Projekt Lendor Lenda Kimi
Tema :Hidrokarburet dhe ndotja e shkaktuar prej tyreProjekt KurrikularLenda:KimiPunoi:Arnold Beqiri
Te kuptojme se cfare jane hidrokarburet.Te studiojme vetite e hidrokarbureve. Te analizojme menyrat e ndotjes se hidrokarbureve.
Objektivat
Hidrokarburetbjn pjes n grupin ekimis organike, dhe jan komponime t prbra prej dy komponentave kryesorkarbonitdhehidrogjenit. Hidrokarburet jan burime t rndsishme n ushqimin e njeriut si prbrje efrutave,karotsn prbrjen evajittbimvet larta, po ashtu gjenden edhe n prbrjen enafts,gazi nntoksor. Hidrokarburet jan t ndara nhidrokarbure aciklikedhehidrokrbure ciklike.
PrdorimiHidrokarburet jan nj nga burimet m t rndsishme energjitike t toks. Mbizotrues t prdorimit t hidrokarbureve sht si nj burim i djegshm i karburantit. N formn e tyre t ngurt, hidrokarburet marrin formn e asfaltit.Metani dheetanijan n gjndje t gazt n temperaturat normale dhe nuk mund t jet i lngshm nga presioni i vetm.Propani sht megjithat lng i leht, dhe ekziston m s shumti si nj lng.Butansht lng i leht.Pentanisht i lngshm n temperaturn normale, q zakonisht prdoret n kimi dhe industri si nj lnd gati pa er t fuqishme.Heksani sht gjithashtu sht nj jo-polar, jo-aromatik, trets, si dhe nj pjes e rndsishme e zakonshme benzin.Heksanidheoktanit-alkant,alkent dhecikloalkant izomerikjan komponentt kryesor tbenzins,nafts, dhe przierje trets industriale
Diegia e karburantve
Hidrokarburet aktualisht jan burimi kryesor i bots s energjis elektrike dhe ngrohjes burimeve (si pr shembull n shtpi pr ngrohje) pr shkak t energjis s prodhuar duke djegur. Shpesh kjo energji sht prdorur si drejtprdrejt n ngrohjen si ngrohs n shtpi, t cilat i prdorin ose t nafts apo gazit natyror. Diegia e hidrokarbureve sht prdorur pr t ngrohur uj, e cila pastaj sht qarkulluar. Nj parim i ngjashm sht prdorur pr t krijuar energji elektrike n termocentralet.Metanilironvetm nj dioksid karboni (CO2) pr dy Molekulat eujit( H2O ).Veti karakteristike t hidrokarbureve jan q ata prodhojn avull, dioksid karboni dhe nxehtsi gjat djegies dhe se duhet oksigjen q djegia t ndodh. Hidrokarburi m i thjesht, metani, digjet kshtu:CH4+ 2 O2 2 H2O + CO2+ EnergjiNj tjetr shembull sht propani:C3H8+ 5 O2 4 H2O + 3 CO2+ EnergjiDjegia e hidrokarbureve sht nj shembull i nj reaksioni kimik ekzotermik.
Klasifikimi I HidrokarbureveTe NgopuraTe Pa NgopuraVargore (ALKANET)Te gjitha lidhjet C-C jane njefisheCikilike (Cikloalkanet)Vargore me nje lidhjeCiklikeMe varg normalMe varg te degezuarTe gjitha lidhjet C-C jane njefisheDyfishe AlkenetTrefishe AlkinetArenet molekulat e tyre permbajne lidhje dyfishe
Alkanet quhen ndryshe hidrokarbure te ngopura vargore . Pjesetari i pare I grupit te alkaneve permban nje atom karbon I cili , per te plotesuar katervalencen , lidhet me 4 atome hidrogjen . Formula e tij molekulare eshte CH4 Ne molekulen e pjesetarit te dyte dhe te trete ndoshen perkatesisht 2 dhe 3 atome karboni.Le te paraqesim vargjet me 2 dhe 3 atome karboni duke plotesuar katervalencen e tyre .Ne molekulat e alkaneve te karbonit (te atomve qe jane pjesetare te vargut karbonik) plotesohet me atome hidrogjen.CH4 n = 1CH3 - CH3 n = 2CH3 -CH2 -CH3 n=3
Ne perberjen me formule molekulare CH4 kemi n = 1 tom karbon dhe 4 atome hidrogjen 2n+2 ne perberjen me formule molekulare C2H6 kemi n=2 atome karbon dhe 6 atome hidrogjen 2n+2. Duke arsyetuar ne te njejten menyre edhe per n= 3,4,5,6,7 et nxjerim se lidhja e nr te atomeve karbon me nr e atomeve hidrogjen nuk ndryshon.Themi se n atome karbon lidhet me 2n=2 atome hidrogjen.Kjo formule vlen edhe per alkanet me varg te degezuar .Ato formojn e nje seri perberjesh te njepasnjeshme kur cdo pjesetar pasardhes ndryshon nga paraardhesi me nje grup CH2 .Nje seri e tille do te quhet seri homogjene.Emertimi I cdo pjesetari behet ne baze te nomenklatures se Gjenevez.Emertimi I ketyre hidrokarbureve behet duke patur parasysh rrenjen e emrit +prapashtesen an
Numri I atomeve karbonFormual molekulareFormula racionaleEmertimi I perberjes rrenja+prapashtesan=1CH4CH4Metann=2C2H6CH3- CH3Etann=3C3H8CH3- CH2- CH3Propann=4C4H10CH3- CH2- CH2- CH3Butann=5C5H12CH3- CH2- CH2- CH2- CH3Pentann=6C6H14CH3- CH2- CH2- CH2 - CH2- CH3Hekzann=7C7H16CH3- CH2- CH2- CH2 - CH2- CH2- CH3Heptann=8C8H18CH3- CH2- CH2- CH2 - CH2- CH2- CH2- CH3Oktann=9C9H20CH3- CH2- CH2- CH2 - CH2- CH2- CH2- CH2- CH3Nonann=10C10H22CH3- CH2- CH2- CH2 - CH2- CH2- CH2- CH2- CH2- CH3Dekan
{Radikalet Alkanike} {Radikalet alkilike} Emertimi I Alkaneve Me Varg Te DegezuarNumri I perberjeve organike eshte mjaft I madh .Problemi I emertimit te tyre eshte shume I rendesishem.Emertimi duhet te jape ide jo vetem per perberjen sasiore e cilesore te molekulave te nje perberjeje, por edhe per strukturen e tyre . Molekulat e alkaneve mund te jene me varg normal ose te degezuar.Emertimi I perberjve, molekulat e te cilave jane me varg normal te drejte behet duke u nisur nga rrenja e emrit dhe duke I shtuar asaj prapashtesen an .Para emrit tre perberjes shenohet n-, qe tregonse vargu eshte I padegezuar .Per tre alkanet e para nuk e vendosim shkronje n. Ato huk formojne vargje te degezuara.Butani n=4 mund te paraqitet ne dy forma izomere n-butani dhe izobutani .Pentani formon 3 izomere n pentani izopentani(1)Dhe izopentanin(2).Dukle filluar nga n=6 dhe n=7 numri I formave izomerre rritet dhe emertimi I perberjeve me varg te degezuar veshtirezohet.Per ta pasur me te lehte emertimin e tyre duhet te njohim radikalet alkilike.
