MÜNDƏRİCAT İBTİDAİ İCMA CƏMİYYƏtarix.info/AZ. tarixi 6.pdf · Bəşər cəmiyyətinin ilkin inkişaf dövrü ibtidai icma cəmiyyəti adlanır. İbtidai icma quruluşunun

MÜNDƏRİCAT

İBTİDAİ İCMA CƏMİYYƏTİ ..........................................................................2

ERKƏN DÖVLƏT QURUMLARI ………………………………………..……………………18

MANNA DÖVLƏTİ............................................................ ............................23

AZƏRBAYCANDA SKİF (İSKİT) PADŞAHLIĞI ..........................................28

AZƏRBAYCAN MİDİYA İMPERİYASI DÖVRÜNDƏ ..................................29

AZƏRBAYCAN ƏHƏMƏNİLƏR DÖVRÜNDƏ ……………………………………..….31

ATROPATENA DÖVLƏTİ ………………………………………………………………….…….33

ALBANİYA DÖVLƏTİ ………………………………………………………………………………38

MÜNDƏRİCAT



MANNA DÖVLƏTİ............................................................ ............................23






1

MÜNDƏRİCAT



MANNA DÖVLƏTİ............................................................ ............................23






İBTİDAİ DÖVRİBTİDAİ DÖVR

DAŞDAŞ DÖVRÜDÖVRÜBBəəşşəərr ccəəmiyymiyyəətinintinin ilkinilkin inkişafinkişaf dövrüdövrü ibtidaiibtidai icmaicma ccəəmiyymiyyəətiti adlanıradlanır..

İbtidaiİbtidai icmaicma quruluşununquruluşunun yaranmasıyaranması vvəə inkişafıinkişafı bağlıbağlı olmuşdurolmuşdur:: TTəəbiibii--coğraficoğrafi şşəəraitlraitləə;; TTəəbiibii ehtiyatlarınehtiyatların olmasıylaolmasıyla.. ƏƏnn qqəədimdim insanlarıninsanların qalıqlarınaqalıqlarına ŞŞəərqirqi AfrikadaAfrikada (Keniya(Keniya vvəə TanzaniyaTanzaniyaəərazisindrazisindəə)) dahadaha çoxçox ttəəsadüfsadüf olunmuşdurolunmuşdur.. BuBu qalıqlarqalıqlar ilkilk insanlarıninsanların 22--33 milyonmilyon ilil bundanbundan əəvvvvəəll yaşadıqlarınıyaşadıqlarınıgöstgöstəərirrir.. AzAzəərbaycandarbaycanda ilkilk insanlarinsanlar 11,,55 milyonmilyon ilil bundanbundan əəvvvvəəll yaşamağayaşamağabaşlamışlarbaşlamışlar..AzAzəərbaycandarbaycanda ibtidaiibtidai insanlarıninsanların mməəskskəənn salmasınasalmasına imkanimkan yaradırdıyaradırdı:: şirinşirin susu qaynaqlarınınqaynaqlarının olmasıolması;; bitkibitki vvəə heyvanatheyvanat alaləəmininminin zzəənginliyinginliyi;; ttəəbiibii mağaralarınmağaraların olmasıolması.. AzAzəərbaycandarbaycanda DaşDaş dövrüdövrü insanlarınıninsanlarının hhəəyatıyatı müxtmüxtəəliflif mağaralardanmağaralardantapılmıştapılmış əəmməəkk alaləətltləəri,ri, silahlarsilahlar vvəə ovlanmışovlanmış heyvanlarınheyvanların sümüksümük qalıqlarıqalıqlarıəəsasındasasında öyröyrəənilirnilir..







2

İbtidaiİbtidai icmaicma quruluşuquruluşu əəmməəkk alaləətltləərininrinin hazırlanmahazırlanma materialınamaterialınavvəə texnologiyasınatexnologiyasına uyğunuyğun olaraqolaraq üçüç mməərhrhəəlləəyyəə (arxeoloji(arxeolojidövrldövrləəşmşməə)) bölünürbölünür::1.1. DaşDaş dövrüdövrü..2.2.TuncTunc dövrüdövrü..3.3.DDəəmirmir dövrüdövrü..

DaşDaş dövrüdövrününnün özüözü üçüç mməərhrhəəlləəyyəə ayrılırayrılır::1)1) QQəədimdim DaşDaş dövrüdövrü (Paleolit)(Paleolit);; ..2)2) OrtaOrta DaşDaş dövrüdövrü (Mezolit)(Mezolit);;3)3) YeniYeni DaşDaş dövrüdövrü (Neolit)(Neolit)..

PaleolitPaleolit ddəə özöz növbnövbəəsindsindəə üçüç mməərhrhəəlləəyyəə bölünürbölünür::1)1) AltAlt PaleolitPaleolit2)2) OrtaOrta PaleolitPaleolit3)3) ÜstÜst PaleolitPaleolit







3

AltAlt PaleolitPaleolit ilkilk insaninsan tipinintipinin yaranmasındanyaranmasından 100100 minmin ilil bundanbundan əəvvvvəəlləəqqəəddəərr davamdavam etmişdiretmişdir.. ƏƏnn qqəədimdim insaninsan aşağıdakıaşağıdakı əəlamlaməətltləərrəə görgörəə insanabinsanabəənznzəərr meymundanmeymundanffəərqlrqləənirdinirdi:: sadsadəə işlişləərr görgörəə,, əəmməəkk alaləətltləəriri hazırlayahazırlaya bilirdibilirdi.. OdurOdur kiki onuonu«bacarıqlı«bacarıqlı insan»insan» adlandırırdılaradlandırırdılar.. İlkİlk əəmməəkk alaləətltləəriri ddəəyyəənnəək,k, sivrisivri daş,daş, itiucluitiuclu ağacağac idiidi.. «Bacarıqlı«Bacarıqlı insan»insan»:: ikiiki ayaqayaq üzüzəərindrindəə hhəərrəəkkəətt ededəə bilirdibilirdi;; beyinlbeyinləəriri nisbnisbəəttəənn inkişafinkişaf etmişdietmişdi.. AncaqAncaq əənn qqəədimdim insaninsan müasirmüasir insandaninsandan ffəərqlirqli olaraqolaraq:: xeylixeyli qabağaqabağa əəyilmyilməəklkləə ikiiki ppəəncncəə üzüzəərindrindəə yeriyirdiyeriyirdi;; danışadanışa bilmir,bilmir, qırıqqırıq--qırıqqırıq ssəəslsləərr çıxarırdıçıxarırdı.. AlAləətt hazırlamaq,hazırlamaq, oddanoddan istifadistifadəə,, sonralarsonralar nitqinnitqin yaranmasıyaranması insanlarıinsanlarıheyvanlarheyvanlar alaləəmindmindəənn ayıranayıran əəsassas amillamilləərr olduoldu.. ƏƏnn qqəədimdim insanlarinsanlar şüurluşüurlu sursurəətdtdəə deyil,deyil, ttəəbibiəətt qarşısındaqarşısında acizaciz qalmamaqqalmamaqvvəə heyvanlardanheyvanlardan qorunmaqqorunmaq üçünüçün kiçikkiçik qruplardaqruplarda birlbirləəşirdilşirdiləərr.. BuBu ddəəststəəlləərinrinttəərkibirkibi sabitsabit deyildi,deyildi, teztez--teztez ddəəyişirdiyişirdi.. BelBeləə kiçikkiçik insaninsan kollektivikollektivi uluulu icmaicma adlanırdıadlanırdı..



4

«Bacarıqlı«Bacarıqlı insanlar»insanlar»:: itiiti daşdaş ucluqlarıucluqları ağacağac ddəəststəəyyəə bbəərkidrkidəərrəəkk niznizəə düzdüzəəldirdilldirdiləərr;; ovladıqlarıovladıqları heyvanlarınheyvanların sümüklsümükləərinirini parçalayır,parçalayır, alınanalınan itiucluitiucluqqəəlplpəəlləərdrdəənn iyniynəə,, bizbiz hazırlayırdılarhazırlayırdılar;; sümüksümük vvəə buynuzdanbuynuzdan balıqbalıq ovuovuüçünüçün qarpunqarpunlarlar düzdüzəəldirdilldirdiləərr.. AzAzəərbaycandarbaycanda qqəədimdim insaninsan düşdüşəərgrgəəlləərinrinəə:: QarabağdaQarabağda (Azıx,(Azıx, Tağlar),Tağlar), NaxçıvandaNaxçıvanda (Qazma),(Qazma), QazaxdaQazaxda (Daşsalahlı,(Daşsalahlı, Damcılı)Damcılı) rastrast ggəəlinirlinir.. AzAzəərbaycandarbaycanda 700700 minmin ilil bundanbundan əəvvvvəəlləə aidaid edilediləənn ocaqocaq izlizləəriri tapılmıştapılmışAzıxAzıx mağarasındamağarasında yaşamışyaşamış əənn qqəədimdim insaninsan:: dünyadadünyada əənn qqəədimdim insaninsan qalıqlarındanqalıqlarından dördüncüsüdürdördüncüsüdür;; 350350--400400 minmin ilil bundanbundan əəvvvvəəll yaşamışdıryaşamışdır;; ttəədricdricəənn tikintitikinti vvəərdişlrdişləərinrinəə yiyyiyəəlləənmişdirnmişdir;; sadsadəə incincəəssəənnəətltləə mməəşğulşğul olurduolurdu;; dinidini ttəəssəəvvürvvürəə malikmalik idiidi..



