîä ñàíõ¿¿ãèéí äýìæëýã, òóñëàëöàà ¿ç¿¿ëñýí ͯÁ-ûí Õ¿í Àìûí Ñàíä ã¿í òàëàðõàëàà èëýðõèéëüå. Ò¿¿í÷ëýí ãàðûí àâëàãûã áýëòãýí áîëîâñðóóëñàí Õ¿í Àì Ç¿éí Ñóðãàëò Ñóäàëãààíû Òºâèéí áàãø, ñóäëàà÷èä, Ìîíãîëûí õ¿í Àì Õºãæèë Íèéãýìëýãèéí ãèø¿¿äýä ã¿íýý òàëàðõàæ áàéíà.

Ìàíàé ýðäýìòýí áàãø, ñóäëàà÷äûí îþóíû ýíýõ¿¿ ¿íýò á¿òýýë òà á¿õíèé ýðýëò,

õýðýãöýýíä íèéöíý ãýäýãò áèä íàéäàæ áàéíà. Óíøèã÷ òàíû ìýäëýã, îþóíû öàð õ¿ðýý òýëýõ áîëòóãàé.

Á. Ñóâä, Äîê. (Ph.D) ïðîô. ÌÎÍ/02/Ð09 òºñëèéí óäèðäàã÷ Ìîíãîë Óëñûí Èõ Ñóðãóóëèéí Ýäèéí Çàñãèéí Ñóðãóóëèéí Çàõèðàë

Á¿ëýã 1 ÍÍÈÈÉÉÃÃÌÌÈÈÉÉÍÍ ÑÑÓÓÄÄÀÀËËÃÃÀÀÀÀ 11..11.. ÀÀññóóóóääààëë ääýýââøø¿¿¿¿ëëýýõõ ííüü 11..22.. ÍÍèèééããììèèééíí ññóóääààëëããààààííûû ¿¿ííääññýýíí ççîîððèèëëããîî 11..33.. ÍÍèèééããììèèééíí ññóóääààëëããààààííää òòààââèèããääààõõ øøààààððääëëààããàà,, ççààðð÷÷èèìì 11..44.. ÍÍèèééããììèèééíí ññóóääààëëããààààííûû òòººððëë¿¿¿¿ää 11..55.. ÍÍèèééããììèèééíí ññóóääààëëããààààííûû ññòòððààòòååããèè 11..66.. ÍÍèèééããììèèééíí ññóóääààëëããààààííûû øøèèééääââýýðð¿¿¿¿ää 11..77.. ÑÑóóääààëëããààààííûû ÷÷ààííààððûûãã òòîîääîîððõõîîééëëîîõõ

Ñýäâèéí ä¿ãíýëò

11..11 ÀÀññóóóóääààëë ääýýââøø¿¿¿¿ëëýýõõ ííüü ÍÍèèééããììèèééíí ññóóääààëëããàààà ããýýääýýãã ííüü îîííîîëë,, ññóóääààëëããààààííûû ààððããàà çç¿¿éé,, ññòòààòòèèññòòèèêêèèééíí ííýýããääììýýëë ööîîããöö ¿¿ééëë ààææèèëëëëààããàààà þþìì.. Îíîë áàðèìòëàë íü øèíæëýõ óõààíû ëîãèê òàëûã, ñóäàëãààíû àðãà ç¿é íü øèíæëýõ óõààíû àæèãëàëòûí òàëûã õàðèí ñòàòèñòèê íü áîäèò ñóäàëñàí ç¿éëñ íü ëîãèê òààìàãëàëòàé õýðõýí õàðüöóóëàãäàæ áàéãààã òóñ òóñ òîäîðõîéëíî. ÑÑóóääààëëããààààííûû ààññóóóóääààëë ääýýââøø¿¿¿¿ëëýýõõ ííüü 33 øøààààððääëëààããààààññ õõààììààààððääààãã.. ¯̄¿¿ííää:: ØØ ßßììààðð ííýýããýýíí øøèèííýý çç¿¿ééëëèèééãã ííýýýýõõ:: ÑÑóóääëëààããääààææ ááààééããàààà îîááúúååêêòò ááààééõõãã¿¿éé ýýññââýýëë

ááààããàà çç¿¿ééëë ììýýääýýææ ááààééããàààà ¿¿ååää ØØ ÁÁààééããàààà çç¿¿ééëëèèééãã ää¿¿ððññëëýýíí õõààððóóóóëëààõõ:: ÑÑóóääëëààããääààææ ááóóéé çç¿¿ééëëèèééíí ààññóóóóëëòòûûíí ööààðð

õõ¿¿ððýýýý ááààããàà ááààééõõ ááàà ¿¿¿¿ííýýýýññ øøààëëòòããààààëëææ îîááúúååêêòò ííüü ááààããàà ááîîëëääîîãã òòîîõõèèîîëëääîîëëää ØØ ÁÁààééããàààà çç¿¿ééëëèèééãã òòààééëëááààððëëààõõ:: ßßââööóóóó óóòòããààòòààéé çç¿¿ééëëèèééãã òòààééëëááààððëëààõõ ÿÿââööààää

11..22 ÍÍèèééããììèèééíí ññóóääààëëããààààííûû ¿¿ííääññýýíí ççîîððèèëëããîî

Íèéãìèéí ñóäàëãàà íü äàðààõ ¿íäñýí çîðèëòóóäûã àãóóëäàã. ¯¿íä:

üü ÅÅððººííõõèèéé õõýýââ ììààÿÿãã,, õõîîëëááîîîîãã òòîîããòòîîîîõõ üü ÎÎííîîëëûûãã øøààëëããààõõ,, ááîîëëîîââññððîîííããóóéé ááîîëëããîîõõ üü ÓÓððüüää÷÷èèëëññààíí òòààààììààããëëààëë õõèèééõõ üü ÑÑîî¸̧ëë,, òò¿¿¿¿õõèèééíí õõîîëëááîîããääîîëëòòîîéé ¿¿ççýýããääëëèèééãã òòààééëëááààððëëààõõ üü ÒÒººððººëëææ¿¿¿¿ëëýýíí ññóóääààëëææ,, øøèèííææëëýýõõ üü ÑÑààííààëë,, ääóóóó õõîîîîëëîîééããîîîî ããààððããààõõ ü ØØèèííýý îîííîîëë,, ááààððèèììòòëëààëëûûãã ääýýââøø¿¿¿¿ëëýýõõ

ÑÑóóääààëëããààààííûû ççîîððèèëëããîî ííüü ääààððààààõõ ááààééääëëààààðð èèëëýýððõõèèééëëýýããääýýííýý..

·· ÍÍèèééããììèèééíí ááîîääèèòò ááààééääëëûûãã øøèèííææëëýýõõ ýýññââýýëë ääààððàààà ääààððààààããèèééíí ññóóääààëëããààààííûû ññóóóóððèèééãã òòààââèèõõ

·· ¯̄ííääýýññëëýýëë áá¿¿õõèèéé òòîîîî ááààððèèììòò ääýýýýðð òòóóëëããóóóóððëëààíí ííèèééããììèèééíí ààììüüääððààëëûûãã òòààééëëááààððëëààõõ

·· ÍÍèèééããììèèééíí ììààððããààààííòòààéé ààññóóóóääààëë,, òòýýääããýýýýððèèééíí ¿¿ðð ääààããààââààððûûãã ¿¿ííýýëëýýõõ ·· ÕÕýýòòèèééíí òòººëëââèèééãã òòîîääîîððõõîîééëëîîõõ ·· ÕÕóóââüü//ááèèåå õõ¿¿ííèèéé ççààíí òòººððõõ,, ¿¿ééëë ààææèèëëëëààããààààãã îîééëëããîîõõ ·· ÕÕ¿¿ìì¿¿¿¿ññèèééíí ýýððõõ ÷÷ººë뺺ºº,, ááèèåå ääààààññààíí ááààééääëëûûãã õõààííããààõõ ·· ÍÍèèééããììèèééíí ýýýýääððýýýýòòýýéé ààññóóóóääëëûûãã øøèèééääââýýððëëýýõõ ááîîëëîîììææèèòò ààððããàà ççààììûûãã ññààííààëë

ááîîëëããîîõõ ·· ÕÕ¿¿ìì¿¿¿¿ññòò ññààííàààà ááîîääëëîîîî èèëëýýððõõèèééëëýýõõ ýýððõõ ÷÷ººë뺺ºº,, ááîîëëîîììææèèééãã áá¿¿ððää¿¿¿¿ëëýýõõ ·· ÎÎííîîëëûûãã õõººããææ¿¿¿¿ëëýýõõ ááóóþþóó ïïððààêêòòèèêê ààììüüääððààëëää òòóóððøøèèõõ

ÑÑóóääààëëããààààííûû ççîîððèèëëããîîîîññ õõààììààààððààààää ççààððèèìì ¿¿ååää øøààëëòòããààààíí ííüü òòîîääîîððõõîîéé ááóóññ ááààééõõ òòîîõõèèîîëëääîîëë ááààééääààãã.. ÝÝííýý ííüü ññóóääààëëããààààííûû ÿÿììààðð òòººððëëèèééãã ññîîííããîîíí ÿÿââóóóóëëææ ááààééããààààòòààéé èèõõýýââ÷÷ëëýýíí õõîîëëááîîîîòòîîéé ááààééääààãã..