Radikalet alkilike jane grupe atomike qe kane nje valence te lire dhe veprojne ssi nje pjese e tere .Ato rrjedhinnga molekulat e alkaneve te cilave u hiqet nje atom hidrogjen. Fromula e tyre eshte2n+1.Emri I radikalitformohet nga rrenja e emrit te alkanit perkates = prapashtesen il ose emrit ta alkanit I heqim prapashtesen an dhe vendosim prapashtesen il. Radikalet alkalike formojne seri homoghene dhe diferenca e eshte e = me grupin CH2 .Duke nohur emrat e radikaleve alkilike sidhe duke zbatuar disa rregulla mund te emertojme lejtesisht alkanet me varg te degezuar.
Numri I atomeve karbonFormual molekularee alkaneveRadikalet alkilikeNumri I izomereve te alkaneven=1CH4 MetanCH3 Metil 1n=2C2H6 EtanC2H5 Etil 1n=3C3H8 PropanC3H7 Propil 1n=4C4H10 ButanC4H9 Butil 2n=5C5H12 PentanC5H11 Pentil 3n=6C6H14 HekzanC6H13 Hekzil 5
Ne natyre alkanet gjende ne:-Perberje te naftes,-Perberje te gazit natyror,-Gazet qe formohen nga shperberja e substancave organike,-Produktet e distilimt te thate te qymyrgurit
Vetite fizikeKater pjesetaret e pare te serise homologe jane ne gjendje te gazte dhe pa ere .Nga pentani deri te hekzadekani C6 C16 jane ne gjendje te lenget .Ato kane eren e benzines .Alkanet qe permbajne mbi 17 atome C jane ne gjendje te ngurte pa ere . Alkanet nuk treten ne uje.Vetite Kimike1:Reaksionet e djegiesAlkanet digjen ne prani te oksigenit te ajrit. Energjia e aktivizimt eshte e teper e larte por gjate djegies sasia e energjise qe clirohet e tejkalon sasine e energjise se aktivizimit dhe procesi shoqerohet me clirim energjie (Ep
Alkan -> Alken + HidrogjenMetaniMetani eshte perfaqesuesi me ithjeshte I alkaneve .Formula molekulare CH4 Vetite fizikeGaz pa ngjyre pa ere pa shije I patretshem ne uje.Metani gjendet ne gazin natyror , ne gazin e mineralve te qymyrgurit del nga fundi I kenetave ne forme fluskash formohet nga kalbezimi I mbeturinave bimore; perfitohet nga distilimi I thate I qymyrgurit
Ne laborator metani gatitet nga nxehja e perzierjes se etanoatit te natriumit me gelqerore te soliduar ne raportin 1:1 sipas reaksionit
Vetite Kimike Te MetanitDigjet me flake me ngjyre kalter te zbehteShperbehet duke u nxehur ne temperaturen 1000-1400 grade celius Vepron me halogjenet duke dhene rrjedhes te halogjenuarMe ajrin formon perzierje plasese.Ne miniera perben rrezik te madhNuk e cgjyros uji e bromit dhe tretesiren e permengantit te kaliumit
Etani
Etanisht njhidrokarburi ngopur me formul kimikeC2H6. shtalkanme dyatometkarbonitdhenj hidrokarbur alimfatik. N temperaturn standarte (normale) sht nj substanc pa ngjyr, pa er dhe n gjendje t gazt dhe prdoret pr djegie. Pr vemetanitetani sht prbrs kryesor i gazit natyror. CH3COO CH3 + CO2+ eCH3 + CH3 C2H6Nj tjetr metod, e oksidim me anhidridet acetike nga peroksidet, konceptualisht sht e ngjashme.Reaksionet kimike me etanin gjithashtu prfshin kryesisht reagimet e radikaleve t lira. Etani mund t reagoj me halogjenet, sidomos klorindhebromin, nga rdikalet e lira t halogjenatit. Ky reagim vazhdon n prhapjen e etilike t radikaleve:C2H5 + Cl2 C2H5Cl + ClCl + C2H6 C2H5 + HClKy proces rezulton n nj przierje t disa produkteve halogenated. N industrin kimike, reaksionet kimike jan t prdorura pr prodhimin m selektiv e t veant do dy-halokarbon karbonit. Djegia e plot e etanit 1561 kJ / MOL, ose 51,9 kJ / g, t ngrohjes, dhe prodhon dioksid karboni dhe uj sipas ekuacionit kimik:2 C2H6+ 7 O2 4 CO2+ 6 H2O + 1561 kJ/mol
Rrjedhes te halogjenuar te alkaneve cikloalkanetFormulaEmertimi sistematikEmertimi I vjeterPerdorimiNjeklormetanKlorurmetiliNe prodhmin e ngjyruesveDiklormetanKlorurmetileniTretes organikTriklormetanKloroformTretes organikTetraklormetanTetraklorurkarboniTrets mjaft I mire I lyrave , ne fikjen e zjarrit
Emertimi e rrjedhesve te halogjenuar behet duke u nisr nga rregullat e emertimit te alkaneve:1: Caktohet vargu me I gjate I atomeve te karbonit2: Vendosen numrat mbi atomet e karbonit ,duke u nisur nga skaji qe eshte me afer atomit te halogjenit3: Nenvizohet numri I atomit te karbonit te lidhur me nje ose disa atome halogjeni4: Vendoset be fillim emri I halogjenit , pozicioni ku ai ndodhet I lidhur me atomin e karbonit dhe pasta vendoset emri I hidrokarburit qe I perket vargut me te gjate te atomeve karbon5:Nese vargu I atomeve te karbonit ka degezime numerimi I atomeve te karbonit fillon nga skaji qe eshte me afer halogjenit pavaresisht nga pozicioni qe kane radikalet ne molekule