5

OrtaOrta PaleolitPaleolit 100100 minmin ilil bundanbundan əəvvvvəəll başlayıbbaşlayıb ee..əə.. 4040 minmin ililbundanbundan əəvvvvəəlləə qqəəddəərr davamdavam etmişdiretmişdir.. OrtaOrta PaleolitPaleolitəə aidaid alaləətltləərr ilkilk ddəəffəə FransadaFransada MüstyeMüstye adlıadlı yerdyerdəənntapıldığındantapıldığından bubu dövrdövr "Müstye"Müstye mməəddəəniyyniyyəəti"ti" ddəə adlanıradlanır.. AzAzəərbaycandarbaycanda OrtaOrta PaleolitPaleolit dövründövrünəə aidaid mməəskskəənlnləərraşağıdakılardıraşağıdakılardır::1.1. Tağlar,Tağlar,2.2. Qazma,Qazma,3.3. DamcılıDamcılı.. BuBu dövrddövrdəə:: yeniyeni insaninsan tipitipi -- neandertalneandertal (Almaniyada(Almaniyada yeryer adıdır)adıdır) yarandıyarandı;; əəhalihali CCəənubinubi QafqazınQafqazın ccəənubnub--şşəərqrq yamacına,yamacına, Naxçıvan,Naxçıvan, Qarabağ,Qarabağ,QazaxQazax bölgbölgəəlləərinrinəə yayıldıyayıldı;; axiraxirəətt dünyasına,dünyasına, totemltotemləərrəə (heyvanlara)(heyvanlara) inam,inam, ovsunovsun meydanameydanaggəəldildi..



6

ÜstÜst PaleolitPaleolit 4040 minmin ilil bundanbundan əəvvvvəəll başlayıb,başlayıb, bb..ee..əə.. 1212--cici minilliyminilliyəəqqəəddəərr davamdavam etmişdiretmişdir.. AzAzəərbaycandarbaycanda ÜstÜst PaleolitPaleolit dövrüdövrü düşdüşəərgrgəəlləərinrinəə dahadaha çoxçox QarabağQarabağvvəə QazaxQazax bölgbölgəəlləərindrindəə rastrast ggəəlinirlinir.. BuBu dövrddövrdəə:: nnəəhhəəngng maralmaral vvəə mağaramağara ayılarınınayılarının nnəəslisli kkəəsildi,sildi,müxtmüxtəəliflif növlünövlü qaşovlarqaşovlar genişgeniş yayıldıyayıldı;; «Ağıllı«Ağıllı insan»insan»ının (Homo(Homo sapiens)sapiens) yaranmasıyaranması başabaşa çatdıçatdı.. «Ağıllı«Ağıllı insan»ıninsan»ın:: beynibeyni «bacarıqlı«bacarıqlı insan»ıninsan»ın beynindbeynindəənn ikiiki ddəəffəə böyükböyük idiidi;; o,o, boycaboyca hündür,hündür, düzdüz qamqaməətlitli idiidi;; şüura,şüura, rabitrabitəəlili nitqnitqəə malikmalik idiidi;; ağaclarınağacların iriiri gövdgövdəəlləərinirini kkəəsir,sir, birbir--birinbirinəə bağlayır,bağlayır, salsal düzdüzəəldirdildirdi;; dahadaha qalınqalın gövdgövdəəlləərinrin içiniiçini ovur,ovur, qayıqqayıq hazırlayırdıhazırlayırdı..



7

UluUlu icmanıicmanı qanqan qohumluğuqohumluğu olan,olan, birlikdbirlikdəə yaşayan,yaşayan, işlişləəyyəən,n, əəmlakımlakıümumiümumi olanolan insanlarıninsanların birliyibirliyi -- qqəəbilbiləə icmasıicması əəvvəəzz etdietdi.. BuBu kollektivdkollektivdəə qadınqadın əəsassas rolrol oynadığınaoynadığına görgörəə qqəəbilbiləə icmasınınicmasının bubumməərhrhəəlləəsisi anaxaqanlığıanaxaqanlığı (matriarxat)(matriarxat) adlanıradlanır.. QQəəbilbiləə icmasındaicmasında qadınqadın uşaqlarınuşaqların qayğısınaqayğısına qalır,qalır, gilgiləəmeyvmeyvəə vvəə yabanıyabanıbitkilbitkiləərr toplayırdıtoplayırdı.. O,O, hhəəmm ddəə odunodun keşikçisikeşikçisi idiidi.. YırtıcıYırtıcı heyvanlardanheyvanlardan qorunmaq,qorunmaq, qidaqida əəldldəə etmetməək,k, ümumiümumi ocaqocaq (tonqal),(tonqal),birgbirgəə əəmməək,k, rabitrabitəəlili nitqnitq "ağıllı"ağıllı adamları"adamları" birbir--birinbirinəə bağlayanbağlayan əəsassas amillamilləərridiidi.. OnlarınOnların yaşadıqlarıyaşadıqları kollektivinkollektivin ttəərkibirkibi daimidaimi olurduolurdu vvəə dağılmırdıdağılmırdı.. QQəəbilbiləə uluulu icmayaicmaya nisbnisbəəttəənn dahadaha mütmütəəşşəəkkilkkil idiidi.. QQəəbilbiləəninnin əənn hörmhörməətlitli üzvlüzvləəriri ağsaqqallarağsaqqallar idilidiləərr.. PaleolitPaleolit dövründdövründəə ibtidaiibtidai incincəəssəənnəətt yarandıyarandı.. BunuBunu buynuzdanbuynuzdan yonulmuşyonulmuşheykheykəəlllləər,r, sümüksümük üzüzəərindrindəəkiki ttəəsvirlsvirləərr vvəə mağaramağara rrəəsmlsmləəriri sübutsübut ediredir.. HHəəlləə 100100 minmin ilil bundanbundan əəvvvvəəll başlayanbaşlayan soyuqlaşmanısoyuqlaşmanı 1313 minmin ilil bundanbundanəəvvvvəəll istilistiləəşmşməə əəvvəəzz etdietdi..



8

AzAzəərbaycandarbaycanda bb..ee..əə.. XIIXII minillikdminillikdəənn bb..ee..əə.. VIIIVIII minilliyminilliyəə qqəəddəərr davamdavam etmişetmişMezolitMezolit (Orta(Orta Daş)Daş) dövründdövründəə:: oxox vvəə kamankaman ixtiraixtira edildiedildi.. HeyvanlarınHeyvanların dahadaha uzaquzaq mməəsafsafəəddəənn ovlanmasınaovlanmasına imkanimkan yarandıyarandı.. OvçuluqOvçuluq önönplanaplana keçdikeçdi..mməənimsnimsəəmməə ttəəssəərrüfatındanrrüfatından (yığıcılıq,(yığıcılıq, ovçuluq)ovçuluq) istehsalistehsal ttəəssəərrüfatınarrüfatına((əəkinçilikkinçilik vvəə maldarlıq)maldarlıq) keçidkeçid başlandıbaşlandı.. ƏƏsassas əəmməəkk alaləətiti toxatoxa olduğuolduğu üçünüçün ilkilk əəkinçilikkinçilik toxatoxa əəkinçiliyikinçiliyi adlanıradlanır.. ƏƏnn qqəədimdim əəkinçilikkinçilik mməəskskəənini 1010 minmin ilil bundanbundan əəvvvvəəll ÖnÖn AsiyadaAsiyada meydanameydanaggəəliblib.. HeyvanlarınHeyvanların əəhlilhliləəşdirilmşdirilməəsinsinəə başlanmasıylabaşlanmasıyla ibtidaiibtidai heyvandarlığınheyvandarlığın əəsasısasıqoyulduqoyuldu.. YığıcılıqdanYığıcılıqdan əəkinçilik,kinçilik, ovçuluqdanovçuluqdan isisəə maldarlıqmaldarlıq yarandıyarandı..AzAzəərbaycandarbaycanda MezolitMezolit dövrüdövrü QobustanQobustan vvəə DamcılıDamcılı düşdüşəərgrgəəlləəriri əəsasındasasındaöyröyrəənilmişdirnilmişdir.. QobustandaQobustanda:: qayaqaya rrəəsmlsmləərindrindəə qqəədimdim insanlarıninsanların ovsunovsun--totemtotem inamları,inamları,dinidini ayinlayinləəri,ri, ovov ssəəhnhnəəlləəriri ttəəsvirsvir olunurduolunurdu;; axiraxirəətt dünyasınadünyasına inamlainamla bağlıbağlı olaraqolaraq ddəəfnfn zamanızamanı ölülölüləərinrin yanınayanına mməəişişəəttəəşyalarışyaları qoyulurduqoyulurdu;; çaxmaqdaşıçaxmaqdaşı vvəə sümükdsümükdəənn düzdüzəəldilmişldilmiş əəmməəkk alaləətltləərindrindəənn istifadistifadəə olunurduolunurdu..



9

BB..ee..əə.. VIIVII minillikdminillikdəə başlayanbaşlayan NeolitNeolitddəə (Yeni(Yeni DaşDaş dövrü)dövrü):: «Neolit«Neolit inqilabı»inqilabı» başbaş verdi,verdi, yyəənini istehsalistehsal ttəəssəərrüfatırrüfatı ((əəkinçilikkinçilik vvəəmaldarlıq)maldarlıq) meydanameydana ggəəldildi;; insanlarıninsanların mməəşğuliyyşğuliyyəətt sahsahəəlləəriri içiçəərisindrisindəə əəsassas yeriyeri istehsalistehsalttəəssəərrüfatınarrüfatına daxildaxil olanolan əəkinçilikkinçilik vvəə maldarlıqmaldarlıq tutdututdu.. daşlarındaşların deşilmdeşilməəsisi vvəə cilalanmasıcilalanması üsullarıüsulları mməənimsnimsəənildinildi;; toxuculuqtoxuculuq yarandıyarandı vvəə saxsısaxsı qablarqablar hazırlanmasınahazırlanmasına başlandıbaşlandı;; əəhalihali oturaqoturaq hhəəyatayata keçmkeçməəyyəə başladıbaşladı..