1.3 Íèéãìèéí ñóäàëãààíä òàâèãäàõ øààðäëàãà

Àëèâàà ñóäàëãààã ¿ð ä¿íòýé áàéëãàõûí òóëä äàðààõ

íºõöºë¿¿äèéã øèéäñýí áàéõ øààðäëàãàòàé. ¯¿íä:

·· ÌÌýýääýýýýëëýýëë àà÷÷ õõîîëëááîîããääîîëëòòîîéé ááààééõõ -- ÒÒóóõõààééíí ññóóääààëëããààààããààààðð ììýýääýýýýëëýýëë ööóóããëëóóóóëëààõõ òòîîõõèèîîëëääîîëëää ÿÿììààðð ààññóóóóääààëëää õõààððèèóóëëòò ººã㺺õõ -- ÒÒóóõõààééíí ññóóääààëëããààààííûû áá¿¿õõ ììýýääýýýýëëëëèèééãã ááóóþþóó ààëëüü ííýýãã õõýýññããèèééãã ììýýääýýýýëëëëèèééíí ººººðð ááóóññààää ÿÿììààðð ííýýããýýíí ýýõõ ¿¿¿¿ññââýýððýýýýññ ààââ÷÷ ááîîëëîîõõ ýýññýýõõ -- ÕÕýýððýýââ øøèèííýý ññóóääààëëããàààà ÿÿââààããääññààíí òòîîõõèèîîëëääîîëëää òò¿¿¿¿ííèèéé ¿¿ðð ää¿¿íí ááóóññààää ññóóääààëëããààààããààààðð ààââññààíí òòîîîî ììýýääýýýýëëýýëëää õõýýððõõýýíí òòóóññààõõ -- ÍÍýýãã èèææèèëë õõººòòººëëáẺððèèééíí õõ¿¿ððýýýýííää ÿÿââààããääààõõ ááóóññààää ññóóääààëëããààààòòààéé õõýýððõõýýíí óóÿÿëëääààõõ

·· ÒÒîîääîîððõõîîéé õõóóããààööààààòòààéé ááààééõõ::

-- ××óóõõààìì ÿÿììààðð õõóóããààööààààãã ááààððèèììòòëëààõõ -- ÑÑóóääààëëããààààííûû ¿¿ðð ää¿¿ííãã òòîîääîîððõõîîéé òòîîââëëîîññîîíí õõóóããààööààààííää ììýýääýýýýëëýýõõ ýýññýýõõ -- ÒÒóóõõààééíí ññóóääààëëããàààà ÿÿââóóóóëëààõõààää ööààãã ¿¿åå,, óóëëèèððëëûûíí ÷÷ààííààððòòààéé ááîîëëîîíí ááóóññààää ÿÿììààðð ííýýãã ííººë뺺ººë뺺ëë ããààððààõõ ýýññýýõõ

·· ¯̄ííýýíí ç纺ââ ááààééõõ::

-- ÌÌýýääýýýýëëýýëë ¿¿ííýýíí ç纺ââ ááààééõõ òò¿¿ââøøèèííää ññóóääààëëããààààãã ÿÿââóóóóëëààõõ -- ÑÑóóääààëëããààààííûû ¿¿ðð ää¿¿ííãã ííààððèèééââ÷÷ëëààíí ããààððããààõõ ççààññààãã ççààõõèèððããààààííûû ííýýããææèèééíí ÿÿììààðð òò¿¿ââøøèèííää õõèèééõõ -- ÒÒ¿¿¿¿ââýýððëëýýëëòòèèééíí õõýýììææýýýý ÿÿììààðð ááààééõõ

·· ÀÀððããàà÷÷ëëààëëààààðð õõààííããààããääññààíí ááààééõõ

-- ßßììààðð ààððããàà÷÷ëëààëëûûãã ì캺ððääë뺺ã㺺 ááîîëëããîîõõ -- ÕÕýýððýýââ ÿÿììààðð ííýýããýýíí ààððããàà÷÷ëëààëëûûíí ç纺ð𺺺º ããààððââààëë ÷÷óóõõààìì ÿÿììààðð ààððããàà÷÷ëëààëëûûãã õõààââññððààíí õõýýððýýããëëýýõõ -- ªªííã㺺ððññººíí õõóóããààööààààííää õõèèééææ ááààééññààíí ááóóþþóó ááóóññààää îîððîîííää èèææèèëë ííººõõööººëë ááîîëëîîíí òòººððë뺺ººðð õõèèééããääýýææ ááààééññààíí ññóóääààëëããààààííûû ààððããàà çç¿¿ééíí òòóóððøøëëààããûûãã õõýýððõõýýíí õõýýððýýããëëýýõõ -- ÎÎëëîîíí óóëëññûûíí ÿÿììààðð ç纺ââë뺺ììææèèééãã ì캺ððääë뺺ã㺺 ááîîëëããîîõõ

·· ÑÑóóääààëëããàààà ÿÿââóóóóëëààõõ ááîîëëîîììææîîîîðð õõààííããààããääññààíí ááààééõõ::

-- ßßììààðð ýýõõ ¿¿¿¿ññââýýðð,, ááîîëëîîììææ ííººõõööººë뺺ººðð ññóóääààëëããààààãã ÿÿââóóóóëëààõõ,, øøèèííææèèëëããýýýýãã õõýýððõõýýíí õõèèééõõ -- ÑÑóóääààëëããààààãã ÿÿââóóóóëëààõõ ííýýããææ ääýýýýðð ààææèèëëëëààõõ õõ¿¿ìì¿¿¿¿ññèèééãã õõýýððõõýýíí ççîîõõèèîîíí ááààééããóóóóëëààõõ -- ÌÌýýääýýýýëëýýëë ööóóããëëóóóóëëààõõ,, ááîîëëîîââññððóóóóëëààõõ ààææèèëëëëààããààààííää ññóóääààëëããààààííûû õõóóããààööàààà òòîîõõèèððîîõõ ýýññýýõõ -- ÑÑóóääààëëããààààííûû ççîîððèèëëããûûãã õõýýððõõýýíí øøèèééääââýýððëëýýõõ

·· ÑÑóóääààëëããàààà óóÿÿëëääàààà,, ççîîõõèèööóóóóëëààëëòòòòààéé ááààééõõ::

-- ÁÁóóññààää ññóóääààëëããààààòòààéé ààëëüü ááîîëëîîõõ óóééëëääààààòòààéé,, ääààââõõààððääààààãã¿¿éé ááààééõõ ááàà ýýääããýýýýðð ííüü ññóóääààëëããààààííûû ååððººííõõèèéé ää¿¿ðð òòººððõõèèééãã òòîîããòòîîîîääîîãã..

ÄÄýýýýðð ääóóððüüääññààíí ííººõõööººëë¿¿¿¿ääèèééãã øøèèééääââýýððëëýýõõääýýýý ííèèééããììèèééíí ññóóääààëëããààààííûû ääààððààààõõ ççààðð÷÷ììóóóóääûûãã ì캺ððääë뺺ã㺺 ááîîëëããîîõõ øøààààððääëëààããààòòààéé.. ¯̄¿¿ííää::

1.4 Íèéãìèéí ñóäàëãààíû òºðë¿¿ä Íèéãìèéí ñóäàëãààíû àðãà÷ëàë îéëãîëòóóäûã ïðàêòèêò ÿíç á¿ðýýð õýðýãëýäýã. Íèéãìèéí ñóäàëãààíû ýíýõ¿¿ îéëãîëòóóäûí ÿëãààòàé áàéäàë íü çîðèëãî, ãàðàõ ¿ð ä¿í, òààìàãëàë, øèéäâýðëýõ àñóóäàë çýðýã áàðàã á¿õèé ë ¿ç¿¿ëýëò¿¿äýýð ÿëãààòàé áàãòàíà. Íèéãìèéí ñóäàëãààíû àðãà ç¿éä ñóäàëãààíû äàðààõ òºðë¿¿ä áàéäàã. ¯¿íä: · Òîîí ñóäàëãàà: Ýíý íü ïîçèòèâèçì áîëîí íåîïîçèòèâèçìûí àðãà÷ëàëûí

çàð÷ìóóä äýýð òóëãóóðëàõààñ ãàäíà òóõàéí ñóäàëãààíû ºìíº áýëòãýãäñýí çàãâàðûí ñòàíäàðòûã õàòóó áàðèìòàëäàã. ¯¿ãýýð ñòàòèñòèê øèíæèëãýýã àøèãëàí òîîí ¿ç¿¿ëýëò õýìæèãäýõ¿¿í¿¿äèéã áèé áîëãîäîã ñóäàëãààíû òºðºë þì.

· Ñóóðü ñóäàëãàà: Àëèâàà íèéãýì, õ¿í àìûí á¿ëýãëýëèéã àëü áîëîõ ã¿íçãèé

îéëãîæ ìýäëýã îëæ àâàõ çîðèëãîîð ãîëäóó óã ñóäàëãààã àøèãëàíà. ̺í íèéãìèéí òàëààð óðüä ºìíº áèé áîëñîí îíîëûã äýìæèõ áîëîí ¿ã¿éñãýõýä àøèãëàíà.

· Ñýäýâ÷èëñýí ñóäàëãàà: Íèéãìèéí àìüäðàëûã á¿õýëä íü áóþó òîäîðõîé

çàðèì íºõöëèéã ñàéæðóóëàõàä òóñëàõàä øóóä ÷èãëýãäñýí áîäëîãî áîëîâñðóóëàõ, àñóóäàë øèéäâýðëýõýä çîðèóëàãäñàí ñóäàëãààíû òºðºë áîëíî. Ñýäýâ÷èëñýí ñóäàëãààíû õýëáýð¿¿ä íü íèéãìèéí ¿ð äàãàâðûí ñóäëàë, àâàõ àðãà õýìæýýíèé ñóäàëãàà, õàíäëàãà ñóäëàë ãýæ àíãèëàãäàíà.

· ¯ðãýëæèëñýí ñóäàëãàà: Óã òºðºë íü ñîíãîñîí íýã áîëîí ò¿¿íýýñ äýýø ¿éë

ÿâäëûã äàâòàí ñóäëàõûã õýëíý. · ×àíàðûí ñóäàëãàà: Ýíý ñóäàëãààíû ñóäëàõ áîëîí øèíæëýõ ¿çýãäë¿¿ä íü

òîîí óòãààð èëýðõèéëýãääýãã¿é. Ñóäàëãààíû àñóóëãûí õàðèóëòûã ¿íäýñëýí íèéãìèéí õàðèëöààã ñóäëàí áîäèò áàéäëûí øèíæ áàéäàë, ó÷èð øàëòãààíûã ñóäëàíà.

· Ä¿ðñëýëòèéí ñóäàëãàà: Óã ñóäàëãààíû çîðèëãî íü àñóóäëûí ãîë çàíãèëàà,

òýäãýýðèéã òàéëáàðëàõ ¿íäýñëýë áîëæ íèéãìèéí ñèñòåì, õàðèëöàà áîëîí íèéãìèéí ¿çýãäë¿¿äèéã àëü áîëîõ òîäîðõîé ä¿ðñëýõýä îðøèíî.