Cikloalkanet quhen ndryshe hidrokarbure te ngopura ciklike.Ne dallim nga alkanet cikloalkanet kane 2 atome hidrogjen me pak ato kane formule te pregjithshme CnH2n Numri me I vogel I atomeve te karbonit qe mund te formaje cikel eshte 3 d.m.th perfaqesuesi I pare I cikloalkaneve ka 3 atome karbon dhe 6 atome hidrogjen, te lidhura me nje cikel trekendesh.Emertimi I cikloalkaneve behet duke shtuar para emrit te alkanit perkates me te njejtin numer atomesh karboni fjalen ciklo , per shembull : cikloprpan , ciklobutan , ciklopentan, ciklohekzan etj. Cikloalkane ashtu si alkanet jane te plqeta nga pikepamja kimike. Reaksionet e tyre karakteristike jane te ngjashme me ato re alkaneve . Cikloalkanet mund te perftohen nga alkanet dhe anasjelltas
AlkenetHidrokarburet qe permbajne nje lidhje dyfishe ne molekule jane quajtur alkene .Ato kanne 2 atome hidrogjeni me pak se alkanet .Formuala e pergjithshme e alkaneve rrjedh nga formula e pergjithshme e alkaneve duke I hequr 2 atome hidrogjen CnH2n Midis 2 atomeve karbon nje lidhje dyfishe e cila perbehet nga 2 lidhje te thjeshta kovalente. Kjo shpjegohet me faktin se 2 atomet e karbonitkane secili nga 4 elektrone ne nivelin e jashtem.Secili nga atomet e karbonit lidhet me 2 atome hidrogjen, ndersa me 2 elektronet e tjera ata realizojne nje lidhje dyfishe,idis tyre.Keto 2 lidhjeuk jane te njejta nga pikepamja energjitike.Lidhja dyfishe perbehet nga nje lidhje e forte dhe e qendrushme qe quhet sigma dhe nje lidhje e dobet qe quhet pi.Lidhja pi prishet e para kur alkanet hyjne ne reaksione kiike.Alkenet formojne seri homegjen ku pjesetaret ndryshojne nga nje grup CH2. Molekula e pjesetarit te pare te alkeneve permban 2 atome karbonper shkak te realizimit te lidhjes dyfishe nevojiten 2 atome karbon.Lidhja dyfishe mund te jete ne pozicione te ndryshmene molekula qe kane me shume se 2 atome karbon.
Tabela e disa pjesetareve te serise homologe te alkaneve dhe emrtimi I tyre me varg normalLidhja dyfishe ne kete rast ndodhet ne pozicionin e pareNumri I atomeve karbonFormula molekulareFormula racionaleEmri I perberjesn=1Nuk ekzistonMeteni nuk ekzistonn=2Etenn=3Propenn=4Buten-1n=5Penten-1n=6Hekzen-1
Eteni dhe propen nuk shfaqin forma izomerie Duke filluar nga buteni ka mundesi qe lidhja dyfishe te paraqitet ne pozicione te ndryshme.Keto molekula dallohen nga njera tjetra nga pozicioni I lidhjes dyfishe .Emertimi I alkeneve behet duke u njohur emrin e alkaneve .Nga emri I alkanit perkates heqim prapashtesen an dhe vendosim en .Per te gjitha alkenet qe formojne izomere pozicioni gjate emertimit te tyre vendoset edhe pozicioni qe ze lidhja dyfishe ne molekule .Per emertimin e alkaneve me varg te degezuar do te zbatojme rregullat e emertimit te alkaneve me varg te degezuar,vetem me ndryshimin se vendosja e numrave mbi atomet e karbonit per te percaktuar vargun me te gjate do te fillojme nga skaji qe eshte me afer lidhjes dyfishe pararesisht pozicionit te radikalit ne molekule.
Vetite e alkeneveAlkenet gjenden ne natyre ne Perberje te naftesPerberje te gazit natyrorVetite fizikeTre pjesetaret e pare atani ,propani dhe buteni jane ne gjandje te gazte pa ngjyre pa er nga C5- C17 jane ne gjendje te lenget Nga C18 e lart jane ne gjendje te ngurte me ere te mprehte
Gatitja e alkeneveDehidratimi I alkoleveDehidrogjenimi I alkineveDidrogjenimi I alkineveEmriTemperatura e shkrirjesTemperatura e vlimitDendesia si lend kg/m3Eten-169.4-103.9566Propen-185.2-47609Buten-130.0-5.0668
AlkinetFormula e pergjithshme e alkineve eshte CnH2n-2 .kjo rrjedh nga formula e pergjithshme e alkaneve duke I hequr asaj 4 atome hidrogjen .Jane hidrokarbure te pangopura qe permbajne nje lidhje trefishe .Midis 2 atomeve karbon realizohet nje lidhje trefishe e cila perbehet nga 3 lidhje kovalente qe nuk jane te njejta nga pikepamja energjitike Ajo formohet nga nje lidhje e qendrushme dhe e forte sigma dhe 2 lidhje te dobta pi.Lidhjet e dobta pi prishen me shpejte gjate reaksionitl. Alkinet formojne seri homologe ku pjesetaret e njepasnjeshem ndryshojne nga nje grup CH2 . Molekula e pjesetarit te pare ka 2 atome karbon. Alkin me nje atom karbon nuk ka p.