10

Daş dövrünün sonu - metal əsrinin başlanğıcı hesab edilən b.e.ə. VI—IVminillikləri əhatə edən Eneolit (Mis Daş ) dövründə: insanlar ilk dəfə metalla tanış oldular və mis emalına başladılar. Ancaq misyumşaq olduğuna və az tapıldığına görə daşı sıxışdıra bilmədi; qəbilədə qadınların mövqeyi get-gedə zəifləyir və cəmiyyətin həyatındaicma ağsaqqalları şurası mühüm rol oynayırdı;yığıcılıqdan fərqli olaraq qəbiləni bitki qidası ilə daha yaxşı təmin edən toxaəkinçiliyi, maldarlıq və sənətkarlıq daha da inkişaf etdi. Mənzillər və təsərrüfattikililəri çay kənarında çiy kərpicdən və möhrədən dairəvi planda inşaolunurdu; bu dövrün yaşayış məskənləri Gəncə - Qazax, Mil - Qarabağ, Muğan,Naxçıvan bölgələrində aşkar edilmişdir. Eneolit dövründə Azərbaycanda bizə məlum olan bütün ev heyvanlarının,demək olar ki, hamısının əhliləşdirilməsi başa çatdı. B.e.ə. V minilliyin sonlarında atın əhliləşdirilməsinə başlanıldı. Cəlilabadrayonunun Əliköməktəpə yaşayış yerindən əhliləşdirilmiş at sümükləritapılmışdır; ölülər yaşayış məskənlərində dəfn edilir, onların üzlərinə qan rəmzi sayılanqırmızı boya çəkilir və ya oxra tökülürdü.



11

AZƏRBAYCANDA TUNC VƏ DƏMİR DÖVRLƏRİ

Eneolitin sonunda Tunc dövrünə keçidin əsası qoyuldu. Tunc misəmüxtəlif qarışıqlar əlavə edilməklə alınırdı. Tunc dövrü erkən, orta və son mərhələlərə bölünür: Erkən Tunc dövrü. B.e.ə. IV minilliyin ikinci yarısından III

minilliyin sonuna qədər davam etmişdir. Bu mərhələyə aid abidələr Azərbaycanda ilk dəfə Kür-Araz

ovalığında aşkar edildiyinə görə Kür-Araz mədəniyyəti kimitanınır.

Erkən Tunc dövründə: toxa əkinçiliyini xış əkinçiliyi əvəz etdi. Xış əkinçiliyi və maldarlıq böyük dözüm tələb etdiyinə görə ailədə,təsərrüfatda və cəmiyyətdə kişilərin rolu artmağa başladı və nəticədəanaxaqanlığını ataxaqanlığı (patriarxat) əvəz etdi; "köçmə" (yaylaq) maldarlığı meydana gəldi.Maldar tayfaların daxilində əmlak bərabərsizliyi yarandı.











12

Birinci böyük ictimai əmək bölgüsü baş verdi, yəni əkinçilik vəmaldarlıq bir-birindən ayrıldı. kollektiv dəfnetmə və ölüyandırma, qəbirlər üzərində kurqanlarqurma adətləri meydana gəldi. Xaçmazda Sərkərtəpə, Qazaxda Babadərviş, Naxçıvanda Kültəpə yaşayış məskənlərində ibadət evləri aşkaredilmişdi; Əhali dağətəyi və dağlıq zonalarda məskən saldı, yaşayış evləridairəvi planda tikilirdi. Bir neçə qohum qəbiləni birləşdirən tayfalar yarandı.Tayfada əhali eyni dilə və adətə malik idi. Tayfanı ağsaqqallar idarə edirdi. Onlar ov və əkin yerləriniqəbilələr arasında bölür, mübahisəli məsələləri həll edirdilər.Mühüm məsələlər tayfa ağsaqqallarının birgə yığıncağında həlledilirdi.



13

B.e.ə. III minilliyin sonundan b.e.ə. II minilliyin ortalarına qədərdavam etmiş Orta Tunc dövründə Azərbaycanda: yeni təsərrüfat sahələri olan bağçılıq və bostançılıq, üzümçülük vəşərabçılıq meydana gəldi; sənətkarlığın əkinçilik və maldarlıqdan ayrılması nəticəsində ikinci böyük ictimai əmək bölgüsü baş verdi; Azərbaycanda Kültəpə adlı qədim yaşayış məskənindən dulusçuluqməhəlləsi və dulus sobaları tapılmışdır. Bu dövrün abidələrinə Naxçıvan, Qazax, Gəncə, Qobustan, Təbrizvə d. yerlərdə rast gəlinir. yaşayış məskənləri böyüdü, ilkin şəhər mərkəzləri yarandı. Naxçıvan şəhərinin əsası məhz Orta Tunc dövründə qoyulmuş və3500 il bundan əvvəl artıq şəhər kimi tanınmışdı; boyalı qablar mədəniyyəti yarandı. Azərbaycan boyalı qablarmədəniyyəti ilə Yaxın Şərqdə tanınmağa başladı; böyük tayfa ittifaqları meydana gəldi.



14

BB..ee..əə.. XIVXIV——XIIXII əəsrlsrləəriri əəhathatəə ededəənn SonSon TuncTunc dövründdövründəə vvəə bb..ee..əə..XIXI——VIIIVIII əəsrlsrləəriri əəhathatəə ededəənn ErkErkəənn DDəəmirmir dövründdövründəə AzAzəərbaycandarbaycanda:: ayaqlaayaqla hhəərrəəkkəəttəə ggəətiriltiriləənn dulusdulus çarxındançarxından istifadistifadəə olunurduolunurdu;; ttəəssəərrüfatdarrüfatda yarımköçyarımköçəəriri yaylaqyaylaq maldarlığımaldarlığı önön planaplana keçdikeçdi.. AtAt minikminik vvəə qoşquqoşqu vasitvasitəəsisi kimikimi insanlarıninsanların hhəəyatındayatında böyükböyük rolroloynadığıoynadığı üçünüçün onaona sitayişsitayiş (ata(ata sitayiş)sitayiş) ayiniayini meydanameydana ggəəldildi.. KurqanlardanKurqanlardan tapılmıştapılmış ddəəvvəə skeletlskeletləəriri hhəəminmin dövrddövrdəə ddəəvvəəçiliyinçiliyinddəə inkişafinkişaf etdiyinietdiyini göstgöstəərirrir..müxtmüxtəəliflif ssəənnəətt sahsahəəlləərininrinin inkişafıinkişafı ililəə əəlaqlaqəədardar olaraqolaraqssəənnəətkarlarıntkarların arasındanarasından ssəənnəətkartkar--tacirltacirləərr qrupuqrupu ayrıldıayrıldı.. OnlarOnlar istehsallaistehsalla deyil,deyil, hazırhazır mməəhsullarınhsulların satışısatışı ililəə mməəşğulşğulolurdularolurdular;; siklopiksiklopik tikililtikililəərr (guya(guya ttəəppəəgözlgözləərr ttəərrəəfindfindəənn tikiltikiləənn böyükböyükdaşlardandaşlardan ibaribarəətt qalalar)qalalar) meydanameydana ggəəldildi.. BuBu tikililtikililəərr bb..ee..əə.. IIII minilliyinminilliyin axırlarındaaxırlarında AzAzəərbaycandarbaycandamemarlığınmemarlığın yüksyüksəəkk inkişafinkişaf etdiyinietdiyini sübutsübut ediredir..



15

sünisüni suvarmasuvarma şşəəbbəəkkəəlləəriri genişlgenişləəndindi;; dinidini inamlardinamlardaa tayfatayfa başçılarınınbaşçılarının ilahililahiləəşdirilmşdirilməəsisi vvəə ssəəmamacisimlcisimləərinrinəə inamıninamın ddəərinrin kökkök salmasısalması kimikimi ddəəyişikliklyişiklikləərr meydanameydanaggəəldildi;; əəhalininhalinin yoxsullarayoxsullara vvəə varlılaravarlılara ayrılmasıayrılması prosesiprosesi xeylixeyli güclgücləəndi,ndi, ibtidaiibtidai icmaicma quruluşuquruluşu dağılmağadağılmağa başladıbaşladı.. YaxınYaxın ŞŞəərqinrqin mməəddəəniyyniyyəətt ocaqlarıocaqları ililəə yaxınyaxın olmasıolması AzAzəərbaycanınrbaycanınccəənubnub hisshissəəsindsindəə siniflisinifli ccəəmiyymiyyəətintin dahadaha teztez yaranmasınayaranmasına ssəəbbəəbb olduoldu.. İbtidaiİbtidai icmaicma quruluşununquruluşunun sonlarındasonlarında AzAzəərbaycanrbaycan əərazisindrazisindəəyaşamışyaşamış tayfalartayfalar qonşuqonşu ölkölkəəlləərlrləə ticarticarəətt əəlaqlaqəəlləərinrinəə malikmalik olmuşlarolmuşlar.. AzAzəərbaycanrbaycan əərazisindrazisindəənn AssuriyaAssuriya istehsalıistehsalı olanolan şirlişirli gilgil qablar,qablar,möhürlmöhürləər,r, silahlar,silahlar, bbəəzzəəkk əəşyalarışyaları tapılmışdırtapılmışdır.. OnlardanOnlardan biribiri ddəə XocalıdanXocalıdan tapılmıştapılmış vvəə üzüzəərindrindəə miximixi xxəətltləəAssuriyaAssuriya hökmdarıhökmdarı II AdadnirarininAdadnirarinin adıadı yazılmışyazılmış muncuqdurmuncuqdur..



