N. BIBIK MOJE MIEJSCE W ŚWIECIE - svit.gov.ua · otacza: twoja rodzina, przyjaciele, szkoła, twoje miasto, ... powietrze, woda. Człowiek też jest częścią przyrody. A wszyscy

N. BIBIK

MOJE MIEJSCE W ŚWIECIE

Podręcznik dla klasy 3. szkół ogólnokształcących

z polskim językiem nauczania

Zalecany przez Ministerstwo Oświaty i Nauki, Młodzieży i Sportu Ukrainy

ЛьвівВидавництво „Світ”

2014

Pytania i zadania

Wykonaj z rodzicami

Pracujemy razem

Zadanie praktyczne

Oznaczenia umowne:

Навчальне видання

БІБІК Надія Михайлівна

Я У СВІТІ Підручник для 3 класу загальноосвітніх навчальних закладів з навчанням польською мовою

Рекомендовано Міністерством освіти і науки, молоді та спорту УкраїниПереклад з української

Перекладачі: Герон Чеслава Омелянівна, Устіянович Наталія МихайлівнаПольською мовою

Редактор О.М. БойцунХудожній редактор І.Б. Шутурма

Формат 70 90/16. Ум. друк. арк. 11,66. Обл.-вид. арк. 13,1. Тираж 198 пр. Зам. № 59 П.Державне підприємство “Всеукраїнське спеціалізоване видавництво “Світ”

79008 м. Львів, вул. Галицька, 21Свідоцтво суб’єкта видавничої справи ДК 2980 від 19.09.2007

Друк ТДВ “Патент”88006 м. Ужгород, вул. Гагаріна, 101

Свідоцтво суб’єкта видавничої справи: ДК № 4078 від 31.05.2011 р.

© Бібік Н.М., 2013© Ширяєв Д.В., Алимова Н.В., ілюстрації, 2013© ТОВ “Видавнича група “Основа”, 2013© Герон Ч.О., Устіянович Н.М., переклад польською мовою, 2014

УДК [373.3:30](075)=162.1ББК 60я71=85.415.3 Б 59

Б 59Бібік Н. М.

Я у світі : підруч. для 3 кл. загальноосв. навч. закл. з навчанням поль-ською мовою / Н. М. Бібік ; пер. Ч.О. Герон, Н.М. Устіянович. – Львів : Світ, 2014. – 160 с. : іл.

ISBN 978-966-603-879-4УДК [373.3:30](075)=162.1ББК 60я71=85.415.3

Рекомендовано Міністерством освіти і науки, молоді та спорту України (наказ Міністерства освіти і науки, молоді та спорту України від 07.02.2012 р. № 118)

Видано за рахунок державних коштів. Продаж заборонено

Експертизу здійснював Інститут педагогіки Національної академії педагогічних наук України

ISBN 978-966-603-879-4 (польськ.)ISBN 978-617-00-1889-2 (укр.)

Перекладено за виданням: Бібік Н. М. Я у світі. 3 клас : підруч. для загальноосвіт. навч. закл. / Н. М. Бібік. – Х. : Вид. група «Основа», 2013.

3

DROGI PRZYJACIELU!Przed tobą podręcznik, który pomoże ci znaleźć odpo-

wiedzi na mnóstwo pytań. Jakie jest twoje miejsce na Zie-mi? Czym jest dla ciebie Ukraina? Jak stać się sumiennym, pracowitym uczniem, kulturalnym, lubianym w rodzinie, szanowanym przez przyjaciół człowiekiem i dobrym oby-watelem Ojczyzny?

Niedaremnie ten podręcznik nosi nazwę „Moje miejsce w świecie”! Przecież twój świat – to wszystko, co ciebie otacza: twoja rodzina, przyjaciele, szkoła, twoje miasto, twoja Ojczyzna! Twój świat to także społeczeństwo z przy-jętymi w nim zasadami, przepisami i prawami, których na-leży przestrzegać, aby nie narazić się na niebezpieczeństwo i nie zaszkodzić innym. To nie tylko czasy współczesne, lecz także przeszłość twej rodziny i całego kraju. To także historia wynalazków i wielkich odkryć ludzkości, historia życia wybitnych ludzi.

Więc śpieszmy się odkrywać ten zagadkowy świat!Autor

4

* * *Ludzi obdarzono mądrościąZdobywać świat: miłością,Rozumem, cierpliwością,Silą woli, wytrwałością.Bądźmy więc silni w świecie,Ukrainy mądre dzieci.Kochajmy swój świat cudowny,Swoje pieśni, swoje słowa,Z tymi kto się nie leni,Ziemia się szczodrze podzieli!

Według Marii Czumarnej

5

CZŁOWIEK

CZŁOWIEK JAKO CZĘŚĆ PRZYRODY. CZŁOWIEK JAKO CZĘŚĆ SPOŁECZEŃSTWA

Wielu z was czytało bajkę angielskiego pisarza Ru-dyarda Kiplinga o przygodach odważnego hinduskiego chłopca Maugli. Od wczesnego dzieciństwa był wycho-wywany przez wilki zgodnie z prawami wilczego stada. Jest to bardzo ciekawa i mądra baśń. Powstała ona na podstawie prawdziwych wydarzeń.

Od dawna znane są historie, jak dzieci przypadkiem okazywały się w lesie, w dżunglach i były wychowywane przez dzikie zwierzęta. Czasami, po latach, odnajdywano

6

takie dzieci. I okazywało się, że dzieci „wychowywane” przez dzikie zwierzęta, niestety, też wyrastały na dzikie zwierzęta. Prawie całkowicie zatracały one cechy ludzkie: nie potrafiły rozmawiać, myśleć, pracować. Dlaczego?

Dlatego, że człowiek nie może być prawdziwym czło-wiekiem, jeżeli nie mieszka wśród sobie podobnych.

Aby istota urodzona jako człowiek stała się czło-wiekiem, potrzebne jest społeczeństwo.

Bez kontaktu z ludźmi (najpierw najbliższymi – ma-mą, tatem, babcią, dziadkiem, siostrami, braćmi; potem – z kolegami i z dorosłymi), bez odpowiedniego wychowania i nauki ludzkie dziecko wyrasta na dzikie zwierzę.

Na kuli ziemskiej są dwie podstawy życia – przyroda i społeczeństwo.

Przyroda to rośliny, zwierzęta, góry, powietrze, woda. Człowiek też jest częścią przyrody.

A wszyscy ludzie razem tworzą społeczeństwo. Dzię-ki społeczeństwu i pracy człowiek rozwinął swój mózg, swoją mowę. Nauczył się współczuwać, płakać, cieszyć się, marzyć. Rozwinął także zdolności twórcze.

Jednocześnie człowiek zachował dużo charakterystycz-nych cech środowiska przyrodniczego: potrzebę odżywia-nia się, oddychania, ciepła, przedłużenia rodu...

Społeczeństwo osiąga najwyższy poziom rozwoju, je-żeli składa się z wszechstronnie rozwiniętych osobistości. Aby stać się taką osobistością, należy sumiennie uczyć się.

Według Anatolija Nikitina

7

Zapamiętaj! Człowiek należy do przyrody. Człowiek na-leży do społeczeństwa.

Słowniczek

Społeczeństwo–jest to ogół ludzi, którzy wspólnie dzia-łają i są wzajemnie zależni od siebie.

1. Opowiedz, jakie charakterystyczne cechy środowiska przy­rodniczego zachował człowiek 2. Które z posiadanych umie­jętności wyróżniają człowieka spośród innych mieszkańców Ziemi? 3. Znajdź w podanym tekście odpowiedź na pytanie, co czyni człowieka człowiekiem? Czym człowiek różni się od zwierząt?

8

Wyobraźcie sobie przedstawione niżej sytuacje. Jak, wa­szym zdaniem, postąpi człowiek, a jak zwierzę?

1) Małpce i dziecku dano mały konstruktor.

2) Piesek i dziecko zgubiły się w parku.

3) Kotek i dziecko zobaczyły na podwórku domek dla szpaków, który spadł z drzewa.

Tam mogą być małe pisklęta!

Biedne szpaczki!Ale są na pewno

smaczne!!!

9

SZKOŁA UCZY ŻYCIA...Codziennie śpieszysz się do szkoły. Stała się ona

dla ciebie bliska jak dom rodzinny. W szkole uczysz się nie tylko czytać, pisać, rozwiązywać zadania, lecz tak-że ćwiczysz umiejętność bycia kulturalnym i pracowitym człowiekiem.

W szkole nauczysz się także przyjaźnić się, pokony-wać lenistwo i obojętność...

1. Czego jeszcze można nauczyć się w szkole? 2. Wymień zawody ludzi, którzy zajmują się twym wykształceniem. 3.  Ludzie jakich zawodów uczą cię, ale nie pracują w szkole.

HISTORIA SZKOŁYPierwsze szkoły powstały w Starożytnej Grecji. Wtedy

do szkoły mogli uczęszczać tylko chłopcy.W tych szkołach uczono czytać, pisać i liczyć. Potem

uczniowie przechodzili do innej szkoły, gdzie uczono ich śpiewu, muzyki, poezji.

10

Naukę kończono w specjalnej szkole, która przygoto-wywała przyszłych wojowników. Tutaj chłopcy uczyli się władać różnymi rodzajami ówczesnej broni, stawali się mężni i zahartowani.

Na naszych słowiańskich ziemiach szkoły pojawiły się tysiąc lat temu. Pierwsze szkoły bardzo przypominały te z czasów Starożytnej Grecji.

Szkoły, w których uczono pisać, otwierano przy cer-kwiach. W tych uczyły się dzieci bojarów, kupców, bo-gatych rzemieślników. Uczyć dzieci mogły tylko osoby duchowne.

W szkołach cerkiewnych uczniowie otrzymywali wy-kształcenie podstawowe i dbano o ich wychowanie religijne.

Dzieci uczyły się czytać, pisać, śpiewać pieśni cer-kiewne, poznawały zasady życia chrześcijańskiego.

Przy Klasztorze Kijowsko-Peczerskim także była otwar-ta szkoła. Ukończyło ją wielu działaczy kultury staroru-skiej. Do dnia dzisiejszego doszła sława o bibliotece, którą założył książę Jarosław Mądry.

11

Klasztor Kijowsko-Peczerski stał się ośrodkiem, skąd książki dostarczano na całą Ruś Kijowską. Tam też po-wstały latopisy – słynne kroniki, w których zapisywano najważniejsze wydarzenia tych czasów.

Słowniczek

Bojar – wielki właściciel ziemski, należący do dworu książęcego.Kupiec – człowiek, który trudnił się handlem.

1. Kto uczył się w szkołach Starożytnej Grecji? 2. Jak uwa­żasz, dlaczego w czasach Rusi Kijowskiej mogły uczyć się tylko dzieci możnych ludzi? 3. Porównaj przedmioty zapi­sane w twym planie lekcji z tymi, których uczyły się dzieci w szkołach Starożytnej Grecji i Rusi Kijowskiej.

Czy wiesz o tym?

Czy wiesz o tym, że pierwsza w Europie szkoła dla dziewcząt była otwarta w Kijowie? Wśród pierwszych wychowanek tej szkoły była córka Jarosława Mądrego Anna, przyszła królowa Francji. Była ona osobą do-brze wykształconą. Jej zaś narzeczony Henryk I, król francuski był niepiśmienny. Zamiast podpisu stawiał on krzyżyk.

Z pomocą rodziców poszukaj ciekawej informacji o daw­nych szkołach w Ukrainie.

12

NAJSILNIEJSZA BROŃ

...Jak głoszą legendy, mała Anna była odważną i cieka-wą dziewczynką. Jednocześnie była ona dumna i kapryśna. Lecz po pewnej przygodzie Anna wyzbyła się tych wad.

Anna nie raz brała udział w polowaniu i umiała za-chowywać się w lesie. Pewnego razu, mimo przestróg sług i nauczyciela-zakonnika, księżniczka wyruszyła na polowa-nie sama.

Kiedy okazała się w samym gąszczu lasu, nie prze-straszyła się. Zobaczyła strumyk, przywiązała konia do drzewa i poszła napić się wody. Uniósłszy głowę, księż-niczka zobaczyła ogromnego niedźwiedzia, który kroczył wprost do niej. Anna naciągnęła cięciwę łuku i czekała. Wiedziała o tym, że niedźwiedź, kiedy zbliży się do czło-wieka, unosi się na tylne łapy, żeby napaść i zmiażdżyć zdobycz. W tym właśnie momencie należy trafić strzałą prosto w serce zwierza.

„Oj, co się stanie, jeżeli niedźwiedź nie stanie na tylne łapy? – pomyślała. – Nie stanowię przecież dla niego żad-nej przeszkody. Niedźwiedź unosi się na tylne łapy, jeśli widzi przeszkodę wyższą od siebie. Tak, jestem wyższa od zwykłych ludzi, bo jestem księżniczką, ale niedźwiedź o tym nie wie!”

Annę ogarnął niewymowny strach. I oto niedźwiedź zaczął unosić się na tylne łapy. Dziewczyna zamknęła oczy i wypuściła strzałę.

13

Ryknąwszy, niedźwiedź zwalił się na bok. W sercu zwierza sterczały dwie strzały. Anna odwróciła się. Za jej plecami stał uśmiechnięty brat Wsewołod.

– Anno, ojciec nasz łączy ziemie ruskie w imię potęgi naszego państwa. Jeżeli będziemy trzymać się razem, to nie tylko niedźwiedź, lecz i żaden wróg nie będzie groźny dla nas.

Anna w milczeniu wracała z polowania. Tuż przed bramą miasta zwróciła się do brata:

– Mądrze mówił nauczyciel – wywyższyć człowieka wśród zwierząt i ludzi może tylko wiedza i rozum. To jest najsilniejsza broń. Człowiek nieoświecony wszelkie prze-szkody podobnie jak zwierzę stara się podołać za pomocą siły. A mądry człowiek – rozumem.

Na zawsze Anna zapamiętała to polowanie w lasach pod Kijowem i słowa – „człowiek przezwycięża prze-szkody nie siłą, a swą wiedzą i rozumem”. Była ona

Anna Jarosławna – królowa F

rancji

14

mądrą wielce szanowaną królową. Kiedy ogarniała ją tęsknota za ukochanym Kijowem, wtedy przyciskała do serca Ewangelię, którą dostała od ojca Jarosława w chwili pożegnania...

Według Stefana Hawrysza

Słowniczek

Ewangelia – część Biblii, Nowy Testament.

1. Co powiedział Annie jej nauczyciel? Znajdź jego słowa w tekście. 2. Jakie wnioski wyciągnęła księżniczka po po­wrocie z polowania? Udowodnij ich słuszność.

Czy wiesz o tym?

Pierwsze tłumaczenie Nowego Testamentu na język ukra-iński posiada nazwę Ewangelia Peresopnycka. Właśnie na niej składa przysięgę Prezydent Ukrainy.

15

PAŃSTWO LUDZI WYKSZTAŁCONYCHKsiążę Jarosław Mądry przyczynił się do szerzenia

oświaty wśród swego ludu. Służyło to umocnieniu potęgi państwa. W Rusi Kijowskiej powstawały biblioteki, ośrodki tłumaczenia i przepisywania książek.

W „Powieści minionych lat” – słynnym ukraińskim latopisie – czytamy: ”Ogromną korzyść niesie nauczanie z książek. Księgi – jako te rzeki, które napawają sobą cały świat; jest to źródło mądrości, w książkach – bezdenna głębia; są nam pociechą w smutku i wędzidłem dla duszy i ciała. I jeżeli starannie poszukać w księgach mądrości, to znajdziesz ogromną radość i pożytek dla swojej duszy”.

I nie raz w opiniach cudzoziemców, którzy w rożnych czasach podróżowali po Ukrainie, mówi się o wielkim wra-żeniu wywołanym poziomem wykształcenia miejscowego ludu. Wędrowcy piszą o szkołach i klasztorach, gdzie uczą się dzieci, o kobietach i dziewczętach, które potrafią czytać i pisać.

16

Znany arabski podróżnik Paweł Aleppski dwakroć przebywał w Ukrainie. W książce o jego podróży znaj-dziemy takie słowa: „Począwszy od tego miasta (Raszko-wa) i przez wszystkie ziemie ruskie, zauważyliśmy piękną rzecz, która wywołała nasze zdziwienie: wszyscy oni, za małym wyjątkiem, nawet większość ich kobiet i córek, potrafią czytać i znają porządek cerkiewnych mszy i cer-kiewnych śpiewów”. I nieco dalej w tym samym tekście: „W ziemi kozaków wszystkie dzieci umieją czytać, nawet sieroty”.

A było to w 17 wieku. A co mamy w dniu dzisiej-szym?

Codziennie biegniesz do szkoły. I nie tylko ty. Obecnie w Ukrainie uczy się w szkołach średnich, liceach, gimna-zjach, średnich specjalnych zakładach (szkoły zawodowe, kolegia, technika) oraz na wyższych uczelniach (instytuty, uniwersytety, akademie) każdy 10. mieszkaniec państwa.

Jakie to ma znaczenie w dzisiejszym państwie?Życie dzisiejsze – to komputery, telewizja satelitarna,

roboty przemysłowe, pojazdy kosmiczne itp.

17

Cała ta działalność wymaga specjalnie wyszkolonych pracowników o wysokim poziomie kwalifikacji. Dlatego państwo, które pragnie się rozwijać, dba o wykształcenie swoich obywateli. Ludzie także pragną zdobyć wiedzę i różne umiejętności, by otrzymać lepszą pracę.

Ukraina powinna być państwem ludzi wykształconych. W tym jej przyszłość.

Słowniczek

Latopis – rodzaj kroniki, gdzie kolejno zapisane są naj-ważniejsze wydarzenia.

1. Znajdź w tekście odpowiedź na pytanie: po co ludzie uczą się? 2. Udowodnij, że Ukraina od dawna była pań­stwem ludzi wykształconych.

Zapytaj najbliższych o to, jakie wykształcenie oni posiadają. W jaki sposób zdobywali wiedzę?

Przysłowia

Po to konia kują, żeby drogi nie zgubił. Gdyby człowiek wiedział, o czym nie wie, to by

miał to, czego nie ma. Zdobędziesz wiedzę – zobaczysz świata więcej.

Zapytaj o pozwolenie rodziców i przynieś do szkoły ulu­bioną książkę. Przygotujcie wystawę książek. Opowiedzcie sobie nawzajem o ulubionej książce.

18

NAUCZYCIELPamiętaj, nie ma w świecie trudniejszej, bardziej

wyczerpującej pracy od pracy pedagoga. Nauczyciel to taki sam człowiek jak twoja mama, twój tata. Wchodząc do klasy, twój nauczyciel często – zapamiętaj to! – zmu-szony jest zapomnieć o własnych kłopotach, skierować swoje myśli na to, by w klasie panowała głębia rozu-mu i prostota pomysłu, żebyś mógł lekko i swobodnie myśleć.

Według Wasyla Suchomlińskiego

1. Co nowego dowiedziałeś się z powyższego tekstu? 2.  Jak powinni, według ciebie, zachowywać się uczniowie, żeby im i nauczycielowi pracowało się i „myślało lekko i swobodnie”? Uzasadnij swoją myśl. 3. Popatrz na rysunek. Gdybyś się okazał na miejscu nauczyciela, jak byś się za­chowywał?

Zbierz wspomnienia rodziców i najbliższych członków ro­dziny o ich nauczycielach. Wykonaj laurkę dla nauczyciela.

19

DOBRY UCZEŃZasady dobrego sprawowania ucznia (według Elementarza z 1851 roku)

Lubię, szanuję i słucham swoich rodziców, bo oni mnie karmią, troszczą się o mnie, wysyłają do szkoły i dbają o moje dobro.

Lubię, szanuję i słucham mojego nauczyciela, bo on rozum mój oświeca, doskonali oraz dobroci i wiele poży-tecznego uczy.

Wcześnie wstaję, myję się, czeszę się, ubieram się i pacierz odmawiam. Po skończonej modlitwie ukłon skła-dam rodzicom, jem śniadanie i z wielką ochotą idę do szkoły.

W szkole nie próżnuję, nie rozrabiam... lecz pilnie wysłuchuję nauczyciela, robię to, co mi każą.

Nie opuszczam szkoły niepotrzebnie, nigdzie i nigdy nie biorę i nie dotykam tego, co nie moje, i nikomu naj-mniejszej szkody nie czynię...

Nikogo nie wyzywam, nie wszczynam kłótni, każdego człowieka jak siebie samego lubię...

Walczę ze złem... unikam kłamstwa, bo kto raz skła-mał, temu rzadko kto jeszcze uwierzy.

1. Przeczytaj zasady, które obowiązywały ucznia ponad 150 lat temu. 2. Które z tych zasad są nadal aktualne? Któ­re z nich są już nieaktualne? 3. Jakich reguł dotyczących uczniów współczesnej szkoły jest ci najtrudniej przestrze­gać? Dlaczego?

Ułóżcie zasady, które chcielibyście zaadresować do uczniów z dalekiej przyszłości.

20

NAJDROŻSZY OWOCOjciec miał trzech synów. Wezwał ich pewnego razu

do swego pokoju i mówi:– Daję każdemu z was sakiewkę pełną pieniędzy zło-

tych. Ruszajcie w świat daleki i szukajcie najdroższego owocu. Kto mi go przyniesie, ten dostanie połowę mego majątku.

Wzięli trzej synowie pieniądze i ruszyli na trzy strony świata w poszukiwaniu najdroższego owocu.

Po trzech latach wędrówki wszyscy trzej wrócili do domu.

– I jak – zapytał ojciec najstarszego z synów – czy przyniosłeś mi najdroższy owoc?

A ten mu odpowiedział:– Najdroższy owoc, ojcze, to ten, który jest najsłodszy.

Dlatego kupiłem ci winogrona. Wśród wszystkich owoców, które rodzi nasza ziemia, winogrona są najsłodsze.

– Dobrze, synku – mówi ojciec – ładny owoc mi przyniosłeś. A co powiesz ty? – pyta ojciec średniego syna.

– Ja myślę, ojcze, że najdroższy to ten owoc, który zdobyć jest najtrudniej. Dlatego wyruszyłem do ciepłych krajów i kupiłem owoce, których u nas nie ma. Kupiłem dla ciebie orzechy kokosowe, pomarańcze, figi, banany i jeszcze inne rzadkie owoce, wszystkiego po trochu. Oto one: wybierz najlepszy.