Numri I atomeve karbonFormula molekulareFormula racionaleEmri I perberjesn=2Etinn=3Propinn=4Butin-1n=5Pentin-1
Etini dhe Propini nuk shfaqin forma izomerie . Duke filluar nga n=4 kemimundesi qe lidjen trefishe ta paraqesin ne 2 pozicione per butinin dhe 3 per hekzinin.Emertimi I alkineve behet duke njohur emertimin e alkanev.Nga emri I alkanit perkates heqim mbaresen an dhe vendosim in.Per te gjitha izomeret qe formojne izomere pozicioni gjate emertimit te tyre vendoset edhe pozicioni qe ze lidhja trefishe ne molekule .Per emertimin e alkineve me varg te degezuar do te perdoren rregullat e emertimit te alkeneve me varg te degezuar
EtiniNe laborator etini pergatitet nga veprimi I karburit te kalciumit mr ujin:Vetite fizike gaz pa ngjyre me ere eteri ,tretet mire ne uje , lengezohet lehte. Vetite kimike te alkineve mund te studiohen duke njohur vetite e etinit.Etini digjet ne prani te oksigjenit me flake te shndritshme.Ai eshte shume I pasur me karbon dhe djegia e tij nuk behet e plote ajo behet e plote duke fryre oksigjen.Etani me ajrin formojne perzierje plaseseKarakteristike per alkinet jane raksionet e adicionit dhe polimerizimit.Etani perdoret Te kangjella acetilenike per saldimin e metaleveIperzier me etere gjate eperacioneve si narkozePer prodhimin e lendeve plastike
Alkane Alkene AlkineCnH2n+2 Prapashtesa an Emertimi rrenja +anCnH2n Prapashtesa en emertimi rrenja + enCnH2n-2 Prapashtesa in emertimi rrenja+inJane hidrokarbure te ngopura.Ne molekulat e tyre te gjitha lidhjet C-C dhe C-H jane njefishe(kovalente sigma)Jane hidrokarbure te pangopura.Ne molekulen e nje alkeni formohet nje lidhje dyfishe midis 2 atomeve karbonlidhjet e tjera jane njefisheJane hidrokarbure te pangopura.Kane lidhje trefishe,e cila formohet midis 2 atomeve karbon lidhjet e tjera jane njefishe Kane 2 atome H me shume se alkenet dhe 4 atome Hme shume se alkinetKane 2 atome H me pak se alkanet dhe 2 atome H me shume se alkinetKane 4 atome H me pask se alkanet dhe 2 atome Hme pak se alkenetKarakteristike per alkanet jane reaksionet e zevendesimit dhe dehidrogjenimitKarakteristike per alkenet jane reaksionet e adicionit dhe polimerizimitKarakteristike per alkanet jane reaksionet e adicionit dhe polimerizimitDigjen ne prani te O dhe produktet e djegies jane CO2 dhe H2ODigjen ne prani te O dhe produktet e djegies jane CO2 dhe H2ODigjen ne prani te O dhe produktet e djegies jane CO2 dhe H2OVeprojne me halogjent.Nuk veprojne me permanganatit e kaliumit dhe me ujin e bromitVeprojne me halogjent permanganatit e kaliumit dhe me ujin e bromitVeprojne me halogjent permanganatit e kaliumit dhe me ujin e bromitNdodhen ne gjendje te gazte te lenget dhe te ngurteNdodhen ne gjendje te gazte te lenget dhe te ngurteNdodhen ne gjendje te gazte te lenget dhe te ngurteGjenden ne perberje te naftes dhe te gazit natyrorGjenden ne perberje te naftes dhe te gazit natyrorGjenden ne perberje te naftes dhe te gazit natyrorPerdoren ne sintezea te ndryshme substancash organike tretesve organikePerdoren ne sintezen e PVC polietilenit masave plastike etanolit fijeve poliakrilikeetjPerdoren ne sintezen e kaucakut sintetik benzenit tretesave organike lendeve plastike PVC
Hidrokarburet AromatikeQuhen Ndryshe arene dhe kane strukture ciklike . Hidrokarburet aromatike perbejne nje grup te vecante .Ato quhen aromatike per shkak te erse qe kane.Perfaqesuesi kryesor I grupit te areneve eshte benzeni formula mlekulare e te cilit eshte C6H6 .Sic shihet te formula molekulare per cdo atom karbon kemi nje atom hidrogjen. Dime se atomet e karbonit ne perberjet organike shfaqin valencen 4 . Atehere cdo atom karbon te benzeni formon nje lidhje njefishe me hidrogjenin, nje lidhje tjeter njefishe me atomin e karbonit fqinje nga njera ane dhe nje lidhje dyfishe me atomin e karbonit fqinje ne anen tjeter.Duke pasur parasysh qe gjithsej jane 6 atome karbon te cilet 2 e nga 2 formojne nga nje lidhje dyfishe gjithsej kemi 3 lidhje dyfishebrenda ciklit.