16

İİbtidai icma quruluşunun dağılması.btidai icma quruluşunun dağılması. TuncTunc dövründdövründəə əəmməəkk alaləətltləərininrinin ttəəkmillkmilləəşdirilmşdirilməəsisi vvəə əəmməəkk mməəhsullarınınhsullarınınartmasıartması nnəəticticəəsindsindəə qqəəbilbiləə icmasıicması qonşuqonşu icmasıicması ililəə əəvvəəzz olunduolundu.. İcmanınİcmanınüzvlüzvləəriri icmaçıicmaçı kkəəndlilndliləərr adlanırdıadlanırdı.. QonşuluqQonşuluq icmasındaicmasında torpaq,torpaq, meşmeşəə,, otlaq,otlaq, çaylarçaylar bütünbütün icmayaicmaya mməəxsusxsus idiidi.. QQəəbilbiləə icmasındanicmasından ffəərqlirqli olaraqolaraq qonşuqonşu icmasındaicmasında hhəərr birbir ailailəəninnin ayrıcaayrıcattəəssəərrüfatı,rrüfatı, malmal--qarası,qarası, əəmməəkk alaləətltləəri,ri, əəkinkin payıpayı varvar idiidi.. ƏƏmməəkk alaləətltləərininrinin yaxşılaşmasıyaxşılaşması ililəə icmanınicmanın böyükböyük ttəəssəərrüfatırrüfatı ayrıayrı--ayrıayrıailailəəlləərinrin xırdaxırda ttəəssəərrüfatlarınarrüfatlarına parçalandıparçalandı.. QonşuQonşu icmasınaicmasına keçidkeçid zamanızamanı ağsaqqallar,ağsaqqallar, hhəərbirbi başçılarbaşçılar dahadaha mməəhsuldarhsuldartorpaqlarıtorpaqları əəlləə keçirmkeçirməəklkləə vvəə icmaicma üzvlüzvləərindrindəənn paypay almaqlaalmaqla varlandılarvarlandılar.. BelBeləəlikllikləə,, xüsusixüsusi mülkiyymülkiyyəətt vvəə əəmlakmlak bbəərabrabəərsizlirsizliyininyinin meydanameydana çıxmasıçıxmasınnəəticticəəsindsindəə:: ibtidaiibtidai icmaicma quruluşuquruluşu dağıldıdağıldı,, ilkilk siniflisinifli ccəəmiyymiyyəətltləərr vvəə dövldövləətt qurumlarıqurumları yarandıyarandı.. KeçmişKeçmiş tayfatayfa başçılarıbaşçıları döyüşçüdöyüşçü ddəəststəəlləəriri yaradır,yaradır, əətraftraf əərazilraziləəriri özlözləərinrinəə tabetabeededəərrəəkk hökmdarlarahökmdarlara çevrilirdilçevrilirdiləərr.. İlkİlk dövldövləətltləərr MisirdMisirdəə vvəə ÖnÖn AsiyadaAsiyada yarandıyarandı..



17

ERKERKƏƏN DÖVLN DÖVLƏƏT QURUMLARIT QURUMLARIİlkİlk tayfatayfa birliklbirlikləəriri.. AzAzəərbaycanınrbaycanın ccəənubu,nubu, xüsusilxüsusiləə ccəənubnub--qqəərbrb torpaqlarıtorpaqlarıMesopotamiyaMesopotamiya şşəəhhəərr--dövldövləətltləəriri ililəə sıxsıx əəlaqlaqəəlləərr saxlamışsaxlamış vvəəMesopotamiyadaMesopotamiyada başbaş ververəənn ddəəyişikliklyişiklikləərr AzAzəərbaycanınrbaycanın ccəənubnubhisshissəəsinsinəə ddəə özöz ttəəsirinisirini göstgöstəərmişdirrmişdir.. ArtıqArtıq bb..ee..əə.. IIIIII minillikdminillikdəə AzAzəərbaycanınrbaycanın ccəənubundanubunda ilkilk tayfatayfabirliklbirlikləəriri vvəə erkerkəənn dövldövləətt qurumlarıqurumları meydanameydana ggəəlmişdilmişdi.. ВВ..ее..əə.. IIIIII minilliklminillikləərdrdəə UrmiyaUrmiya gölününgölünün qqəərbindrbindəə vvəə ccəənubnub--qqəərbindrbindəə kutikuti,, ccəənubundanubunda lullubi,lullubi, su,su, turukkiturukki tayfalarıtayfalarımməəskunlaşmışdılarskunlaşmışdılar.. ArazdanArazdan şimalda,şimalda, NaxçıvanNaxçıvan vvəə MilMil--QarabağQarabağ əərazilraziləərindrindəə isisəə naxçnaxçvvəə ggəərgrgəərr tayfalarıtayfaları yaşayırdılaryaşayırdılar.. QQəədimdim AzAzəərbaycanrbaycan tayfalarıtayfaları haqqındahaqqında ilkilk yazılıyazılı mməəlumatlarlumatlar şumerşumerdastanlarındadastanlarında vvəə miximixi yazılarındayazılarında verilirverilir.. OnlarOnlar SSəəma,ma, GünGünəəş,ş, AyAy tanrılarıtanrılarına,na, mməəhhəəbbbbəət,t, mməəhsuldarlıqhsuldarlıq(b(bəərrəəkkəət)t) ilahilahəəlləərinrinəə sitayişsitayiş edirdiledirdiləərr..



18

Lullubi dövlLullubi dövləət qurumut qurumu

BB..ee..əə.. IIIIII minilliyinminilliyin ikinciikinci yarısındayarısında AzAzəərbaycanınrbaycanın ccəənubundanubunda --UrmiyaUrmiya gölündgölündəənn ccəənubdanubda LullubiLullubi tayfatayfa ittifaqıittifaqı yaranmışdıyaranmışdı.. BB..ee..əə.. XXIIIXXIII əəsrdsrdəə bubu tayfatayfa birliyibirliyi dövldövləətt qurumunaqurumuna çevrildiçevrildi..LullubilLullubiləərr hhəəmm ddəə AssuriyanınAssuriyanın NuziNuzi şşəəhhəərindrindəə mməəskunlaşaraqskunlaşaraq hurrihurritayfalarıtayfaları ililəə yaxınyaxın əəlaqlaqəəddəə olmuşlarolmuşlar.. HurrilHurriləərr onlaronlar "özg"özgəə",", "yadlar""yadlar" (nullu)(nullu) adlandırırdılaradlandırırdılar.. LullubilLullubiləərrHürriHürri vvəə HetHet dövldövləətt idaridarəəlləərindrindəə ddəə çalışır,çalışır, muzdlumuzdlu dödöyüşçüyüşçü kimikimiordudaorduda xidmxidməətt edirdiledirdiləərr.. LullubilLullubiləərr MesopotamiyadakıMesopotamiyadakı AkkadAkkad müdaxilmüdaxiləəsinsinəə qarşıqarşı mübarizmübarizəəaparırdıaparırdı.. HökmdarHökmdar AnubanininAnubaninin dövründdövründəə LullubiLullubi dövldövləətt qurumuqurumu dahadaha dadagüclgücləəndindi.. OnunOnun uğurlarıuğurları "Daş"Daş sütun"sütun" ("Q("Qəəlləəbbəə kitabkitabəəsi")si") üzüzəərindrindəə miximixiyazılarlayazılarla (b(b..ee..əə.. XXIIIXXIII əəsr)sr) һəһəkkkk olunmuşdurolunmuşdur..





19

Kuti dövlKuti dövləət qurumut qurumu BB..ee..əə.. IIIIII minilliyinminilliyin ikinciikinci yarısındayarısında UrmiyaUrmiya gölündgölündəənn qqəərbdrbdəə vvəə ccəənubnub--qqəərbdrbdəə KutiKuti dövldövləətt qurumuqurumu yaranmışdıyaranmışdı.. BB..ee..əə.. XXIIXXII əəsrinsrin əəvvvvəəlllləərindrindəə kutilkutiləərinrin hökmdarıhökmdarı MesopotamiyayaMesopotamiyaya hücumhücumededəərrəəkk AkkadAkkad dövldövləətinitini süqutasüquta uğratdıuğratdı.. KutiKuti dövldövləətt qurumununqurumunun ssəərhrhəədldləəririUrmiyaUrmiya gölündgölündəənn İranİran körfkörfəəzinzinəə qqəəddəərr uzandıuzandı.. KutilKutiləərr ŞumerŞumer vvəə AkkaddaAkkadda mövcudmövcud olanolan idaridarəə sisteminsisteminəə toxunmadılartoxunmadılar.. OnlaraOnlara tabetabe olanolan şumerşumer vvəə akkadakkad şşəəhhəərr hakimlhakimləəriri ensiensi rütbrütbəəsisinini saxladılarsaxladılar.. KutilKutiləərr Mesopotamiyanı,Mesopotamiyanı, əəsassasəən,n, şumerşumer vvəə akkadakkad nümaynümayəəndndəəlləərindrindəənn ttəəyinyinolunmuşolunmuş canişinlcanişinləərr vasitvasitəəsilsiləə idaridarəə edirdiledirdiləərr.. KutiKuti hökmdarlarınınhökmdarlarının şşəərrəəfinfinəə yazılmışyazılmış KutiKuti döyüşçüsüdöyüşçüsü qısaqısa mməətnlitnli kitabkitabəəlləərrakkadakkad dilinddilindəə idiidi.. KutilKutiləərinrin MesopotamiyadaMesopotamiyada 100100 ililəə yaxınyaxın davamdavam ededəənn hakimiyyhakimiyyəətiti dövründdövründəəşşəəhhəərlrləərarasırarası toqquşmalaratoqquşmalara sonson qoyuldu,qoyuldu, YuxarıYuxarı ddəənizdnizdəənn (Urmiya(Urmiya gölü),gölü), AşağıAşağıddəəniznizəə (İran(İran körfkörfəəzi)zi) qqəəddəərr uzananuzanan ticarticarəətt yollarındayollarında əəminmin--amanlıqamanlıq yarandıyarandı.. ŞumerdŞumerdəə əənnəənnəəvivi mməəbbəədd tikintisitikintisi davamdavam etdirildietdirildi vvəə sökülmüşsökülmüş mməəbbəədldləərrbbəərparpa olunduolundu..KutilKutiləərr vvəə onlarınonların hökmdarlarıhökmdarları türktürk mməənşnşəəlili idilidiləərr..