– I twoje owoce, synku, ładne – mówi ojciec.I pyta najmłodszego: – A co ty mi przyniosłeś, synku?

Dlaczego wróciłeś z próżnymi rękami?

21

– Rzeczywiście, ojcze, wróciłem z pustymi rękami. Ale pieniędzy, które mi dałeś, nie zmarnowałem. Ja, ojcze, uczy-łem się. Całe trzy lata uczyli mnie nauczyciele i książki. Owoców, które zdobyłem, nie widać, bo one są w moim sercu i w głowie. Myślę, ojcze, że to też drogie owoce.

Ucieszył się ojciec, słysząc te słowa.– Przyniosłeś mi, synku, najdroższe owoce! Zasłużyłeś

na nagrodę. Bo nie ma owoców droższych nad te, które dają człowiekowi wiedzę.

Przeczytajcie to opowiadanie w osobach. Czytając, spró­bujcie wstąpić w dialog z każdym z braci.

Udowodnijcie, ze wiedzę można nazwać największą war­tością. Dla ucznia (uczennicy), czyj sposób myślenia okaże się najbardziej przekonujący, przygotujcie prezent (rysunek, aplikację).

22

UCZYMY SIĘ UCZYĆUcz się z chęcią, a wtedy wiersz szybciej utrwali się

w pamięci, zadanie okaże się prostsze.Przypomnij sobie, jeżeli do odrabiania lekcji zabierasz

się z niechęcią, nie potrafisz skupić się – cała nauka idzie na marne.

Nie leń się. Bądź wytrwały!Żeby dobrze odpowiadać na lekcjach ucz się w domu

przekazywać treść opowiadania, ćwicz regułki, korzystaj z pytań sprawdzających do każdego tematu.

PAMIĘĆ I UWAGA...Andrzej bardzo chciał dostać celującą ocenę. Prze-

czytał w domu zadany tekst od pierwszego do ostatniego słowa. Potem – jeszcze raz. A nawet – trzeci raz.

Ale następnego dnia, na lekcji, wszystko mu się ra-zem zmieszało. Chłopak zapomniał, od czego należy za-cząć opowiadać i całkiem stracił głowę...

Dlatego należy znać zasady zapamiętywania.Na przykład otrzymasz lepsze wyniki, jeżeli po prze-

czytaniu tekstu spróbujesz go od razu opowiedzieć. Po-tem – jeszcze raz przeczytaj i, już nie zaglądając do książ-ki, znowu opowiedz. Bardzo możliwe, że będziesz musiał trzeci raz przerobić materiał w ten sam sposób.

Jeżeli będziesz ćwiczyć pamięć, to stopniowo odpadnie potrzeba w powtórnym przeczytaniu zadanego materiału.

Ćwiczeniu pamięci sprzyja uczenie się wierszy, nauka języka obcego, gra w szachy, rozwiązywanie ciekawych zadań, krzyżówek.

23

Zapamiętaj! Żeby rozwinąć pamięć, trzeba częściej zmuszać ją do pracy.

Co zrobić, żeby być uważnym? Naturalnie, trzeba ćwiczyć uwagę! Staraj się skupić na lekcji, wnikaj w to, co czytasz.

Zorganizujcie konkurs wśród kolegów, kto szybciej zapa­mięta wiersz albo wyliczankę.

Król Karol kupił królowej Karolinie korale koloru koralowego.

Czy wiesz o tym?

W większości krajów pisze się z lewa na prawo. Z pra-wa na lewo zaczynają pisać w krajach arabskich i w Izraelu. Natomiast w Starożytnej Grecji pierwszy rząd pisano z prawa na lewo, a drugi – odwrotnie.

Dowiedz się u dorosłych, jak pisze się w Japonii i w Chi­nach. Opowiedz o tym w klasie.

24

CO TO JEST „JA” CZŁOWIEKA...Oto przed wami stoi człowiek. Jest on średniego

wzrostu albo, na odwrót, wysoki. Blondyn lub brunet. Niebieskooki lub czarnooki. Szeroki w barach lub delikat-nej budowy. Ze smakiem lub niedbale ubrany. Wszystko to odrazu zauważamy. Jest to wygląd zewnętrzny czło-wieka. Jego pierwsze „Ja”.

Ale kim ten człowiek jest naprawdę? Jakie posiada zalety, czy jest dobry, współczujący czy może zły. Jest to jego drugie „Ja”.

Które «ja» według ciebie jest główne? Uzasadnij swe zdanie.

PODSTAWA CHARAKTERU...Ulicą idą dwaj chłopcy. Widzą, jak chłopak-chuligan

znęca się nad dziewczynką: obraża ją, zachowuje się or-dynarnie. Jeden z chłopców przestraszony umyka za płot, a drugi śpieszy się by obronić dziewczynkę...

25

Z zachowania chłopców w danej sytuacji od razu mo-żemy powiedzieć, że drugi chłopak jest śmiały, odważny, stanowczy. On nie może pozostać obojętny, kiedy komuś dzieje się krzywda.

Najprawdopodobniej i w przyszłości on będzie też bro-nić słabszych, pokrzywdzonych.

A pierwszy chłopak? Albo jest tchórzem, albo jest bar-dzo ostrożny i niezdecydowany. Wątpliwe, czy pośpieszy komuś z pomocą w trudnej chwili.

Otóż, „Ja” człowieka jest to cecha, która decyduje o zachowaniu człowieka, wyróżnia go spośród innych ludzi.

Rozpoznać na pierwszy rzut oka, jaki charakter ma ten czy inny człowiek jest bardzo trudno. Trzeba posiadać doświadczenie życiowe. Nie daremnie mówią: by poznać człowieka, trzeba z nim korzec soli zjeść, czyli wspólnie przeżyć różne przygody i sytuacje.

Według Anatolija Nikitina

1. Każdy z nas odgrywa w życiu wiele ról. Wybierz, która z tych ról jest ci najbliższa, a która stwarza trudności. Wy­tłumacz dlaczego.1) jestem uczniem; 5) jestem obywatelem;2) jestem synem (córką); 6) jestem mieszkańcem miasta (wioski);3) jestem sąsiadem; 7) jestem pieszym;4) jestem przyjacielem; 8) jestem pasażerem.2. Dobierz do podanych słów przeciwstawne słowa (anto­nimy). Dobry, sprawiedliwy, śmiały, stanowczy.3. O kim mówi się: «ma dusze czerstwą jak suchy chleb»?

Połączcie się w pary. Opowiedzcie sobie o dobrych uczyn­kach, których byliście świadkami.

26

Przysłowia

Nie ubiór, a zasługi zdobią człowieka. Po odzieży witają, według rozumu żegnają. Kto źle nie robi, ten się niczego nie boi. Widać każdego po zachowaniu jego. Tego wszyscy lubią, kto dobry dla ludzi.

JAKIM BYĆ?Każdy odpowie: trzeba być dobrym! A co to znaczy? Człowiek rodzi się nie po to, żeby zniknąć jak nic nie

znaczący proch. Człowiek rodzi się po to, żeby pozostawić po sobie ślad – w pamięci, w sercach innych ludzi.

Zważaj na to, jak ludzie, którzy cię otaczają, oceniają twoje uczynki. Nie wszystko to, co dla ciebie jest przy-jemne i pożądane, jest przyjemne i pożądane dla innych.

Umiej okazać wsparcie i pomoc, dodać otuchy potrze-bującemu człowiekowi.

Jeżeli człowiek nie potrafi być wdzięczny, to znaczy, że jest zimnym, bezdusznym egoistą.

Nie czyń ludziom zła, krzywdy, nie sprawiaj bólu, nie wywołuj trwogi, niepokoju. Bądź w miarę dumny, skrom-ny, wymagający i dobry.

Ucz się żyć dla ludzi. Tej umiejętności nie osiągniesz, czytając podręczniki. Czasami, żeby nauczyć się tego, po-trzebne jest całe życie.

27

Słowniczek

Egoista – człowiek, przedkładający zawsze interes wła-sny nad dobro innych.

1. Co według ciebie oznaczają słowa „żyć dla ludzi”? 2.  Jak jednym słowem można nazwać człowieka: „Sto spraw jed­nocześnie robi i żadna mu nie wychodzi”; „Kiedy „weź” to słyszy, kiedy „daj” – to głuchną uszy”?

„Opowiedz o sobie” (praca w parach). W czasie rozmowy wykorzystajcie podane początki zdań, uzupełniając je po swojemu.• Interesuję się...• Lubię czytać...• Udaje mi się dobrze...• Chcę być podobny do... • Pragnę nauczyć się...• Staram się nie...

28

Zapamiętaj! Życie – to zmiany. Wszystko w świecie zmie-nia się.

Człowiek jest twórcą swego życia, on je buduje, two-rzy, ulepsza.

1. Opowiedz, jakie zmiany zaszły z niemowlęciem.

2. Jakie wynalazki zmieniły życie ludzi na lepsze?

3. Zakończ zdania. • Wyrosłem, zmienił się mój wygląd zewnętrzny...• Nauczyłem się...• Mogę przeczytać ... słów za minutę.• Nauczyłem się pomagać...• Umiem być uprzejmy, kiedy...

29

JAK OSIĄGNĄĆ ZAMIERZONY CELJak uważasz, jakie cechy charakteru pomogły uczonym

i wynalazcom nowej techniki osiągnąć takie sukcesy?A co myślą na ten temat oni sami?Na przykład amerykański wynalazca Thomas Alva

Edison w ten sposób ocenia przyczyny swych sukcesów:– Moje wynalazki były na dziewięćdziesiąt (!) procent

skutkiem pracy w pocie czoła. Pozostałe przyczyny – to talent, natchnienie, intuicja, sukces i wypadkowość.

Doprawdy, Edison był człowiekiem niezwykle praco-witym. Spał tylko cztery godziny na dobę, resztę czasu spędzał w swoich laboratoriach.

Otóż, pracowitość...A co z intuicją, talentem? Inny znany naukowiec,

Charlie Steinmec pomógł pewnego razu pracownikom wielkiej elektrowni usunąć przyczynę awarii, czego oni sami nie potrafili zrobić mimo wszelkich starań.

30

To, w jaki sposób Steinmec tego dokonał, zdziwiło wszystkich: trzy dni uczony, leżąc na łóżku polowym po-środku hali elektrowni, przeglądał prasę i tylko od czasu do czasu wstawał, wchodził na drabinę i kredą stawiał krzyżyki na grubych płytach zainstalowanych urządzeń. Potem kazał wyłączyć maszynę i zawiadomił, co trzeba zrobić, żeby usunąć usterki.

Jego decyzja okazała się wierna – naprawiona maszy-na pracowała doskonale. Kiedy spytano Steinmeca, w jaki sposób rozwiązał problem, uczony odpowiedział: „Wiedzia-łem, gdzie należało stawiać krzyżyki”.

W danym wypadku uczonemu pomogły wiedza, talent i intuicja. Wszystko to, czego zabrakło pracownikom elek-trowni. Ale zastanów się, czy uczony osiągnąłby sukces, gdyby nie jego ogromne doświadczenie i pracowitość.

Słowniczek

Intuicja – przeczucie, przenikliwość, domysł.

1. Wykorzystując podany wyżej tekst, opowiedz, co po­magało wielkim uczonym dopiąć sukcesu. 2. Jakie cechy charakteru, według ciebie, pomogą zapewnić sukces każ­demu człowiekowi? 3. Wybierz spośród przeliczonych cech te, które chcesz rozwinąć w sobie: pracowitość, wiedza, na-tchnienie, wytrwałość.

Przynieście do klasy książki o życiu wybitnych ludzi. Wymieńcie między sobą te książki. Czytając, zwracajcie uwagę na to, jak zależały osiągnięcia tych ludzi od ich pracowitości.

31

NIEDBALSKI(Ukraińska baśń ludowa)

Żył sobie człowiek o nazwisku Niedbalski.Otrzymał w spadku winnicę. Na wiosnę poszedł Nie-

dbalski obejrzeć swą winnicę, żeby zorientować się, co tam jest do zrobienia.

Zobaczył i mówi:– Jutro wezmę motykę i całą trawę wyplewię. –

I wrócił do domu.

A wśród winorośli, w trawie, był miot małych lisiąt. Usłyszały te słowa lisiątka i nastraszyły się. Przyszła stara lisica, a lisiątka jej mówią:

– Mamo, przychodził jakiś pan i mówił, że jutro wróci i całą trawę wyplewi. Uciekajmy!

32

Matka-lisica na to:– Siedźcie spokojnie. To był właściciel winnicy. Znam

go. Nie wróci prędko.Minęło niemało czasu. Przychodzi Niedbalski z mo-

tyką. Patrzy – chwasty do pasa. Podrapał się za uchem.– Ech – mówi – tu motyką nic nie zdziałam. Idę do

domu, wezmę kosę.Lisiątka usłyszały i znów do mamy: – Mamo! – krzy-

czą. – Uciekajmy! Znowu przychodził ten pan. Poszedł do domu po kosę. Okaleczy nas.

– Bawcie się spokojnie – odpowiedziała lisica.Minęło ze trzy miesiące. Przychodzi Niedbalski już z

kosą. Próbuje kosić, ale nie daje rady. Pomyślał i mówi:– Spalę chwasty. Idę po zapałki.– Czas uciekać – powiedziała stara lisica – on to

zrobi!

1. Podaj charakterystykę Niedbalskiego. Dlaczego, według ciebie, on nosi takie nazwisko? 2. Co można powiedzieć o Niedbalskim? Jaki on był: pracowity czy leniwy, obo­jętny czy gospodarny, lekkomyślny czy odpowiedzialny? 3. Opowiedz o zachowaniu matki lisicy. Dlaczego na końcu bajki stara lisica zdecydowała się na ucieczkę z lisiątkami?

Przysłowia

Mów mniej, więcej robić chciej. Robota sama o sobie opowie.

33

CHCESZ BYĆ SZCZĘŚLIWY, NIE BĄDŹ LENIWY

Wszyscy to rozumiecie, żeby coś w życiu osiągnąć, trzeba być pracowitym i wytrwałym.

Czasem zdarza się, że nie chce się nam zasiadać do lekcji. I wtedy stopniowo nagromadzają się opóźnienia w nauce. Nadrobić stracone jest bardzo trudno.

Dlatego staraj się pracować codziennie, nie odkładaj na potem tego, co należy zrobić dzisiaj.

POUCZENIA KSIĘCIA MONOMACHAWłodzimierz Monomach rządził w państwie Ruś Ki-

jowska, siedząc na książęcym tronie w Kijowie.Dla swych dzieci pozostawił „Pouczenia”: jak żyć,

pracować, zachowywać się wśród ludzi. Dzieło to do dziś pozostaje aktualne.

34

„Pouczenia” przetłumaczono na wiele języków świata. Oto urywek z nich:

“Co umiecie, tego nie zapominajcie, o czym nie wie-cie – tego uczcie się, jako ojciec mój, który nigdzie nie wyjeżdżając z domu, władał pięcioma językami, za co cieszył się sławą i uznaniem w innych krajach. Lenistwo jest matką wszystkiego złego: kto coś wie – zapomni to, a czego nie wie – tego się nie nauczy.”

Słowniczek

Pouczenia – porady, upomnienia.

Pomyśl, co byś napisał, gdyby trzeba było scharakteryzo­wać właściciela twego dzienniczka:• jest pracowity;• pracuje wytrwale;• próżnuje na lekcjach i w domu;• liczy na to, że dzisiaj nie będzie wywołany do tablicy.

1. Wyobraźcie sobie, co by było, gdyby:• wszyscy byli leniwi;• wszyscy byli niegrzeczni;• nikt nie chciał się uczyć.2. Omówcie, najpierw z kolegą w ławce, a potem w klasie, w jaki sposób pozbyć się lenistwa.

Wybierzcie przysłowia do tematu lekcji. Podzielcie dużą kart­kę papieru na dwie części. Na jednej zapiszcie przysłowia, podkreślające przewagę osoby pracowitej (na przykład ma-leńka praca lepsza niż wielkie próżnowanie), na innej – wady osoby leniwej (U człowieka leniwego, święto dnia każdego).

Z pomocą rodziców zapisz co trzeba robić, żeby wiele osiągnąć w życiu.

35

CZŁOWIEK WŚRÓD LUDZI

TWOJA RODZINA. DRZEWO GENEALOGICZNE

Przyjrzyj się drzewu genealogicznemu na rysunku. Wi-dzisz na nim rodzinę, rodowód.

36

Każdy człowiek ma dużo krewnych. Tych, którzy żyli dawno i którzy żyją obecnie.

Teraźniejsi krewni – to twoi dziadkowie i babcie, bra-cia i siostry, wujkowie i ciocie. Starsi krewni – rodzice dziadków i babć – to twoi pradziadkowie i prababcie.

Poproś rodziców, aby opowiedzieli ci o twoich przod-kach, o bliskich i dalekich krewnych.

Rodzina to najbliżsi krewni. Rodzina to mąż, żona, ich dzieci oraz inni krewni zamieszkujący razem.

A z kogo składa się twoja rodzina? Opowiedz o niej. Narysuj drzewo genealogiczne twojej rodziny.

Słowniczek

Rodowód – kolejność pokoleń pewnego rodu.Ród – szereg pokoleń pochodzących od jednego przodka.

1. Jakie rodzinne pamiątki przekazuje się kolejnym poko­leniom w twojej rodzinie? 2. Obejrzyj pamiątkowe zdję­cia rodziny. Czy znasz wszystkich członków rodziny z tych zdjęć? Czym są te zdjęcia ciekawe dla ciebie? 3. Kim jest dla ciebie ojciec twego taty oraz ojciec ojca twego taty; mama twojej mamy, mama mamy twojej mamy?

Dowiedz się u rodziców, dlaczego masz takie imię. Kto z twych krewnych ma takie samo imię. O kim z najdawniej­szych członków twej rodziny wszyscy pamiętają do dziś.

Przynieście do klasy zdjęcia swojej rodziny. Zróbcie z kole­gami z klasy wystawę tych zdjęć. Podzielcie się wrażeniami.

37

RODZINA, KREWNI, RÓDSpytano pewnego chłopca, jak się nazywa jego babcia.

Lecz on nie wiedział.– A jak się zwracasz do dziadka?– Dziadku, proszę o miód.Wesoło, ale nie bardzo. Raczej smutno, że są tacy chłop-

cy. Może nawet zapomnieli, jak tato i mama mają na imię.– E-e-e – mówi dziadek Piotr. – Kto nie zna swoich

korzeni, ten jak łyszczec wiechowaty. Kędy wiatr dmuch-nie, w tę stronę i leci.

A dobrze wychowane dziatki znają swych przodków: i rodziców, i dziadków, i pradziadków. Mają album ze zdjęciami wszystkich członków rodziny i o każdym rzec mogą dobre słowo. Układają drzewo genealogiczne. Ma ono mocne korzenie, szerokie konary, a każda gałązka – to kolejny przedstawiciel znakomitego rodu. Im głębsze posiada korzenie to drzewo, tym mocniej stoi na ziemi.

A ty znasz korzenie swego drzewa genealogicznego?Według Dmytra Czerednyczenka

38

Dlaczego mówi się „Ród nie powinien zapominać o swych korzeniach”?

Porównajcie drzewa genealogiczne narysowane przez kole­gów z klasy. Wybierzcie rysunek, na którym jest najwięcej gałązek. Właśnie ten kolega, czy koleżanka, posiada najwięcej wiadomości o sobie i o swoim pochodzeniu.

Jeżeli twój rysunek z drzewem genealogicznym jest za ma­ło rozgałęziony, weź go do domu i wspólnie z rodzicami uzupełnij.

STARYStary – to pradawne słowiańskie słowo. Powstało ono

od indoeuropejskiego słowa – stać – przy pomocy przy-rostka -r-, który określał dawniej najwyższy stopień zna-czenia. Stąd wniosek: stary – to ten, kto mocno stoi na nogach, czyli – pewny, stały.

Bądźmy pełni szacunku dla ludzi w podeszłym wieku, są oni mądrzy i niezawodni. Pamiętajmy także o tym, że i my kiedyś będziemy sędziwi i dobrze by było, żebyśmy byli tymi, co „mocno stoją na nogach”.

Zadbajmy o honorowe miejsce dla dziadków w na-szych rodzinach.

Przypatrz się, jaki stosunek mają ludzie starsi do ota-czającego nas świata, co schwalają, a co potępiają. Ich rozum – to mądrość i doświadczenie narodu.

Opowiedz w klasie o swoim dziadku lub babci. Co lubisz robić wspólnie z dziadkami? Jaki talent lub jakie umiejęt­ności przekazali ci dziadkowie?

Przypomnijcie historie o tym, jak starsi ludzie pomogli wam uniknąć przykrości w życiu. Opowiedzcie kolegom.

39

Przysłowia

Kto dziadka nie miał, to szczęścia nie zaznał. Co posiejesz za młodo, to na starość zbierzesz. Szanuj ludzi starszych jak rodziców własnych.

KIEDY W DOMU PANUJE ŁADU dobrego gospodarza w domu panuje ład. Ład jest wte-

dy, kiedy w domu jest dobrze, spokojnie, przytulnie, kiedy wszyscy wiedzą, co i kiedy mają robić, kto kogo ma słu-chać, szanować, kiedy każdy czuje się odpowiedzialny przed rodziną. Wszystko robi się jak należy zgodnie z ustalonymi wymaganiami i zasadami. Jeżeli przytrafia się coś niespodzie-wanego, co nie odpowiada przyjętym zasadom, to starsi w rodzinie lub wszyscy razem radzą się jak postępować.

Kiedy w domu panuje ład, rodzina żyje w zgodzie radośnie i szczęśliwie. Dom ten cieszy się powszechnym uznaniem. Jeżeli zaś panuje nieład, to wszystkim w takim domu jest źle.

1. Za co ty odpowiadasz w swej rodzinie? 2. Kiedy rodzina, według ciebie, żyje szczęśliwie?

40

OBOWIĄZKI W RODZINIE* * *

Olek, Bolek z małym JankiemNaradzali się na ganku.Skarżył się Olek na swój los„Tak mi trudno, bo muszęMamy i taty słuchać wciąż:Myj zęby, szyję i uszy.Jak że mi ciężko na duszy!”Bolek narzeka też gorzko,Wylewa swoje żale:„Biedę mam z mą małą siostrą,Bawić trzeba ją dzień cały...”Janek jęczy „Tato, chłopaki,Zmusza mnie polewać kwiaty..”Narzekają więc koledzy:„Kiedyż skończą się nasze biedy!”