Duke hequr nga formula e benzenit nje atom hidrogjen marrim radikalin fenil C6H5-.Dime se per cdo cift elektronesh paraqitet me nje vije. Sipas struktures benzeni paraqitet si hidrokarbur i pangopur por ne te vertete ai nuk shfa1qe pangopshmeri.Kjo shpjegohet me ndryshimin e pozicioneve e lidhjeve dyfishe te cilat nuk jane fikse ,Nga kjo del qe giftet elektronike nuk u perkasin atomeve te vecanta te benzenit.Si rezultat I delokalizimit te tyre unaza e benzemit forcohet. Lidhjet dyfishe te benzeni nuk jane me te njejtat karakteristika si tek alkanet.Benzeni nuk e cngjyros ujin e bromit dhe tretesiren e permangantit te kaliumit
Vetite fizike dhe kimike te BenzenitBenzeni eshte leng pangjyre me ere karakteristike I cili nuk tretet ne uje .Eshte tretes I mire organik.Karakteristike per benzenin jane reaksionet e zevendesimit Katalizator
Vepron me acidin sulfurik te perqendruar dhe jep acidin benzenosulforik
Vepron me nje perzierje te HNO3 me H2SO4cc dhe jep nitrobenzenin H2SO4cc
Benzeni e ka te veshtire te hyje ne reaksion adicioni por ne kushte te vecanta duke u ndricuar me nje drite te forte ultravjollce adicionon klorin duke formuar hekzaklorometanin Drite
Perberjet policiklike aromatikePerberjet policiklike aromatike kane ne strukturen e tyre 2 ose meshume cikle benzoike , te lidhura midis tyre me brinje te perbashketa.Keto quhen arene me cikle te kondensuara.Perfaqesuesit me te rendesishem jane 1: Naftaleni C10H8
2: Antraceni C14H10
3: Fenantreni C14H10
Nafta dhe Gazi natyrorNafta dhe gazi natyror jane produkte te formuara nga shperberjae mbeturinave biologjike bimore dhe shtazore, te grumbulluara ne fundin e deteve. Keto produkte me pas migrojne nepermjet hapesirave nentokesore dhe perqendrohen ne shtresat me te siperme te kores se tokes. Nxjerrja e naftes behet nepermjet puseve te naftes. Shpimi I nje pusi behet me sonda te posacme .Ne fillim del gazi natyror, I cili qendron siper shtreses naftembajtese dhe pastaj nafta.
Nafta Nafta eshte perzierje e lengshme me ngjyre kafe ne te zeze (ka edhe nafte me ngjyre te celur), e perbere nga hidrokarbure te gazta , te lengete he te ngurta.Ato jane alkane , cikloalkane dhe arene.Ne nafte ka edhe perberje organike te cilat permbajne squfur oksigjen dhe azot. Perberjet organike te naftes kane pika vlimi qe fillojne nen 0 grade C dhe arijne mbi 500 grade C. Perpunimi I naftes fillon me ndarjen e saj ne perberje qe valojne ne kufij te caktuar temperature .Procesi ne kete rast quhet distilim I thyesuar ose kreking. Produktet kryesore qe dalin prej krekingut jane gazi benzina llojet e vajgurit gazolina etj.Perpunimi I thelle I naftes behet ne kullen e distilimit ne prani te katalizatoreve te pasacem ne molekula me te vogla te dobishme .Ky proces quhet kreking katalitik
Pr naftn n vendin ton sht folur q nga historiant e lasht, ata i kan trajtuar produktet e nafts si zjarre shekullore q jan shfaqur nApollonineFierit. Por n fakt ato nuk kan qen n Apolloni, por sht folur pr t, sepse n kohn e lasht Apollonia njihej, n t vrtet bhet fjal pr zjarre shekullore t shfaqur diku nMallakastr, aty ku edhe m von sht zbuluar edhe vendburimi iCakranitdhe ai i bitumit tSelenics, pra diku midis Mallakastrs dhe Selenics. Kur thuhet zjarre shekullore, duhet nnkuptuar shprthime t fuqishme zjarri n hapsir, q n at koh interpretoheshin si dukuri nga perndia. Q ather njihen shfaqjet e nafts n vendin ton, por puna shkencore filloi nga disa shkenctar t njohur t cilt evidentuan disa shfaqje t nafts dhe t rrave bituminoze n vendin ton.
41
Pun e mirfillt shkencore sht br nga viti1913pr t evidentuar kto shenja nafte dhe mundsit q ka pasur vendi jon pr t pasur naft dhegaz. Ngaitaliantjan rregjistruar daljet e nafts n perndim tKuovs, nSelenic, nPatosdhe rreth vitit1914,gjeologte ushtris italiane q ishte nSazan vun re n det shenja nafte dhe duke i gjurmuar kto shenja, se nga kishin ardhur vun re se ato vinin nga lumi iShushics, i cili kalon nDrashovic. Natyrisht italiant jan treguar mjaft t interesuar dhe n vitin1914vendosn t shpojn pusin e par, i cili u quajtRexhina Marian nderim t mbretreshs s Italis me t njjtin emr. Pusi i par sht shpuar deri n rreth 200 metra dhe dha naft shum t mir. Pas ktij rezultati italiant filluan t ken nj interes t jashtzakonshm dhe nga viti1924, n nj kongres ndrkombtar u bn t njohura shenjat e nafts n vendin ton q ishin n Patos, Kuov dhe Drashovic.Shqipria, q ishte nj vend i patrajtuar dhe i panjohur, u b nj vend me interesa shum t mdha pr shkak t bindjeve pr perspektivn e nafts. N vitin1925kur ishte qeveria eZogutn fuqi, qeverit e shum vendeve atoangleze,italiane,franceze, kan ardhur dhe kan krkuar konensione dhe iu sht dhn nj siprfaqe e konsiderueshme q ngaTepelena,Memaliaje deri nShkumbin, siprfaqe n t ciln prfshiheshin edhe daljet siprfaqsore tbitumeve. N vitet1930-1932italiant morn n dor t gjitha krkimet e nafts n Shqipri dhe deri nlirimine vendit ata organizuan dhe drejtuan t gjitha krkimet e nafts dhe hodhn bazat e zbulimeve. Mund t thuhet se punimet e tyre kan qen mjaft t suksesshme dhe serioze. N1927filluan shpimet e para n Kuov, ku ka qen nj gjeolog botrisht i njohur,Stanislav Zuberpolakme origjin, por ishte i angazhuar nga shoqria italiane e nafts. Ai ka zbuluar Kuovn, e cila filloi t prodhoj q nga viti1927dhe n prag t lirimit n vitin1943, ky vend realizoi nj prodhim maksimal t nafts 200 000 ton, m von pas kapitullimit t Italis prodhimi ra, sepse u shkatrrua kantieri.Kuovaishte i pari vendburim dhe nafta q nxirrej ohej n Itali. N vitin1943italiant kishin shum nevoj pr naft dhe u detyruan t ngrinin nj uzin prpunimi n Kuov dhe thuhet q plotsonin ato pak nevoja q kishin. Ndrsa para lirimit kur ikn, italiant hodhn n er gjithka.