20

BB..ee..əə.. XXIIXXII əəsrinsrin sonlarındasonlarında MesopotamiyadaMesopotamiyada axırıncıaxırıncı KutiKuti hökmdarıhökmdarıTirikanaTirikana qarşıqarşı UrukUruk şşəəhhəərindrindəə qiyamqiyam başbaş verdiverdi vvəə TirikanTirikan əəsirsir düşdüdüşdü.. BelBeləəlikllikləə,, MesopotamiyadaMesopotamiyada kutilkutiləərinrin ağalığınaağalığına sonson qoyulduqoyuldu.. BB..ee..əə.. IIIIII minilliyinminilliyin sonundasonunda KutiKuti dövldövləətt qurumuqurumu süqutsüqut etdietdi..

Turukki vTurukki vəə Aşşur (Assurlya) savaşları.Aşşur (Assurlya) savaşları.MesopotamiyadaMesopotamiyada kutilkutiləərinrin hakimiyyhakimiyyəətintinəə sonson qoyulduqdanqoyulduqdan sonrasonraburadaburada IIIIII UrUr sülalsülaləəsininsinin hakimiyyhakimiyyəətiti bbəərqrqəərarrar olduoldu vvəə kutilkutiləərinrin əəzzəəlilitorpaqlarınıntorpaqlarının birbir hisshissəəsisi ddəə bubu sülalsülaləəninnin hakimiyyhakimiyyəətiti altınaaltına düşdüdüşdü.. TTəəsadüfisadüfi deylidirdeylidir ki,ki, UrUr hakimlhakimləərindrindəənn biribiri "Kutinin"Kutinin canişini"canişini" vvəə "Su"Suölkölkəəsininsinin hökmdarı"hökmdarı" rütbrütbəəsinisini daşıyırdıdaşıyırdı.. BB..ee..əə.. 20032003--cücü ildildəə SuSu tayfalarıtayfaları ElamlaElamla birlikdbirlikdəə IIIIII UrUr sülalsülaləəsinisinidevirdildevirdiləərr.. SuSu ölkölkəəsisi müstmüstəəqilqil olduoldu..





21

AzAzəərbaycandarbaycanda erkerkəənn dövldövləətt qurumlarıqurumları süqutasüquta uğradıqdanuğradıqdan sonrasonraturukkiturukki vvəə susu tayfalarıtayfaları MesopotamiyadakıMesopotamiyadakı hadishadisəəlləərrəə qarışmağaqarışmağabaşladılarbaşladılar.. BB..ee..əə.. IIII minilliyinminilliyin əəvvvvəəlllləərindrindəə turukkilturukkiləərinrin MesopotamiyayaMesopotamiyayayürüşlyürüşləərininrinin qarşısınıqarşısını BabilistanBabilistan hökmdarıhökmdarı HammurapiHammurapi (b(b..ee..əə.. 17921792--17501750)) aldıaldı.. BB..ee..əə.. XIVXIV əəsrdsrdəə MesopotamiyadaMesopotamiyada AssuriyaAssuriya dövldövləətiti yenidyenidəənngüclgücləəndindi vvəə AzAzəərbaycanrbaycan əərazisindrazisindəə yaşayanyaşayan tayfalarıtayfaları özündözündəənn asılıasılıvvəəziyyziyyəəttəə saldısaldı.. BB..ee..əə.. XIIIXIII əəsrdsrdəə kutilkutiləərinrin AssurAssur ağalığınaağalığına qarşıqarşı üsyanıüsyanı IISalmanasarSalmanasar ttəərrəəfindfindəənn yatırıldıyatırıldı.. BB..ee..əə.. IIII minilliyinminilliyin sonusonu -- II minilliyinminilliyin əəvvvvəəlllləərindrindəə AzAzəərbaycanrbaycanəərazisindrazisindəə yeniyeni birbir dövldövləətintin yaranmasıyaranması tarixitarixi zzəərurrurəəttəə çevrildiçevrildi..



22

MANNA DÖVLMANNA DÖVLƏƏTİTİMannaManna dövldövləətinintinin yaranmasıyaranması vvəə yüksyüksəəlişilişi.. BB..ee..əə.. IXIX əəsrdsrdəə tarixitarixi MannaManna əərazisindrazisindəə Zamua,Zamua, Alateye,Alateye, Gizilbunda,Gizilbunda,Uişdiş,Uişdiş, ZikirtuZikirtu kimikimi müstmüstəəqilqil vilayvilayəətltləərr varvar idiidi.. ZamuaZamua vilayvilayəətiti MannaManna ölkölkəəsininsinin əəsasınısasını ttəəşkilşkil edirdiedirdi.. BB..ee..əə.. II minilliyinminilliyin əəvvvvəəlllləərindrindəə AzAzəərbaycanınrbaycanın ccəənubundanubundamməərkrkəəzlzləəşmişşmiş dövldövləətintin yaranmasıyaranması üçünüçün şşəəraitrait yaranmışdıyaranmışdı.. BB..ee..əə.. IXIX əəsrdsrdəə MannaManna dövldövləətiti meydanameydana ggəəldildi.. BuBu dövldövləətintin adınaadına ilkilkddəəffəə bb..ee..əə.. 843843--cücü ildildəə AssuriyaAssuriya hökmdarıhökmdarı IIIIII SalmanasarınSalmanasarın miximixi yazılıyazılıkitabkitabəəsindsindəə rastrast ggəəlinirlinir..MannaManna dövldövləətinintinin paytaxtıpaytaxtı İzurtuİzurtu şşəəhhəəriri idiidi.. BB..ee..əə.. VIIIVIII əəsrinsrin birincibirinci yarısındayarısında AssuriyaAssuriya hökmdarıhökmdarı IIIIIITiqlatpalasarTiqlatpalasar MannadaMannada vvəə başqabaşqa ölkölkəəlləərdrdəə özöz ttəəsirinisirini artırmaqartırmaq üçünüçünUrartuUrartu ililəə vuruşmalıvuruşmalı olduoldu.. O,O, MannanınMannanın MazamuaMazamua vilayvilayəətinitini işğalişğal etdietdi.. BununlaBununla belbeləə,, AssuriyaAssuriya ililəə MannaManna əəvvvvəəll Urartuya,Urartuya, sonrasonra isisəə YeniYeniBabilBabil padşahlığınapadşahlığına vvəə MidiyayaMidiyaya qarşıqarşı müttmüttəəfiqfiq kimikimi çıxışçıxış etmişdiletmişdiləərr..



23

MannaManna hökmdarıhökmdarı İranzuİranzu (b(b..ee..əə.. 740740--719719)) AssuriyaAssuriya ordusununordusunun UrartuyaUrartuya qarşıqarşıuğurluuğurlu müharibmüharibəəlləərindrindəənn istifadistifadəə ededəərrəək,k, UrartununUrartunun işğalişğal etdiyietdiyi MannaMannatorpaqlarınıtorpaqlarını gerigeri qaytardıqaytardı.. BuBu zamanzaman o,o, mməərkrkəəzlzləəşmşməə siyassiyasəətiti yürütdüyürütdü.. MannaManna vilayvilayəətltləərinirini mməərkrkəəzizihakimiyyhakimiyyəəttəə tabetabe etdi,etdi, ölkölkəəddəə canişinlikcanişinlik sistemisistemi yaratdıyaratdı.. İranzununİranzunun hakimiyyhakimiyyəətiti dövründdövründəə MannaManna UrmiyaUrmiya gölügölü hövzhövzəəsindsindəə qüdrqüdrəətlitlidövldövləəttəə çevrildiçevrildi.. BuBu dövrddövrdəə MannanınMannanın xaricixarici siyassiyasəətindtindəə ikiiki meylmeyl varvar idiidi::1.1. İranzuİranzu özüözü başdabaşda olmaqlaolmaqla birbir qrupqrup AssuriyayaAssuriyaya müttmüttəəfiqfiq kimikimi baxır,baxır, bununlabununla dada

MannaManna torpaqlarınıntorpaqlarının bütövlüyünübütövlüyünü qoruyubqoruyub -- saxlamağasaxlamağa çalışırdılarçalışırdılar;;2.2. başqabaşqa birbir qrupqrup isisəə UrartuUrartu ililəə ittifaqaittifaqa üstünlüküstünlük verirdiverirdi.. OnlarınOnların siyassiyasəətiti MannaManna hökmdarınınhökmdarının mməərkrkəəzlzləəşmşməə siyassiyasəətintinəə manemane olurduolurdu.. BBəəzizi vilayvilayəətt canişinlcanişinləəriri İranzununİranzunun mməərkrkəəzlzləəşmşməə siyassiyasəətintinəə qarşıqarşı çıxaraqçıxaraq üsyanüsyanedirdiledirdiləərr.. BundanBundan istifadistifadəə ededəənn UrartuUrartu hökmdarıhökmdarı II RusaRusa işğalçılıqişğalçılıq niyyniyyəətltləərinirini hhəəyatayatakeçirmkeçirməəkk mməəqsqsəədildiləə ZikirtuZikirtu vilayvilayəətinintinin vvəə birbir sırasıra şşəəhhəərlrləərinrin canişinlcanişinləəriri ililəə gizligizli sazişsazişbağladıbağladı.. BelBeləə birbir şşəəraitdraitdəə bb..ee..əə.. 719719--cucu ildildəə MannanınMannanın birbir neçneçəə şşəəhhəərindrindəə İranzununİranzununmməərkrkəəzlzləəşmşməə siyassiyasəətintinəə qarşıqarşı başbaş vermişvermiş üsyanüsyan MannanınMannanın müttmüttəəfiqifiqi olanolan AssuriyaAssuriyahökmdarıhökmdarı IIII SarqonunSarqonun kömköməəyiyi ililəə yatırıldıyatırıldı..