Według Wasyla Symonenki

41

1. Czy mają chłopcy rację? 2. Co myślisz o ich skargach. 3.  Jakie są twoje obowiązki w rodzinie. 4. Przeczytaj nazwy prac i dopisz, czego chciałbyś się jeszcze nauczyć: nakrywać do stołu; zmywać naczynia, czyścić obuwie; zakrę-cać śrubki; odgarniać śnieg na podwórzu; karmić króliki; kury; opiekować się psem; prać skarpetki.1. Zapiszcie w jednym słupku na tablicy te obowiązki, które były nazwane przez większość z was, a w drugim słupku te, które nazwało tylko kilku uczniów. 2. Omówcie jakie obowiązki powinien wykonywać każdy z was od dziś.

Przysłowia

Leniwy nigdy nie ma czasu. Praca zdobi człowieka, a lenistwo go psuje. Bez pracy nie ma kołaczy.

JANUSZEKW domu pod słońcem, wśród klonów zielonych, z

mamą i tatem mieszkał Janek. Grzeczny był to chłopiec. Jak tylko rano wstanie, kicię nakarmi, rybkom da śniada-nie. Popatrzy, czy w porządku są rzeczy jego. Wszystko zaczynał on nie od końca, a od początku. To nauczy się wierszyka, to książkę poczyta, to mamie czy tacie coś pomaga w chacie. Uczesać się nigdy nie zapomni, kiedy gdziekolwiek wychodzi z domu. Mówią dumni ze syna tato i mama: „Jakiego dobrego mamy syna Jana!”

Nagle zmiana zaszła z Jankiem. Nie mogą rodzice poznać go rankiem. Już dziesiąta na zegarze zachodzi, a chłopiec z sypialni jeszcze nie wychodzi.

– Janeczku, pomóż troszeczkę mamie!

42

Już słońce wysoko, a chłopiec wciąż w piżamie. Od rana nic nie jadły rybki, nie była na dworze kicia.

Nie chce on więcej ubierać się ładnie, ni myć, ni czesać się starannie. Wrzeszczy jeszcze „Strzyc się nie chcę!”.

– Janku, pora spać!– Spać nie pójdę, nie! Chyba, że wypadnie latem

śnieg! Każdą prośbę zbywa słowem: „Nie!”Zmartwiony jest tato, zmartwiona jest mama. Słowo

„nie” wciąż słyszą od Jana. Wciąż tylko „Nie!”, „Nie będę!”, „Nie chcę!”

Wtem zamyślił się tato na chwilkę.– Zaczekaj, – powiedział do mamy – to chyba ktoś

syna naszego zamienił na tego niegrzecznego! Chodźmy więc szukać syna swego! A ty, cudzy chłopcze, idź z nami. Odszukamy dom twój i twych tatę i mamę.

– Przecież wasz jestem – chłopiec powiada.– Nieprawda! – mama na to odpowiada.– Waszym, waszym jestem synem!Zaprzecza na to tato: – „Nie, Nie! – mieliśmy synka

dobrego. Ktoś nam ciebie podrzucił zamiast niego”.Janek błagać zaczął ze łzami.– Nie chcę innego tata, innej mamy. Tylko was

kocham. Proszę, dajcie mi na poprawę dwa dni. No, choć dzień jeden, żebym udowodnił, że waszym synem jestem!

Switłana Kuźmenko

43

1. Jak uważasz, dlaczego zasmucili się rodzice Janka? 2.  Napisz do Janka list z życzeniami. 3. Opowiedz, kiedy smucą się twoi rodzice. A kiedy są zachwyceni twym za­chowaniem?

ŻYĆ UCZCIWIEKażda rodzina ma swoje obyczaje. Ale rodziny są

różne. Jedne – duże, inne – niewielkie, w jednej rodzi-nie ojciec jest silny, zdrowy, w innej może być, niestety, niepełnosprawny. Są też rodziny, gdzie nie ma ojca lub matki. Ktoś umie jedno lepiej robić, a komuś inne sprawy lepiej wychodzą.

W każdej rodzinie ustalone są pewne zasady, których wszyscy przestrzegają, choć nigdzie nie są zapisane. Ktoś

44

gotuje jeść, ktoś zarabia pieniądze, ktoś pilnuje dzieci, ktoś chodzi do sklepu, ktoś służy słowami pociechy...

Ale nie wystarczy ład zaprowadzić, trzeba go utrzymy-wać. Jak? Trzeba żyć uczciwie, nie odnosić się obojętnie do wszystkiego, co dzieje się wokół ciebie.

Słowniczek

Obojętność – brak zainteresowania, nieangażowanie w życie innych ludzi.

1. Ułóż łańcuch ilustrujący zależność jednego członka ro­dziny od innych. 2. Co, twoim zdaniem, znaczy „żyć uczci­wie”? 3. Znajdź w tekście słowa, które dają odpowiedź na pytanie, co znaczy żyć uczciwie.

Przysłowia

Kto nie ma sumienia, to i wstydu brakuje temu. Kto sumienie ma czyste, ten spokojnie sypia.

45

TAK BĘDZIE SPRAWIEDLIWIEMama wyszła do sklepu. W tej samej chwili, gdy

zamknęła za sobą drzwi, bracia zaczęli psocić. Biegali na-około stołu, walczyli ze sobą nawzajem, a nawet rzucali poduszkę, niby piłkę.

Niespodziewanie mama wróciła. Starszy z braci, sły-sząc szczęk otwieranych drzwi, usiadł szybko na tapczanie, a młodszy nie zauważył powrotu mamy i nadal podrzucał poduszkę. Trafił nią w żyrandol.

Mama rozgniewała się i postawiła go do kąta. Starszy brat uniósł się i stanął obok brata.

– A dlaczego ty stanąłeś do kąta? – zapytała mama.– Tak będzie sprawiedliwie – poważnie odpowiedział

starszy syn. – Rzucanie poduszką to był mój pomysł.Mama czule uśmiechnęła się i przytuliła synków.

1. Dlaczego właśnie taki tytuł nosi to opowiadanie? 2. Opisz starszego z braci: miłosierny, sprawiedliwy, odpo­wiedzialny, chytry?

Powiedzcie, co zawsze robicie z tego, co wyliczono niżej.• Nie proszę u rodziców tego, czego oni nie mogą kupić.• Chętnie odrabiam zadania domowe.• Po powrocie ze sklepu oddaję rodzicom resztę pieniędzy.• Kiedy rodzice mnie poproszą o pomoc w sprawach do­

mowych, chętnie wykonuję.• Czytam książki młodszemu braciszkowi lub siostrzyczce.

46

KALENDARZ RODZINNYAby święto rodzinne nie zastało cię znienacka, zapro-

wadź kalendarzyk. Zapisz w nim daty urodzin mamy, tata, babci, dziadków, siostrzyczki, braciszka.

W świąteczne dni wręcza się prezenty. Oto jakie pre-zenty możesz wykonać sam.

Miłym podarunkiem będzie pięknie pomalowana de-seczka do krajania chleba, sera, ryby, warzyw.

Z kawałeczków tkaniny można uszyć różnokolorowe rękawice. One zawsze przydadzą się w kuchni.

Przyjemnie jest dostać w prezencie wyszywaną ser-wetkę lub wyciętą z barwnej tkaniny w postaci kwiatka, motylka, jabłuszka oraz wykończoną po brzegach szydeł-kiem zakładkę do książek, laleczkę z kawałków płótna, nitek i trawy.

Lekcje rysunków i pracy napewno pomogą ci wy-myślić i wykonać takie prezenty.

47

Co robisz tego dnia, kiedy spodziewasz się gości? Czekasz na prezenty? Stroisz się?

Najlepiej by było, gdybyś tego dnia pomógł mamie posprzątać w mieszkaniu, przygotować odświętny stół.

Przekonaj się! Najlepiej smakują nie kupione w sklepie ciastka i tort, a te, które upiekłeś sam lub razem z mamą!

Znajdź prawidłową odpowiedź.1. Podczas sprzątania ubieram się w:a) w robocze ubranie; b) świąteczne ubranie.2. Zamiatam podłogę:a) suchą szczotką; b) zwilżoną szczotką.3. Wietrzę pokój:a) przed sprzątaniem; b) podczas sprzątania.

Z pomocą rodziców zaprowadźcie w klasie księgę przepi­sów na dawne tradycyjne potrawy: jak przyrządzić kutię, krupnik z kaszy jaglanej, pączki, pierogi i inne.

48

SZKOŁASzkoła jest dla ludzi miejscem świętym, miejscem

wielkich nadziei. W szkole uczymy się nie tylko czytać, pisać, liczyć i myśleć, nie tylko poznajemy świat przy-rody, świat nauki i piękna. W szkole uczymy się przede wszystkim żyć. W szkole dowiadujemy się o kulturze swe-go narodu. A po tym jak człowiek odnosi się do szkoły, można sądzić o jego kulturze i o jego wychowaniu.

Wasyl Suchomliński

CZEGO UCZĘ SIĘ W SZKOLE?Nauk w świecie jest wieleWięc czego uczę się w szkole?Czytać, pisać i rysować,Przez baśni krainę wędrować,Poznawać świat ptaków i zwierząt –One mają tyle tajemnic!Na grządkach siać roślinki umiećI każdą z nich rozumieć,Lecz najbardziej w całym świecieMuszę ja zrozumieć siebie:Czemu gąsiora się boję,Czemu gniewam się na przyjaciół swoichCzemu w nocy latam w snach,W dzień też chcę latać jak ptak?

Według Marii Czumarnej

1. Dodajcie, czego jeszcze uczycie się w szkole. Które przedmioty podobają wam się najbardziej? 2. Omówcie, co pragniecie zrozumieć w sobie.

49

1. Kogo widzisz na rysunkach? 2. Kim chciałbyś zostać? Zastanów się, co dla tego trzeba umieć i wiedzieć.

Przysłowia

Nauka rozjaśnia drogę życia. Czego się mały Jaś nie nauczył, tego duży Jan nie

będzie umiał. Zmarnowany ten dzień, w którym nie nauczyłeś się

niczego.

50

PRZYKAZANIA UCZNIA1. Pamiętaj, że twój wygląd zewnętrzny jest twoją

wizytówką. Dlatego do szkoły należy odpowiednio ubie-rać się. Uczesanie też musi być odpowiednie (wyobraź sobie jaka by była reakcja nauczyciela i kolegów, je-żelibyś przyszedł do szkoły z włosami pomalowany-mi na niebiesko czy zielono i uczesanymi na „irokeza”.

2. Życzliwość jest także twoją wizytówką. Życzliwie odnosimy się do kolegów ze szkoły i do

przyjaciół. Witamy się. Witamy się do wszystkich dorosłych, nie zważając

na to, czy oni nas uczą czy nie. Uśmiechamy się. Nie chodzimy z nadąsaną twarzą.3. Sprawowanie i dyscyplina. Odnoś się do szkoły jak do swego domu. To zna-

czy nie śmieć, nie rzucaj niepotrzebnych rzeczy na pod-łogę. Kulturalny człowiek wie do czego służy śmietnik.

Szanuj to, co zostało kupione lub zrobione przez twoich rodziców. Nie rysuj po ścianach, tablicach, plaka-tach, ławkach.

Podczas lekcji nie baw się telefonem komórkowym, nie słuchaj muzyki.

W jadalni sprzątaj po sobie naczynia. Tam dla wszystkich powinno być przytulnie i miło.

Kiedy odbywają się szkolne imprezy do sali (auli) wchodzi się bez płaszcza czy kurtki, bez plecaka i rozu-mie się, bez jedzenia. Nie śmiej się głośno i nie zaczepiaj tych, co siedzą obok.

Wieczorem nie zapominaj sprawdzić, czy włożyłeś do plecaka wszystko, co będzie potrzebne w szkole.

51

4. Nasza rozmowa. Mów spokojnie, nie krzycz. Nie kłóć ni z dorosłymi, ni z rówieśnikami.Staraj się dotrzymywać tych prostych zasad i już

wkrótce zobaczysz jak zmieni się stosunek do ciebie twych przyjaciół i nauczycieli. A co najważniejsze, nie zapominaj, że twe szkolne życie jest mostkiem do świata dorosłych, w który napewno chciałbyś przejść jako dobrze wychowany, mądry, wykształcony człowiek.

Przerysujcie te przykazania na duży plakat. Możecie dopisywać stopniowo nowe porady i przykazania, które nie pozwolą, by różne przykrości zaćmiły wasze szkolne dni.

Zapiszcie te reguły na plakacie. Stopniowo uzupełniajcie je tymi, które wydają wam się ważne, żeby w waszym szkol­nym życiu nigdy nie było nieprzyjemności.

52

WSZYSCY PRAGNĄ CISZYBardzo trudno policzyć dzieci,Bo w klasie uczniów czterdzieści!Tyle dzieci i wszystkie oneBardzo są ciszy spragnione.Cały czas tu się słyszy:„Bądźcie cicho! Cicho! Ciszej!”Krzyczy Paweł na Wieśka,Prosi Władek dzieci resztę;„No bądźcie że cicho wreszcie!”Słowem, dzieci czterdzieściPodniosło krzyk o ciszęBo one wszystkie, uwierzcie,Bardzo pragną ciszy!

Według Jewhena Bandurenki

1. Czy uważasz, że dzieci naprawdę pragnęły ciszy? Udo­wodnij. 2. Opowiedz, kiedy i jak staracie się, żeby było cicho w waszej klasie. 3. Jak uczniowie powinni zachowy­wać się w szkole podczas przerwy?

53

Omówcie, co należy robić jeżeli: zabrzmiał dzwonek na lekcję; spóźniłeś się na lekcję; zapomniałeś wziąć ołówki na lekcję plastyki; chcesz pomóc swemu koledze, który teraz właśnie odpowiada koło tablicy.

ŚLEDŹ ZA SWOJĄ POSTAWĄAndrzej i Olek chodzą razem do szkoły. Siedzą w

jednej ławce, często oglądają razem audycje w telewizji. Andrzej ma prawidłową postawę, a Olek jest przygarbiony.

Czy może szkolna ławka lub stół być wrogiem ucznia? Okazuje się, że tak, jeżeli siedzi się nie-prawidłowo. Może wtedy powstać skrzywienie krę-gosłupa. Zwracaj uwagę kolegom, kiedy widzisz, że oni garbią się, siedzą i chodzą nieprawidłowo.

1. Obejrzyj rysunki. Co byś poradził Olkowi? Co powinien on robić, żeby mieć ładną postawę? 2. Jak myślisz, do ko­go jesteś podobny – do Andrzeja czy do Olka? Dlaczego?

54

* * *Cały dzień chłopak siedzi sobieI rozmyśla nic nie robiąc:Nie poszedł do szkoły – bo coś się nie chciało;Nie odrobił lekcji – czasu nie zostało;Zawiązać sznurówki – nie było ochoty;Powiedzieć „dzień dobry!” – za dużo roboty;Reks nie dostał wody – bo ona daleko;Kotek siedzi głodny – bo to też nielekko;Miałby sam zjeść kolację – lecz zrobił się senny;Miałby włożyć piżamę – lecz usnął w ubraniu;Śniło się leniuchowi, że starannie się trudził.Tak bardzo się przestraszył, że aż się obudził.

Według Iwana Switłycznoho

1. Jaki sen przyśnił się chłopcu? 2. Jak brzmiałby ten wiersz o pracowitym chłopcu? Zamień odpowiednie zdania.

55

Przeczytaj i uzupełnij reguły wspólnej pracy.• Wypowiadać się po kolei, nie przerywać tego, kto mówi.• Nie obrażać, nie poniżać kolegów.• Starać się dojść do porozumienia.• Jeżeli role zostały podzielone, to wykonywać tylko swoją rolę.• Uzgodnić, kto będzie wypowiadać się pierwszy.

Wykonajcie w grupach projekt „Historia mojej szkoły”.

PROJEKT „HISTORIA MOJEJ SZKOŁY”Cel: Zebrać materiały o historii swojej szkoły; zapo-

znać z nimi uczniów szkoły.

Plan 1. Omówcie z kolegami z klasy, jak powinien wyglądać

ten projekt i kto w nim będzie uczestniczyć.2. Określcie zadania, które będziecie wykonywać (poszu-

kiwanie informacji o powstaniu szkoły, o jej pierw-szych nauczycielach, o uczniach będących chlubą szko-ły; zbieranie zdjęć o życiu szkoły od początku jej istnienia; przeprowadzenie wywiadów z nauczycielami, rodzicami i uczniami; wykonanie wystawy fotograficz-nej, albumu itp.)

3. Uzgodnijcie, gdzie będziecie szukać niezbędnych ma-teriałów.

4. Ułóżcie plan pracy.5. Podzielcie obowiązki pomiędzy uczestnikami projektu.6. Zbierzcie potrzebne materiały. Wybierzcie najciekawsze.7. Zebranym materiałom nadajcie odpowiedni wygląd gra-

ficzny.

56

8. Przygotujcie prezentację swej pracy (zaproście gości, ułóżcie plan wystąpień, programy itp.).

9. Przedstawcie swój projekt gościom.10. Oceńcie pracę wszystkich uczestników projektu.

ZASADY POSTĘPOWANIALudzie różnią się od siebie nie tylko swym wyglą-

dem zewnętrznym, lecz także tym jak zachowują się, jak odnoszą się do członków swej rodziny, do znajomych i nieznajomych ludzi. Sprawowanie jest to umiejętność po-stępowania zgodnie z przyjętymi zasadami.

Obejrzyj obrazki.

Powiedz swoje zdanie o każdym dziecku.

57

Spróbujcie dać odpowiedzi na następujące pytania.• Co należy zrobić zanim się wejdzie do cudzego domu

czy mieszkania?• W jakiej kolejności powinni wsiadać pasażerowie do au­

tobusu?• Czy trzeba zdejmować czapkę, kiedy wchodzi się do

kościoła, cerkwi, biblioteki, teatru, do kolegi, kiedy siada się do stołu by zjeść obiad?

• Co należy zrobić z papierkiem od cukierka czy ogryz­kiem jabłka?

• Czy można szarpać dziewczynki za włosy, pokazywać język, przedrzeźniać się?

MIASTO NA OPAK...Było kiedyś na białym świecie miasto. Wszyscy jego

mieszkańcy cierpieli na straszną chorobę – niegrzeczność.Spotykając się, oni nigdy nie witali się ze sobą.Przy pożegnaniu nie mówili „do widzenia” czy „bądź

zdrów”.Przy stole rozmawiali z pełnymi ustami, szurali noga-

mi. Silni dokuczali słabszym. W tramwajach i autobusach dzieci nigdy nie ustępowały miejsca starszym ludziom.

Chłopcy trącali dziewczynki i nigdy za to nie prze-praszali, zawsze pierwsi wchodzili przez drzwi.

Było to bardzo brzydkie miasto!

1. Spróbuj opisać miasto grzecznych i niegrzecznych ludzi. W którym chciałbyś zamieszkać? Dlaczego? 2. Przeczytaj co radzą swym dzieciom mieszkańcy Grzecznego i Nie­grzecznego miasta. Wybierz spośród tych rad takie, które twoim zdaniem są prawidłowe. Objaśnij, dlaczego wybrałeś właśnie takie rady.

58

RADY MIESZKAŃCÓW MIASTA GRZECZNYCH LUDZI

Staraj się uważnie wysłuchiwać innych. Każdy człowiek jest godny poszanowania. Nie wyśmiewaj, a pomóż; nie chwal się, a rób; nie

kłóć się, a przekonuj. Pomagaj innym, wtedy będziesz mógł liczyć na czyjąś

pomoc. Nie martw się, jeżeli widzisz, że ktoś jest lepszy od

ciebie. Postaraj się też wiele osiągnąć.

RADY MIESZKAŃCÓW MIASTA NIEGRZECZNYCH LUDZI

Ucz się rozkazywać: krzycz na wszystkich w rodzinie i na tych, kto nie potrafi ci tak samo odpowiedzieć.

Staraj się wszędzie być główny, nawet w stadku gęsi. Głosuj na siebie sam i zmuszaj tak samo głosować

innych. Śmiało bij się ze słabszymi. Aby być przykładem dla innych, przy każdej okazji

wychwalaj się.Zastanówcie się dlaczego grzeczny, dobrze wychowany człowiek nigdy nie obraża innych ludzi, nie kłamie, nie chwali się.

Przysłowia

Ucz się tylko dobrego, a unikaj złego. Rany cielesne goją się, a ból od słowa nigdy. Chwal się nie rodzicami sławnymi, a dziełami swymi.

59

GRZECZNY KOTEK– Miau! – mile się witałKot chodząc po ulicach.Wszystkie zwierzęta nawzajem,Witały się z nim za zwyczajem.Oto słoń idąc godnie.Mówi z uśmiechem: – Dzień dobry!Piękna zebra czarno-biała:– Witaj! – do kotka – powiedziała.

Idąc za nim, hipopotam,Huknął ważnie: – Cześć mam!I z małym cielęciem krowaZapytała: – Jak zdrowie?Nie minęły sroki ciekaweInteresując się: – Jak sprawy?

60

Lew przechodząc nad brzegiem,Też przywitał się do niego.Szary osioł kłapouchyZdjął poczciwie kapelusza:– Odpowiedz dziecię kochane,Za co kotek jest lubiany?Brzmi odpowiedź na pytanie– Bo jest dobrze wychowany!

Według Wołodymyra Werchowenia

Słowniczek

Grzeczny–człowiek jest uprzejmy, spokojny, z szacun-kiem odnosi się do innych.

Urządźcie konkurs, kto wymieni więcej grzecznych słów. Temu, kto zwycięży, wręczcie odznakę „Złote dziecko” oraz dyplom z podziękowaniem i życzeniami.

DO KOGO – „TY”, A DO KOGO – „WY”Pamiętaj, że do osób starszych, do obcych ludzi nie-

grzecznie zwracać się mówiąc «Ty».Jeżeli w twoim domu przyjęto mówić do rodziców,

dziadka lub babci „ty”, to możesz tak mówić. Ale od naj-dawniejszych czasów w Ukrainie zwracano się do rodziców mówiąc „Wy”. W wielu współczesnych rodzinach dzieci nadal zwracają się w ten sposób.