̪ÐÄªÕ ÇÀÐ×ÈÌ üü ℘℘ààââòòààããääààõõ ÷÷ààííààðð üü →→ííääýýññëëýýëë üü →→ííýýíí çç≠≠ââ üü ýýììææèèããääýýõõííèèéé îîííîîââ÷÷òòîîéé ááààééääààëë üü ∅∅îîððèèëëããîîòòîîéé ááààééõõ ÿÿââääààëë üü ♣♣ññ ççéé

· Çýðýãö¿¿ëýõ ñóäàëãàà: Ñóäàëãààíû ýíý òºðºëä ñóäëàà÷ ò¿âøèí á¿ðèéí

íýãæ¿¿äèéí õîîðîíäîõ èæèë ç¿éë, ýñâýë ÿëãààã òîäîðõîéëîõûã ÷óõàë÷èëíà. · Çàäëàí øèíæëýõ ñóäàëãàà: Ñóäëàõ ç¿éëèéí òàëààð ìýäýýëýë äóòóó ¿åä

ýíý ñóäàëãààã ÿâóóëäàã. Çàðèì øààðäëàãàòàé ¿åä óã øèíæèëãýýã äàðààãèéí ñóäàëãààíû ñóóðü áîëãîí àâàõ, æèøýýëáýë, çàéëøã¿é îéëãîëòóóäûã òîäîðõîéëîõ, òààìàãëàë òîìü¸îëîõ, ýñâýë ¿ç¿¿ëýëò¿¿äèéã òîîöîõ, áóñàä ¿åä íàðèéí ìàðãààíòàé àñóóäàë øèéäâýðëýõýä èë¿¿ ìýäýýëýë îëîõ çîðèëãîîð ÿâóóëíà. Àðõèâûí ìàòåðèàë, òóõàéí ¿éë ÿâäëûí øèíæèëãýý, ìýðãýæèëòíèé çºâëºãºº çýðýã íü óã ñóäàëãààíû ìýäýýëëèéí ãîëëîõ ýõ ¿¿ñâýð áîëäîã. Ýíý ñóäàëãààíä ÷àíàðûí ñóäàëãààã àðàé ò¿ëõ¿¿ àøèãëàäàã.

· Òàéëáàðëàõ ñóäàëãàà: Ýíý íü íèéãìèéí ¿éë ÿâäëûí á¿òýö, ¿íäýñëýëèéí

òàëààðõ óðä ºìíº áèé áîëñîí ìýäëýãèéã ã¿çãèéð¿¿ëýõ, ñàëàíãèä õ¿÷èí ç¿éë áîëîí ýëåìåíò¿¿äèéã åðºíõèé áîëãîõ, îíîë çîõèîõ, òóðøèõ, øèíý÷ëýõ çýðýãò àøèãëàíà.

· Øàëòãààíû ñóäàëãàà: Àëèâàà íèéãìèéí ¿éë ÿâäàë, òýäãýýðèéí ¿ð

äàãàâðûí øàëòãààíûã òàéëáàðëàíà. Ñóäàëãààíû çîðèëãî íü ¿çýãäë¿¿äèéí õîîðîíäûí óÿëäàà õîëáîîã òîãòîîõîîñ ãàäíà íýã íü íºãººãèéíõºº øàëòãààí áîëæ íýã ¿çýãäýë ãàð÷ áàéõàä íºãººõ íü ÿàæ ººð÷ëºãäºæ áàéãààã ñóäàëæ ºãíº.

· Îíîë òóðøèëòûí ñóäàëãàà: Îíîëûí ¿íäýñëýëèéã òóðøèõàä

çîðèóëàãäàíà. · Îíîë çîõèîõ ñóäàëãàà: Çîðèëãî íü îíîë áîëîâñðóóëàõ áîëîí òîìú¸îëîõ

ÿâäàë áºãººä òîî áàðèìò áîëîí ¿éë ÿâäëóóäààð îíîëîî áàòàëñàí áàéíà. · ¯éë ÿâäëûí ñóäàëãàà: Ýíý ñóäàëãàà íü áóé áîëñîí îëîëòûã óëàì

ñàéæðóóëæ ñóäëàà÷, ïðàêòèê àæèëòàí, ìýðãýæëèéí áóñ õ¿ì¿¿ñèéí õàìòûí àæèëëàãààã ã¿íçãèéð¿¿ëýõýä ÷èãëýãäýíý.

Ñóäàëãààíû òºðë¿¿ä íü áèå áèåíýý ¿ã¿éñãýäýãã¿é áºãººä íýã

ñóäàëãààíä ãàíö áîëîí ò¿¿íýýñ äýýø òºðëèéã õîñëóóëàí àøèãëàæ áîëíî.

11..55 ÍÍèèééããììèèééíí ññóóääààëëããààààííûû ññòòððààòòååããèè 11..ÒÒîîîîíí ññóóääààëëããàààà:: ÍÍýýëëýýýýää îîëëîîíí òòîîîîííûû õõààððèèóóëëààãã÷÷ääûûíí õõóóââüüää ããîîëëääóóóó øøèèííææèèëëããýýýý õõèèééõõ ááàà îîëëîîíí òòîîîîííûû ¿¿çç¿¿¿¿ëëýýëëòò¿¿¿¿ääèèééíí õõààììààààððëëûûíí õõýýââ ììààÿÿããèèééãã òòîîääîîððõõîîééëëîîõõ ññòòððààòòååããèèééãã ¿¿ííääýýññ ááîîëëããîîääîîãã.. 22.. ××ààííààððûûíí ññóóääààëëããàààà:: ÖÖººººíí òòîîîîííûû õõààððèèóóëëààãã÷÷ääûûíí õõóóââüüää ãã¿¿ííççããèèééðð¿¿¿¿ëëýýíí øøààëëããààõõ ààððããûûãã ããîîëëääóóóó ññòòððààòòååããèèééíí ¿¿ííääýýññ ááîîëëããîîääîîãã.. 33.. ÕÕîîññëëóóóóëëññààíí ññóóääààëëããàààà:: ÕÕÿÿççããààààððëëààããääììààëë õõààððèèóóëëààãã÷÷ääûûíí õõ¿¿ððýýýýííää èèææèèëë òòººññòòýýéé ááîîëëîîíí ººººðð õõîîîîððîîííääîîîî ÿÿëëããààààòòààéé ¿¿ççýýããääëë¿¿¿¿ääýýää ààííõõààààððëëàààà ÷÷èèããëë¿¿¿¿ëëýýõõ ññòòððààòòååããèèééãã ¿¿ííääýýññ ááîîëëããîîääîîãã..

××ààííààððûûíí

ÕÕîîññëëóóóóëëññààíí

ÒÒîîîîíí

ÕÕààððèèóóëëààãã÷÷ääûûíí òòîîîî

11..66 ÍÍèèééããììèèééíí ññóóääààëëããààààííûû øøèèééääââýýðð¿¿¿¿ää ÍÍèèééããììèèééíí ññóóääààëëããàààà ÿÿââóóóóëëààõõ ¿¿ééëë ààææèèëëëëààããàààà ííüü õõýýää õõýýääýýíí ¿¿åå øøààòòòòààéé áẺã㺺ººää ¿¿åå øøààòò áá¿¿ððää òòîîääîîððõõîîéé øøèèééääââýýðð ããààððããààääààãã.. ØØ ÀÀððããàà çç¿¿ééíí ¿¿ííääýýññ ááîîëëîîââññððóóóóëëààõõ ÑÑóóääààëëããààààííûû ññýýääââèèééãã ññîîííããîîõõ,, øøèèééääââýýððëëýýõõ ààññóóóóääëëàààà òòîîììúú¸̧îîëëîîõõ,, òò¿¿¿¿ííèèééãã óóððüüää÷÷èèëëààíí õõààððààõõ,, ööààààøøääûûíí øøèèííææèèëëããýýýý õõèèééõõ ààððããàà ççààììûûãã ññîîííããîîííîî.. ÝÝííää ááîîääèèòò ááààééääëëûûãã ààææèèããëëààõõ,, òòººññººººë뺺ëë ááîîëëîîââññððóóóóëëààíí òò¿¿¿¿ííèèééããýýýý îîííîîëëòòîîéé ççýýððýýããöö¿¿¿¿ëëýýíí ààââ÷÷ ¿¿ççýýõõ,, òòààààììààããëëààëëàààà øøààëëããààõõ,, ¿¿ííýýëëýýõõ,, ääààõõèèíí øøààëëããààõõ ççýýððýýãã ññóóääààëëããààààííûû ¿¿åå øøààòòííûû ààææëëóóóóääûûíí ããààððààõõ øøèèééääââýýðð¿¿¿¿ääèèééãã õõààììààààððííàà..

ØØ ÒÒ¿¿¿¿ââýýððëëýýëëòòèèééíí ¿¿ééëë ÿÿââöö:: ÕÕààààííàà ññóóääààëëããàààà ÿÿââóóóóëëààõõ,, õõýýííèèééãã,, ÿÿììààðð õõýýëëááýýððýýýýðð õõààììððóóóóëëààõõ ççýýððýýãã øøèèééääââýýðð ááààããòòààííàà..

ØØ ÌÌýýääýýýýëëýýëë ööóóããëëóóóóëëààëëòò:: ÑÑóóääëëàààà÷÷ ììýýääýýýýëëëëýýýý õõýýððõõýýíí ööóóããëëóóóóëëààõõ ààððããûûãã ññîîííããîîííîî.. ÝÝííýý ¿¿ååää ááààééããàààà ììýýääýýýýëëëëèèééãã ¿¿ííýýëëææ,, ääààââóóóó ááîîëëîîíí ññóóëë òòààëëóóóóääûûãã òòîîääîîððõõîîééëëññííûû ¿¿ííääññýýíí ääýýýýðð ýýööññèèééíí øøèèééääââýýððýýýý ããààððããààííàà ØØ ØØèèííææèèëëããýýýýííèèéé ààððããàà:: ÑÑóóääààëëããààààííûû òòººë뺺ââë뺺ëëòòèèééíí õõààììããèèééíí ããîîëë ¿¿åå øøààòò áẺã㺺ººää ññóóääààëëããààààííûû ììýýääýýýýëëýýëë øøèèííææëëýýõõ ààððããûûíí ààññóóóóääëëûûãã øøèèééääââýýððëëýýííýý..

ØØ ÑÑóóääààëëããààààííûû óóääèèððääëëààããàà::

ÒÒóóññëëààõõ ààææèèëëòòííóóóóääûûíí òòîîîî,, òòººððººëë,, õõýýëëááýýðð,, óóääèèððääààãã÷÷,, ààõõëëààãã÷÷ääûûãã òòîîããòòîîîîíí ññóóääààëëããààààííûû ¿¿åå áá¿¿ððòò ççîîõõèèîîíí ááààééããóóóóëëààëëòòûûíí ààððããàà õõýýììææýýýý ààââ÷÷ ààææèèëëëëààãã÷÷ääûûãã ááýýëëòòããýýõõ,, ññóóððããààëëòò ÿÿââóóóóëëààõõ ççýýððýýãã ààññóóóóääëëóóóóää ááààããòòààííàà.. ØØ ÁÁóóññààää øøèèééääââýýðð¿¿¿¿ää:: ÀÀëëääàààà ääóóòòààããääëëûûãã ööààãã òòóóõõààééää ííüü øøèèééääââýýððëëýýõõ,, øøààààððääëëààããààãã¿¿éé çç¿¿ééëëññýýýýññ ççààééëëññõõèèééõõ,, ññóóääààëëããààààííûû áá¿¿õõèèéé ëë ¿¿ééëë ÿÿââööààää ããààðð÷÷ ááîîëëîîõõ ááóóþþóó ííººë뺺ººëëææ ááîîëëîîõõ õõ¿¿÷÷èèíí çç¿¿ééëë¿¿¿¿ääèèééãã òòîîîîööîîõõ ççýýððýýãã ááîîëëííîî..