24

İranzununİranzunun vvəəfatındanfatından sonrasonra onunonun oğullarıoğulları arasındaarasında hakimiyyhakimiyyəəttuğrundauğrunda mübarizmübarizəə başladıbaşladı.. BundanBundan istifadistifadəə ededəənn IIII SarqonSarqon bb..ee..əə.. 714714--cücü ildildəə Manna,Manna, MidiyaMidiya vvəəUrartuyaUrartuya böyükböyük yürüşyürüş ttəəşkilşkil etdietdi.. BuBu zamanzaman onunonun üçüç əəsassas niyyniyyəətiti varvar idiidi::1)1) MannanıMannanı UrartuUrartu ttəəcavüzündcavüzündəənn xilasxilas etmetməəkk;;2)2) AssuriyanınAssuriyanın mövqeyinimövqeyini MannadaMannada möhkmöhkəəmlmləəndirmndirməəkk;;3)3) MannadanMannadan AssuriyaAssuriya xxəəzinzinəəsinsinəə vaxtlıvaxtlı--vaxtındavaxtında xxəəracrac göndgöndəərilmrilməəsinisini

ttəəminmin etmetməəkk.. BöyükBöyük yürüşyürüş zamanızamanı MannaManna hökmdarıhökmdarı UllusunuUllusunu (b(b..ee..əə.. 716716--680680))AssuriyaAssuriya ordusunuordusunu əərzaqlarzaqla ttəəchizchiz etdietdi.. IIII SarqonunSarqonun böyükböyük yürüşüyürüşü nnəəticticəəsindsindəə UrartuUrartu mməəğlubiyyğlubiyyəəttəə uğradıuğradı.. BundanBundan sonrasonra UrartuUrartu zzəəiflifləədidi vvəə birbir dahadaha MannanınMannanın daxilidaxili işlişləərinrinəəqarışaqarışa bilmbilməədidi..MannaManna qüdrqüdrəətlitli dövldövləətt olduoldu.. UllusunuUllusunu onaona böyükböyük kömköməəkk göstgöstəərrəənn IIII SarqonunSarqonun şşəərrəəfinfinəə yazılıyazılıabidabidəə qoydurduqoydurdu..





25

Mannanın zMannanın zəəiflifləəmməəsi vsi vəə süqutu.süqutu.MannaManna quldarlıqquldarlıq istehsalistehsal formasınaformasına əəsaslanansaslanan dövldövləətt idiidi.. ÖlkÖlkəəninnin vilayvilayəətltləəriniriniidaridarəə ededəənn canişinlcanişinləərr mməərkrkəəzizi hakimiyyhakimiyyəəttəə tabetabe idiidi.. DövlDövləətiti qqəədimdim türktürk sülalsülaləəsisi idaridarəə edirdiedirdi.. BB..ee..əə.. VIIIVIII əəsrinsrin ikinciikinci yarısındanyarısından başlayaraqbaşlayaraq hakimiyyhakimiyyəətt irsiirsi olaraqolaraq atadanatadan oğulaoğulakeçirdikeçirdi.. AğsaqqallarAğsaqqallar şurasışurası hökmdardanhökmdardan asılıasılı idiidi.. BB..ee..əə.. VIIVII əəsrinsrin birincibirinci rübündrübündəə kimmer,kimmer, skifskif vvəə saksak tayfalarıtayfaları QaraQara ddəəniznizsahillsahilləərindrindəənn vvəə ŞimaliŞimali QafqazdanQafqazdan hhəərrəəkkəətt ededəərrəəkk MannaManna ililəə UrartuUrartu arasındaarasındamməəskskəənn saldılarsaldılar.. Bu,Bu, AssuriyaAssuriya üçünüçün böyükböyük ttəəhlükhlükəə yaratdıyaratdı..MannaManna hökmdarıhökmdarı AhşeriAhşeri (b(b..ee..əə.. 675675--650650)) müstmüstəəqilqil xaricixarici siyassiyasəətt yeridirdiyeridirdi.. OnunOnun AssuriyaAssuriya ililəə ittifaqıittifaqı pozmasınapozmasına cavabcavab olaraqolaraq MannayaMannaya yürüşyürüş ttəəşkilşkil ededəənnAssuriyaAssuriya hökmdarıhökmdarı AşşurbanipalAşşurbanipal bb..ee..əə.. 650650--cici ildildəə AhşeriniAhşerini mməəğlubiyyğlubiyyəəttəəuğradaraquğradaraq ölkölkəəninnin paytaxtıpaytaxtı İzurtunuİzurtunu dağıtdıdağıtdı.. EE..əə.. 650650--cici ildildəə AhşeriyAhşeriyəə qarşıqarşı üsyanüsyan başladıbaşladı vvəə oo öldürüldüöldürüldü.. AhşerininAhşerinin hakimiyyhakimiyyəəttəə ggəəlləənn oğluoğlu UalliUalli (b(b..ee..əə.. 650650--630630)) AssuriyaAssuriya ililəə ittifaqıittifaqıbbəərparpa etdietdi.. BB..ee..əə.. 616616--cıcı ildildəə MannaManna YeniYeni BabilBabil vvəə MidiyayaMidiyaya qarşıqarşı mübarizmübarizəəddəə birbir müttmüttəəfiqfiqkimikimi AssuriyayaAssuriyaya kömköməəkk etdietdi.. BB..ee..əə.. 590590--cıcı ildildəə MannaManna MidiyaMidiya ttəərrəəfindfindəənn işğalişğal edildiedildi.. NNəəticticəəddəə MannaManna dövldövləətiti süqutasüquta uğradıuğradı..



26

Mannanın tMannanın təəssəərrüfatı vrrüfatı vəə mməəddəəniyyniyyəətitiMannadaMannada əəhalihali əəkinçilik,kinçilik, maldarlıqmaldarlıq vvəə ssəənnəətkarlıqlatkarlıqla mməəşğulşğul olurduolurdu.. CCəənubinubiAzAzəərbaycandakırbaycandakı HHəəssəənlinli vvəə ZiviyZiviyəə tapıntılarıtapıntıları MannadaMannada metalişlmetalişləəmməənin,nin, xüsusilxüsusiləəzzəərgrgəərlikrlik ssəənnəətinintinin yüksyüksəəkk ssəəviyyviyyəəddəə inkişafinkişaf etdiyinietdiyini göstgöstəərirrir.. ZiviyZiviyəəddəə aşkaraşkar edilmişedilmiş buynuzvarıbuynuzvarı qızıl,qızıl, gümüşgümüş qqəəddəəhlhləərr (ritonlar)(ritonlar) vvəə müxtmüxtəəliflifəəşyalarşyalar üzüzəərindrindəəkiki hhəəyatyat ağacıağacı vvəə onunonun əətrafındakıtrafındakı qanadlıqanadlı öküzöküz ttəəsvirisviri diqqdiqqəətiti ccəəlblbediredir.. HHəəssəənlidnlidəənn tapılmıştapılmış müxtmüxtəəliflif parçaparça qalıqlarıqalıqları toxuculuqtoxuculuq vvəə boyaqçılıqboyaqçılıqssəənnəətindtindəənn xxəəbbəərr verirverir.. BuradaBurada aşkaraşkar edilmişedilmiş qızılqızıl camıncamın üzüzəərindrindəə üçüç tanrıtanrı (gün(günəəş,ş,ayay vvəə külküləəkk--yağışyağış tanrıları)tanrıları) ttəəsvirsvir olunmuşdurolunmuşdur..MannadaMannada müxtmüxtəəliflif allahlaraallahlara sitayişsitayiş edirdiledirdiləərr.. MannaManna əəsatirlsatirləərindrindəə əəfsanfsanəəvivivarlıqlarvarlıqlar olanolan sfinkssfinks (şir(şir bbəəddəənli,nli, insaninsan başlıbaşlı əəfsanfsanəəvivi varlıq)varlıq) vvəə qrifonqrifon (qartal(qartalqanadlı,qanadlı, şirşir vvəə yaya qartalqartal başlıbaşlı əəfsanfsanəəvivi heyvan)heyvan) mühümmühüm yeryer tuturdututurdu..MannadaMannada memarlıqmemarlıq vvəə incincəəssəənnəətt inkişafinkişaf etmişdietmişdi.. BuradaBurada müdafimüdafiəə qalalarıqalaları vvəəqalaqala--şşəəhhəərlrləərr tikilmişditikilmişdi.. ВВ..ee..әә.. IIIIII minillikdminillikdəə UrmiyaUrmiya əətrafındatrafında yaşayanyaşayan əəhalihali MesopotamiyadaMesopotamiyada istifadistifadəəolunanolunan miximixi yazıyazı ililəə tanıştanış idiidi..MannadaMannada isisəə yerliyerli yazıyazı növünövü ddəə olmuşdurolmuşdur.. ZiviyZiviyəəddəə aşkaraşkar edilmişedilmiş gümüşgümüş sinisiniüzüzəərindrindəəkiki işarişarəəlləərinrin heroqlifheroqlif yazıyazı növünnövünəə aidaid olmasıolması ehtimalehtimal ediliredilir..MannaManna əəhalisininhalisinin dilidili qqəədimdim türktürk dilidili olmuşdurolmuşdur.. Burada,Burada, əəsassasəən,n, türktürk etnoslarıetnoslarıyaşamışdıryaşamışdır.. TurukkiTurukki adıadı türktürk tayfatayfa adınınadının ilkinilkin formasıforması hesabhesab ediliredilir..