1. Jak ty zwracasz się do rodziców? A twoi przyjaciele? 2. Jak zwracają się do swych rodziców twoi rodzice? 3.  Jak zwracasz się do dziadka, babci?

61

JAK NALEŻY WITAĆ SIĘGrzeczny człowiek gdziekolwiek nie przyjdzie – do

szkoły, do domu, w gości powinien zawsze przywitać się. A najważniejsze, on zawsze wita się pierwszy.

Jest wiele ładnych sposobów witania się, zaczynając od „Dzień dobry” i kończąc słowem „Dobranoc”. Można słowa przywitania zmieniać w ciągu dnia i dlatego nigdy one nam nie znudzą się. Do swoich kolegów możesz mó-wić „Cześć”, „Witaj”, „Bywaj”, ale tak nie przyjęto witać się i żegnać się ze starszymi ludźmi.

Grzeczna osoba wita się ze wszystkimi znajomymi. W mieście oczywiście trudno witać się ze wszystkimi ludźmi, których napotykamy. Natomiast we wsi, gdzie wszyscy się znają, przyjęto witać się ze wszystkimi.

Jeżeli z daleka zauważyłeś znajomego, nie krzycz przez całą ulicę czy z okna. W zależności od tego, kogo spotkasz, możesz mu pomachać ręką, zdjąć czapkę lub ukłonić się.

Kiedy idziesz z osobą dorosłą, która wita się z ludźmi, których ty nie znasz, to powinieneś też przywitać się z nimi.

62

Niegrzecznie jest unikać powitania. O zupełnym bra-ku wychowania świadczy nie odpowiadać na powitanie.

Pamiętaj, że nieładnie witać się siedząc. Kiedy wchodzi nauczyciel wstań cichutko.Jeżeli w pokoju jest dużo ludzi, ukłoń się w milcze-

niu. W ten sposób przywitasz się ze wszystkimi od razu. Podobnie przywitaj się, kiedy głośne przywitanie może ko-muś przeszkadzać, na przykład w sali biblioteki.

Używaj zwrotów grzecznościowych: Dzień dobry! Do-bry wieczór! Do widzenia! Dobranoc! Szczęść Boże! Bądź zdrów!”

Nie wypada witać się, życząc dobrego dnia z ponu-rym, złym czy obojętnym wyrazem twarzy. Słowa przy-witania wymawia się uśmiechając się przyjaźnie.

Czy zastawiałeś się nad tym, co myślą o tobie ludzie czy jesteś uprzejmy czy ordynarny, uważny czy obojętny, grzeczny czy niewychowany?

Praca w parach. Porozmawiajcie o tym, jak należy posłu­giwać się telefonem.• Na początku rozmowy należy przedstawić się.• Nie wypada pytać, kto telefonuje.• Mówić należy prosto i zrozumiale.• Nie wypada telefonować do godziny 9 rano i po go­

dzinie 22 wieczorem.

Poproście dorosłych by pomogli wam ułożyć zasady po­sługiwania się telefonem komórkowym w miejscach pu­blicznych. Narysujcie o tym plakat i wywieście w szkole przy wejściu.

63

JAK NALEŻY ZACHOWYWAĆ SIĘ W MIEJSCACH PUBLICZNYCH

Przy wejściu do wielu cerkwi i kościołów w Ukrainie wiszą tabliczki, na których czytamy: „Prosimy zachowy-wać się w świątyni, tak jak wymaga tego święte miejsce, szczególnie podczas trwania nabożeństwa”.

Porozmawiajcie, jak należy zachowywać się w cerkwi, w kościele, jak również, w meczecie, synagodze, muzeum, czytelni czy na wystawie.

Czy wiesz o tym?

Od najdawniejszych czasów w Ukrainie kobiety modliły się w świątyni w nakryciu głowy, mężczyźni zaś wchodząc do świątyni zdejmują czapkę czy kapelusz. Nie zachodzimy do świątyni z lodami, balonikami, z włączoną komórką itp.

1. Które z wymienionych miejsc należą do publicznych, a które – nie? Dlaczego? Biblioteka, świątynia, kino, sypialnia, tramwaj, metro, kuchnia.2. Obejrzyjcie rysunek. Które dzieci nieprawidłowo zacho­wują się w bibliotece?

64

ZŁE KRÓLESTWO „NO”Ta bajeczka o tym będzieJakim być należy wszędzie.Królestwo NO złe strasznie i hardeNapadło na królestwo „PROSZĘ BARDZO”Na ulicach ich stolicyPojawiły się posępne oblicza.Sprzedawca sklepu usłyszał:– Samochodzik ten podaj. No, szybciej! –Sklepowy zbladł, za serce się chwycił,Że mu już koniec, pomyślał.W tramwaju babcię ktoś popchnął:– No, prędzej, starucho, się posuń –Tak zabolały babcię te słowa,Że musiano wywołać pogotowie.Kelner w kawiarni dziecięcejUsłyszał zamiast słów podzięki:– Fe! –Więc kawiarnię zostawił z rozpaczy.Znaleźć go nie mogą do tego czasu!A dalej, jak bywa w każdej baśniMieszkańcy królestwa „PROSZĘ BARDZO”Gburów tych zaczęli wyłapywać właśniePrzez długich dni czternaścieA dalej przez miesiąc i dwa nawetUczyli ich mówić słowa: przepraszam, dziękuję, proszę bardzo...

65

Na tym bajka byłaby skończonaGdyby nie jedna osoba,Co do sprzedawcy powiedziała:– No...I to mi przypomniałoKrólestwa obydwa –„NO” i „PROSZĘ BARDZO”Pomyślałam strwożona:– Może tego razu„NO” przyszło z wojnąDo nas!

Według Haliny Małyk

1. Przeczytajcie ten wiersz z podziałem na role. 2. Zasta­nówcie się, jak powinny brzmieć słowa ludzi z królestwa NO, jeżeli oni okażą się w królestwie „PROSZĘ BARDZO”. Zapiszcie te słowa na tablicy.

66

CO JEST NAJSŁODSZE? CO JEST NAJBARDZIEJ GORZKIE?

– Co jest najsłodsze na świecie? –spytałem u dzieci.– Spać tyle, ile się chce! –Śpiochy wołają,Lecz łakomczuchy się nie zgadzają– Nie! Chałwy wiadro lepiej! –Powiem wam szczerze,Żebyście wiedzieli dobrze!Słodszego niczego i nigdzie w świecie nie bywa Niż dobre i szczere słowa!..– A co jest najbardziej gorzkie w świecie? –Ledwie spytać zdążyłem,A ktoś już krzyczy:– Dereń niedojrzały!– Nieprawda, gorzkie najbardziej Są niektóre lekarstwa! – Stwierdził jakiś „bohater”.Powiem wam szczerze,Żebyście wiedzieli dobrze,Nic bardziej gorzkiego w świecie nie bywaNiż złe, krzywdzące słowa!

Według Raufa Galipowa

Co według ciebie, jest najsłodsze, a co – najbardziej gorzkie?

67

PRZYJACIELEOleg i Oleś są przyjaciółmi. Chłopcy wszystko robią

wspólnie. Kiedy Oleg zachorował, Oleś też chciał zacho-rować, żeby udowodnić, że jest prawdziwym przyjacielem.

Kiedy Oleś, zamiast do szkoły, poszedł do kina, to Oleg też dotrzymał mu kroku.

A kiedy oni przynieśli do klasy kota, a nauczyciel zapytał, który z nich to zrobił, Oleg powiedział:

– To Oleś.A Oleś powiedział:– Nieprawda, to Oleg...

Jak myślisz, czy byli chłopcy prawdziwymi przyjaciółmi? Uzasadnij swoją myśl?

Praca w parach. Po kolei dokończcie zdania:• Podoba mi się, kiedy ty...• Życzę ci...• Chcę wspólnie z tobą...

68

Załóżcie w klasie „Skrzynkę przymierza”.Oczywiście, lepiej przeprosić kolegę, patrząc mu w oczy. Ale można też wrzucić kartkę z przeprosinami do „Skrzynki przymierza”.

Przysłowia

Przyjaźń i braterstwo droższe są niż bogactwo. Lepszy przyjaciel w potrzebie niż pieniądze w

garści. Prawdziwych przyjaciół poznajemy w biedzie.

ŻARTEM I NA SERIOOto kilka sposobów na to, jak stracić przyjaciela.1. Popędzać go, kiedy on i sam się śpieszy.2. Przerywać, kiedy mówi.3. Uśmiechać się ironicznie podczas jego wypowie-

dzi na temat wczorajszej audycji telewizyjnej. Można też napomknąć, że nie oczekujesz od niego żadnej ciekawej myśli, a to, co on mówi, jest wszystkim znane.

4. Dowcipkować na temat jego zainteresowań i marzeń.5. Kpić z niego w towarzystwie.6. Sprzeczać się z nim na każdym kroku z byle

powodu.7. Pouczać i krytykować go przy świadkach.I oto pozostałeś sam. Ale co ci jest? Zdaje się, że

zrozumiałeś, jak źle nie mieć przyjaciela.Porozmawiajmy poważnie. Przede wszystkim, warto za-

stanowić się nad tym, w jaki sposób zdobyć przyjaciela. Pamiętaj – im szybciej znajdziesz nowych przyjaciół, tym prędzej będziesz miał starych sprawdzonych przyjaciół.

69

Nie czekaj na to, aż ktoś się tobą zainteresuje, sam obdarz kogoś uwagą. Jedyny sposób na zdobycie przyja-ciela – to samemu być przyjacielem, umieć troszczyć się o przyjaciół.

Według Jana Kamyczka

1. Jakie jeszcze żartobliwe zasady dodałbyś do tej listy? 2.  Opowiedz o swoim przyjacielu (swej przyjaciółce). 3.  A  może przypomnisz o tym, w jakich okolicznościach przyjaciel pośpieszył ci z pomocą?

Zastanówcie się, w jakie gry nie da się grać bez przyja­ciół. W jakie lubi grać większość uczniów w waszej kla­sie? Zapiszcie nazwy tych gier na tablicy lub na dużym arkuszu papieru.Proponujemy grę „Czarodziejskie okulary”. Przez te okulary można zobaczyć tylko dobre i przyjemne rzeczy. Przekazu­jąc je sobie z rąk do rąk, opowiedzcie, co widzicie miłego w stojącym (siedzącym) obok uczniu (uczennicy).

70

LUDZKIE CNOTY

GRZECZNOŚĆŻeby życie w rodzinie płynęło szczęśliwie, żeby w

grupie pracowało się jednomyślnie, ludzie powinni być życzliwi i uprzejmi dla siebie. Nie zapominaj jak najczę-ściej używać takich słów i wyrazów, jak: „przepraszam, że niepokoję”, „dziękuję”, „dzięki”, „proszę bardzo”, „skoro o to prosisz”, „pozwól, proszę” itd., a zobaczysz, jak zmienia się nastrój i atmosfera wokół ciebie.

Napewno zwróciłeś uwagę na to, że złość, grubiań-stwo prowadzą do skutków wręcz przeciwnych do zamia-rów. Odpowiedzią na grubiaństwo będzie... grubiaństwo, na krzyk odpowiedzą krzykiem. Jeżeli uniosłeś się, to inna osoba „naładowuje się” twoją agresją i do niej nie docierają twoje, może całkiem sprawiedliwe i mądre ar-gumenty.

71

Krócej mówiąc, jeżeli ty ściskasz pięści, to ściska je i ten, z kim się sprzeczasz. Bezpodstawnie? Nie. Twoje grubiaństwo jest wystarczającą przyczyną.

Przypuśćmy, że postanowiłeś zapanować nad rozdraż-nieniem i gniewem, być uprzejmym i zrównoważonym. Pięknie! Ale co należy robić, żeby ugasić cudzy gniew? Jak obronić się przed grubiaństwem? Przede wszystkim – nie rozdmuchiwać iskry kłótni, nie irytować się, nie „na-kręcać się”. I nie zapominać: powściągliwość jest najlep-szym sposobem na kłótnie.

Słowniczek

Grzeczność – cecha dobrze wychowanego człowieka, umiejętność uprzejmie odnosić się do innych ludzi.

Praca w parach. Omówcie tekst „Grzeczność” i obejrzyjcie rysunki. Na podstawie tekstu i rysunku ułóżcie „przepisy na grzeczność”.

72

WŁADEKW tramwaju w okno wpatrzonySiedzi z piłką Władek,A obok niego zgarbiony Stoi stary dziadekLudzie Władka zapytują– Nie uczą was w szkole,Że staruszków się szanuje,Miejsce im ustępuje?– Uczą, uczą – Władek na to –Lecz teraz jest lato,Już do szkoły nie chodzimy,Więc się tego nie uczymy!...

Hryćko Bojko

1. Omówcie zachowanie Władka. 2. Ułóżcie rady temu niegrzecznemu chłopcu. Zapiszcie je na tablicy albo na plakacie.

SZCZODROBLIWOŚĆ I SKĄPSTWOSzczodrobliwość jest to umiejętność dzielenia się z

innymi tym, co posiadasz. Jest to bardzo ładna cecha cha-rakteru. Dziecko, które posiada tę cechę, zawsze będzie miało dużo przyjaciół.

A dzieci chciwe, odwrotnie, prędko mogą przekonać się, że nikt nie zaprasza je do zabawy i niczym nie śpie-szy się z nimi dzielić.

Trudno oddać innemu to, co tobie samemu może się przydać. Zwłaszcza, jeżeli robisz to pierwszy raz. Ale

73

warto tylko spróbować, i od razu poczujesz ulgę. Pewnej pięknej chwili zrozumiesz, jak przyjemnie być szczodrym. Zobaczysz, że możesz kogoś zrobić szczęśliwym, a to jest wspaniałe uczucie.

Takie uczucie ogarnia twoich rodziców, gdy dają ci to, o czym dawno marzyłeś.

Jeżeli chcesz sam sobie sprawić radość, wybierz jedną ze swoich zabawek, książek lub gier stołowych i sprezen-tuj wybranemu koledze. Tylko wybierz taką rzecz, która napewno będzie mu się podobać. Gdy zobaczysz radość na jego twarzy, to napewno radość ta przekaże się także tobie, i będzie ci bardzo przyjemnie na duszy.

I jeszcze o jednej rzeczy pamiętaj: otrzymywać i da-wać prezenty jest szczególnie przyjemnie nie w dni świą-teczne czy z okazji imienin, a w dniu powszednim, kie-dy nikt się prezentu nie spodziewa. Taki prezent sprawia szczególną radość.

Według Roberta Rotenberga

74

Zorganizujcie w klasie „Kącik przyjaciela”. Na dużym ar­kuszu papieru naklejcie „skrytki pocztowe” dla każdego ucznia. Można tam włożyć liściki z podziękowaniami, po­zdrowieniami z okazji urodzin czy imienin, lub kartkę ze słowem „zuch” i gratulacjami za dobrą ocenę.

BYĆ OSZCZĘDNYM – DOBRZE, BYĆ SKĄPYM – ŹLE

Pieniędzy nie warto wydawać na wszystkie zachcianki, ponieważ może ich potem nie wystarczyć na coś bardzo potrzebnego. Pieniądze niełatwo dają się dorosłym. Żeby zarobić pieniądze, dorośli muszą wiele i ciężko pracować. Dlatego dzieci powinny nauczyć się oszczędzać.

Oszczędzać – to znaczy poważnie odnosić się do za-robionych pieniędzy, nie wydawać je na różne drobnostki.

Ale co można powiedzieć o chłopcu, któremu rodzice dają kieszonkowe pieniądze, a on ich nie traci, a składa do skarbonki w szafie? Tak samo chowa on swoje zabawki, których także ma wiele. Do tej szafy nie pozwala nikomu nawet zbliżać się.

Czy można tego chłopca nazwać oszczędnym? Chyba on nie jest oszczędny, a raczej skąpy, zachłanny. A to nie jest to samo.

Być oszczędnym to nie znaczy nikomu nic nie dawać, chować od innych pieniądze, zabawki. Odwrotnie, oszczęd-ni ludzie zawsze chętnie dzielą się z innymi, proponują swą pomoc. A mogą tak postępować dlatego, że nie wy-dają pieniędzy na byle co.

75

1. Co znaczy twoim zdaniem być oszczędnym? 2. Czy chłopiec, o którym mówi się w opowiadaniu, ma wielu przyjaciół? Dlaczego?

Przysłowia

Lepszy człowiek oszczędny niż bogaty. Oszczędność więcej waży niż zysk.

DOBREM ZA DOBRO(Ukraińska bajka ludowa)

Pewnego razu kiedy lew wyszedł na polowanie, spo-tkał myszkę. Chciał ją schrupać, już nawet łapą przycisnął.

A myszka mówi do niego: „O, lwie, królu mój potęż-ny! Nie zjadaj mnie, zmiłuj się nade mną, biedną maleń-ką myszką! Ja ci kiedyś odwdzięczę się za to!” Zaśmiał

76

się lew: „Jak ty, maleńka myszko, możesz pomóc mnie, królowi zwierząt?!” – „A kto wie? – odpowiada myszka – tylko proszę cię, zmiłuj się nade mną!” Zżalił się lew nad myszką i puścił ją. Podziękowała myszka i pobiegła prędko do swej norki.

Stało się tak, że lew zaplątał się w rozstawione sidła! Szarpie się nieszczęsny, wyrywa się, lecz bezskutecznie – jeszcze bardziej zaplątuje się w sidłach. Aż tu przybiegła myszka. Przegryzła jedną pętlę, drugą. Wygryzła taką dużą dziurę, by lew mógł uwolnić się. Wtedy myszka mówi do lwa: „A widzisz, ja malutka myszka, potrafiłam ci jednak pomóc”. – „Widzę – mówi lew. – Nie tylko odwdzięczyłaś mi się, ale dałaś mi też dobrą nauczkę!”

1. Przeczytajcie bajkę z podziałem na role. 2. Dlaczego ma taką nazwę? 3. Jaką nauczkę dostał lew od myszki?

77

CZŁOWIEK POWINIEN CZYNIĆ DOBRO

W świecie panuje miłość, dobro, miłosierdzie, lecz niestety jest jeszcze wiele zła. Wielu ludzi, szczególnie dzieci, czynią zło nieświadomie, bezmyślnie, nie zastana-wiając się, jakie będą skutki ich uczynków. Słowem o zna-czeniu przeciwnym do słowa „miłosierny” (mający dobre, miłe serce) jest słowo „bezduszny”.

Tak mówią o człowieku, którego dusza i serce są ślepe i głuche na cudzy ból.

Niemiłosiernie przechodzić mimo cudzego nieszczęścia tak, niby to ciebie nie dotyczy, choć mógłbyś wyciągnąć rękę z pomocą.

Zapamiętaj! Miłosierdzie człowieka polega nie tylko na tym by nie czynić zła innym. Człowiek powinien czynić dobro. W dobrym świecie wszystkim nam będzie lepiej.

Według Natalii Hawrysz

Słowniczek

Dobro – pożyteczna rzecz lub uczynek, przeciwdziałanie złu, niszczeniu, okazanie pomocy.Dobroć – wyjawienie szczerych uczuć, przynoszących radość innym i nie potrzebujących nagrody.Miłosierdzie – współczucie; dobry pełen współczucia stosunek do innych ludzi.

1. Jak, twoim zdaniem, przejawia się miłosierdzie człowie­ka? 2. Objaśnij, co to jest „dobro” i „dobroć”?

78

Zorganizujcie w klasie „Kącik dobrych spraw”. Na dużym arkuszu na maleńkich paskach papieru można zapisy­wać życzenia dla kolegów z klasy, dziękować za dobre sprawy.

WILK I KOT(Ukraińska bajka ludowa)

Wilk uciekał z lasu. Przebiegając koło wsi, zobaczył na płocie kota i mówi do niego:

– Kocie-bracie, powiedz, kto wśród waszych mieszkań-ców jest tak dobry, że pomógł by mi schować się? Gonią mnie strzelcy! Kot na to:

– Idź do Piotra – dobry to człowiek.– Rzeczywiście, dobry, ale skradłem mu owcę – od-

powiedział wilk.– W takim wypadku – mówi kot, idź do Romana –

miły z niego człowiek.

79

– Gniewa się on na mnie za gęsi.– To niedobrze! Idź do Szymona.– O, broń Boże! Zjadłem mu cielę.Wtedy kot mówi: „Skoro wszystkim wyrządziłeś szko-

dę, to któż ci użyczy kryjówki?”1. Omówcie w klasie sposób zachowania wilka. Zmieńcie to opowiadanie w taki sposób, żeby uczynki wilka pomo­gły mu uniknąć pogoni. 2. Znajdźcie przysłowia odpowied­nie do opowiadania.

DOBRO I ZŁOPewnego razu Dobro przyszło w gościnę do Zła. Zło

poczęstowało Dobro herbatą, ale do kubka zamiast cukru nasypało soli.

Dobro wyczuło sól, ale nic nie powiedziało Złu. Tylko podziękowało za poczęstunek.

A kiedy Dobro żegnało się ze Złem, to powiedziało: „Cukier masz niesłodki. Masz tu pieniądze i kup sobie słodycze do herbaty”.

Zło się skrzywiło, ale wyjścia nie miało, musiało przy-jąć pieniądze.

W ten oto sposób Dobro odwdzięczyło się Złu dobrem za zło.

...Zło powoduje wojny, głód, znęcanie się, zdradę, oszustwo. Zły człowiek swoimi słowami i czynami może wyrządzić innym wiele szkód.

Ale dobro jest zawsze silniejsze od zła. Ludzie cenią i zawsze pamiętają o ludziach dobrych, pomagają im w potrzebie, a złych unikają.

80

1. Uzupełnijcie ten ciąg:Nikt nie ma prawa: obrażać, karać, poniżać, ... Każdy ma prawo: obronić, pomóc, podzielić się, ...2. Wybierz rozważania, które są twoim zdaniem prawidło­we. Uzasadnij swój wybór. • Ludzie źli są zawsze samotni.• Jeżeli zrobiłeś coś dobrego – pochwal się.• Na złe – dobrem odpowiadaj.