Pas lirimit duhej ringritur i gjith kantieri. Punimet jan drejtuar nga Zuberi, i cili qndroi n Shqipri, ka pasur edhe inxhinier shum t zot shqiptar si ishteSherif Toptani, i cili ka drejtuar punimet derisa u rimkmb gjithka. Nga vitet1950prodhimi i nafts u rrit s teprmi, u ndrtua edhe kantieri iPatositdhe deri n vitet1970-1975u zbuluan mjaft vendburime nafte, tashm nga shqiptart. N krahasim me paralirimin, sot jan shum vendburime t zbuluara n ranor, n glqeror etj. Mbase jan njohur edhe njerzit nprmjet flaks q kan par n qiell gjat aksidentit nDrenovt Mallakastrs.Rezervat e nafts n vend gjykohet q jan rreth 400 milion ton, prej ktyre jan nxjerr rreth 45-50 milion ton deri tani. Nuk bhet fjal pr t`u krahasuar me paralirimin, sepse jan sasira kolosale t zbuluara nga gjeolog shqiptar natyrisht duke prfituar edhe nga prvoja e t huajve. Prodhimi maksimal n vendin ton sht arritur n vitin1974 prej afrsisht 2 milion e 100 mij ton n vit. At vit ka pasur nj kriz botrore pr naft dhe mimi i saj sht rritur deri n dhjetfishin e saj. Ky ka qen prodhimi pik n vendin ton. Deri n vitin1990nuk ka pasur shum zbulime, sepse nuk ka patur investime pr krkimet. N vitin1990 prodhimi i nafts shnonte 1 milion e 100 mij ton. Tranzicioni bri q prodhimi i nafts t ulet shum dhe sot ky prodhim shkon n 300-350 mij ton. Nevojat e vendit kan qen rreth 500 mij ton, ndrsa sot ato jan shumfishuar dhe blerjet nga jasht plotsojn mbi 90% t nevojave t brendshme pr karburante.
Nafta n sistemet shteterore
Rndsia e Nafts dhe derivateve t saja prpos vlers shoqrore ka edhe vler strategjike. Pas krizs s nafts t shkaktuar nga konflikti i Ligs arabe ne vendet e tjera n vitet 70-80 shum shtete t bots kan nxierr ligje q parashikojn rezervat shtetrore t nafts. Me kto ligje regullohet veprimi me rezervat strategjike dhe emergjente t nafts. N Kosov pr kriza t ndryshme jan prcaktuarRezervat strategjike t derivateve t naftssasi e derivateve t nafts t krijuara, t vendosura dhe t ruajtura n vende t caktuara, t cilat prdoren dhe shfrytzohen pr furnizim pr nevoja dhe n rrethana t veanta t parashikuara me ligj si dhe Rezervat emergjente t derivateve t nafts sasi e derivateve t nafts t dedikuara pr prdorim n raste t fatkeqsive t mdha natyrore, shoqrore dhe katastrofave teknikoteknologjike[.Nafta u formua nga bimt dhe kafsht t cilat para milionavjetsh kan jetuar n ujra e deteve, t liqeneve dhe oqeaneve. Lndtorgnaike t ktryre mbetjeve, nn veprimin e temperatures dhe shtypje ss lart, paparanin e okisigjenti, e nn veprimin e mikroorganizmave. Ajo mund t mos gjendej aty ku sht formuar sespe gjat lvizjes s toks,bashk magazine natyror u grumbulluan dhe n rezervare nntoksore t mbuluara me nnshtresa, shkmninjsh, t parpashkueshm.
Prbrja e naftsPrbrsit kryesor t nafts jan hidrokarburet.Kryesisht arenet, alkanet dhe cikloalkanet.N naft gjenden dhe komponime q pmbajn okigjen, azot dhe squfur. Komponimet e azotit dhe squfurit i japin nafts er jo t kndshme .VetitNafta e paprpunuar sht lng me ngjyr kafe n t zez, por edhe me ngjyr t celt. sht m e leht se uji dhe nuk tretet n t. Nuk ka pike vlimi t caktuar. Vetit fizike t nafts varen nga pbrja kimke e saj.Eshte perzierje e perbere qe formohet nga gjallesat e vogla bimore e shtazore qe jane shtresuar para miliona vitesh ne fund te deteve te ceketa Nafta nuk qendron aty ku formohet por leviz neper shtresat poroze te nentokes (rranore ose gelqerore). Nen nafte qendron uji kurse mbi te gazi natyror nen trysni te larte
Prpunimi I naftsNafta nxirret nga thesllsit e ndryshme t toks. Ajo del vet n sipfaqe t toks, n form curili, nse sht nn shtypje t gazeve. Mirpo presioni i gazeve shpesh here nuk sht I mjaftueshm, prandaj duhet ushtruar presion artificial nga jasht.Nafta kalon npr tri faza:1. Pasttrimi nga uji, nga rra, dhe paparsttit e tjera, me ndihmn e naftsjells, t cisternave, kamionve t transportit hekurudhor ose t tankerve transportohet deri n rafineri.2. Distilimi fraksional i naftsDistilm fraksional quhet ndarja e nj przierjesh komponimesh n thyesa distilimi, q vlojn n kufij t caktuar t temperatures.3. Prpunimi I thell I produkteve t prfituara nga distilimi fraksional me process hidropastrimit, reformimit dhe krekingut.Hidropastrimi.sht process q largon prbrjen e squfurit nga nnproduktet e nafts sepse shkatkon brejtjen e motorit dhe ndotjen e mjedisit. Largimi i squfurit bhet me hidrogjen. Procesi zhvillohet n prpani t katlaizatorve.Reformimi.sht process q shrben pr prmismin e cilsis s benzines. Kjo behet me shndrrimin e alakneve ne varg t degezuar n cikloalkabne dhe arene.Krekingu.sht process gjat t cilit bhet shprbrja e alakaneve me numr m t madh atomesh karboni n alkane me numr m t vogl atomesh karboni. Ky process zhvillohet n temperature dhe shtypje t lart.