27

AZAZƏƏRBAYCANDA SKİF (İSKİT) PADŞAHLIĞIRBAYCANDA SKİF (İSKİT) PADŞAHLIĞI BB..ee..əə.. VIIVII əəsrinsrin əəvvvvəəlllləərindrindəənn başlayaraqbaşlayaraq kimmer,kimmer, skifskif vvəə saksak tayfalarıtayfalarıAzAzəərbaycanrbaycan vvəə ÖnÖn AsiyayaAsiyaya yürüşyürüş etdiletdiləərr.. OnlarOnlar ŞimaliŞimali QafqazınQafqazın qqəərbrbhisshissəəsindsindəə,, QaraQara ddəənizinnizin sahillsahilləərindrindəə vvəə KrımdaKrımda yaşayırdılaryaşayırdılar.. SkiflSkifləərr bb..ee..əə.. VIIVII əəsrinsrin əəvvvvəəlllləərindrindəə UrmiyaUrmiya gölününgölünün qqəərbindrbindəə vvəəşimalındaşimalında mməəskskəənn saldılarsaldılar.. AzAzəərbaycandarbaycanda kimmerlkimmerləərlrləə bağlıbağlı QımırlıQımırlı vvəə KKəəmməərr -- adlarıadları qalmışdırqalmışdır.. ErkErkəənn ortaorta əəsrlsrləərdrdəə KürlKürləə ArazınArazın qovuşduğuqovuşduğu yeryer Balasakan,Balasakan, yyəənini "Sak"Sakdüzü"düzü" adlanırdıadlanırdı.. SaklaraSaklara massagetlmassagetləərr ddəə deyirdildeyirdiləərr.. ВВ..ee..əə.. VIIVII əəsrdsrdəə AzAzəərbaycanrbaycan əərazisindrazisindəə,, UrmiyadanUrmiyadan şimaldaşimalda vvəə qqəərbdrbdəəSkifSkif padşahlığıpadşahlığı yaranmışdıyaranmışdı.. BB..ee..əə.. VIIVII əəsrinsrin ortalarındaortalarında SkifSkif padşahlığınınpadşahlığının hökmdarıhökmdarı TuqdammeTuqdamme idiidi..O,O, SakSak vvəə KutiKuti ölkölkəəlləərininrinin hökmdarıhökmdarı titulunutitulunu dada daşıyırdıdaşıyırdı..MidiyaMidiya ililəə rrəəqabqabəəttəə davamdavam ggəətirmtirməəyyəənn SkifSkif padşahlığıpadşahlığı bb..ee..əə.. VIVI əəsrinsrinəəvvvvəəlllləərindrindəə süqutsüqut etdietdi.. SkiflSkifləərr AzAzəərbaycanınrbaycanın vvəə qonşuqonşu ölkölkəəlləərinrin hhəərbrb ssəənnəətintinəə güclügüclü ttəəsirsirgöstgöstəərmişdirrmişdir.. AzAzəərbaycandarbaycanda arxeolojiarxeoloji qazıntılarqazıntılar zamanızamanı skiflskifləərrəə xasxas silahlarsilahlar vvəə tunctuncgüzgülgüzgüləərr tapılmışdırtapılmışdır..



28

AZAZƏƏRBAYCAN MİDİYA İMPERİYASI DÖVRÜNDRBAYCAN MİDİYA İMPERİYASI DÖVRÜNDƏƏMidiyaMidiya dövldövləətiti İranınİranın mməərkrkəəzindzindəə yaranmışdıryaranmışdır.. MidiyaMidiya MannadanMannadan ccəənubnub--şşəərqdrqdəəyerlyerləəşirdişirdi..MannanınMannanın GizilbundaGizilbunda vilayvilayəətiti bubu ikiiki ölkölkəəninnin ssəərhrhəədinidini ttəəşkilşkil edirdiedirdi.. HerodotHerodot "Tarix""Tarix" əəssəərindrindəə MidiyaMidiya əərazisindrazisindəə altıaltı tayfatayfanınnın yaşadığınıyaşadığını yazıryazır.. BB..ee..əə.. IXIX——VIIIVIII əəsrlsrləərdrdəə bubu əərazirazi xırdaxırda vilayvilayəətt hakimlhakimləəriri ttəərrəəfindfindəənn idaridarəəolunurduolunurdu.. İlkİlk ddəəffəə MidiyaMidiya adınaadına birbir ölkölkəə kimikimi AşşurAşşur hökmdarıhökmdarı IIIIII SalmanasarınSalmanasarın bb..ee..əə.. IXIXəəsrsrəə aidaid kitabkitabəəlləərindrindəə rastrast ggəəlinirlinir.. SkiflSkifləərinrin ÖnÖn AsiyayaAsiyaya hücumlarıhücumları zamanızamanı AssuriyayaAssuriyaya qarşıqarşı mübarizmübarizəəyyəə başlayanbaşlayanMidiyaMidiya bb..ee..əə.. 672672--cici ildildəə FraortaFraorta KaştaritiKaştaritininnin rrəəhbhbəərliyirliyi altındaaltında (b(b..ee..əə.. 672672--653653))müstmüstəəqilqil dövldövləəttəə çevrilmişdiçevrilmişdi.. LakinLakin bb..ee..əə.. VIIVII əəsrinsrin 5050--cici illilləərindrindəə KaştaritiKaştariti AssuriyayaAssuriyaya qarşıqarşı yürüşyürüş ededəərkrkəənnmməəğlubiyyğlubiyyəəttəə uğramışuğramış vvəə hhəəlaklak olmuşduolmuşdu.. BundanBundan sonrasonra MidiyadaMidiyada skiflskifləərinrin 2828 illikillikağalığıağalığı dövrüdövrü (b(b..ee..əə.. 653653--625625)) başlanmışdıbaşlanmışdı..MidiyadaMidiyada SkifSkif (İskit)(İskit) ağalığınaağalığına KiaksarKiaksar (b(b..ee..əə.. 625625--585585)) sonson qoymuşdurqoymuşdur.. KiaksarKiaksar:: xırdaxırda vilayvilayəətt hakimlhakimləərinirini özünözünəə tabetabe etdikdetdikdəənn sonrasonra AssuriyayaAssuriyaya qarşıqarşımüharibmüharibəəyyəə hazırlıqhazırlıq mməəqsqsəədildiləə MidiyaMidiya ordusunuordusunu yenidyenidəənn ttəəşkilşkil etdietdi.. OrdunuOrdunu niznizəəçiçi vvəə oxçuoxçu ddəəststəəlləərinrinəə böldü,böldü, süvarilsüvariləərr ddəəststəəsinisini piyadalardanpiyadalardan ayırdıayırdı..



29

KiaksarKiaksar YeniYeni BabilBabil hökmdarıhökmdarı NabupalasarNabupalasar ililəə ittifaqaittifaqa girgirəərrəəkk bb..ee..əə.. 616616--612612--ciciillilləərdrdəə AssuriyanınAssuriyanın Aşşur,Aşşur, Arbela,Arbela, KalatKalat şşəəhhəərlrləərinirini vvəə paytaxtıpaytaxtı NineviyanıNineviyanıtutdututdu..MidiyaMidiya vvəə YeniYeni BabilBabil padşahlığıpadşahlığı bb..ee..əə.. 605605--cici ildildəə AssuriyaAssuriya torpaqlarınıtorpaqlarını özözaralarındaaralarında bölüşdürdülbölüşdürdüləərr.. KiaksarKiaksar UrartuUrartu vvəə MannaManna dövldövləətinintinin varlığınavarlığına sonson qoyduqoydu.. EE..əə.. 590590--cıcı ildildəə MannaManna dövldövləətinintinin süqutasüquta uğramasıuğraması nnəəticticəəsindsindəəAzAzəərbaycanınrbaycanın ArazAraz çayındançayından ccəənubdanubda yerlyerləəşşəənn torpaqlarıtorpaqları MidiyaMidiya dövldövləətinintininttəərkibinrkibinəə qatıldıqatıldı.. ArazAraz çayındançayından şimaldakışimaldakı AzAzəərbaycanrbaycan torpaqlarıtorpaqları isisəə MidiyaMidiya dövldövləətinintininttəərkibinrkibinəə daxildaxil deyildideyildi.. KiaksarKiaksar EgeyEgey ddəənizinnizinəə çıxmaqçıxmaq üçünüçün LidiyaLidiya dövldövləətiti ililəə müharibmüharibəəyyəə başladıbaşladı..KiaksarınKiaksarın hakimiyyhakimiyyəətiti dövründdövründəə MidiyaMidiya ÖnÖn AsiyanınAsiyanın əənn qüdrqüdrəətlitli dövldövləətintinəəçevrildiçevrildi.. KiaksardanKiaksardan sonrasonra hakimiyyhakimiyyəəttəə onunonun oğluoğlu AstiaqAstiaq (b(b..ee..əə.. 585585--550550)) ggəəldildi.. O,O,əəyanlarınyanların hüquqlarınıhüquqlarını mməəhdudiaşdırmağahdudiaşdırmağa çalışırdıçalışırdı.. BuBu zamanzaman FarsFars vilayvilayəətinintininhakimihakimi IIII KirKir AstiaqlaAstiaqla müharibmüharibəəyyəə başladıbaşladı.. ÜçÜç ilil davamdavam ededəənn müharibmüharibəəddəə qalibqalib ggəəlləənn IIII KirKir bb..ee..əə.. 550550--cici ildildəə MidiyaMidiyadövldövləətintinəə sonson qoyduqoydu..