11..66 ÍÍèèééããììèèééíí ññóóääààëëããààààííûû ÷÷ààííààððûûãã òòîîääîîððõõîîééëëîîõõ ÍÍèèééããììèèééíí ññóóääààëëããààààííûû ÷÷ààííààððûûãã òòîîääîîððõõîîééëëîîõõääîîîî ääààððààààõõ ààððããóóóóääûûãã ààøøèèããëëààííàà.. ¯̄¿¿ííää:: üü ÀÀññóóóóääëëûûíí ããîîëëää ááèèåå÷÷ëëýýíí îîððææ ññóóääëëààõõ ààððããàà:: ÑÑóóääààëëããàààà ÿÿââóóóóëëààõõ áá¿¿õõ ¿¿åå

øøààòòààííää îîððîîëëööîîõõ üü ÁÁ¿¿ëëýýããëëýýíí ññóóääëëààõõ ààððããàà:: ÕÕýýññýýãã áá¿¿ëëããèèééãã ññîîííããîîíí ññóóääààëëããàààà ÿÿââóóóóëëààõõ üü ÌÌýýääýýýýëëëëèèééíí ÷÷ààííààððòòààéé ááààééõõ ààððããàà:: ÀÀææèèããëëààëëòòààää îîððîîëëööîîãã÷÷ääûûíí ññààííààëë,,

ññýýòòããýýããääëëèèééãã õõààððããààëëççààíí ¿¿ççýýææ ññóóääààëëããàààà õõèèééõõ

Ñýäâèéí ä¿ãíýëò

•• ÀÀëëèèââàààà ííèèééããììèèééíí ññóóääààëëããààààííûû ¿¿ðð ää¿¿íí ííüü òò¿¿¿¿ííää òòààââèèããääààææ ááóóéé øøààààððääëëààããóóóóääûûãã õõýýððõõýýíí øøèèééääññííýýýýññ õõààììààààððííàà.. •• ÀÀëëèèââàààà ññóóääààëëããàààà áá¿¿ð𠺺ººððèèééíí ããýýññýýíí ççîîððèèëëããîîòòîîéé ááààééääààãã áẺã㺺ººää ññóóääààëëããààààííûû ççîîððèèëëããîî,, øøààëëòòããààààííààààññ õõààììààààðð÷÷ ññóóääààëëããààààííûû òòººððëëèèééãã ññîîííããîîííîî.. •• ÑÑóóääààëëããààààííûû ççààðð÷÷ììóóóóää ííüü ññóóääààëëããààààííûû ààëëääàààà ääóóòòààããääëëààààññ ççààééëëññõõèèééõõ ííýýãã ààððããàà ááîîëëääîîãã..

• Ñóäëàãäàæ áóé îáúåêò, øèéäâýðëýõ àñóóäàë, òààìàãëàë, ãàðàõ ¿ð ä¿í çýðãýýñ õàìààð÷ ñóäàëãààíû òºðëèéã ñîíãîíî.

•• ÑÑóóääààëëããààààííää ããààííöö ááèèøø ññóóääààëëããààààííûû õõýýää õõýýääýýíí òòººððëëèèééãã õõààììòò õõýýððýýããëëýýææ ááîîëëííîî.. •• ÑÑóóääààëëããààààííûû ññòòððààòòååããèèééãã îîííîîââ÷÷òòîîéé ññîîííããîîõõ ííüü ññóóääààëëããààààííûû ççîîððèèëëããîîää õõ¿¿ððýýõõ ¿¿ííääýýññ ááîîëëííîî.. •• ÑÑóóääààëëããàààà ÿÿââóóóóëëààõõ ¿¿åå øøààòò áá¿¿ððää òòîîääîîððõõîîéé õõýýììææýýýýããýýýýðð øøèèééääââýýðð ããààððääààãã..

• Ñóäàëãààíû ÷àíàðûã ñóäàëãààíû ¿éë ÿâö äóíä øàëãàõ íü ñóäàëãààíû ¿ð ä¿íã

äýýøë¿¿ëýõ à÷ õîëáîãäîëòîé.

Á¿ëýã 2

ÑÓÄÀËÃÀÀÍÛ ÇÎÐÈËÃÎ, ÇÎÐÈËÒ, ¯ÍÄÑÝÍ ¯Å ØÀÒ 2.1 Ñóäàëãààíû çîðèëãî õ¿ðýýã òîäîðõîéëîõ 2.2 ßìàð ñóäàëãàà ÿâóóëàõ íü òîõèðîìæòîé âý? 2.3 Ìýäýýëýë öóãëóóëàõ ÿìàð àðãà ñîíãîõ âý? 2.4 Àñóóëãà áîëîâñðóóëàõ 2.5 Ò¿¿âýðëýëòèéí àðãà òåõíèêèéã òîäîðõîéëîõ 2.6 Áîëçîøã¿é àëäàà, áýðõøýýëèéã óðüä÷èëàí òîäîðõîéëîõ 2.7 Òóðøèëòûí ñóäàëãàà àâóóëàõ 2.8 Ñóäàëãààã çîõèîí áàéãóóëàõ 2.9 Ìýäýýëýë öóãëóóëàõ çàñâàðëàõ 2.10 Ìýäýýëýë áîëîâñðóóëàõ 2.11 ¯ð ä¿íãýý øèíæëýõ 2.12 Òàéëàí áè÷èõ, ¿ð ä¿íãýý èëýðõèéëýõ 2.13 Õýâëýí íèéòëýõ

Ñýäâèéí ä¿ãíýëò

2.1 Ñóäàëãààíû çîðèëãî, õ¿ðýýã òîäîðõîéëîõ

Ñóäàëãààíû çîðèëãî, õ¿ðýýã òîäîðõîéëîõ ¿éë àæèëëàãàà íü äîîðõ àñóóëòóóäààñ ýõýëíý. i Ñóäàëãàà ÿâóóëàõ ÿìàð øààðäëàãà ãàðàâ? i Ýíý ñóäàëãààã õèéñíýýð ÿìàð à÷ õîëáîãäîëòîé âý? i Íèéò õ¿í àìûã ñóäëàõ óó ýñâýë õ¿í àìûí òîäîðõîé õýñãèéã ñóäëàõ óó? i Ñîíãîñîí õýñãèéí õ¿í àìûí ÷óõàì þóã íü ñóäëàõ âý? i Ýíý íü íýã óäààãèéí ñóäàëãàà þó? Äàâòàí õèéãäýæ áàéõ ñóäàëãàà þó? (æèøýý: Òºðºëòèéí ñóäàëãàà, çàí ¿éëèéí ñóäàëãàà ãýõ ìýò) 2.2 ßìàð ñóäàëãàà ÿâóóëàõ íü òîõèðîìæòîé âý? iÌýäýýëëèéí áàéãàà ýõ ¿¿ñâýð ¿çýõ iÑóäàëãààíû áóñ ýõ ¿¿ñâýð¿¿äèéã ¿çýõ iÒîîëëîãî á¿ðòãýëòýé òàíèëöàõ iÒ¿¿âýð ñóäàëãàà õèéãäñýí ýñýõ 2.3 Ìýäýýëýë öóãëóóëàõ ÿìàð àðãà ñîíãîõ âý?

ißðèëöëàãà iÁ¿ðòãýë iÁ¿ëãèéí ÿðèëöëàãà iÕîñëóóëàõ

2.4 Àñóóëãà áîëîâñðóóëàõ Ñóäàëãààíû çîðèëãîäîî íèéö¿¿ëýí àñóóëãà áîëîâñðóóëàõ æóðìûí äàãóó àñóóëãà

∋⊕èøýý9 õýâëýãäñýí+ íèéòëýãäñýí+ ≠ìí≠ õèéñýí ñóäàëãàà+ ýðäýì øèíæèëãýýíèé òóðøèëò+ àæèãëàëò+ òîîëëîãî+

Æèøýý: Á¿òýö, àñóóëòóóä, õýëëýã, õýëáýð (ºðõèéí, ýì/ýð ãýõ ìýò)

áîëîâñðóóëíà. 2.5 Ò¿¿âýðëýëòèéí àðãà òåõíèêèéã òîäîðõîéëîõ

iÒ¿¿âýðëýëòèéí õ¿ðýý, íýãæ, õýìæýýã òîäîðõîéëíî.

iÒ¿¿âýðëýëòèéí àëäààã òîîöîæ òîäîðõîéëîõ Æèøýý: ñóì, áàã, ºðõ, õ¿í ãýõ ìýò 2.6 Áîëçîøã¿é àëäàà, áýðõøýýëèéã óðüä÷èëàí òîäîðõîéëîõ

· Öàã àãààð, óíàà òýðýã, á¿ðòãýã÷, àõëàã÷ íàð ºâäºõ, õîëáîî òàñðàõ ãýõ ìýò

· Õºë õîðèõ, áàÿð ¸ñëîë, ñîíãóóëü ãýõ ìýò îëîí íèéòèéã õàìàðñàí àðãà õýìæýý ÿâàãäàõ ¿åèéã ñîíãîõã¿é

· Ò¿¿âýðëýëòèéí òåõíèêèéí ä¿ðýì çºð÷èõ 2.7 Òóðøèëòûí ñóäàëãàà ÿâóóëàõ

· Àñóóëãà, ñóäàëãààíû òåõíèê çààâàë óðüä÷èëàí òóðøèãäñàí áàéõ øààðäëàãàòàé.

· Òóðøèëòààñ ãàðñàí ä¿ãíýëòèéí äàãóó ñóäàëãààíû òåõíèê, õýðýãñë¿¿äýä çàñâàð õèéñýí áàéíà.