DELIKATNOŚĆByć delikatnym, to znaczy z poważaniem odnosić się

do cudzego życia i nie wsadzać nosa w nie swoje sprawy.Pierwsza zasada dobrze wychowanego człowieka zabra-

nia otwierać i czytać cudze listy... Jeżeli, przez przypadek, jesteś obecny przy rozmowie telefonicznej, która ciebie nie dotyczy, nie rób uwag i o nic nie pytaj. Zachowuj się tak, niby ogłuchłeś na czas rozmowy...

Istnieje wiele pytań, których nie wypada zadawać: „Co ci powiedział w tajemnicy Władek?”, „Dokąd chodzi-ła wczoraj wieczorem twoja mama?” Na dowolne z tych pytań możesz otrzymać całkiem logiczną odpowiedź: „Nie gniewaj się, ale to ciebie nie dotyczy”.

Będąc gościem w cudzym domu, nietaktownie jest otwierać drzwiczki i szuflady w biurku, szafach, przecho-dzić bez zaproszenia z jednego pokoju do innego, zaglądać do kuchni. Niedopuszczalne jest otwieranie i sprawdzanie bez pozwolenia zawartości torebek i teczek, nawet wtedy, jeżeli są własnością bliskiej nam osoby. Nie wspominam już o cudzych kieszeniach…

Według Jana Kamyczka

81

Praca w parach. Na podstawie podanego tekstu ułóżcie zasady dobrego zachowania. Na przykład: Nieładnie w cu­dzym domu zaglądać bez pozwolenia do szafy, szuflady biurka…

Podajcie przykłady delikatnego zachowania swoich znajo­mych. Omówcie je w klasie.

DOTRZYMUJ DANEGO SŁOWAWróciłem do domu wcześniej niż zwykle. Mama po-

wiedziała:– Pewnie jakaś planeta odwróciła się do Ziemi innym

bokiem.– Dlaczego? – zdziwiłem się.– Bo od razu po lekcjach zjawiłeś się w domu.– A-a-a – powiedziałem. I pomyślałem: „Dlaczego nie

mogę stać się wzorowym? Dam sam sobie słowo... Odro-bię lekcje... Natychmiast... Dopiero potem pójdę pobawić się...”

82

– A to co, znowu do szkoły się wybierasz? – zapytała mama. – Książki składasz.

– Nie! – nic mamie nie mówię. – Po prostu składam porządnie.

Mama zdziwiona wzruszyła ramionami. I podała mi jedzenie. Jem. Na dworze słonecznie. Wróbelki gonią je-den drugiego. Jeden z nich przypomina Piotrusia Sofiji-na... Piotruś już pewnie na ulicy. I Wadim. A może nie zaczynać od lekcji?... Przecież jeszcze nie dałem sobie słowa. Ja tylko miałem taki zamiar. I nikt o tym nie wie. Mogę jeszcze coś zmienić. Zacznę nie od lekcji. Zacznę od sprzątania mieszkania. Mama wkrótce wróci do pracy. Zabiorę się do sprzątania... Wysprzątam wszędzie. I w po-koju, i w przedpokoju, i w kuchni, i w ubikacji... A na razie pobiegnę na podwórko...

Westchnąłem z ulgą. Niby ciężar spadł z pleców...Kopiemy piłkę. Wadim jak się przyłożył – piłka utkwi-

ła na drzewie między gałęziami.Piotruś zaczął wspinać się. Odłamał gałąź. Rozerwał

spodnie. Nagle, niby spod ziemi, zjawiła się mama Pio-trusia. Zaczęła grzmocić Piotrusia i wykrzykiwać:

– To za spodnie! To za spodnie!W oddali stał pewien pan. Powiedział:– A dlaczego pani nie mówi: „To za drzewo! To za

drzewo!”? Jutro można kupić nowe spodnie. A drzewo co najmniej dwadzieścia lat rośnie.

Mama Piotrusia i ten pan zaczęli się sprzeczać. A my z Wadimem odeszliśmy. On – do domu, a ja usiadłem na ławce koło domu.

83

Przypomniało mi się, że dałem sobie słowo posprzątać w mieszkaniu.

A na dworze tak ładnie. Kwiaty kwitną. Pszczoły latają. Ptaszki szczebioczą. Tak nie chce się wracać do mieszkania.

Może nie od dzisiaj zacznę się zmieniać? Mogę prze-cież i to słowo zmienić? Nikt nie wie, że je sobie dałem. Przecież dałem je tylko sobie, nie ogłaszałem przez radio. Ani w gazecie...

Słusznie! Zacznę od jutra... Od gimnastyki porannej...Znów, niby kamień zsunął mi się z ramion... Dziwne.

Jedno słowo, a jaki ciężar...Według Eugeniusza Dudara

Co to znaczy – dać słowo?

84

1. Przeczytajcie tekst w osobach. Omówcie zachowanie chłopca. Jak reagowała mama na jego zachowanie? W ja­kich sytuacjach chłopak nie miał racji? Z czym nie potrafił sobie poradzić? 2. Omówcie podane na rysunkach sytu­acje: poradźcie dzieciom, jak należy postąpić?

Z pomocą rodziców spróbuj ułożyć plan swych obowiąz­ków i obietnic. Zaglądając często do niego sprawdzaj, czy dotrzymujesz danego sobie słowa.

Dziś jeszcze poleżę, a już jutro bę­dę ćwiczyć gimnastykę poranną.

Następnego semestru już zro­bię porządek na stole.

Może pomóc mamie? Lepiej zacznę od poniedziałku!

Poczekaj babciu! Zostało tylko siedem serii.

85

Przysłowia

Lepiej nie obiecywać, niż słowa nie dotrzymywać. Kto słowa nie dotrzyma, ten do siebie szacunku

nie ma.

STARAJ SIĘ NIE OKŁAMYWAĆDużo chłopców i dziewczynek lubi mówić nieprawdę.

Czasem po prostu chce się troszkę skłamać. A od tego właśnie zaczyna się!...

Z maleńkiego kłamstwa wyrasta duże. Wtedy już trud-no przestać kłamać, ponieważ jedno kłamstwo rodzi wiele innych.

Ludzie nie lubią i nie mają szacunku do ludzi kłam-liwych. Im już nigdy nie wierzą, choć czasem oni mówią szczerą prawdę.

A więc obiecaj sobie nigdy nie kłamać. Choć jakby cię nie kusiło, staraj się nie utracić własnej godności. Dbaj o swoje dobre imię od najmłodszych lat.

DWA PRAWDZIWE SŁOWA– Pani Ludmiło, można wejść?– Wejdź, Andrzejku!– Proszę pani, spóźniłem się!– Domyślałam się o tym. Ale z początku – dzień

dobry!– Dzień dobry.– Po drugie, objaśnij co stało się z tobą tym razem.– Oj, dzień dzisiaj jakiś nieudany. Same nieprzyjem-

ności. Z początku zepsuł się zegarek.

86

– Przestał chodzić czy co?– Nie, po prostu wskazówka ukazująca godzinę zaczę-

ła poruszać się w przeciwną stronę. Podobnie wskazówka minutowa. Więc nie wiedziałem, która jest godzina. Ale potem jednak dowiedziałem się, bo bardzo chciałem przyjść do szkoły bez spóźnienia.

– Jak dowiedziałeś się?– Bardzo prosto, zatelefonowałem na odpowiedni nu-

mer telefonu. Głos w telefonie powiedział „Jest już pół do dziewiątej!” Pytam się zdziwiony: „Naprawdę”? A głos w słuchawce odpowiada: „Oczywiście”. Zrozumiałem więc, że spóźniam się, dlatego prędko zebrałem się i wyskoczy-łem za drzwi. Patrzę – a tu malarze pomalowali wszyst-kie schody zieloną farbą. I tabliczkę wywiesili: „Przejście tymczasowo zamknięte”. To znaczy do czasu, póki schody nie wyschną. Cóż było robić. Musieli wszyscy mieszkańcy naszego domu zjeżdżać do dołu po rynnie.

– I ty też?– Tak. Ja także prędko zjechałem z piątego piętra po

rynnie i wybiegłem na ulicę. Patrzę i nic nie rozumiem – przejście na drugą stronę ulicy zabronione.

– Czyżby ulicę też pomalowano zieloną farbą?– Nie! Po prostu okazało się, że po jezdni prowadzono

żyrafę, dlatego cały ruch był wstrzymany.– A dokąd prowadzono tę żyrafę?– Nie wiem. Napewno do ZOO, albo do cyrku.– A może będą o niej film nakręcać, co?– Więc trzeba było długo czekać, a już potem spokoj-

nie pobiegłem do szkoły, bo więcej nic się nie przytrafiło.

87

– Wszystko?– Tak, wszystko.– Bardzo dziwna historia. A teraz, Andrzejku, przyznaj

się, czy w twym opowiadaniu są choć dwa słowa prawdy?– Dwa słowa są...– Jakie to słowa?– „Spóźniłem się”.

Według Władysława Kuzniecowa

Przeczytajcie tekst z podziałem na role. Znajdźcie niepraw­dziwe słowa Andrzejka.

Zastanów się, co powinien był uczynić Andrzej, żeby moż­na było o nim powiedzieć: „Chłopiec mówi prawdę”.

88

KŁAMCAStefan pasł w polu trzodę owiec. Nudził się, nie miał

co robić, więc postanowił oszukać ludzi i zawołał:– Ratunku, wilk!Ludzie zbiegli się, a Stefan śmieje się, bo wilka nawet

blisko nie było.Raptem patrzy Stefan, a wilk rzeczywiście podkrada

się do owiec, zaczął więc krzyczeć:– Wilk, wilk, ludzie, ratujcie! Ludzie słyszą, lecz

śmieją się:– Kłamie znowu – mówią.Tymczasem wilk porwał najlepsze jagnię i bez prze-

szkód pociągnął do lasu.

Tak na świecie bywa: kto raz skłamał, temu już nie wierzą więcej.

Według Lwa Tołstoja

89

Zastanówcie się, co stanie się, jeżeli wszyscy zaczną kła­mać. Spróbujcie sobie wyobrazić taki bałagan.

Pracując w grupach, ułóżcie kreskówkę według powyższe­go opowiadania z osobnych kadrów i wywieście prace na tablicy. Podpiszcie pod rysunkami myśl przewodnią utworu.

SROKASiedzi sroka na drzewieI dziwi się, że nikt nie wie,Że cukier jest słony,Że mleko czerwone,Że mucha większa od wrony,Że największe są rogi kogucie,Że noc przychodzi w południe,Że raki rosną na dębie,Że wilkołaki są bezzębe,Że ryby w polu się kąpią,

90

Że żaby kopytami się kopią,Że najwyżej fruwają krowy,Że najpiękniej śpiewają sowy,Że jeż igiełki zgolił modnie,I na głowę ubrał spodnie,Ale nikt tego nie słuchaBo wiadomo,Że sroka kłamczucha.

Według Iwana Switłycznoho

Przeczytajcie tekst z podziałem na role – ktoś niech będzie sroką, a pozostali uczniowie niech zaprzeczają jej kłamstwa i poprawiają ją.

Przysłowia

Prawda jak oliwa zawsze na wierzch wypływa. Lepsza gorzka prawda, niż słodkie kłamstwo.

NIE WOLNO BRAĆ CUDZEGOZła sława krążyła we wsi o Filipie, że nigdy nie omija

on cudzego dobra.Przechodził jakoś Filip koło kuźni. Kowal właśnie

wyrzucił świeżo zrobioną podkowę do ostygnięcia. Widzi Filip – podkowa leży. Ogląda się – nikt nie patrzy. Chwy-cił rozżarzoną podkowę i chciał uciec, lecz jak wrzaśnie z bólu! Takiego lamentu narobił, że ludzie zewsząd się zbiegli, pytają, co się biednemu chłopcu przytrafiło. Jak się dowiedzieli, to taki rechot się zaczął, że oparzył Filipa gorzej niż podkowa.

91

A kowal śmiejąc się jeszcze dodał: „Teraz, chłopcze, będziesz wiedział, że cudze dobro ręce parzy”.

Z dziecięcej czytanki „Wianek”

1. Opowiedz, co przydarzyło się Filipowi. 2. Wytłumacz słowa kowala: «Cudze dobro ręce parzy». 3. Wybierz słowa, charakteryzujące Filipa: złodziej, psotnik, oszczędny. Uzasad­nij swój wybór.

Czy byliście okradzeni przez złodzieja? Co wtedy odczuli­ście? Porozmawiajcie na ten temat.

Wypuśćcie gazetkę ścienną „Nasza klasa”, w której będzie­cie gratulować kolegom sukcesów w nauce, w sporcie i z powodu innych osiągnięć.

92

CZŁOWIEK W SPOŁECZEŃSTWIE

SPOŁECZEŃSTWOSpołeczeństwo – ogół ludzi, których łączy wspólna

historia, kultura, prawo, produkcja.Rodzina, uczniowie szkoły, koledzy są częścią społe-

czeństwa.Obejrzyj rysunki. Kto należy do społeczeństwa?

Zapamiętaj! Człowieka tworzy kraj, gdzie on przyszedł na świat. Kraj zaś tworzą jego ludzie.

93

UKRAINA – NIEPODLEGŁE PAŃSTWOUkraina to wielkie niepodległe państwo w Europie.

Jest ona większa od takich państw jak Wielka Brytania, Austria, Belgia, Holandia, Dania, Portugalia i Szwajcaria razem wziętych.

W Ukrainie jest ponad tysiąc miast. Wielkie miasta – Kijów, Charków, Dniepropietrowsk, Donieck, Odessa, Za-poroże, Lwów, Łuhańsk, Mikołajów, Chersoń.

W Ukrainie są góry Karpaty i Krymskie, są dwa mo-rza – Czarne i Azowskie. Rzek w Ukrainie nalicza się siedemdziesiąt dwa tysiące.

Stolicą Ukrainy jest Kijów. Stoi on na brzegu Dnie-pru – największej rzeki Ukrainy.

Ukraina – to twa ziemia ojczysta, kraj, gdzie uro-dziłeś się.

Pracując w parach, omówcie następujące pytania.Kto z was podróżował po Ukrainie? Jakie miejsca zwiedzi­liście? Co ciekawego dowiedzieliście się o Ukrainie?

94

Pracując w grupach, wykonajcie projekt „Podróżując po Ukrainie”. Niech to będzie album. Umieśćcie w nim nie tylko widokówki z różnych miejsc Ukrainy lecz także fo­tografie, znaczki pocztowe, rysunki.Spróbujcie wyjaśnić:• jakie są podstawowe zajęcia ludzi w różnych regionach Ukrainy;• jakie tam są miejscowe tradycje i obyczaje (jakie święta i jak odznacza się, jak ubierają się ludzie).Wzorzec wykonania projektu umieszczony jest na str. 55–56.

KIM JESTEŚ? SKĄD JESTEŚ? SKĄD TWÓJ RÓD?Jak mądrze i prawidłowo odpowiedzieć na te pytania?A tak:– Mieszkam w Ukrainie. Ród nasz jest sławny, pra-

cowity i uczciwy.Pragniemy ze wszystkimi żyć w zgodzie.

95

Nas jest dużo. Wszyscy jesteśmy inni, dlatego pra-gniemy poznać się bliżej. Jesteśmy Ukraińcami!

Wszyscy jesteśmy obywatelami Ukrainy!Słowniczek

Obywatel – człowiek, który stale mieszka w państwie, korzysta z praw i spełnia obowiązki przewidziane przez prawo tego państwa.

Jestem Grekiem

Jestem Białorusinem

Jestem Bułgarem

Jestem Żydem

Jestem krymskim Tatarzynem

Jestem Polakiem

Jestem Rumunem

Jestem Rosjaninem

96

Zapamiętaj! Rosnąć na obywatela swego państwa znaczy:• pragnąć do wiedzy, mądrości i działalności dla dobra

kraju;• starać się dowiadywać się jak najwięcej o historii swe-

go narodu, chronić to, co odziedziczyliśmy od dziada pradziada;

• szanować tradycje narodowe.1. Kto mieszka w Ukrainie? 2. Jak jednym słowem można nazwać wszystkich mieszkańców Ukrainy?

GDZIE MIESZKASZDla każdego człowieka najdroższy jest kraj ojczysty,

ziemia, gdzie on się urodził. Wielkie to szczęście żyć na ojczystej ziemi!

Obejrzyj obrazki. Który z nich przypomina ci twój kraj ojczysty?

Spytaj dorosłych, dlaczego twoje miasto (wieś) ma taką nazwę.

97

DZIWNE IMIONA

Siedziałem kiedyś w parku na ławce. Obok mnie sie-dział staruszek w słomianym kapeluszu i w pięknej wy-szywanej koszuli. W pobliżu bawił się piłką mały chłop-czyk. Kiedy on podrzucił piłkę, ona uderzyła o drzewo i pokatulała dziadkowi do nóg. Podniósł staruszek piłkę i oczekuje, co będzie dalej.

Podbiegł chłopczyk do naszej ławki, przystanął i cze-ka, by mu dziadek piłkę oddał.

– Kto ty jesteś? – spytał chłopca staruszek.– Piotruś, – odezwał się mały.

98

– A nazwisko swoje znasz?– Znam – Kozaczenko.– A jeszcze kim jesteś?Chłopiec milczał.– W jakim mieście mieszkasz?– We Lwowie.– A więc nazywasz się nie tylko Piotruś Kozaczenko,

lecz także lwowianin. Oprócz tego jesteś jeszcze Ukraiń-cem, ponieważ urodziłeś się w Ukrainie. Możliwie należysz do innego narodu, na przykład do polskiego, to pamiętaj, że słowo Polak to też jest twoje imię.

A poza tym jesteś Europejczykiem. Przecież nasze państwo znajduje się nie w Afryce, nie w Australii, a w Europie. I wreszcie, jesteś Ziemianinem, ponieważ twoim domem jest planeta Ziemia. Widzisz kim jesteś, Piotrusiu Kozaczenko!

Dziadek odrzucił chłopcu piłkę. On złapał ją zręcznie i podskakując prędziutko pobiegł do mamy, siedzącej na sąsiedniej ławce. Śpieszył się, by opowiedzieć jej ile to on ma ciekawych niezwykłych imion.

Anatolij HryhorukSłowniczek

Słomiany kapelusz – kapelusz ze słomy, trzciny lub liści palmy (panama).W podskokach – bardzo szybko, błyskawicznie.

1. Opowiedz o sobie tak samo, jak Piotruś opowiadał swej mamie po spotkaniu z dziadkiem. 2. Dlaczego każdego z nas można nazwać Europejczykiem?

99

TWÓJ KRAJ UKRAINA

Najpiękniejsza ma, jedyna,Miła, droga Ukraina.To – potężny Dniepr sławnyI ręczniki z Połtawy.I czerkaskie jastrzębie,I Dunaju głębie,I Karpaty zielone,I wołyńskie jezioraI z Podola chata,I Tauria bogata,Słobożańskie jare zboże,Legendarne Zaporoże,I Doniec SiwerskiBliskie są naszym sercomStąd korzenie moje i rodziny...Bo to wszystko – Ukraina!

Według Tetiany Bojczenko1. Czy wspomina się w wierszu twój kraj ojczysty? O czym właśnie? 2. Z czego znany jest twój kraj ojczysty?

100

* * *Sama przez się wciąż płynie ta rzeczka,Malusieńka, wąziuteńka jak dłoń ma. Rzeczka ta jest błękitną Dniepru córeczką, Córeczką maleńką, jeszcze nie ochrzczoną.Płynie w ogródku pod szerokim klonem, Koło chaty pachnącej jej barszczem. Płynie pod błękitnym niebem ogromnym, Skąd słodkie chmurki kropią ją deszczem.Rzeczka ta płynie tylko dla mnie i dla klonu, Nawet kiedy śpię, rzeczkę widzę mą,Tę maleńką rzeczkę, w moim ogrodzie pod klonem.Jak tata, mamę i miód kocham ją.

Mykoła Wingranowskyj

1. Wymyśl imię tej rzeczki, którą tak ładnie opisał poeta. 2. Jak nazywa się rzeka w miejscowości, w której miesz­kasz? Jaka ona jest: duża czy mała? 3. Za co lubisz swą rzeczkę?

Spytaj dorosłych, dlaczego tak się nazywa ta rzeka. Opo­wiedz o tym w klasie. Swe opowiadanie zacznij, na przy­kład, tak: «Rzeka Czeremosz, ma taką nazwę dlatego, że w pobliżu rośnie dużo czeremchy».

Przysłowia

W kraju ojczystym pachną nawet chwasty. Do swej ojczyzny wracał bym na skrzydłach. W świecie najmilszy swój kraj ojczysty! Wszystkim bogata rodzicielska chata.

101

HISTORYCZNE SKARBY UKRAINYBardzo dużo znaczą dla narodu ukraińskiego, takie

słowa jak: kozak, czumak, rolnik, kobziarz. W nich od-zwierciedlono całą historię życia narodu – narodu–bo-jownika, narodu–ludzi pracy, narodu–piewcy. Wystarczy powiedzieć „kozak” lub „kobziarz” – a każdy zrozumie, że mowa o Ukraińcach!

Ukraina posiada wiele zabytków architektury zna-nych w całym świecie. Przede wszystkim – to Sobór Sofijski, Złota Brama i Ławra Kijowsko-Peczerska w Kijowie, Zamek Oleski w obwodzie lwowskim i ruiny Wysokiego Zamku w mieście Lwowie.

Stanęły na straży wieczności Spaski Sobór, Illińska i Piatnycka cerkwie w Czernihowie. Stoją w Tarnopolu świadkowie minionych wieków – Stary Zamek, Cerkiew Podwyższenia Krzyża Świętego i Cerkiew Bożego Narodzenia.

Sobór Sofijski w Kijowie Ratusz miejski we Lwowie

102

Stary zamek w Tarnopolu

Pałac chana w Bachczysaraju

Straszne wojny, klęski zniszczyły w Ukrainie wiele pięknych budowli. Dlatego trzeba dbać nie tylko o to, co zachowało się, ale też dążyć do odrodzenia utraconych zabytków – czy będzie to wspaniały sobór, czy starodawna maleńka cerkiew.

Słowniczek

Czumak – dawny chłop ukraiński przewożący na wo-zach zaprzężonych w woły zboże, sól, rybę oraz inne towary na sprzedaż.Kobziarz – ukraiński wędrowny śpiewak ludowy, który śpiewał przygrywając na kobzie.