Gazi Natyror Gazi natyror perbehet kryesisht nga metani por permban edhe etan propan dyoksid karboni sulfur hidrogjeni etj. Sa me e larte te jete perqindja e metanit aq me e larte eshte vlera e gazit natyror.Vendi yne eeshte I pasur me vendburime tokesore dhe detare te naftes dhe gazit.Perpunimi I tyre behet ne uzinen e naftes ne Ballsh. Nenproduktet qe dalin nga perpunimi I thelle I naftes dhe gazit natyror kane nje rendesi te madhe ne jeten e perditshme.Industria e naftes tashme eshte moderne , por krahas zhvillimit te saj , rritet dhe ndotja e mjedisit.Substancat helmueze qe clirohen gjate shpimit te puseve te naftes , nxjerrjes dhe perpunimit te saj, derdhjeve gjate transportit , zjarreve ne puset e naftes perbejne nje rrezik te madh per gjallesat dhe mjedisin. Shoqerite e nxjerrjes dhe perpunimit te naftes kudo ne bote duhet te marrinmasa teknikete vazhdueshme per ruajtjen dhe zvogelimin e ndotjes se mjedisit, te cilat do te cojne ne uljen e ngrohjes globale.
T gjitha kompanit e nafts derdhin tonelatat t tra nafte duke na shkatrruar jetn prdit, ka deklaruar Fatmir Malaj nga Topoja. Ndrkoh burime nga kompanit e nafts bjn me dije se amortizimi i depozitave t dekantimit t ndrmarrjeve t prodhimit t nafts dhe tubacioneve q bjn transportin e saj nga vendburimet n uzinn e prpunimit t Ballshit, ka br q derdhjet t shtohen gjithnj e m shum. Ndotja n t gjitha kto zona problematike bhet e padurueshme n mbrmje dhe n ort e para t mngjesit. Nga ana e Agjencis s Mjedisit sht deklaruar se kompanit ndotse t mjedisit n rrethin e Fierit, ARMO dhe ALBETROL jan vn n syrin e Ministris s Mjedisit. Sipas burimeve zyrtare t Agjencis s Mjedisit n Fier niveli i ndotjes dhe ankesat e banorve t zonave prkatse jan drguar n nj relacion t detajuar pran Ministris s Mjedisit. Kemi nisur gjithka pran ksaj ministrie. Kemi detajuar edhe ndotsit q lirohen nga nafta dhe hidrokarburet dhe jemi n pritje. N kto raste kompanit ndotse gjobiten me gjoba t rnda, ka deklaruar specialistja pran Agjencis s Mjedisit.
Ndotje e lart e mjedisit nga nafta. Ligj pr parandalimin e aksidenteve industriale.Edhe pse Shqipria deri tani nuk sht prballur me situata mjedisore te renda t shkaktuara nga industria, eshte aktuale ndotja qe vjen nga nafta ne zonen naftembajtese te Patos Marinzes, por dhe ne grykederdhjen e Semanit.N zon vrehet ngarkes e ajrit me substanca hidrokarbure volatile, sulfide te hidrogjenit apo okside te squfurit dhegjendje shndetsore e banorve e ndikuar negativisht nga gjendja mjedisore e zones, kryesisht cilesia e ajrit dhe ujit t pijshm t zons, veren nje studim i ndermarre ne fund te vitit kaluar.Rreziqet e mdha mjedisore, potencialisht t mundshme, n sektorin e industris lidhen kryesisht me sektorin e industris s rende sidomos t naftes, celikut apo dhe ato te imentos.
Historia botrore ka njohur shum aksidente t shkaktuara nga substancat e rrezikshme sikurse jan aksidentet e ndodhura n vende t zhvilluara industriale si Flixborough (Britani), 1974, Seveso (IT), 1976, Bhopal (India), 1984, Basel (Sandoz), Sitzerland, 1986, Mexico City, Mexico, 1986, Toulouse (FR), 2001, Texas City (USA), 2005, Buncefield (UK), 2006, etj.Vetm pr periudhn 1984 2009 kane ndodhur rreth 603 aksidente, ku rreth 70% per shkak te keqmenaxhimit, 10% kane shkaktuar deme mjedisore dhe 66 % plagosje dhe vdekje.Ndrkoh, n vendin ton zhvillimi i sektorve t industris, si ajo nxjerrse dhe prpunuese e nafts, industria e prodhimit t imentos, apo e elikut, etj, ka impakt n mjedis. Nisur nga kjo ministria e Mjedisit ka ndrmarr hartimin e nj projektligji pr marrjen e masave pr parandalimin e ktyre aksidenteve t mudshme, apo dhe minimizimin e pasojave n rast aksidenti.Ky projekt ligj trajton eshtje qe lidhen me Kontrollin e Rreziqeve nga Aksidentet Madhore, dhe transpozon plotesisht Direktiven 96/82/EC per kontrollin e rreziqeve nga aksidentet madhore, qe perfshijne substancat e rrezikshme, duke perbere bazen per hartimin e akteve te tjere nenligjore qe do te sigurojne zbatueshmerine e ketij ligji.