2.8 Ñóäàëãàà çîõèîí áàéãóóëàõ

· Áýëòãýë á¿õ àæëóóä: îðîí íóòàãòàé ÿðèõ, áè÷èã òîîò ÿâóóëàõ, îðîí íóòãààñ òóñëàõ õ¿ì¿¿ñèéã òîõèðîõ, ìàøèí òýðýã õºëñëºõ, îíãîö, ãàëò òýðýãíèé ñóóäàë áèëåò çàõèàëàõ, ãàçàð àâàõ ãýõ ìýò

· Á¿ðòãýã÷, á¿ðòãýã÷ íàðûí àõëàã÷ íàðûã ñîíãîõ ãýõ ìýò · Ñàíõ¿¿æèëò õèéõ · Íýãæ ñîíãîõ (àéë, õ¿íýý ñîíãîõ ãýõ ìýò) · Óðüä÷èëàí çîõèîñîí ãðàôèêèéí äàãóó ñóäàëãààãàà ÿâóóëàõ

2.9 Ìýäýýëëýý öóãëóóëàõ, øàëãàõ, çàñâàðëàõ

· Ñóäàëãàà ÿâóóëæ áàéãàà ¿åäýý á¿ðòãýã÷, àõëàã÷ íàð ºäºð á¿ð ºäðèéí öóãëóóëñàí ìýäýýëëèéã øàëãàæ õ¿ëýýí àâíà.

· Áîëîìæèò çàñâàðóóäûã ãàçàð äýýð íü õèéõ øààðäëàãàòàé. · Çàñâàð õèéõ áîëîìæã¿é áîë õàðèóëò áóðóó õýñýãò

á¿ðòãýãäýíý. · Á¿ðýí áóñ õàðèóëòûã á¿ðòãýíý.

2.10 Ìýäýýëëýý áîëîâñðóóëàõ

⊕èøýý9 ñóì+ áàã+ ≠ðõ+ õí

⊕èøýý9 òóðøñàí àðãà+

õóãàöàà+ ãàçàð+ ñóäàëãààíû

· Ìýäýýëýë áîëîâñðóóëàõ ãðàôèê ãàðãàõ · Ìýäýýëëèéã ñòàòèñòèêèéí ñîíãîñîí àðãóóäûí òîõèðîõûã àâ÷ õýðýãëýíý. · Êîäûí äýâòýð ãàðãàæ ìýäýý îðóóëàã÷ á¿õ õ¿ì¿¿ñò ºãíº. · Ìýäýýëëèéã ìàøèíä îðóóëàõ çºâëºõ áóþó àõëàã÷ ìýäýýëëèéã ìàøèíä îðóóëàõ àæëûã óäèðäàíà.

· Íýýëòòýé òºãñãºëòýé àñóóëòóóäûã íýãòãýõ êîäûã ºãíº. · Ìýäýýëýë îðóóëàõ ïðîãðàìì, ìýäýýëëèéã øèíæëýõ ïðîãðàììóóäûã

àøèãëàæ áîëíî. 2.11 ¯ð ä¿íãýý øèíæëýõ

· Ìýäýýëëèéã øèíæëýõ ïðîãðàììóóäûã àøèãëàæ áîëíî. · Êîäûí äýâòýð ìàø ÷óõàë. · Õ¿ñíýãò, ãðàôèê, äóíäàæ, ìåäèàí, òàðõàëò, âàðèàö, äèñïåðññ, êîððåëÿö ðåãðåññ çýðýã ñòàòèñòèê øèíæèëãýý õèéõ

2.12 Òàéëàí áè÷èõ, ¿ð ä¿íãýý áè÷èõ, ¿ð ä¿íãýý èëýðõèéëýõ

· Øèíæèëãýýíýýñ ãàðñàí ¿ð ä¿íäýý òàéëàí áè÷èõ · Ǻâõºí ñîíãîñîí ¿ð ä¿íãèéí õ¿ñíýãò, ä¿ðñýý îðóóëàõ

2.13 Õýâëýí íèéòëýõ

· Òîâ÷ òàéëàí · Íýãäñýí òàéëàí · Ñýäýâ÷èëñýí àæëóóä ãàðãàæ íèéòýëæ áîëíî.

Ñýäâèéí ä¿ãíýëò Íèéãìèéí ñóäàëãààã ÿâóóëàõàä äàðààõ ¿å øàòóóäûã äàìæèíà.¯¿íä:

- Àñóóäàë äýâø¿¿ëýõ - Ñóäàëãààíû çîðèëãî, çîðèëòóóäûã òîäîðõîéëîõ - Ìýäýýëýë ñîíãîõ - Ñóäàëãààíû òºðºë áà çàãâàðûã ñîíãîõ - Ñóäëàãäàõ õ¿í àìàà ñîíãîõ - Ìýäýýëýë öóãëóóëàõ - Ìýäýýëëèéã øèíæèëãýýíä áýëòãýõ - Ìýäýýëëèéã øèíæëýõ - Òàéëàí áè÷èõ

⊕èøýý9 ΟΒ,∆χησ+ ΡΣ≅Σ≅+ Ρ≅Ρ+ ΡΟΡΡ

⊕èøýý9 Ρσσ+ Ρ≅Ρ+ ΡΟΡΡ çýðýã ïðîãðàì àøèãëàæ áîëíî−

↵⊂Õ↵↵∉⊇ℜ↵9 iÖàã õóãàöàà iÕí õ÷ iÒåõíèê+ òîíîã ò≠õ≠≠ð≠ìæ i

Á¿ëýã 3 ÑÑÓÓÄÄÀÀËËÃÃÀÀÀÀÍÍÛÛ ¯̄ÍÍÄÄÝÝÑÑËËÝÝËË ÁÁÀÀ ÒÒÀÀÀÀÌÌÀÀÃÃËËÀÀËË 33..11 ÑÑóóääààëëããààààííûû ¿¿ííääýýññëëýýëë 33..22 ¯̄ííääýýññëëýýëëèèééãã òòîîããòòîîîîõõ 33..33 ¯̄ííýýíí ç纺ââ ááààééääààëë 33..44 ÎÎííîîëë,,ááààððèèììòò ííèèééããììèèééíí ññóóääààëëããààààííûû ¿¿ííääññýýíí ýýëëååììååííòò ááîîëëîîõõ ííüü 33..55 ÒÒààààììààããëëààëë,, òòààààììààããëëààëëûûíí øøèèííææ ÷÷ààííààðð,, òòººððëë¿¿¿¿ää 33..66 ÒÒààààììààããëëààëë ããààððããààõõ,, òòààààììààããëëààëëûûãã ááîîëëîîââññððóóóóëëààõõ 33..77 ÒÒààààììààããëëààëëûûíí ¿¿¿¿ððýýãã ÑÑýýääââèèééíí ää¿¿ããííýýëëòò 3.1 Ñóäàëãààíû ¿íäýñëýë

Íèéãìèéí ñóäàëãààíû íýã ¿íäñýí çàð÷èì íü ¿íäýñëýëòýé áàéõ þì. ¯íäýñëýë ãýäýã íü îíîëûí áóþó çàð÷ìûí îëîëòóóäòàé òîõèð÷ áóé ¿ð ä¿í ãàðãàõûã õýëíý. ¯íäýñëýëèéã øàëãàõ õî¸ð àðãà áàéäàã. ¯¿íä: • Òóðøèëòûí • Îíîëûí 3.1.1 Òîîí ñóäàëãààíû ¿íäýñëýë Ø Òóðøèëòààð ¿íäýñëýë òîãòîîõ: Òóðøèëòûí ÿâöàä ïðàãìàòèê áîëîí

øàëãóóðûí ¿íäýñëýë òîãòîîäîã. Æèøýý íü ÿìàð íýãýí òîíîã òºõººðºì溺ð îþóòíû ¿éë àæèëëàãààíä îðîëöäîã îþóòàí øàëãàëòàíäàà èë¿¿ àìæèëò ¿ç¿¿ëäýã íü áàòëàãäâàë òýð áàãàæ ïðàãìàòèê ¿íäýñëýëòýé áîëíî.

Ø Îíîëîîð ¿íäýñëýë òîãòîîõ: ¯íäýñëýëèéã òóðøèëòûí ÿâöàä òîãòîõ

õ¿íäðýëòýé áóþó áîëîìæã¿é ¿åä îíîëîîîð ýñâýë çàð÷ìûí îéëãîëòóóäààð ãàðãàæ áîëíî. Òóõàéí ñóðãààëûí îíîëûí çàð÷ìóóäòàé òîõèð÷, óðüä ºìíº áèé áîëñîí ä¿ðìèéã çºð÷èõã¿é áàéõ òîõèîëäîëä õýìæèãäýõ¿¿íèé îíîëûí ¿íäýñëýëèéã òîãòîîæ áîëíî. Îíîëûí ¿íäýñëýëèéí õýä õýäýí òºðºë áàéæ áîëíî. ¯¿íä:

- ªíãºö ¿íäýñëýë: Àëèâàà ç¿éëèéã õýìæèõ áîëîìæòîé ãýãäñíèé ¿íäñýí äýýð ºíãºö ¿íäýñëýë òîãòîîæ áîëíî. Æíü: Õ¿éñýýð ÿëãàâàðëàí ãàäóóðõàõ ¿çëèéã ñóäëàõ ñóäàëãààíû àñóóëãà - Öîãö ¿íäýñëýë: Ñóäàëãààíû ñýäâèéí á¿õ áîëîìæèò òàëóóäûã õàìàðñàí áàéõûã õýëíý. Æíü: Õºíäèéðºëòèéã õýìæèõäýý íîðì÷ëîë áîëîí ÷àäàëã¿éäëèéã îðóóëàõã¿é òîõèîëäîëä ñóäëàà÷ ýíý õýìæ¿¿ðèéí ¿íäýñëýëèéã òîãòîîæ ÷àäàõã¿é. - Çîõèîìæèéí ¿íäýñëýë: Çîõèîìæèéí ¿íäýñëýëèéã çºâõºí îíîëûí òàëààñ ¿íäýñëýëòýé ¿åä ë òîãòîîíî. Èéìä çºâõºí îíîëûí ¿íäýñëýëèéã ÷óõàë÷èëíà. Æíü: Îþóòíóóä ººðèéí ñóðãóóëèéí óäèðäëàãàä ÿàæ õàíääàãèéã ñóäëàõäàà õ¿éñýýð á¿ëýãëýí ñóäëàõ - ¯íäýñëýëèéí áóñàä õýëáýð¿¿ä: 1/ Äîòîîä (ÿã áîëæ áóé áàéäëûã ñóäëàõ), 2/ Ãàäààä (àñóóëòûí õàðèóëòààñ àâñàí îëîëòóóäûã åðºíõèéä íü òàðõààõ) 3.1.2 ×àíàðûí ñóäàëãààíû ¿íäýñëýë ×àíàðûí ñóäàëãààíû ¿íäýñëýëèéã òîãòîîõ õýä õýäýí àðãà áàéäàã. ¯¿íä: Ø ªñºí íýìýãäýõ ¿íäýñëýë: Õýðýâ ñóäàëãààíû îëîëòîóóä áóñàä

ñóäàëãààãààð áàòëàãäâàë ýíý íü ¿íäýñëýëòýé ãýæ ¿çíý. Óíøèã÷ áóñàä ñóäàëãààíû îëîëòóóä íü õèð ¿íäýñëýëòýéã ¿íýëæ áîëíî.