Po raz pierwszy słowo „Ukraina” użyto w 1187 roku w Latopisie Kijowskim. Zapisane jest tam, że w tym roku w walce z Połowcami, jacy nasuwali się na Ukrainę od strony stepu, zginał odważny książę. Za nim Ukra-ina długo i szczerze rozpaczała. Policz ile lat minęło od tego czasu.

103

MUZEABardzo ciekawie jest zwiedzać muzea. Są w nich zbie-

rane, opracowywane i przechowywane pamiątki kultury, różne zbiory, starodawne rzeczy.

Interesujące jest zwiedzanie Muzeum Przyrodniczego w Kijowie, gdzie są wystawione szkielety prastarych ma-mutów...

We Lwowie, w Muzeum-aptece można zobaczyć i na-wet kupić lecznicze nalewki w starodawnych flaszeczkach.

W każdym muzeum historyczno-krajoznawczym można zobaczyć starodawną broń, dawną odzież ludzi...

W muzeum znanego uczonego Sergiusza Korolowa w Żytomierzu aż duch zapiera podczas oglądania rakiet i sputników.

104

Ciekawe to zajęcie – zwiedzać muzea. A jeżeli w po-bliżu nie ma muzeum? Stwórzcie je sami. Może to być muzeum starodawnych rzeczy, muzeum chleba albo starych widokówek. Może w nim być nawet wystawa reprodukcji obrazów znanych malarzy.

Urządźcie konkurs, kto nazwie więcej muzeów swego mia­sta i okolicy, a kto znanych muzeów Ukrainy.

Wspólnie z rodzicami zbierz informację o jednym z mu­zeów Ukrainy: o muzeum książek, muzeum lasu lub o muzeum wody. Zapoznaj z tą informacją kolegów z klasy.

PAŃSTWOWE SYMBOLE Symbol – to znak, przedmiot, wizerunek itp., które coś

oznaczają. Kiedy jest mowa o symbolach państwowych to ma się na uwadze herb (w Polsce – godło), flagę i hymn.

Herb symbolizuje państwo. Widzimy go na fladze, monetach, pieczątkach, dokumentach.

Na twojej metryce urodzenia też jest Herb Ukrainy.

105

Herbem państwowym Ukrainy jest Złoty Trójząb na niebieskim polu. Jakie jest pochodzenie tego symbolu? Co on oznacza?

Czy zwróciliście uwagę, że słowo trójząb mieści słowo trzy? Liczba ta uważana jest za magiczną. Przypomnijcie sobie, że w baśniach ludowych opowiada się o trzech bo-haterach, o trzech życzeniach, o trzech zadaniach, które powinien wykonać bohater, o trzech drogach.

Trójząb należy do najstarszych świętych znaków, które dotarły do nas z odległej przeszłości. Znak ten był na pie-częci księcia Światosława, na srebrnych monetach księcia Włodzimierza (Wołodymyra).

Czy wiesz o tym?

Doszedł do naszych czasów jeszcze jeden z powszech-nie znanych narodowych symboli państwowych – Złoty Lew. Kiedy książę Danyło Halicki założył nowe mia-sto, to nazwał je Lwowem ku czci swego syna Lwa i podarował mu herb: Złotego Lwa na niebieskim polu. Już ponad siedem z połową stuleci stoi Lwów – mia-sto lwów.

Razem z rodzicami zobacz na jakich dokumentach rodzin­nych widnieje herb Ukrainy. Gdzie jeszcze można go zo­baczyć.

Jeżeli by ci dano zadanie opracować herb swego rodu, czy swego miasta, co byś narysował? Dowiedz się czy twoja miejscowość ma swój herb. Jak on wygląda?

106

FLAGAFlaga – to państwa symbol, państwo ją każde ma.Dla wszystkich – to znak siły,dla wszystkich – to sławy znak. Błękitno-żółte barwy flagi znaczą: złote żyto i nieba błękit.Zawsze czcijmy flagę swą,pamiętajmy – flaga święta.Flagę swą dumnie wznieśmy, z nią żeśmy silni, jedyni.Na wieki narodem jesteśmy ukraińskim w Ukrainie.

Według Natałki Pokład

Niebieskie niebo nad złotą niwą – taką piękną treść ma państwowa flaga (sztandar) Ukrainy. Ukraińskie barwy narodowe – niebieska i żółta. A czy można powiedzieć, że flaga Ukrainy jest żółto-niebieska? Nie, ponieważ barwy flag przyjęto „czytać” z góry do dołu.

107

Hymn – to uroczysta pieśń patriotyczna, w której sła-wi się Ukrainę. Brzmi on codziennie przez radio o godzi-nie 6 rano i o godzinie 24 w nocy.Pamiętaj! Kiedy podczas różnych uroczystości brzmi hymn, należy obowiązkowo wstać.

Gdyby wasza klasa postanowiła do Dnia Niepodległości Ukrainy założyć klomb przypominający flagę państwową Ukrainy, to jakie kwiaty na nim posadzilibyście.

108

PODRÓŻ PO MAPIE UKRAINY

CZERNIHÓWZiemia ukraińska bogata w poetyckie podania i le-

gendy. Prawie każda legenda, która powstała na tej ziemi, nawiązuje do pewnych prawdziwych wydarzeń i miejsco-wości.

Spróbujemy wyjaśnić pochodzenie nazwy miasta Czer-nihów, które leży na prawym brzegu Desny. Data założenia Czernihowa ginie w głębi wieków. O nazwie miasta mówi wiele legend. Łączą ją, na przykład z imieniem odważ-nego księcia Czornoho, który wsławił się zaciętą walką z Chazarami.

Istnieje także legenda o księżnej Czornej, która nie uległa wrogom. Właśnie ku jej czci Siewierzanie nazwali swoje miasto Czernihowem.

Spaski Sobór Sarna

w Czernihowie

Inna legenda głosi, że jakoby wcześniej Czernihów nosił nazwę Sernihów – od słowa sarna. A co to jest

109

sarna? Bardzo ładne zwierzę z rodziny jeleni – łagodne, płochliwe, bystronogie. W dawnych czasach sarny zamiesz-kiwały okoliczne lasy. Zwierząt tych było tak dużo, że ku ich czci nazwano miasto.

Której z tych legend można wierzyć? Najprawdopo-dobniej nazwę Czernihów utworzono od imienia własnego pochodzącego przypuszczalnie od słowa czornyj.

W Czernihowie zachowały się wspaniałe zabytki ar-chitektury z różnych czasów, które nadają miastu niepo-wtarzalnego uroku i swoistości.

Słowniczek

Legenda – opowieść ludowa o jakimś wydarzeniu lub o życiu ludzi.Chazarowie – dawne półkoczownicze plemiona.Siewierzanie – dawne plemię wschodniosłowiańskie.

Jakie zabytki (pamiątki) historyczne są w twoim mieście lub wsi? Z jakimi wydarzeniami historycznymi są one powiązane. Co wiesz o tym?

ROHATYN

W północnej części obwodu iwano-frankowskiego, u podnóża odgałęzienia Hołogór, tam, gdzie niedaleko prze-pływa rzeczka Gniła Lipa, leży starodawne miasto Ro-hatyn. Znane jest ono od 12 wieku. Nawiązuje do niego ciekawa legenda.

...Jakoś z teremu wyszła córka księcia Danyła Halickiego i poszła na spacer do lasu, który gęstą ścianą rósł wokół.

110

Palące promienie letniego słońca ledwie przenikały przez sple-cione zielone gałęzie. Świergotały ptaki, gdzieś całkiem blisko opukiwał drzewo dzięcioł...

Księżniczka szła najpierw leśną ścieżką, a potem, nie zauważywszy, że ta się urwała, szła dalej między drzewami. Niespodziewanie las pociemniał, spochmurniał. Księżniczka zawróciła. Ale nigdzie nie było ścieżki. Nagle dziewczyna usłyszała głuchy tętent. Przed nią zjawił się piękny „rogacz”, tak w tych czasach mówiono o łosiach. Niby zaczarowany patrzył na piękną dziewczynę. Potem skręcił w bok i poma-łu, niby zapraszając iść za sobą, ruszył. Księżniczka poszła za nim.

Po krótkim czasie przed nią rozwarła się słoneczna polana. Po drugiej stronie polany na wzgórzu stał letni książęcy terem. Dziewczyna pobiegła w tym kierunku, a kiedy obejrzała się, żeby podziękować swemu wybawcy, to łosia już nie było.

111

Córka opowiedziała szczęśliwemu ojcu o tym, w jaki sposób została uratowana przez „rogacza”. Książę nakazał w miejscu spotkania księżniczki z łosiem rozpocząć bu-downictwo miasta. Nazwano je Rohatynem.

Tak głosi legenda. Ale czy tak było naprawdę?

Podzielcie się na grupy. Przeprowadźcie w klasie wywiad: wyjaśnijcie, jakie legendy związane są z waszym miastem lub wsią. Otrzymane dane wpiszcie do albumu.

ŚWITAŹ

Świtaź... Jezioro Świtaź znajduje się w obwo-dzie wołyńskim. Nazwę tę niektórzy uczeni łączą ze słowami biały, światły. A może na nazwę tę złoży-ły się rdzeń -swit- i dawny słowiański przyrostek -aź.

Nieopodal Świtazia błyszczą na słońcu mniejsze tafle wodne: jezioro Turskie (oto gdzie zamieszkiwały historycz-ne tury!) i inne całkiem małe jeziorka.

112

Słowniczek

Tafla – gładka lśniąca powierzchnia wody.Tur – wymarły dziki byk.

***Pragnę ujrzeć jezioro Świtaź –Kuszącą perłę Polesia.Z zielonego gąszczu ono mnieTysiącem głosów zwie.We mgle ono mi wciąż przyświecaTakie jedyne na świecie,Wzywając „Tu Świtaź, tu Świtaź,Kiedy ty wreszcie zawitasz?!”

Lina KostenkoWspólnie z dorosłymi, spróbuj wyjaśnić skąd pochodzi nazwa jeziora Synewir na Zakarpaciu. Ono jest nie mniej znane niż Świtaź. Miejscowi mieszkańcy nazywają je je­szcze Morskim Okiem.

CO W UKRAINIE JEST NAJ-NAJ?Najwyższy szczyt Ukrainy – to Howerła w ukraińskich

Karpatach. Jej wysokość wynosi 2061 m nad poziomem morza.

Największym morzem, które omywa Ukrainę jest Mo-rze Czarne. Do Morza Czarnego wpadają takie rzeki: Du-naj, Dniepr, Dniestr, Bug, Południowy Bug.

Największą rzeką jest Dniepr. Z ogólnej długości tej rzeki 2201 km na Ukrainę przypada 981 km.

113

Największym jeziorem jest jezioro Jałpuh w obwodzie odeskim. Najgłębszym jeziorem jest Świtaź na Wołyniu.

Najstarsze drzewo w Ukrainie rośnie w obwodzie ró-wieńskim. Jest to 1300-letni dąb.

Najwyższe drzewo – modrzew, o wysokości 54 m, rośnie w Rachowie.

Największym zwierzęciem jest żubr. Liczne stada żub-rów spotyka się na Wołyniu i w Karpatach. Masa żubra może wynosić ponad 1 tonę.

Najwyższym ptakiem jest żuraw szary. Wysokość jego sięga 120 cm, a masa – 7 kg.

Najwyższą budowlą architektoniczną w Ukrainie jest wieża telewizyjna w Kijowie. Jej wysokość stanowi 385 m. Nieco niższe są wieże: w Winnicy – 353 m, w Charko-wie – 240,7 m.

Największy samolot to „Mrija” (AN-255).

Do największych miast Ukrainy należą Kijów, Char-ków, Dniepropietrowsk, Odessa.

Listę tę można przedłużać. Zbieranie rekordów jest bardzo ciekawym zajęciem.

114

Dowiedz się z pomocą rodziców kto w Ukrainie jest najsil­niejszym ciężarowcem, kto jest mistrzem z gimnastyki itp. Urządźcie w klasie konkurs, kto wymieni więcej nazwisk znanych sportowców i innych sławnych ludzi.

CZYM BOGATA JEST UKRAINAZłożyło się tak, że Ukraina posiada żyzne ziemie i

bogaty świat roślinny. Sprzyja to rozwojowi różnych gałęzi gospodarki.

Warunki naturalne naszego państwa szczególnie sprzy-jają rozwojowi rolnictwa, takich jego branż jak uprawa roślin i chów zwierząt.

W Ukrainie uprawia się rośliny zbożowe, ziemniaki, buraki cukrowe, słonecznik, rośliny pastewne. Na południu, na Krymie rosną winorośle.

W różnych obwodach Ukrainy rozwija się chów bydła, trzody chlewnej (świń), owiec.

Najdroższym bogactwem ukraińskiej ziemi są kopali-ny użyteczne. Pokłady węgla kamiennego skoncentrowane są w Zagłębiu Donieckim i Lwowsko-Wołyńskim. Rudę

115

żelaza wydobywa się w okolicach Krzywego Rogu, a w obwodach kirowogradzkim, czerkaskim, żytomierskim oraz iwano-frankowskim i zakarpackim znajdują się złoża węgla brunatnego.

Znana jest także Ukraina dzięki bogatym pokładom so-li. Najwięcej jej odkryto w Donbasie w pobliżu Artemow-ska oraz na Krymie w pobliżu słonych jezior Sywasza. Sól wydobywana jest także na Zakarpaciu w kopalniach koło miasta Sołotwyne.

W Ukrainie są złoża kamieni budowlanych i dekora-cyjnych – granitu, labradorytu, marmuru, kwarcu i innych skał. Wydobywają je na Żytomierszczyźnie, Kijowszczyź-nie, a także w obwodach zachodnich kraju.

Ukraina zasobna jest także w torf. Dość duże jego zapasy występują na Polesiu.

Co wydobywa się, wytwarza się oraz uprawia się w twojej miejscowości i w okolicy.

116

DZIAŁALNOŚĆ GOSPODARCZA W UKRAINIEW Ukrainie jest rozwinięty przemysł wydobywczy,

ciężki, lekki i spożywczy.Zakłady przemysłowe Charkowa produkują znane w

całym świecie traktory i lokomotywy spalinowe, ciągniki i samochody terenowe, różnego rodzaju warsztaty, urządzenia górnicze i przyrządy elektryczne. Oprócz tego, w mieście wytwarza się tkaniny, obuwie, odzież i artykuły spożywcze.

Z przenośników Lwowskich Zakładów Autobusowych zjeżdżają wspaniałe autobusy, które można zobaczyć na wszystkich drogach naszego kraju.

We Lwowie pracuje słynny zakład cukierniczy „Swi-tocz”. Dlaczego słynny? Jeszcze na początku XX wieku szwajcarskie miasto Bern i halickie – Lwów były dumne z tego, że nazywano je „czekoladowymi stolicami” Europy. Lwowscy cukiernicy nadal troskliwie strzegą i pomnażają wiekowe tradycje.

117

Na przedsiębiorstwach Łucka produkuje się tkaniny lniane i jedwabne, tekturę, skórę i aparaturę elektryczną.

Czy wiesz o tym?

Na Wołyniu, w mieście Rożyszcze jest zakład produku-jący sery żółte. Około dziesięciu gatunków sera z tego zakładu odznaczono złotymi i srebrnymi medalami na targach międzynarodowych. Jeden z gatunków sera uzna-no za najlepszy w Europie.

Po przeczytaniu tekstu. Podziel się wrażeniami z kolegami z klasy. Czego nowego dowiedziałeś się?

Podzielcie się na grupy. Niech każda grupa: pozna histo­rię, tradycje, osiągnięcia jednego z pomyślnie działających zakładów w waszej miejscowości. Otrzymane materiały, a także plakaty, rysunki, zdjęcia udostępnijcie swoim kole­gom, organizując niewielką wystawę. Mile widziane było by zaproszenie do szkoły pracowników tego zakładu i po­kaz wzorców produkcji.

SŁAWNI UKRAIŃCYBogata w sławne imiona i wydarzenia jest historia

Ukrainy. Pradawni pierwsi władcy kijowscy oraz ich po-tomkowie Askold i Dir, księżna Olga, książęta (kniazio-wie) Światosław, Włodzimierz Wielki, Jarosław Mądry stali się symbolami narodowymi. W całym świecie znane i szanowane są imiona naszych pradawnych działaczy: słyn-nego pieśniarza Bojana, kronikarza Nestora.

118

W naszej historii na zawsze pozostaną sławni ko-zaccy hetmani, atamani koszowi i wodzowie: Dymitr Wi-śniowiecki, Samijło Kiszka, Piotr Sahajdaczny, Bohdan Chmielnicki.

Pomnik Jarosława Mądrego

Pomnik Bohdana Chmielnickiego

Słowniczek

Hetman – najwyższy dowódca wojsk kozackich, a także wojsk w Polsce i na Litwie.Ataman koszowy – główny dowódca kozaków na Siczy Zaporoskiej.Wódz – dowodzi wielkimi siłami wojskowymi.

* * *Ukraińscy naukowcy znani są w całym świecie. Chlubą Ukrainy są współczesne samoloty „Antej”,

„Rusłan”, „Mrija”. Powstały one w biurze konstruktor-skim Olega Antonowa. To od jego nazwiska ukraińskie samoloty nazywane są „Anami”: i maleńki pracuś AN-2, i olbrzym AN-22 – „Antej” oraz wiele innych.

119

Dobrze znany jest w Ukrainie Eugeniusz Paton – wy-bitny uczony w zakresie metalurgii. Jego imię nosi most przez Dniepr w Kijowie. Most ten zbudowano jako pierw-szy w świecie metodą spawania elektrycznego wynalezio-nego przez Eugeniusza Patona.

Syn Eugeniusza Patona – Borys Paton też pracuje w dziedzinie metalurgii. Jego badania naukowe posłużyły jako fundament spawania kosmicznego. Oto jacy sławni są akademicy ojciec i syn.

Uczeni ukraińscy sięgają nieba, podbijają kosmos. Ale nie zapominają także o wrażliwym sercu człowieka, takim bezbronnym przed bólem i trwogą. Wielu ludziom uratowano życie dzięki pracom naukowym akademika Mikołaja Amosowa. W instytucie, który on założył, przeprowadzane są najbardziej skomplikowane operacje na sercu.

120

* * *Ukraina słusznie szczyci się także swoimi działaczami

kultury.Działalność założyciela ukraińskiej muzyki klasycznej

Mikołaja Łysenki odegrała ważną rolę w rozwoju ukra-ińskiego folkloru muzycznego.

Kompozytor zbierał i opracowywał pieśni ludowe, za-kładał chóry, z którymi koncertował w miastach i wsiach Ukrainy. Wśród operowego dorobku kompozytora najbar-dziej znany jest dramat muzyczny „Taras Bulba”.

Mikołaj Łysenko skomponował też opery dla dzieci: „Krnąbrna koza”, „Pan Kocki”, „Zima i wiosna”.

W Kijowie ku czci kompozytora wzniesiono pomnik i założono muzeum pamięci.

121

Niemniej znana jest w Ukrainie i w świecie artystka malarka Tatiana Jabłońska. Pełne liryzmu są zwłaszcza te prace, w których Jabłońska opiewa szczęście macierzyń-stwa i dzieci (“W parku”, „Wiosna”, „Poranek” i inne).

Tatiana Jabłońska jako jedyna wśród malarzy posiada miano Bohatera Ukrainy.

Słowniczek

Założyciel – twórca szkoły, nauki, teorii itp.

1. Kto ze sławnych ludzi urodził się w twoim mieście czy wsi? 2. Kto z wybitnych czy po prostu znanych ludzi uczył się w waszej szkole?

ZWYCIĘZCA WŚRÓD GENIUSZYKrystyna Hanziuk jako uczennica Liceum Technolo-

gicznego w Chmielnicku zdobyła brązowy medal na Olim-piadzie Geniuszy, która odbyła się w jednym z ośrodków naukowych w amerykańskim stanie Nowy Jork.

Krystyna jako jedyna z 700 uczestników reprezentowa-ła Ukrainę na Olimpiadzie. Temat jej pracy brzmiał „Rola naturalnych sorbentów mineralnych w procesach oczyszcza-nia wody i w życiu codziennym”.

Krystyna marzy o tym, by stać się uczonym.Słowniczek

Sorbent – substancja ciekła lub stała wykorzystywana do oczyszczania cieczy.

122

UKRAINIEC MISTRZEM ŚWIATAKiedy w wieku sześciu lat Denys po raz pierwszy

przyszedł na basen, to zupełnie nie umiał pływać i bardzo bał się wody. Odtąd codziennie oprócz niedzieli chłopiec spędzał w basenie po pięć godzin. Nie zważając na mę-czące treningi, ćwiczył Denys bardzo sumiennie.

Za 25 lat w sporcie udało mu się pobić 37 rekordów Ukrainy. Cztery razy zdobył puchar świata.

Teraz Denys Syłantiew przekazuje swe umiejętności i doświadczenie nowym pokoleniom pływaków.

WIELCY WYNALAZCYPrawie codziennie mamy do czynienia z wynalazkami

Ukraińca Mikołaja Benardosa.Właśnie jemu ludzkość zawdzięcza wynalezienie kli-

matyzatora, frytkownicy, garnka szybkowara, a nawet pral-ki. Jednak najbardziej znaczącym jego wynalazkiem jest elektryczne spawanie (zgrzewanie) metali.

123

Urodził się Mikołaj Benardos w obwodzie chersoń-skim. Z dzieciństwa interesował się techniką. Chłopca wa-biły kreślenia i praca z metalami.

Kiedy ukończył 20 lat rozpoczął studia medyczne w Kijowie. W medycynie Mikołaj Benardos wynalazł „srebr-ny guzik” czyli pierwszą plombę, za pomocą której den-tyści do dziś leczą zęby.

***W dalekim 1900 roku maleńkiemu mieszkańcowi Ki-

jowa o imieniu Ihor przyśnił się dziwny sen. Śniło mu się, że leci na pokładzie ogromnego samolotu. Nawet po przebudzeniu wydawało mu się, że nadal leci.

Wielu chłopcom śnią się podobne sny. Lecz 11 letni Ihor Sikorski był przekonany, że jego sen spełni się.

Za 8 lat on rozpoczyna studia na Politechnice Ki-jowskiej. Już jako student pracuje nad wynalezieniem he-likoptera.

124

Helikoptery Ihora Sikorskiego są wykorzystywane do dziś. Szczególnie pożyteczne okazały się one dla celów wojskowych i dla służb ratowniczych.