Fusha naftmbajtse e Patos MarinzsFusha naftmbajtse e Patos Marinzs sht nga m t mdhat n Europ sa i takon rezervave t nafts n brendsi t kontinentit. Por, nga ana tjetr, sipas te raporti te vitit te kaluar, industria e nafts n zon nuk sht menaxhuar sipas standardeve mjedisore, duke e renditur zonn prkrah rrjetit t vatrave t nxehta mjedisore (hot spote) q kan nevoj pr ndrhyrje dhe rehabilitim.Studimi pr vlersimin e gjendjes mjedisore dhe shndetsore t zons Patos Marinzs arriti t bnte nj vlersim t qart t shtrirjes s problemit t ndotjes dhe nevojs pr ndrhyrje.
Nga studimi rezultoi se n kt zon sht e pranishme ndotja e toks, ku ekzistojn rreth 1480 pellgje llumrash nafte, ne nj siprfaqe prej rreth 95 ha dhe duke prbr edhe nj ekspozim t hapur t banorve ndaj ksaj ndotje.Sa i takon ndotjes s ujrave siprfaqsore vlersohet se rreth 117 km trupa ujore jan t ndotura nga substancat/polimeret e nafts, ku prfshihen ujrat e lumit Gjanic, Seman dhe prrenjeve t zones. Kjo gjendje e ujrave prbn rrezik direkt per zinxhirin ushqimor bujqsor, si pasoj e prdorimit t ujit pr ujitjen e tokave.N zon vrehet dhe ngarkes e ajrit me substanca hidrokarbure volatile, sulfide te hidrogjenit apo okside te squfurit. Sa i takon biodiversitetit, vlersohet se duke prkeqsuar kushtet fiziko kimike t burimeve natyore, sidomos ujrave siprfaqsore, jan ndikuar negativisht vlerat biologjike t zons.
Nga ana tjetr, vrehet nj gjendje shndetsore e banorve e ndikuar negativisht nga gjendja mjedisore e zones dhe kryesisht cilesia e ajrit dhe ujit t pijshm t zons.Sa u takon dmeve ekonomike, gjendja mjedisore dhe shndetsore ndikon direkt n sistemin e prodhimit ekonomik t zons, rendimentin e ult t prodhimit bujqsor dhe rritjen e shpenzimeve pr kujdesin shndetsor.Fusha e Patos Marinzs, me siprfaqe prej rreth 160 km2, u zbulua fillimisht n vitet 1928 dhe q ather sht shfrytzuar me ritme dhe teknologji t ndryshme. Ky shfrytzim rreth 80 vjear i fushs ka patur prfitimet e tij ekonomike, por gjithashtu ka shkaktuar edhe nj gjendje t paprshtatshme mjedisore q vrehet lehtsisht n terren.Fusha e Patos Marinzs ndodhet n rajonin e Fierit, nj nga rajonet me pozicion t lakmueshm, i vendosur ndrmjet dy lumenjve me rndsi t madhe, sikurse Semani dhe Vjosa, me potencial ekonomik dhe turzimi. Nderkohe, derdhja e naftes ne det eshte problematike sidomos pr Qarkun Fier sht ndotja nga nafta t industrive prpunuese apo shfrytzuese t nafts.
Ndotja nga nafta n Fier, masa nga Drejtoria e Mjedisit
Ndotja e mjedisit nga subjektet q operojn n fushn e hidrokarbureve dhe pr nxjerrjen e nafts ka angazhuar edhe m shum inspektort e Drejtoris s Mjedisit n Fier.Ankesat e vazhdueshme t banorve t zones pr ndotjen e mjedisit, przierjen e burimeve t ujit me naftn bruto, apo edhe zhurmat e subjekteve private q nxjerrin lndn djegse kan detyruar Drejtorin e Mjedisit t ndshkoj kto subjekte me 8 gjoba pr 6 mujorin e ktij viti.Sipas kreut t Mjedisit t qarku Fier, Saimir Hoxha edhe subjekte t tjera kane marre vrejtje paralajmeruese per masa administrative n rast se do t konstatohen shkelje.Hoxha thot se ka bere nje kallzim ne Prokurori per ndjekje penale lidhur me ndotjen mjedisore qe ndodhi para disa kohesh ne komunen Zharez, si dhe pr ndotjen e nje rezervuari nga hidrokarburet ne fshatin Kash ne komune Qender, duke prbr nj rrezik evident pr banort e zons.
Ndotja nga nafta, rrezikohet EvropaKjo nuk eshte thjesht nje ceshtje rajonale per jeten e kafsheve detare. Ujrat e ndotura do te prekin edhe Arktikun dhe mund te mberrijne deri ne Europe. Kompania British Petrolium eshte treguar e papergjegjshme gjate kerkimeve te saj per nafte ne Gjirin e Meksikes, u shpreh Karl Safina, kreu i institutit Oqeani Blu.
Specialistet e mjedisit raportuan para Kongresit Amerikan per pasojet e ndotjes ne Oqean. Ata deklaruan se ende nuk mund te percaktohen saktesisht demet nga karburanti i derdhur ne det dhe se nuk dihet akoma sasia qe clirohet cdo sekonde prej pusit te naftes se kompanise British Petrolium ne Gjirin e Meksikes.
Nderkohe qe Presidenti amerikan, Barak Obama, do t emroj senatorin Bob Graham dhe ish- kreun e Agjencis pr Mbrojtjen e Mjedisit, Uilliam Reilli pr t drejtuar komisionin q do hetoj derdhjen e nafts n Gjirin e Meksiks. Komisionini sht dypartiak dhe do t hetoj detajet e asaj q eshte konsideruar si katastrofa m e keqe mjedisore n SHBA.