Ø Ä¿ãíýëò, ñàíàë äýýð òóëãóóðëàñàí ¿íäýñëýë: Ýíý íü ñóäàëãààíû

îëîëòóóäûã ìºðäºõ, õýðýãæ¿¿ëýõ, øàëãàõ ÿâöààð èëýðäýã. Ø Áàéãàëü îð÷íû ¿íäýñëýë: Ñóäàëæ áóé ç¿éë íü áàéãàëü îð÷èíä äîòîð

áàéõ áºãººä ¿¿íòýé óëäààòàé àðãóóäûã ñîíãîæ ò¿¿íèéã àìüäðàë, áàéãàëèéí íºõöºëä òîõèðóóëæ õýðýãëýñíýýð îëîëòûã ¿íäýñëýëòýé

ãýæ ¿çíý. Ø Áóñàä àðãóóä:

a) Һ뺺ëæ ÷àäàõ ýñýõèéã øàëãàõ: Ò¿¿âýðëýëòèéí õýìæýýã

ººð÷ëºõ, ýñâýë ýñðýã òîõèîëäëûã íýìýõ çàìààð ñóäàëãààíû îëîëòóóä ÿàæ ººð÷ëºãäºæ áàéãààã òóðøèõ

b) Ñóäëàà÷èéí íºëººëèéã òóðøèõ: Òóðøèëò ñóäëàà÷èéí ¿çýë áîäîë íü ñóäàëãààíä íºëººëºõ ýñâýë áóñäûí ¿çýë ÿàæ ñóäëàà÷èä íºëººëñíèé õàðóóëíà.

c) Ãóðâàëæèëñàí õÿíàëò: Ñóäàëãààíû îëîëòóóäûí ÷àíàðûã çºâõºí àðãà÷ëàëûí õóâüä áèø áóñàä ñóäëàà÷èäòàé õàìòðàí ãóðâàëæèëñàí øàëãàëò õèéíý.

d) Áàòàëãààã æèãíýõ: Ñóäàëãààíû ÷àíàðûã øàëãàõ ¿¿äíýýñ îëñîí áàòàëãààíóóäûã ººð íºõöºëä áàðèìò ìýäýýëëèéã öóãëóóëàõ çàìààð æèãíýæ áîëíî.

e) Ýñðýã ¿éë ÿâäëûã ñóäëàõ áóþó õàðüöóóëàõ: ßëãààíóóäûã òîäîðóóëàõ àðãóóäûã àøèãëàí îëîëòóóäûã áóñàä îëîëòóóëòàé ýñðýãýýð òàâèõ áóþó õàðüöóóëæ áîëíî.

f) Ãîë ÷óõàë áóþó îíöãîé òîõèîëäëûí óòãûã øàëãàõ: Åð áóñûí ¿çýãäëèéí òàëààðõ òîî áàðèìòóóäûã ñóäàëíà.

g) Õóóðàì÷ õîëáîî íºëººã ñóäëàõ: Òîî áàðèìòóóäûí ¿íäýñëýëèéã òîãòîîõîä ÷óõàë à÷ õîëáîãäîëòîé.

h) Îëîëòûã äàâòàõ: Àíõíû îëñîí òîî áàðèìòààñ ÿëãààòàé áóþó òºñòýé ìýäýýëëèéã îëîõîä ÷èãëýãäýõ áà ÿñàð íýãýí ìýäýýëëèéã îëîõ çîðèëãîòîé. Àíõíû îëñîí îëîëòûã ñàéæðóóëàõ ýñâýë ìóóäóóëàõûã ýðìýëçýíý.

i) Ǻð÷èëäºæ áóé òàéëáàðûã øàëãàõ: Ýäãýýð òàéëáàðóóä íü óðüä íü áèé áîëñîí ÿíç á¿ðèéí ñàíàëóóäûã ãýãýýð¿¿ëýõýýñ ãàäíà àíõíû îëîëòóóäûã èë¿¿ íàðèéâ÷ëàí ¿íýëýõýä òóñ áîëäîã.

j) Ìýäýýëýã÷èä áóöààæ ìýäýýëýõ: Ñóäàëãààíû îëîëòóóä áîëîõ ä¿ãíýëò¿¿äèéã õàðèó ºãñºí ìýäýýëýã÷ýýð ýðãýí øàëãóóëæ áîëíî.

3.2 ¯íäýñëýëèéã òîãòîîõ õýìæýý Ñóäàëãààíû ¿íäýñëýë äàðààõ õýì õýìæýýòýé. ¯¿íä: • Òîîí ñóäàëãààíû õóâüä òîî áàðèìò íü ñóäàëãààíû òàëáàðò èë¿¿ îéðõîí

áàéäàã. • Ìýäýýëýë öóãëóóëàõ íü ñóäàëãààíû äýëãýöèéí ÷èãëýëýýð

òîäîðõîéëîãäîõã¿é. • Òîî áàðèìò íü ÷àíàðûí ñóäàëãààòàé õàðüöóóëàõàä áîäèò áàéäàëòàé

èë¿¿ äºõºì áàéíà. • Ñóäàëãààíä îðîëöîã÷äûí ñàíàë áîäëûã òîîí ñóäàëãààíä èë¿¿

àíõààðäàã. • ×àíàðûí ñóäàëãààíä òîîí ñóäàëãààíû àðãà÷ëàë èë¿¿ íýýëòòýé áºãººä

óÿí õàòàí áàéäàã. • Òîîí ñóäàëãààíû õóâüä õîëáîî, õàðèëöààíû ñóóðü áàéäàã. ×àíàðûí

ñóäàëãààíä ýíý íü áàéäàãã¿é. • Òîîã ¿ðãýëæ¿¿ëýí òýëæ àøèãëàæ áîëíî.

3.3 ¯íýí çºâ áàéäàë ¯íäýñëýë áà ¿íýí çºâ áàéäàë íü õîîðîíäîî óÿëäààòàé. Æèøýý íü: áàãàæ òºõººðºìæ ¿íäýñëýëòýé áàéâàë òýð ¿íýí çºâ áàéíà. Ãýõäýý õè÷íýýí ¿íýí çºâ áàéñàí ÷ ¿íäýñëýëã¿é áàéæ áîëíî. ¯íýí çºâ áàéäàë íü ñóäëàà÷, õàðèóëàã÷, ñóäàëãààíû íºõöºë¿¿äýýñ õàìààð÷ áîëíî. Èéì òîõèîëäîëä áàãàæíû ÷àíàðààð áèø àëü áîëîõ îëîí òºðëèéí òóðøèëòààñ õàìààðàí äýýðõ øàëòãààíóóäûã èëð¿¿ëæ áîëíî. 3.3.1 ×àíàðûí ñóäàëãààíû ¿íýí çºâ áàéäàë ü Óÿëäàà á¿õèé ¿ð ä¿í ãàðãàõ ÷àäâàð ü Äàâòàãäàõ áóþó ººð ñóäàëãààíû ¿ð ä¿íòýé òààð÷ áàéõ ü Íÿãò íÿìáàé, áîäèò áàéäëûí øèíæ òýìäýãòýé áàéõ

¯íýí çºâ áàéäëûí òºðë¿¿ä:

q Òîãòâîðæèëòûí ¿íýí çºâ áàéäàë: öàã õóãàöààíû ¿íýí çºâ áàéäàë õàìààðíà.

q Һ뺺ëºõ ¿íýí çºâ áàéäàë: ñóäàëæ áóé ç¿éëèéí õýä õýäýí á¿ëã¿¿äèéã õàìðóóëíà.

q Òýíö¿¿ áàéõ: ñóäàëãààíû îëîí ÿíçûí ¿ç¿¿ëýëò¿¿äýä õàìààðíà. 3.3.2 Òîîí ñóäàëãààíû ¿íýí çºâ áàéäàë Òîîí ñóäàëãààíû ¿íýí çºâ áàéäëûã øàëãàõ ÿâöàä ñóäàëãàà áîëîí ñóäàëãààíû îð÷èíãîîñ ñàëãàõûã ýðìýëçäýã. ü Õóâüñàãäàõóóíàà íýìýãä¿¿ëýõ ü Ãàð÷ áîëîõ àëäàà äóòàãäëûã æàãñààõ

Ñóäàëãàà ¿íýí çºâ, á¿ðýí ã¿éöýä áàéõàä ñóäëàà÷äààñ äàðààõ ç¿éëñ èõýýõýí õàìààðíà. ¯¿íä: • Èëýí äàëàíã¿é áàéõ • Õóâü õ¿íèé ýðõèéã õ¿íäýòãýõ • Ñóäàëãààíû íýãæèéí ìýäýýëëèéí íóóöûã áàòàëãààòàé õàíãàõ • Çîõèîë÷èéí ýðõèéã õàìãààëàõ Ñóäàëãààã ÿâóóëàã÷ áîëîí õàðèëöàã÷ òàëûí óÿëäàà õîëáîî Ñóäëàà÷ Õàðèóëàã÷ Ñóäëàà÷ Ñóäëàà÷ 3.4 Îíîë áàðèìòëàë íèéãìèéí ñóäàëãààíû ¿íäñýí ýëåìåíò áîëîõ íü Íèéãìèéí ñóäàëãàà íü: • Àëèâàà ¿çýãäëèéí ç¿é òîãòëûã òîãòîîõ • Ýäãýýð íü á¿õèé ë îëîíëîã äýýð áàòëàãäàõ

• Øèíæëýõ óõààíû ¿íäýñëýëòýé òîäîðõîéëîãäîõîä ÷èãëýãäñýí áàéäàã. Îíîë áàðèìòëàë ¿¿ðýã íü ýäãýýðèéí õàìààðëûã òîãòîîõîä îðøèíî. Îíîë ãýäýã áîë àëèâàà íèéãìèéí ¿çýãäëèéí ç¿é òîãòëûã øèíæëýõ óõààíû ¿íäýñòýéãýýð òîäîðõîé ò¿âøèíä òîäîðõîéëîí ãàðãàæ èðñýí ¿çýë áîäîë þì. Òóõàéí ¿çýãäëèéí õ¿ðýýíä ãàðãàæ èðñýí ç¿é òîãòîë á¿õèé ë íºõöºëä á¿õ îëîíëîã äýýð áàòëàãäñàí òîõèîëäîëä áàðèìò áîëíî. Îíîë Áàðèìò