Ich zaletą jest to, że one mogą „wisieć” w powietrzu, pionowo startować i lądować na niewielkim ograniczonym terytorium. Niedaremnie nazywa się je „niebiańskimi łazi-kami” albo wszędobylskimi maszynami.

Jak uważasz, dlaczego opowiadanie o ludziach sztuki, wynalazcach, mistrzach umieszczono w rozdziale „Słynni Ukraińcy”?

Załóżcie album „Słynni rodacy”. Do albumu wklejajcie por­trety znanych Ukraińców. Można napisać niewielkie opo­wiadania o nich, omawiać ciekawe historie z ich życia.

ZASADY WSPÓŁŻYCIA W SPOŁECZEŃSTWIE

PAŃSTWO – TO WIELKI DOM. PRAWO WYMAGA DOTRZYMANIA PORZĄDKU W NIM

Wyobraźcie sobie olbrzymi-przeolbrzymi dom ta-ki jak nasz kraj, oraz ogromną przeogromną rodzinę ze wszystkich ludzi Ukrainy. Dobrze wiadomo, że na-wet niewielka rodzina nie może istnieć kiedy w domu nie ma ładu. Tym bardziej dotyczy to całego narodu.

Aby zaprowadzić w domu ład, to z począt-ku ten dom trzeba... mieć! Naród nie będzie gospo-darzem na swej ziemi, jeżeli nie będzie mieć swe-go państwa. Państwo jest właśnie domem dla narodu.

W swoim państwie naród – gospodarz zaprowadza swój ład. Przede wszystkim naród powinien opierać się

125

na najlepszych, sprawdzonych przez czas obyczajach i nakazach przodków. Należy także pilnie przyglądać się do wszystkiemu, co innym narodom pomogło mieć swój dobry dom i budować w nim nowe lepsze życie. Czę-sto dla dobra swego narodu warto zaprowadzić coś cał-kiem nowego, czego w dawnych tradycjach nie było.

1. Jak rozumiesz słowa: „Państwo jest domem narodu”? 2.  Dokończ zdanie: „Nie myślałem, że Ukraina jest większa od takich krajów jak...”

Przysłowia

Co kraina to rodzina. Co kraj – to obyczaj. Gdzie zgoda w rodzinie, tam wszystko złe minie. Każdy temu rad, gdy w towarzystwie ład.

NAJWAŻNIEJSZE JEST PRAWOKim byś nie był, bogatym czy biednym, zwykłym ro-

botnikiem czy urzędnikiem, słynnym mistrzem, generałem czy zwykłym kucharzem – powinieneś przestrzegać prze-pisów prawa. Zapisane jest to w głównym dokumencie naszego państwa – Konstytucji Ukrainy.

126

Państwo wymaga od swych obywateli tylko najnie-zbędniejszej rzeczy. Nie dla potrzeb państwa, a po to by zapewnić wszystkim swym obywatelom prawo do wolno-ści, godnego życia i obrony ich interesów.

Nie przypadkowo prawa i obowiązki stoją w Konsty-tucji obok siebie. One są nierozerwalne!

Obowiązki wynikają z praw i należycie wykonane umożliwiają całkowite dotrzymanie praw.

Ale czy może człowiek, szczególnie bez wykształcenia, zajęty swoimi sprawami i troskami znać wszystkie ustawy. Mówiąc szczerze: nie może. Więc co robić? Pytanie trudne i jednocześnie proste.

Na stronicach podręcznika była już mowa o wartościach ogólnoludzkich, o tym co to jest dobro i co to jest zło.

Całkiem nie trudno zapamiętać dziesięć Przykazań Bo-żych. Napewno wiesz, że przykazanie 4 głosi – „Czcij ojca swego i matkę swoją”, przykazanie 5 – „Nie zabijaj”, przykazanie 7 – „nie kradnij”, przykazanie 8 – „Nie mów fałszywego świadectwa przeciw bliźniemu swemu”.

Aby nie złamać prawa i aby nie okazać się na ławie oskarżonych wystarczy przestrzegać tych przykazań.

W życiu bywają czasem sytuacje, kiedy człowiek aby nie zaszkodzić sobie i innym ludziom koniecznie musi znać pewną ustawę. W takim razie trzeba koniecznie poradzić się z adwokata i prawnika, którzy dobrze znają ustawy. Tylko po dokładnym zbadaniu sprawy można będzie podjąć prawidłową decyzję, obronić swe prawa i interesy.

Według Mykoły Iljasza

127

Słowniczek

Akty prawa –to przepisy, dotrzymanie których obowią-zuje wszystkich obywateli państwa. Urzędnik – przedstawiciel rządu.

Mówi się, że prawo jednego człowieka kończy się tam, gdzie zaczyna się prawo innego. Jak to rozumiesz?

Podane niżej wyrazy zapisz w dwóch słupkach: w jednym słupku prawa, w drugim obowiązki. Wyjaśnij, dlaczego tak podzieliłeś.Uczyć się; odpoczywać; zabawiać się; pomagać rodzicom; dbać o zdrowie; odżywiać się pełnowartościowo; szanować rodziców; wypowiadać własne zdanie; z szacunkiem odnosić się do swej Ojczyzny.

Akty prawa są najważniejsze

128

* * *Dzieci z wesołym śmiechem wracały po lekcjach ze

szkoły. Mietek chcąc pokazać wszystkim jaki to on jest silny i śmiały przeskoczył przez płot i wywrócił śmietnik.

Koło sklepu stał czyjś rower, Mietek wsiadł na niego i głośno wykrzykując zaczął krążyć wokół klombu. Przez chwilę jechał nie trzymając się kierownicy, później zarzucił nogi na ramę. Dzieci z zachwytem patrzyły na „bohater-skie” wyczyny Mietka. Raptem koło uderzyło o krawędź chodnika, zazgrzytało i wygięło się. Mietek zleciał ze zła-manego roweru...

Omówcie tę sytuację. Wymyślcie zakończenie opowiadania. Zatytułujcie je.

Słowniczek

Złamanie prawa–jest to naruszenie praw innych lu-dzi, zachowanie, którego skutki szkodzą innym..

129

* * *Dwóch chłopców weszło do sklepu. Na półkach w do-

stępnym miejscu leżały paczuszki cukierków. Sprzedawcy nie było w pobliżu, więc chłopcy wzięli sobie po paczuszce.

* * *Dziewczynki postanowiły uciec z domu, ponieważ ro-

dzice kłócą się z nimi za złe oceny, nie chcą im kupować modnego ubrania.

Omówcie podane sytuacje. Odpowiedzcie na pytanie: ko­mu może zaszkodzić takie zachowanie dzieci?

Zapamiętaj! Nikt nie ma prawa szkodzić innym ludziom!Nikt nie ma prawa brać cudzych rzeczy, psuć je, znę-

cać się nad innymi.Jeżeli człowiek łamie prawo, to powinien odpowiadać

za swe uczynki.

TRZEBA NAUCZYĆ SIĘ MÓWIĆ „NIE”Bywa, że przyjaciele lub nieznajomi ludzie namawiają

cię do czegoś: na przykład zapalić papierosa lub wziąć cudzą rzecz... Stoisz przed wyborem: zgodzić się, bo pra-gniesz spróbować; powiedzieć „nie”, bo jesteś przekonany, że tym uczynkiem możesz zaszkodzić sobie i innym.

W wielu wypadkach zgadzasz się, by nie stracić au-torytetu u kolegów.

Co więc robić, żeby nauczyć się mówić „nie” bez obawy, że stracisz przyjaciół, kolegów i poczucie własnej godności?

130

Po pierwsze, zrozum, że masz prawo powiedzieć „nie”, nie tłumacząc przyczyny odmowy.

Po drugie, jeżeli czujesz, że taki uczynek może ci zaszkodzić, powiedz sobie w myślach: „Nie, nie zrobię tego”. Podejmuj decyzję i bądź gotów nie dać namówić się do takiego uczynku.

Po trzecie, kiedy już zdecydujesz się, powiedz na głos: „Nie, dziękuję, ale nie zrobię tego”.

Możesz wtedy odejść, lub po prostu zmienić temat rozmowy. To nic trudnego. Spróbuj – i przekonasz się, że masz silny charakter.

Wybierzcie, do czego nie warto dać się namówić, jeżeli ci zaproponują. Uzasadnij swój wybór.Zapalić papierosa; ukraść u kogoś jakąś rzecz; pobawić się; przyjść na urodziny; postać na straży, póki koledzy wleźli do cudzego sadu; pohałasować pod oknami czyjegoś mieszka-nia; przeczytać cudze listy czy jakieś zawiadomienie; zwrócić zgubioną rzecz.

DLACZEGO NIE MOŻNA PODGLĄDAĆ

Konstytucja Ukrainy gwarantuje każdemu tajemnicę korespondencji listownej, telegraficznej lub innej, a także rozmów telefonicznych.

Kiedy ktoś odbiera komuś pieniądze, przywłaszcza cu-dze rzeczy, siada za kierownicę cudzego auta „żeby sobie pojeździć” – wszyscy rozumieją, że jest to kradzież, prze-stępstwo. Tego, kto bierze bez pozwolenia cudzą własność nazywają złodziejem.

131

Lecz nasze własne myśli, uczucia, drobne i ważne wydarzenia też stanowią naszą własność. Własny i wła-sność – to wyrazy bliskoznaczne o jednakowym rdzeniu.

Ten kto podsłuchuje, podgląda, rozgłasza cudze ta-jemnice narusza jedno z podstawowych praw człowieka – prawo wyboru. Każdy sam sobie wybiera przyjaciół, sam decyduje komu można zaufać, z kim można podzielić się swymi myślami i uczuciami.

Słowniczek

Prawo człowieka – to możliwość samemu decydować o swym postępowaniu, którą gwarantują i chronią akty prawne państwa.

Zastanów się, dlaczego nie wolno czytać cudzych listów, podsłuchiwać cudzych prywatnych rozmów.

132

NIKT NIE MA PRAWA OBRAŻAĆ CZŁOWIEKA

Jednego wieczoru Maleńki Człowieczek spacerował ze swym pieskiem. Piesek wesoło kręcił się koło krza-ków. A Maleńki Człowieczek upajał się pięknem wieczo-ru. Nagle zobaczył, że po trawniku biegnie chłopiec, a za nim biegnie gruby mężczyzna z pałką.

– Proszę zatrzymać się! – krzyknął Maleńki Czło-wieczek do grubasa. Ale ten nawet nie spojrzał w jego stronę. Wtedy Maleńki Człowieczek, nie myśląc się dłu-go, rzucił się mu pod nogi – i gruby rozciągnął się na ziemi jak długi.

– A to kto śmie mi przeszkadzać? – wrzasnął strasz-nym głosem. – Czy wiesz, co mogę z tobą zrobić?

Lecz Maleńki Człowieczek nie przestraszył się.– A czy ty wiesz – groźnie zapytał grubasa – co

jest napisane w Deklaracji Praw Człowieka? Nikt nie ma prawa obrażać innego człowieka, uniżać go, ani okrutnie postępować z nim.

– W jakiej tam DYKORACJI? – rozgniewał się gru-bas. – Ten niecnota wybił mi piłką okno i ja mam prawo ukarać go jak należy!

– Pan może zwrócić się do sądu, aby zmusić jego ro-dziców wstawić nową szybę – pewnie przemówił Maleńki Człowieczek. – Ale Pan nie ma prawa uderzyć chłopca!

– Zaraz zobaczymy, czy mam prawo czy nie!

133

– Grubas zamachnął się, by uderzyć... Nagle z krza-ków wyskoczył maleńki piesek i zaczął tak szczekać na grubasa, że ten rzucił pałkę i zatoczył się.

– Skąd mam wiedzieć? – usprawiedliwiał się grubas.– Przecież nigdy nie widziałem tej waszej DUKLA-

RACJI. A może ja w ogóle jestem analfabetą.– Mój piesek – spokojnie odparł Maleńki Człowie-

czek – też nie czytał Deklaracji. Ale jednak wystąpił w mojej obronie, ponieważ wie, że nikt nie ma prawa krzyw-dzić innych...

Według Andrija Usaczowa

Słowniczek

Deklaracja – dokument, w którym zapisane są ważne przepisy, prawa i obowiązki dotyczące wszystkich ludzi.

1. Spróbuj wymyślić zakończenie do tego opowiadania. 2.  Narysuj rysunki do tekstu.

134

O PRAWACH DZIECKAOkoło 50 lat temu Organizacja Narodów Zjednoczo-

nych przyjęła Deklarację Praw Dziecka.W niej przeliczono, co należy czynić, aby dzieci na

całej Ziemi były szczęśliwe.

Wszystkie dzieci mają prawo do pełnowartościowego wyżywienia.

Wszystkie dzieci mają prawo do oświaty.

Wszystkie dzieci mają prawo do odpoczynku i wolnego czasu.

Wszystkie dzieci mają prawo do miłości i opieki.

Szczególna troska należy się dzieciom niepełnosprawnym.

Wszystkie dzieci mają prawo do opieki lekarskiej.

135

Żadne dziecko nie powinno być uniżanie i krzywdzone.

Żadne dziecko nie powinno stać się ofiarą przemocy lub

wojny.

***O swych prawach uczennica trzeciej klasy jednej ze

szkół w obwodzie żytomierskim Anna K. napisała tak: „Chcę żyć, mam do tego prawo. Mam prawo do pra-

wa. Mam prawo do czasopism, gazet, historyjek rysunko-wych i do książek. Mam prawo żyć dobrze. Chcę jeździć na kolonie, obozy. Mam prawo. Przecież jestem dzieckiem. A jeszcze chcę być zdrowa. Mam prawo na mieszkanie, na naukę, oraz mieć rodziców i przyjaciół.

Czy współpadają myśli dziewczynki z prawami wpisanymi w Deklaracji Praw Dziecka.

KAŻDY UCZYNEK MA SWE NASTĘPSTWABywa czasem że jakiś drobny chuligański uczynek

uważasz za wielkie bohaterstwo. Dla zabawy bardzo ła-two coś ukraść na rynku, wybić szybę w oknie, nabazgrać jakieś głupoty na ścianie windy, nadmuchać tak żabę żeby ona pękła... Cieszysz się z tego, udajesz bohatera. Ale faktycznie jesteś już złodziejem, chuliganem i niedobrym dzieckiem.

136

W baśni „Złoty kluczyk” chuligan Drągajło rozbił szy-bę w pracowni papy Carlo. Ten niebezpieczny uczynek jest chuligańskim uczynkiem. Papa Carlo zmuszony był wydawać swe własne pieniędzy, których i tak nie miał, na nową szybę – to skutek.

Kot Bazylio oraz lisica Petronela oszukali Buratina radząc mu zakopać złote na polu cudów. Skłamali mu, że jak zakopie złote i wypowie pewne słowa, to następnego dnia na tym miejscu wyrośnie drzewo z pieniędzmi. Nie-stety, nic nie wyrosło. W taki sposób przestępcy okradli nieszczęsnego Buratina, zagarnęli jego własność. To prze-stępstwo.

Do przestępstw zalicza się: kradzież, fałszowanie do-kumentów, okrutne postępowanie ze zwierzętami, zastoso-wywanie wirusów komputerowych, umyślne uszkodzenie cudzych rzeczy (roweru, samochodu itp.), mienia publicz-nego (windy, ściany w domu czy na zewnątrz itp.) nie-prawdziwe zawiadomienie o zaminowaniu szkoły, uszko-dzenie drogi.

Według Haliny Polijczuk

137

Pamiętaj! Za wszystkie złe uczynki czeka kara. Kara jest płacą za przestępstwo.

Słowniczek

Kara–jest to przewidziany przez prawo środek wpływu na człowieka, który popełnił przestępstwo.

Omówcie w parach, co może przytrafić się jeżeli:• wleźć do cudzego samochodu;• rzucić kamień w okno tramwaju lub pociągu;• spalić przycisk do wywoływania windy;• przykleić na siedzenie krzesła gumę do żucia;• stać na warcie póki koledzy kradną dyski z półki sklepu;• rzucić komuś pod nogi petardę.

Przysłowia

Posiejesz uczynek – zbierzesz przyzwyczajenie, po-siejesz przyzwyczajenie – zbierzesz charakter, jaki posiejesz charakter – taki będzie twój los.

138

MUZEUM SZKODYSą muzea historyczne, techniki i mody...A nasze muzeum jest niezwykłe – wybryków i szkody.Ciekawa ekspozycja,Bardzo rozmaita.Jest rogatka, zły chuliganI okno rozbiteOkładki oderwane od książeczek wielu,Uszkodzona myszkaI komputer bez literek.Leżą babci okularyBez obydwu uszekNaumyślnie odłamanych.Kto winien? – Oczywiście wnuczek!Zdruzgotany całkowicieŻyrandol z sufitu,Na którym cały dzieńHuśtał się mały leń.I portretów zamazanychJest cała galeria.Wszystko to poukładaneJest w naszym muzeum...Zajrzyjcie, nie omijajciePrzy każdej pogodzie!Przekonacie się, jak wieleRobią dzieci szkody!

Według Saszka Dermanśkiego

139

Porozmawiajcie, które przedmioty powinny trafić do mu­zeum szkody.

WYBRYKI CZY ZŁAMANIE PRAWA?Wczoraj wieczorem postanowiłem pójść do cyrku. Ubra-

łem kapelusz, wziąłem parasol i ruszyłem po bilety. Lecz na okienku kasy wisiało ogłoszenie „Przedstawienia nie będzie”.

– Przepraszam, – zapytałem kasjera – niech pan mi łaskawie wytłumaczy, dlaczego przedstawienie dzisiaj nie odbędzie się?

– Och,– westchnął kasjer – jeżeli mnie pan tak bardzo prosi, to opowiem panu co się stało...

– Dziś rano,– zaczął kasjer – po ulicy szedł chłopiec i gryzł jabłka. Ogryzki jabłek rzucał na jezdnię.

140

– Co to ma wspólnego z cyrkiem – spytałem zdzi-wiony.

– Sprawa w tym, – mówił dalej kasjer – że na ogry-zek nastąpiła babcia przechodząca przez jezdnię, poślizgnę-ła się i rozlała śmietanę.

– Ojej, – zmartwiłem się ja, – to była babcia tresera. Treser tak zdenerwował się, że przedstawienie przeniesiono na inny dzień?!

– Nie, – odpowiedział kasjer, – to była babcia lekarza. Lecz rzecz w tym, że na śmietanie, którą rozlała babcia poślizgnął się malarz i rozchlapał farbę olejną.

– Zrozumiałem – pokiwałem głowa – tą farbą ma-larz powinien był pomalować huśtawki w cyrku. Ponieważ huśtawek nie pomalowano, to przedstawienia nie będzie?

– Oj, nie o to chodzi, – zaprzeczył kasjer, – to była farba do siatki ogrodzenia. Na tej farbie poślizgnął się, jeżeli tak można powiedzieć, samochód ciężarowy. Samo-chód uderzył w słup elektryczny i złamał go. Przez to w całym mieście pół godziny nie było prądu.

– Rozumiem teraz, – powiedziałem ja, – ponieważ w całym mieście przez pół godziny nie było prądu, to dyrektor cyrku nie zdążył wyprasować sobie garnituru i dlatego nie będzie przedstawienia.

– Znów pan mówi nie do rzeczy, – ze smutkiem uśmiechnął się kasjer – przedstawienie nie odbędzie się dla-tego, że w ciemnościach z cyrku uciekły afrykańskie lwy.

– Pan żartuje, – oszołomiony powiedziałem do kasje-ra. – Czyżby to wszystko stało się przez rzucony nie do śmietnika ogryzek jabłka?

141

– Pan żartuje – powtórzyłem ja i..... zobaczyłem nie-dużego o dwumetrowej długości żółtego afrykańskiego lwa, który powoli zbliżał się do mnie. Z ta-a-akimi zębami! Kiedy przetarłem oczy i przekonałem się, że to naprawdę lew, wyskoczyłem w mgnieniu oka na ulicę i rzuciłem się do ucieczki.

Kiedy przybiegłem do domu, od razu zapisałem w zeszycie takie myśli:

Najpiękniejszą ulicą jest czysta ulica. Piękno waszego miasta i wsi zależy od was. Nie zapominajcie o tym, że ogryzki jabłek, skorupy orzechów, papierki od cukierków powinny znajdować w śmietniku, a nie na chodniku.

Z czasopisma „Barwinek”

Podzielcie podane niżej uczynki na dwie grupy: wybryki i przestępstwa, uzasadnijcie swój wybór. Zastanówcie się, jakie mogą być skutki tych uczynków.Bazgranie po ścianach w bramie domu; zawiadomienie tele-foniczne o niby to podłożonej bombie; kradzież z półki kra-miku dysku muzycznego; podpalenie przycisków służących do wywoływania windy.

142

CZŁOWIEK I ŚWIAT

UKRAINA NA MAPIE ŚWIATAUkraina jest państwem na południowym wschodzie

Europy. Jej powierzchnia wynosi 603,7 tys. km2. Jest to, jeżeli nie liczyć europejskiej części Rosji, największy kraj w Europie.

Z zachodu na wschód Ukraina rozciąga się na 1316 km, a z północy na południe – na 839 km. Na za-chodzie Ukraina graniczy z Rumunią, Mołdawią, Węgrami, Słowacją i Polską, na północy – z Białorusią, na północy i na wschodzie – z Rosją.

Według liczby ludności Ukraina posiada piąte miejsce w Europie. Niewiele wyprzedzają ją takie kraje jak Niem-cy, Włochy, Wielka Brytania i Francja.

Czy wiesz o tym?

Ukraina jest największym krajem europejskim, którego terytorium leży całkowicie w granicach jednej części świata. Drugie miejsce po wielkości posiada Francja, a trzecie – Hiszpania.

143

1. Dowiedz się jakie stolice i miasta są w państwach sąsia­dujących z Ukrainą. 2. Ułóż trasę swych przyszłych podroży.

Moskwa Kraków

LEGENDA O KIJOWIENiegdyś żyło trzech braci: Kyj, Szczek i Choryw. Mie-

li oni piękną siostrę Łybid’.Osiedlili się na wzgórzach porośniętych drzemiącym

lasem nad brzegiem potężnej rzeki. Na wielkiej górze zbudowali miasto, które ku czci starszego brata nazwali Kyjiw. Dwa inne wzgórza otrzymały imiona młodszych braci, którzy tam się osiedlili – Chorywyca i Szczekawica, a jednej z rzek nadano imię Łybid’.