Îíîëûí ¿¿ðýã Áàðèìòûí ¿¿ðýã ü Îíîë áîë ÷èãëýëèéã òîäîðõîéëíî. ü Îíîë íü ÿìàð íýã îéëãîëòûã ãàðãàæ

áîëíî ü Îíîë íü áàðèìòóóäûã öîãöîëáîð

õýëáýðò îðóóëäàã ü Á¿õ òºðëèéí ñóäàëãàà, øèíæèëãýýã

òóõàéí óëñ îðîí áèå äààãààä õèéæ, ¿ð ä¿íã ãàðãàõàä õ¿íäðýëòýé áàéäàã. Ýíý òîõèîëäîëä îíîë òóñàëæ ºãäºã

ü Îíîë íü ìýäëýãèéí öîîðõîéã /çàé çàâñðûã/ íºõäºã

ü Áàðèìò áèé áîëãîõ

ü Áàðèìò íü îíîëûí ¿íäýñ áîëíî ü Áàðèìò íü îíîëûã ¿ã¿éñãýõ, ýñâýë

äàõèí òîìú¸îëîõ íºõöºë áîëäîã

3.5 Òààìàãëàë, òààìàãëàëûí øèíæ ÷àíàð áà òºðë¿¿ä Òààìàãëàë áîëîâñðóóëàõ ãîë çîðèëãî íü òîî áàðèìòûã õºðâ¿¿ëýõ, öóãëóóëàõ, ò¿¿íä øèíæèëãýý ä¿ãíýëò õèéõýä òîäîðõîé íýã õºòºëáºð õ¿ðýýã áèé áîëãîõ îðøäîã. Îëîíõ òîõèîëäîëä òààìàãëàë íü ¿ç¿¿ëýëò¿¿äèéí õîîðîíäûí õàðèëöàà, õîëáîîã øàëãàõ õýðýãñýë áîëæ áàéäàã. Òààìàãëàë ãýäýã áîë ¿éë ÿâäëûí òºðõ áàéäëûí òóõàé òºñººëºë áàãöàà ýñâýë ¿ç¿¿ëýëò õîîðîíäûí õàðèëöàà õîëáîîíû òóõàé îéëãîëò þì. Ýíý áîë ñóäàëãààíû àñóóäëûí òàëààðõ òóðøèëòûí òîäîðõîéëîëò áºãººä ñóäàëãààíû ¿ð ä¿íä õèéæ áàéãàà áîëîâñðóóëñàí òààìàãëàë þì. Òààìàãëàë íü: • Ëîêèê òºñººëºëòýé áàéõ • Øèíæëýõ óõààíû ¿¿äíýýñ ¿íýí çºâ áàéõ • Îíîëûí áîëîí òóðøëàãûí õàíãàëòòàé íîòîëãîîí äýýð ¿íäýñëýãäñýí áàéõ Òààìàãëàë íü àñóóëòûí õýëáýðýýñ áóñàä á¿ð õýëáýðò áàéæ áîëíî. Ãýõäýý äîîðõ øàëãóóðûã õàíãàñàí áàéõ ¸ñòîé. ü Àæèãëàëòààð øàëãàãäñàí áàéõ ü Òîäîðõîé, ºâºðìºãö, íàðèéí íÿãò áàéõ ü Ǻð÷èëäñºí áóñ àãóóëãàòàé áàéõ ü ¯ç¿¿ëýëò¿¿äèéã òàéëáàðëàñàí áîëîí òýäíèé õîîðîíäûí óÿëäàà

õîëáîîã òîãòîîñîí áàéõ ü Ǻâõºí íýã ç¿éëèéã òàéëáàðëàñàí áàéõ

Òààìàãëàë íü òàéëáàðëàñàí áà õàìààò õýëáýðýýð òîìú¸îëîãäîæ áîëíî. Ä¿ðñëýí òàéëáàðëàõ ãýäýã íü ¿éë ÿâäëûã òàéëáàðëàäàã, õàìààò õýëáýð ãýäýã íü ¿ç¿¿ëýëò õîîðîíäûí õàðüöàà õîëáîîã òîãòîîäîã. Ñóäàëãààíû àñóóäëûí òàëààð øóóä ñàíàë ãàðãàõ óó ¿ã¿é þó ãýäãýýñ øàëòãààëàí øóóä áà øóóä áóñ õ¿÷èíòýé õýëáýðèéí òààìàãëàë ãàðãàõ óó ãýäãýý ñîíãîíî. Òààìàãëàë íü á¿òýö, çîðèëãî îíöëîãîîñîî øàëòãààëàí îëîí òºðºë õýëáýðòýé áàéäàã. Òóõàéëáàë,

· Àæëûí òààìàãëàë · Ñòàòèñòèêèéí òààìàãëàë · Ñóäàëãààíû òààìàãëàë · Òºãñ áóñ òààìàãëàë · Àëüòåðíàòèâ òààìàãëàë · Øèíæëýõ óõààíû òààìàãëàë

Òààìàãëàëûã ø¿¿ìæëýõ íü Àëü ÷ ñóäàëãààíû àæèëä òààìàãëàë íü ÷óõàë øààðäëàãàòàé ãýäýã íü áàòëàãäñàí áà òàéëáàðëàí ä¿ðñëýí ¿ç¿¿ëýõ ñóäàëãààíä ÷ òýð òààìàãëàëûã òîìú¸îëîõ íü àøèã òóñòàé áàéäàã. Çàðèì ñóäëàà÷èä òààìàãëàëóóä íü ñóäàëãààíû ¿éë ÿâöàä ÿìàð ÷ òîäîðõîé õóâü íýìýð ¿ç¿¿ëäýãã¿é õýìýýí ø¿¿ìæèëäýã. Ãýñýí õýäèé ÷ îëîíõè ñóäëàà÷èä òààìàãëàëûã øóóä áîëîí øóóä áóñ óòãàà𠺺ðñäèéíõºº ñóäàëãààíä õýðýãëýñýýð áàéíà. Òààìàãëàë íü åðºíõèé人 ñóäàëãààíû àæëûã óäèðäàí ÷èãë¿¿ëýã÷ þì. Èéìä ñóäëàà÷äàä ñóäàëãààíû àæëûí ñýäýâ, çîðèëãî, õàìðàõ õ¿ðýýã ÿìàãò ñàíóóëæ áàéäàã áºãººä èéì ìàÿãààð à÷ õîëáîãäîë ìóóòàé ìýäýýëëýýñ çàéëñõèéõ ñóäàëãààíû ¿éë àæèëëàãààã ñóäàëãààíû ñýäâèéí ÷óõàë õýñýãò òºâëºð¿¿ëýõ, ò¿¿íèéã îíîâ÷òîé áîëãîõîä òóñëàäàã. 3.6 Òààìàãëàë ãàðãàõ, òààìàãëàëûã áîëîâñðóóëàõ Òààìàãëàë íü åðºíõèé人 ñóäàëãààíû àñóóäëûí òàëààðõ òàéëáàð áºãººä îëîí çàìààð ãàð÷ èðæ áîëíî. Òóõàéëáàë, íèéãìèéí áîäëîãî, ººð áóñàä ñóäàëãààíû àæëûí íýýëò, íîòîëãîî, ýíãèéí èòãýë ¿íýìøèë, çºí ñîâèí, òóõàéí ñóäàëãààí äýýð õèéãäñýí àæëûí îëîëò çýðýã äýýð ¿íäýñëýãäñýí îíîëûí äàãóó òààìàãëàëûã óëàì áîëîâñðóóëàí õºãæ¿¿ëæ áîëäîã. Òààìàãëàëûã ÿã ýíý íü çºâ ýñâýë áóðóó ãýæ òàéëáàðëàæ áîëîõã¿é þì. Õàðèí çºâõºí ò¿¿íèé ñóäàëãààíû ñýäýâòýé õýð õîëáîîòîé áàéíà âý ãýäãèéã òîäîðõîéëîõ õýðýãòýé.

Òààìàãëàë áîëîâñðóóëàõ ¿éë ÿâö íü àæëûí òààìàãëàëààð ýõýëæ ààæìààð ñóäàëãààíû òààìàãëàëààð äàìæèí ýöýñò íü ñòàòèñòèê òààìàãëàëä õºðâ¿¿ëýãääýã. Õîëáîãäîõ òîîí áàðèìòûã öóãëóóëàõ íü ñòàòèñòèê õÿíàëòûã õèéõ áîëîìæ îëãîäîã áºãººä ýíý íü ñóäàëãààíû òààìàãëàëûã çºâøººðºõ áîëîí òàòãàëçàõ ýñýõèéã õàðóóëäàã. 3.7 Òààìàãëàëûí ¿¿ðýã Òîîí ñóäàëãààíä òààìàãëàë íü äîîðõè 3 ¿¿ðãýýñ ÿäàæ íýãèéã íü áèåë¿¿ëýõ ¸ñòîé ãýæ ¿çäýã. ¯¿íä: ü Íèéãìèéí ñóäàëãààíû á¿òýö, ¿éë àæèëëàãààíû ÷èãëýëèéã

òîäîðõîéëæ ñóäàëãààã óäèðäàõ ü Ñóäàëãààíû àñóóëòóóäàä ò¿ð çóóðûí õàðèóëò ºãºõ

ü Òààìàãëàëûí øàëãàëòûí á¿ðýëäýõ¿¿í äýõ ¿ç¿¿ëýëò¿¿äýä õèéõ

ñòàòèñòèê øèíæèëãýý ä¿ãíýëòèéã õÿëáàð÷ëàõ Ñýäâèéí ä¿ãíýëò · Íèéãìèéí ñóäàëãàà íü ¿íäýñëýëòýé áàéõ ¸ñòîé · Àëèâàà ñóäàëãààã ¿íýí çºâ, á¿ðýí ã¿éöýä àâàõàä ñóäàëàà àâàã÷, õàðèóëàã÷ õî¸ðûí õîîðîíä

÷óõàë õàðüöàà òîãòñîí áàéõ ¸ñòîé. - Ñóäàëãààíû îð÷èí èëýí äàëàíã¿é áàéõ íºõöëèéã õàíãàñàí áàéõ - Ñóäàëãààíä íýãæèéí ìýäýýëëèéí íóóöûã áàòàëãààòàé õàíãàõ - Ýðõ ¿¿ðãèéã áóðóóãààð õýðýãëýõã¿é áàéõ · Îíîë áàðèìò õî¸ð õàðèëöàí áèå áèåäýý íºëººëæ, íýãíèéãýý ãàðãàæ èðäýã · Áàðèìò áîë îíîëûí ¿íäýñ áîëäîã. · Òààìàãëàë íü ñóäàëãààíû àñóóäëûí òàëààðõ òóðøèëòûí òîäîðõîéëîëò þì. · Òààìàãëàë íü àñóóëòûí õýëáýðýýñ áóñàä á¿õ õýëáýðò áàéæ áîëíî. · Òààìàãëàë áîëîâñðóóëàõ ¿éë ÿâö íü àæëûí òààìàãëàëààð ýõýëæ ààæìààð ñóäàëãààíû òààìàãëàëààð

äàìæèí, ñòàòèñòèê òààìàãëàëä õºðâ¿¿ëýãääýã.