Z tych czasów minęło bardzo wiele lat...Obecnie Kijów zadziwia wszystkich swym pięknem,

wybłyskującymi złotym blaskiem kopułami świątyń, nie-zwykłą architekturą domów i mostów. Ale powinieneś wie-

144

dzieć, że dużo zabytków nie zachowało się do naszych dni. Takie kiedyś bystre rzeki Łybid’, Poczajna, Darnycia już, niestety, dawno nie cieszą ludzi swym pięknem lub w ogóle zniknęły...

Najpiękniejsza ulica w Kijowie to Chreszczatyk. Jest to szeroka aleja tonąca w zieleni kasztanów.

Czy wiesz o tym?

Tam, gdzie teraz jest Chreszczatyk, kiedyś był głębo-ki wąwóz, na dnie którego płynął strumyk, a dookoła szumiał gęsty las. Wąwóz ten nazywano Chreszczatym. Stąd powstała nazwa głównej ulicy Kijowa.

1. Jak nazywa się główna ulica w twym mieście czy wsi? Czy znasz historię tej nazwy? 2. Jak nazywa się ulica na której mieszkasz?

* * *Spotkali się dwaj nieznajomi chłopcy i zaczęli roz-

mawiać:– Skąd jesteś?– Jestem z kraju leżącego w górnym biegu Dniepru,

gdzie jest Puszcza Białowieska. Tam występują żubry.– A ja mieszkam tam, gdzie są góry Karpaty i jezioro

Świtaź i gdzie Dniepr płynie aż do Morza Czarnego.1. Domyśl się, skąd są ci obydwaj chłopcy. 2. Co ty możesz opowiedzieć o swej Ojczyźnie?

145

* * *Babcia Karolina Dziś ma urodziny. Brat z Karpat, Siostra z Ostra, Córka z Krymu, Wnuczka z Łucka, Wnuk z Pryłuk,I my ze Lwowa –Wszyscy życzą jej sto lat, zdrowia.

Według Ihora Siczowyka

1. Opowiedz, skąd i kto może przyjechać w gości do cie­bie. Dokąd ty możesz pojechać w gości? 2. Jaki prezent najlepiej przywieźć z twojej miejscowości?

146

JESTEŚMY RÓŻNIChoć wszyscy mieszkańcy Ziemi mają wiele wspólne-

go, to jednocześnie wiele czym różnią się od siebie. Ludzie różnią się swą mową, wzrostem, barwą skóry, kształtem głowy i twarzy, budową ciała, sposobem ubierania się, swymi obyczajami i wiarą...

My, wszyscy ludzie, jesteśmy jednocześnie podobni do siebie. To wspaniale! Wszyscy rozumiemy się.

Wszyscy jesteśmy różni. Przez to wzbudzamy zainte-resowanie.

Czy można jednym słowem najkrócej i najtrafniej opisać świat? Tym słowem jest różnorodność. Z dalekich kosmicz-nych przestrzeni dociera do nas światło przedziwnych gwiazd bardzo różniących się od siebie: białych karłów i czerwonych olbrzymów, żółtych gwiazd podobnych do naszego Słońca i najgorętszych gwiazd, które są oślepiająco błękitne.

Ptaki też są różne: malusieńki kolibr i olbrzymi kon-dor, szary słowik o pięknym dźwięcznym głosie i paw o wspaniałym ogonie.

A jakich tylko ssaków nie ma! Są to dobrze znane nam koty i lisy, myszy i jelenie, pandy, wyglądające tak jakby były zszyte z różnych kawałeczków białego i czarne-go futerka, żyrafy o najdłuższej w świecie szyi i dziwnie wyglądające dziobaki.

A jaki różnorodny jest świat roślin. W lesie zimą zie-lenieją tylko jodły i sosny; smutno jest wiosną bez białych kwiatów dzikiej gruszy, kaliny i głogu, czy jesiennych zło-tych liści klonów i brzóz.

Z lekcji przyrody dobrze wiecie, że wszystko w przy-rodzie ożywionej jest ścisłe powiązane ze sobą. I jeże-

147

li choć jedno ogniwo wypada z tego łańcucha, to cierpi wszystko. Podobnie jest w świecie ludzi.

Każdy naród można porównać z drzewem rosnącym w lesie ludzkości, gdzie także wszystko jest wzajemnie powiązane. Wszyscy pragniemy pokoju, przyjaźni, dobroci.

Porozmawiajcie, co wspólnego łączy wszystkich ludzi na Ziemi, a czym oni różnią się od siebie.

Narysujcie plakat z odezwą do narodów świata.

CO KRAJ TO OBYCZAJKażdy naród posiada własne tradycje. Należy je znać i

odnosić się do nich z poszanowaniem, nawet jeżeli wydają się nam dziwne i niezbyt ważne. Na przykład u niektórych narodów, kiedy wchodzi się do domu należy zdejmować czapkę. U niektórych, odwrotnie, – bez czapki wchodzić nie wolno. Zdawałoby się co może stać się strasznego, jeżeli nie dostosować się do tego obyczaju. A może być źle. Ludzie, których odwiedził taki gość mogą poczuć się obrażeni, ponieważ kto nie odnosi się z poszanowaniem

148

do tradycji, to nie szanuje gospodarzy. Taki gość nie jest mile widziany.

W Ukrainie wiele tradycji powiązane jest ze świętami. Na Boże Narodzenie od domu do domu z kolędą i z szop-ką chodzą kolędnicy. W noc Świętojańską puszcza się na wodę wcześniej splecione wianki. Na Zielone Swiątki wszy-scy upiększają swe domy i obejścia zielonymi gałązkami.

Spróbujcie kolekcjonować opisy obyczajów i tradycji różnych narodów. Oto kilka przykładów. Ulubionym świętem mieszkańców Indii jest Nowy Rok – Choli, który przypada na koniec lutego lub na początek marca. Dlatego to święto ma jeszcze inne nazwy – święto wiosny lub festiwal farb.

Tego dnia wszystko jest kolorowe: domy, samochody, ludzie i zwierzęta. Dorośli i dzieci posypują się nawzajem kolorowym pudrem, a potem oblewają się farbowaną wodą. Wesoły śmiech, muzyka i tańce napełniają ulice miast i wsi.

A wasze japońskie rówieśniczki mają własne święto – święto dziewczyn. Odznaczane jest ono 3 marca.

149

Z tej okazji dziewczynkom daruje się lalki. One ba-wią się nimi w ciągu trzech dni, a potem chowają je do następnego roku. Taką kolekcję lalek babcie przekazują w spadku swym wnuczkom.

Japońskim chłopcom w dniu ich święta, które przypa-da 5 maja też daruje się lalki. Lecz są to figurki uzbro-jonych żołnierzyków.

Słowniczek

Obyczaj – ogólnie przyjęty porządek, zasady, które są przestrzegane w życiu publicznym i codziennym każdego narodu.Tradycja – są to pewne normy postępowania, obyczaje, poglądy przekazywane od pokolenia do pokolenia.

Czy wiesz o tym?

Taniec hinduski jest bardzo wymowny. Każdy ruch gło-wy, szyi, rąk, całego ciała ma swoje znaczenie. Takie abecadło taneczne nalicza prawie 600 znaków. Tylko różnych ruchów oczami jest aż 26!

150

Przynieście do klasy przedmioty lub ich zdjęcia, przekazy­wane w waszej rodzinie kolejnym pokoleniom. Opowiedz­cie jakie tradycje pielęgnowane są w waszej rodzinie.

WYROBY LUDOWE W UKRAINIEMalowanie, wyszywanie, rzeźba, garncarstwo, wytwa-

rzanie glinianych zabawek, malowanie pisanek, ozdabianie mieszkań – te wszystkie umiejętności przekazywane są w Ukrainie od dziada pradziada.

Opowiedz, co widzisz na rysunkach?

Spytaj w domu, co kiedyś robili mistrzowie ludowi. Czym zajmują się oni obecnie?

Wiele ukraińskich nazwisk pochodzi od nazw różnych za­wodów. Na przyklad: Honczarenko (od słowa gancarz – po ukr. honczar), Kowałenko (od słowa – kowal) itp. Podobnie w języku polskim nazwisko – Kowalski pochodzi od słowa kowal. Zbadajcie czy są w waszej klasie nazwiska pocho­dzące od nazw różnych zawodów?

151

ŚWIĘTA LUDOWEJakiekolwiek święto – ludowe czy państwowe – po-

święcone jest zawsze pewnemu ważnemu wydarzeniu. Dla-tego dobrze wiedzieć, co ono oznacza, do jakich wydarzeń nawiązuje, co niesie tym, kto je obchodzi. I wtedy cieka-wiej będzie je wspólnie obchodzić.

Wybierzcie najbliższe święto i zbierzcie o nim informacje. Zebrane dane można umieścić w niewielkim albumie.

Taką odzież, którą widzicie na rysunku, nosili na-si pradziadkowie i nasze prababcie. Ubierano te piękne ubrania tylko na święta, na wesele. Teraz takie stroje można zobaczyć w muzeum, w świąteczne dni lub kiedy występują ludowe zespoły pieśni i tańca.

Jak wyglądają stroje ludowe w twojej okolicy?

152

JAK OBCHODZIMY WIGILIĘ BOŻEGO NARODZENIA W UKRAINIE

Gospodyni domu zawiązała na głowie chustkę, zaka-sała rękawy i zaczyna przygotowywać dwanaście wigilij-nych potraw: nastawia kompot z suszonych owoców, gotuje groch, fasolę, smaży kapustę, rybę, lepi pierogi, gotuje ziemniaki, grzyby, kaszę gryczaną z mlekiem konopianym, gołąbki z jagłami, placki z makiem i kutię z obtłuczonej pszenicy. We wszystkim pomagają jej dzieci, a najwięcej – starsza córka.

Podczas tej bogatej, ale postnej wieczerzy, gospody-ni podaje najważniejsze plony pól, ogrodu i sadu. W ten sposób niby zdaje sprawozdanie nadchodzącemu Nowemu Rokowi o plonach otrzymanych w ubiegłym roku.

W tym czasie, kiedy gospodyni krzątała się koło pie-ca, gospodarz napoił bydło, podścielił świeżą słomę i dał świeżego pachnącego siana. Potem poodrzucał śnieg wokół chaty, oczyścił ścieżki i bacznie oglądnął całe gospodar-stwo. Wszystko żywe i nieżywe, co należy do gospodar-stwa, powinno spotkać uroczysty moment cudu wigilijnego na swoim miejscu. Nic nie powinno znajdować się w ten wieczór poza domem, w cudzych rękach – pożyczone czy zapomniane.

Wszyscy członkowie rodziny też powinni być w domu. „Broń Boże – mówią ludzie – zanocować w tę noc poza domem, przez cały rok będziesz błąkać po świecie”. Broń Boże kłócić się w tym dniu! Wręcz odwrotnie, dobrze jest pogodzić się z wrogami, żeby w Nowym Roku spokojnie było i w chacie, i poza chatą.

...I tak w kłopotach mija dzień. W tym dniu nie je się ani śniadania, ani obiadu.

153

Kiedy słońce chyli się do zachodu, rozpoczyna się ustawianie domowego ołtarza z najważniejszych przyborów domowych i snopu żyta – „diducha”. Przekraczając próg gospodarz zdejmuje czapkę i wita się z gospodynią, niby pierwszy raz wchodzi do chaty:

– Daj, Boże, zdrowia!Według Ołeksy Woropaja

Słowniczek

Kompot – napój owocowy z gotowanych świeżych lub suszonych owoców.Kutia – zrobiona jest z obtłuczonej pszenicy, ziaren maku, miodu, bakalii: różnorakich orzechów, rodzynek i innych dodatków. Kompot i kutię przygotowuje się jako obrzędowe da-nia w przeddzień świąt – Bożego Narodzenia i Chrztu Pańskiego.

Opowiedz, jak w twojej rodzinie świętują Boże Narodzenie.

154

DATY KALENDARZAOprócz świąt ludowych w Ukrainie są także święta pań-

stwowe. Najważniejszymi z nich są Dzień Niepodległości Ukrainy, Dzień Zwycięstwa oraz Dzień Matki.

O każdym z tych świąt można dowiedzieć się z ksią-żek, opowiadań, Internetu. Swoje wypracowania i rysunki o różnych świętach umieśćcie w specjalnym albumie.

Przeczytajcie, jakie wypracowanie o Dniu Zwycięstwa napisał wasz rówieśnik z Tarnopola Denys H.

Pragniemy pokojuOdbywało się to w latach II wojny światowej. Do-

rośli i żołnierze walczyli o życie swych rodzin. Były to straszne czasy. Ludziom w każdej chwili zagrażała śmierć. Zmuszeni byli oni walczyć o każdą godzinę, każdą minutę swego życia. Dzieci nie dostawały ni słodkich cukierków, ni drogich zabawek. One nie miały czasu nawet marzyć o nich, ponieważ musiały myśleć jak przeżyć! Oby te strasz-ne czasy nigdy więcej nie powtórzyły się.

155

NIE ZAŚMIECAJ ZIEMI22 kwietnia odznacza się Dzień Ziemi. Już teraz 3%

powierzchni Ukrainy jest pokryte odpadami. Człowiek przeciętnie co roku wyrzuca 350 kg odpadów.

Jeżeli wszystkie odpady wyrzucane przez mieszkańców dużego miasta równomiernie rozsypać po jego powierzchni, to już za kilka lat miasto zostanie całkowicie zasypane grubą warstwą śmieci.

To, co daje nam przyroda lub jest zrobione z natural-nych materiałów nie szkodzi Ziemi. Natomiast wszystkie sztuczne rzeczy, plastykowe butelki, opakowania, bateryjki, lampki nie tylko nie ulegają rozpadowi, lecz wydzielają nawet różne substancje trujące.

Przysłowia

Ziemia – to matka nasza. Kto ziemi daje, temu ziemia oddaje.

1. Opowiedz, jak starasz się chronić przyrodę. 2. Jakie znasz przysłowia o Ziemi – naszej karmicielce.

156

MIĘDZYNARODOWY DZIEŃ DZIECKADzień 1 czerwca na całym świecie jest świętem dzie-

ci. Zostało ono uchwalone w listopadzie 1949 roku przez Radę Międzynarodowej Demokratycznej Federacji Kobiet.

W tym dniu odbywają się różne przedsięwzięcia ma-jące na celu przywrócenie uwagi do praw dzieci. Odby-wają się także rozmaite akcje dobroczynne, których celem jest wsparcie dzieci niepełnosprawnych, sierot i dzieci bezdomnych.

Dzieci całego świata powinny być świadome tego, że ich los, ich przyszłość nie są obojętne wszystkim dorosłym ludziom, w tym także prezydentom i rządom krajów.

Opowiedz, jak przebiega Międzynarodowy Dzień Dziecka w twojej miejscowości.

157

SPRAWDŹ SWE OSIĄGNIĘCIAI. Wybierz prawidłową odpowiedź. 1. Człowiekowi do życia niezbędne jest: a) powietrze, woda, pożywienie, ciepło; b) cukierki, lemoniada, lody; c) zabawki, komputer, telewizor; 2. Dzieci w rodzinie mają: a) tylko prawa; b) tylko obowiązki; c) prawa i obowiązki. 3. Do dziedzictwa kulturowego Ukraińców należą: a) rzeki, morza, jeziora; b) dzieła sztuki, książki; c) tradycje ludowe. 4. Uczyć się trzeba po to, by: a) pochwalili rodzice; b) osiągnąć sukcesy w życiu; c) wyróżniać się wśród innych. 5. Dla człowieka najważniejsze jest: a) ładne ubranie; b) kolor oczu; c) zachowanie. 6. Prawa i obowiązki obywateli zapisane są: a) w zeszycie; b) w Konstytucji; c) w podręczniku.II. Podaj pełną odpowiedź. 1. Nazwij największe miasta Ukrainy. 2. Wymień zabytki Kijowa. 3. Wymień, jakich znasz wybitnych Ukraińców. 4. Nazwij państwa sąsiadujące z Ukrainą. 5. Wymień, jakie święta państwowe i ludowe odznacza się w Ukrainie.

158

Spis treściDrogi Przyjacielu! . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3

CZŁOWIEKCZŁOWIEK JAKO CZĘŚĆ PRZYRODY.

CZŁOWIEK JAKO CZĘŚĆ SPOŁECZEŃSTWA. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .5SZKOŁA UCZY ŻYCIA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .9HISTORIA SZKOŁY . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .9NAJSILNIEJSZA BROŃ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12PAŃSTWO LUDZI WYKSZTAŁCONYCH . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 15NAUCZYCIEL . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 18DOBRY UCZEŃ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 19NAJDROŻSZY OWOC . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 20UCZYMY SIĘ UCZYĆ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 22PAMIĘĆ I UWAGA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 22CO TO JEST „JA” CZŁOWIEKA. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 24PODSTAWA CHARAKTERU . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 24JAKIM BYĆ?. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 26JAK OSIĄGNĄĆ ZAMIERZONY CEL . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 29NIEDBALSKI . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 31CHCESZ BYĆ SZCZĘŚLIWY, NIE BĄDŹ LENIWY . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 33POUCZENIA KSIĘCIA MONOMACHA. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 33

CZŁOWIEK WŚRÓD LUDZITWOJA RODZINA. DRZEWO GENEALOGICZNE . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 35RODZINA, KREWNI, RÓD . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 37STARY. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 38KIEDY W DOMU PANUJE ŁAD. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 39OBOWIĄZKI W RODZINIE. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 40JANUSZEK . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 41ŻYĆ UCZCIWIE. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 43TAK BĘDZIE SPRAWIEDLIWIE . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 45KALENDARZ RODZINNY . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 46SZKOŁA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 48CZEGO UCZĘ SIĘ W SZKOLE? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 48PRZYKAZANIA UCZNIA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 50WSZYSCY PRAGNĄ CISZY . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 52ŚLEDŹ ZA SWOJĄ POSTAWĄ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 53

159

PROJEKT „HISTORIA MOJEJ SZKOŁY”. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 55ZASADY POSTĘPOWANIA. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 56MIASTO NA OPAK . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 57RADY MIESZKAŃCÓW MIASTA GRZECZNYCH LUDZI . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 58RADY MIESZKAŃCÓW MIASTA NIEGRZECZNYCH LUDZI . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 58GRZECZNY KOTEK . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 59DO KOGO – „TY”, A DO KOGO – „WY” . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 60JAK NALEŻY WITAĆ SIĘ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 61JAK NALEŻY ZACHOWYWAĆ SIĘ W MIEJSCACH PUBLICZNYCH . . . . . . . . . . . . . 63ZŁE KRÓLESTWO „NO”. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 64CO JEST NAJSŁODSZE? CO JEST NAJBARDZIEJ GORZKIE? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 66PRZYJACIELE. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 67ŻARTEM I NA SERIO. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 68LUDZKIE CNOTY . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 70GRZECZNOŚĆ. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 70WŁADEK . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 72SZCZODROBLIWOŚĆ I SKĄPSTWO . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 72BYĆ OSZCZĘDNYM – DOBRZE, BYĆ SKĄPYM – ŹLE.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 74DOBREM ZA DOBRO . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 75CZŁOWIEK POWINIEN CZYNIĆ DOBRO . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 77WILK I KOT . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 78DOBRO I ZŁO. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 79DELIKATNOŚĆ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 80DOTRZYMUJ DANEGO SŁOWA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 81STARAJ SIĘ NIE OKŁAMYWAĆ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 85DWA PRAWDZIWE SŁOWA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 85KŁAMCA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 88SROKA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 89NIE WOLNO BRAĆ CUDZEGO . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 90

CZŁOWIEK W SPOŁECZEŃSTWIESPOŁECZEŃSTWO . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 92UKRAINA – NIEPODLEGŁE PAŃSTWO . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 93KIM JESTEŚ? SKĄD JESTEŚ? SKĄD TWÓJ RÓD? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 94GDZIE MIESZKASZ. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 96DZIWNE IMIONA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 97TWÓJ KRAJ UKRAINA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 99HISTORYCZNE SKARBY UKRAINY . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 101MUZEA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 103

160

PAŃSTWOWE SYMBOLE . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 104FLAGA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 106PODRÓŻ PO MAPIE UKRAINY . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 108CZERNIHÓW . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 108ROHATYN . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 109ŚWITAŹ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 111CO W UKRAINIE JEST NAJ-NAJ? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 112CZYM BOGATA JEST UKRAINA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 114DZIAŁALNOŚĆ GOSPODARCZA W UKRAINIE . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 116SŁAWNI UKRAIŃCY . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 117UKRAINIEC MISTRZEM ŚWIATA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 122WIELCY WYNALAZCY . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 122ZASADY WSPÓŁŻYCIA W SPOŁECZEŃSTWIE.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 124PAŃSTWO – TO WIELKI DOM.

PRAWO WYMAGA DOTRZYMANIA PORZĄDKU W NIM. . . . . . . . . . . . . . . . . . . 124NAJWAŻNIEJSZE JEST PRAWO . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 125TRZEBA NAUCZYĆ SIĘ MÓWIĆ „NIE”. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 129DLACZEGO NIE MOŻNA PODGLĄDAĆ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 130NIKT NIE MA PRAWA OBRAŻAĆ CZŁOWIEKA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 132O PRAWACH DZIECKA. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 134KAŻDY UCZYNEK MA SWE NASTĘPSTWA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 135MUZEUM SZKODY . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 138WYBRYKI CZY ZŁAMANIE PRAWA? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 139

CZŁOWIEK I ŚWIATUKRAINA NA MAPIE ŚWIATA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 142LEGENDA O KIJOWIE . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 143JESTEŚMY RÓŻNI . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 146CO KRAJ TO OBYCZAJ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 147WYROBY LUDOWE W UKRAINIE . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 150ŚWIĘTA LUDOWE . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 151JAK OBCHODZIMY WIGILIĘ BOŻEGO NARODZENIA W UKRAINIE . . . . . . . . . . . 152DATY KALENDARZA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 154NIE ZAŚMIECAJ ZIEMI . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 155MIĘDZYNARODOWY DZIEŃ DZIECKA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 156SPRAWDŹ SWE OSIĄGNIĘCIA. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 157