Á¿ëýã 5

ÕÝÌÆÈÃÄÝÕ¯¯ÍÈÉ ÑÈÑÒÅÌ ÁÎËÎÍ ÆÈÃͯ¯Ð

5.1 Õýìæèãäýõ¿¿íèé áîäèò áàéäàë 5.2 Õýìæèãäýõ¿¿íèé ò¿âøèí

Ñýäâèéí ä¿ãíýëò

5.1 Õýìæèãäýõ¿¿íèé áîäèò áàéäàë

Õýìæèãäýõ¿¿íèé ñèñòåì íü õóâüñàãäàõóóíûã ÷èãë¿¿ëäýã. Õóâüñàãäàõóóí ãýäýã íü íýã, õî¸ð áîëîí ò¿¿íýýñ äýýø óòãààð èëýðõèéëýãääýã îéëãîëò þì.

Õóâüñàãäàõóóíûã õàìààðàëòàé áà ¿ë õàìààðàõ ãýñýí õî¸ð òºðºëä àíãèëäàã. Õàìààðàëòàé: Áóñäààñ õàìààð÷ áàéãàà áóþó áóñäààðàà òàéëáàðëàãäàæ áàéãàà õóâüñàãäàõóóí ¯ë õàìààðàõ: Áóñäûí ººð÷ëºëòºä íºëººëæ áóé õóâüñàãäàõóóí 5.2 Õýìæèãäýõ¿¿íèé ò¿âøèí: Õýìæèãäýõ¿¿íèéã 4 ¿íäñýí ò¿âøèíä àíãèëæ ¿çäýã. ¯¿íä:

À/ Íýðëýñýí ò¿âøèíãèéí õýìæèãäýõ¿¿í Á/ Äàðààëñàí ò¿âøèíãèéí õýìæèãäýõ¿¿í Â/ Èíòåðâàë ò¿âøèíãèéí õýìæèãäýõ¿¿í

Ã/ Õàðüöààíû ò¿âøèíãèéí õýìæèãäýõ¿¿í À/ Íýðëýñýí ò¿âøèíãèéí õýìæèãäýõ¿¿í íü ¿éë ÿâäëóóäûã òîäîðõîé, õàðèëöàí óÿëäààòàé á¿ðýí õýìæýýãýýð èëýðõèéëñýí á¿ëã¿¿äýä õóâààæ, ¿ð ä¿íä íü áèé áîëñîí õýìæ¿¿ð¿¿äèéã íýðëýõ õýìæ¿¿ð þì. Ýíý õýìæèãäýõ¿¿í äàðààõ îíöëîãòîé. ¯¿íä: - Õàìãèéí õÿëáàð - Äîîä çýðãèéí - Á¿ä¿¿â÷èëñýí Íýðëýñýí ò¿âøèíãèéí õýìæèãäýõ¿¿í äàðààõ øèíæ ÷àíàðòàé. ¯¿íä: • Ýíý íü íýðëýñýí á¿ëã¿¿äèéã õàìðóóëñàí òîîí ÷àíàðòàé áîëîâ÷

ìàòåìàòèêèéí õýìæ¿¿ð áèø þì. • Ýíý íü òýã ãýñýí óòãà /öýã/ àâàõã¿é. • Áàãààñàà èõ ð¿¿ãýý ãýæ äýñ äàðààëæ áîëîõã¿é. • Ǻâõºí íýðëýñýí áóþó á¿ëýãëýñýí òîîã ¿¿ñãýäýã. • Õýìæèãäýõ¿¿íèéã àäèë õýìæèõ íýãæýýð æèøèõ áîëîìæã¿é. • Ǻâõºí íýðëýñýí òîîíä çîðèóëàãäñàí. ñòàòèñòèêèéí ¿ç¿¿ëýëò¿¿äèéã

àøèãëàõ ¸ñòîé. Á/ Äàðààëñàí ò¿âøèíãèéí õýìæèãäýõ¿¿í íü ýëåìåíò¿¿äèéã çºâõºí á¿ëýãëýõýýñ ãàäíà õóâüñàãäàõóóíûã òýäãýýðèéí õýìæýýíýýñ õàìààðóóëàí èõýýñ íü áàãà ðóó íü äýñ äóãààðëàõ áà îíîî ºãäºã. Ýíý òîõèîëäîëä òîîíóóä èë¿¿ ìýäýýëýë àãóóëäàã. Äàðààëñàí õýìæèãäýõ¿¿í íü äàðààõ îíöëîãòîé. ¯¿íä: , Õóâüñàãäàõóóíóóäûí ÿëãààã õàðóóëíà. , Òýäãýýðèéã äýñ äóãààðëàäàã.

⊕èøýý9 ℜýðëýëòèéí áàéäàë 0− ⊆ãò ãýðëýýãé

1− ℜýðëýñýí 2− ∠àëñàí

3− ℵýëýâñýí 4− ∇óñãààðëàñàí

5− Õàìò àìüäàðäàã

⊕èøýý9 éñ9 0− ýðýãòýé 1− ýìýãòýé

Äàðààëñàí ò¿âøèíãèéí õýìæèãäýõ¿¿í äàðààõ øèíæ ÷àíàðòàé. ¯¿íä:

• Íýã íü íºãººãººñºº èë¿¿ õýìæýýòýé ãýäãèéã õàðóóëæ áàãààñ èõ ð¿¿ íü äýñ äóãààðëàíà.

• Òîîíóóä íü òîäîðõîé ìàòåìàòèêèéí àãóóëãàòàé áàéíà. • Óã ÷àíàðòàà ýíý íü òîîíû õýìæèãäýõ¿¿í þì. • Õýìæýýíýýñ õàìààð÷ õàðüöàíãóé äàðààëëûã õàðóóëæ ÷àääàã.

Á¿ëã¿¿äèéí õýìæýýã íýãä¿ãýýð, õî¸ðäóãààð ãýæ çààæ ºãäºã áîëîâ÷ íýã íü íºãººãººñºº õèð èõ ÿëãààòàéã õàðóóëäàãã¿é.

Â/ Èíòåðâàë ò¿âøíèé õýìæèãäýõ¿¿í íü äóãààðëàñàí õýìæèãäýõ¿¿íèé ò¿âøèíã õàðóóëàõûí çýðýãöýý õóâüñàãäàõóóíóóäûí õîîðîíäûí çàéíû òàëààðõ ìýäýýëýë ºã÷ ÷àääàã. Ýíý ò¿âøèíãèéí õýìæèãäýõ¿¿í¿¿ä íü õîîðîíäîî àäèë èíòåðâàëòàé áàéõààñ ãàäíà òóõàéí ç¿éëèéã àëü íýã ð¿¿ íü áàãòààæ ºãäºã.

Èíòåðâàë ò¿âøèíãèéí õýìæèãäýõ¿¿í íü äàðààõ øèíæ ÷àíàðòàé. ¯¿íä:

• Ǻâõºí íýã òºðëèéí íýãæ¿¿äèéã õàìðóóëäàã. • Òîîí õýìæèãäýõ¿¿í • Àëèâàà ç¿éëèéí ÿëãààã ãàðãàæ, á¿ëýãëýí äýñ äóãààðëàí á¿ëã¿¿äèéí

õîîðîíäûí çàéã òîäîðõîéëäîã. • Òýã ãýñýí öýã áàéõã¿é. Ã/ Õàðüöààíû ò¿âøèíãèéí õýìæèãäýõ¿¿í íü äýýðõ ãóðâàí ò¿âøèíãèéí õýìæèãäýõ¿¿í¿¿äèéí øèíæ ÷àíàðûã õàäãàëñíààñ ãàäíà òýã ãýäýã öýãèéí õýìæ¿¿ðèéã õàìãèéí äîîä öýã áîëãîí õýðýãëýñíèé óëìààñ àñóóëòàíä òóñ õóâüñàãäàõóóí îðîîã¿é ãýäãèéã òîäîðõîéëíî. Èíãýñíýýðýý ñóäëàà÷ íýã õóâüñàãäàõóóíûã íºãººòýé íü õàðüöóóëàõ áîëîìæòîé.

Õàðüöààíû ò¿âøèíãèéí õýìæèãäýõ¿¿í íü äàðààõ îíöëîãòîé. ¯¿íä: • Õàðüöààíû ò¿âøèíãèéí õýìæèãäýõ¿¿íèéã ãîëäóó õ¿í àìûí ñóäàëãààíä

õýðýãëýäýã, õàðèí õ¿ì¿¿ñèéí àëèâàà ç¿éëä õàíäàõ õàíäëàãà, ñàíàë àâàõàä àøèãëàõàä òîõèðîìæã¿é. • Ìàòåìàòèê àãóóëãààð õàðüöàà òîãòîîñíîîð àëèâàà ç¿éëèéã òîîëæ,

äóãààðëàõ, íýìýõ, õàñàõ, ¿ðæ¿¿ëýõ áîëîìæòîé. • Á¿õ ò¿âøèíãèéí ñòàòèñòèê ¿ç¿¿ëýëò¿¿äèéã õýðýãëýæ áîëíî.

Ñýäâèéí ä¿ãíýëò • Õýìæèãäýõ¿¿íèé ò¿âøèí á¿ð òóñ á¿ðäýý òóõàéí çîðèëãîî áèåë¿¿ëýõ ¿¿äíýýñ èõ ¿ð

àøèãòàé.

• Õýìæèãäýõ¿¿íèé íýðëýñýí ò¿âøèí íü õàìãèéí áàãà íàðèéâ÷ëàëòàé, äàðààãààð íü äóãààðëàõ, èíòåðâàëûí ò¿âøèí òóñ òóñ îðîõ áà õàìãèéí íàðèéí õýìæèãäýõ¿¿í íü õàðüöààíû ò¿âøèí áîëæ ºãäºã.

• Õýìæèãäýõ¿¿í íü íèéãìèéí ä¿ð òºðõ, àñóóëòóóäûí îëîí õóâèëáàðààð

õÿçãààðëàãäàõààñ ãàäíà ñóäëàà÷äûí ººðèéí ¿çýë áîäîë, õàíäëàãààñ èõýä õàìààðäàã.