30

AZAZƏƏRBAYCANRBAYCAN ƏƏHHƏƏMMƏƏNİLNİLƏƏR DÖVRÜNDR DÖVRÜNDƏƏ BB..ee..əə.. 550550--cici ildildəə IIII KirKir ƏƏhhəəmməənini dövldövləətinintinin əəsasınısasını qoyduqoydu.. EkbatanEkbatan ƏƏhhəəmməənini dövldövləətinintinin mməərkrkəəzlzləərindrindəənn birinbirinəə çevrildiçevrildi..MidiyaMidiya dövldövləətiti əəhhəəmməənilniləərr ttəərrəəfindfindəənn süqutasüquta uğradıldıqdanuğradıldıqdan sonrasonraAzAzəərbaycanınrbaycanın ArazAraz çayındançayından ccəənubdakınubdakı torpaqlarıtorpaqları (keçmiş(keçmiş MannaManna əərazisi)razisi)ƏƏhhəəmməənini dövldövləətinintinin ttəərkibinrkibinəə daxildaxil edildiedildi.. IIII KirKir bb..ee..əə.. 530530--cucu ildildəə ArazAraz çayındançayından şimaldakışimaldakı AzAzəərbaycanrbaycan torpaqlarınıtorpaqlarını əəlləəkeçirmkeçirməəkk üçünüçün yürüşyürüşəə başladıbaşladı.. IIII KirKir bb..ee..əə.. 530530--cucu ildildəə ArazAraz çayıçayı sahilindsahilindəə massagetmassaget hökmdarıhökmdarııı TomirisTomiristtəərrəəfindfindəənn mməəğlubğlub edilediləərrəəkk öldürüldüöldürüldü.. OnuOnu əəvvəəzz ededəənn oğluoğlu IIII KambizKambiz (b(b..ee..əə.. 530530--522522)) MisirdMisirdəə olarkolarkəənn bb..ee..əə.. 522522--ciciildildəə İrandaİranda QaumataQaumata adlıadlı birbir maqmaq (kahin)(kahin) özünüözünü IIII KirinKirin oğluoğlu BardiBardi kimikimi qqəəlləəmməəververəərrəəkk taxttaxt--tacıtacı əəlləə keçirdikeçirdi.. QaumataQaumata əəhalininhalinin vvəəziyyziyyəətinitini yaxşılaşdırmağa,yaxşılaşdırmağa, əəyanlarınyanların hüquqlarınıhüquqlarınımməəhdudlaşdırmağahdudlaşdırmağa çalışırdıçalışırdı.. O,O, midiyalılarınmidiyalıların hakimiyyhakimiyyəətinitini bbəərparpa etmetməəyiyi özözqarşısınaqarşısına mməəqsqsəədd qoymuşduqoymuşdu.. LakinLakin II DaraDara (b(b..ee..əə.. 522522-- bb..ee..əə.. 486486)) QaumatayaQaumataya suisui--qqəəsdsd ttəəşkilşkil etdietdi vvəə ooöldürüldüöldürüldü.. II DaraDara bb..ee..əə.. 522522--521521--cici illilləərdrdəə başbaş ververəənn üsyanlarıüsyanları yatıraraq,yatıraraq, ƏƏhhəəmməənilniləərrdövldövləətinitini əəvvvvəəlkilki ssəərhrhəədldləərr daxilinddaxilindəə bbəərparpa etdietdi..



31

ƏƏhhəəmməənini hökmdarıhökmdarı II DaraDara böyükböyük müqavimmüqaviməətltləə qarşılaşsaqarşılaşsa da,da, ArazArazçayındançayından şimaldaşimalda yerlyerləəşşəənn iilkinlkin albanalban torpaqlannıtorpaqlannı əəlləə keçirkeçirəərrəək,k, özözimperiyasınınimperiyasının ttəərkibinrkibinəə qatdıqatdı.. II DaraDara ƏƏhhəəmməənilniləərr dövldövləətinitini inzibatiinzibati ccəəhhəətdtdəənn 2020 satraplığasatraplığa(canişinliy(canişinliyəə)) bölböləərrəəkk onlarınonların hhəərr birinibirini mümüəəyyyyəənn vergivergi dairdairəəsisinnəə daxildaxiletdietdi.. AzAzəərbaycanınrbaycanın hhəəmm şimalşimal hhəəmm ddəə ccəənubnub torpaqlarıtorpaqları ƏƏhhəəmməəniniimperiyasınınimperiyasının müxtmüxtəəliflif satraplıqlarınasatraplıqlarına daxildaxil edildiedildi.. II DaranınDaranın oğluoğlu KserksinKserksin (b(b..ee..əə.. 486486--465465)) yunanlarayunanlara qarşıqarşımüharibmüharibəəlləərindrindəə AzAzəərbaycanrbaycan tayfalarıtayfaları dada iştirakiştirak edirdiedirdi.. BB..ee..əə.. 331331--cici ildildəə MakedoniyalıMakedoniyalı İsgİsgəəndndəərr (b(b..ee..əə.. 336336--323323)) ŞimaliŞimaliMesopotamiyadaMesopotamiyada QavqamelaQavqamela döyüşüdöyüşündndəə sonuncusonuncu ƏƏhhəəmməəninihökmdarıhökmdarı IIIIII DaranıDaranı mməəğlubiyyğlubiyyəəttəə uğratdıuğratdı.. ƏƏhhəəmenimeni dövldövləətiti süqutsüqut etdietdi vvəə onunonun əərazilraziləəriri MakedoniyalıMakedoniyalıİsgİsgəəndndəərinrin hakimiyyhakimiyyəətiti altınaaltına keçdikeçdi..



32

ATROPATENA DÖVLATROPATENA DÖVLƏƏTİTİAtropatenaAtropatena dövldövləətinintinin yaranmasıyaranması..MakedoniyalıMakedoniyalı İsgİsgəəndernder bb..ee..əə.. 328328--cici iildldəə AtropatıAtropatı MidiyaMidiya satrapısatrapı ttəəyinyinetdietdi.. AtropatAtropat İsgİsgəəndndəərrəə qarşıqarşı qiyamqiyam ededəərrəəkk özünüözünü İranİran vvəə MidiyaMidiya padşahıpadşahıelanelan etmişetmiş BariaksıBariaksı tutaraqtutaraq İsgİsgəəndndəərrəə ttəəhvilhvil verdiverdi.. İsgİsgəəndndəərinrin rrəəğbğbəətinitini qazananqazanan AtropatAtropat onunonun əənn nüfuzlunüfuzlussəərkrkəərdrdəəlləərindrindəənn olanolan PerdikkiPerdikki ililəə qohumqohum olaraqolaraq özöz mövqeyinimövqeyini dahadaha dadamöhkmöhkəəmlmləəndirdindirdi.. BB..ee..əə.. 321321--cici ildildəə PerdikkininPerdikkinin ölümündölümündəənn sonrasonra AtropatAtropat tamtam müstmüstəəqilqilolduoldu vvəə AtropatenaAtropatena dövldövləətinintinin əəsasınısasını qoyduqoydu.. BirBir sırasıra mümüəəlliflllifləərr AzAzəərbaycanrbaycan coğraficoğrafi adınıadını AtropatenaAtropatena ililəə bağlayırlarbağlayırlar.. AtropatenaAtropatena dövldövləətiti əəsassasəənn indikiindiki CCəənubinubi AzAzəərbaycanırbaycanı vvəə AzAzəərbaycanrbaycanRespublikasınınRespublikasının bbəəzizi ccəənubnub rayonlarınırayonlarını əəhathatəə etmişdiretmişdir.. OnunOnun qqəərbindrbindəəZaqros,Zaqros, şimalındaşimalında QaradağQaradağ dağdağ silsilsilsiləəsisi yerlyerləəşirdişirdi.. AtropatenaAtropatena dövldövləətinintinin paytaxtıpaytaxtı QazakaQazaka şşəəhhəəriri idiidi..



33

AtropatenanınAtropatenanın əəhalisi vhalisi vəə ttəəssəərrüfat hrrüfat həəyatıyatıAtropatenaAtropatena əərazisindrazisindəə yaşayanyaşayan tayfalardantayfalardan biribiri kadusilkadusiləərr idiidi.. OnlarOnlardöyüşdöyüşəə 2020 minmin piyadapiyada vvəə 88 minmin atlıdanatlıdan ibaribarəətt qoşunqoşun çıxaraçıxara bilirdilbilirdiləərr.. AtropatenaAtropatena tayfalarındantayfalarından olanolan maqlarmaqlar atatəəşpşpəərrəəstlikstlik dinidini ayinlayinləərininrininicraçılarıicraçıları idilidiləərr.. AtAtəəşpşpəərrəəstlikstlik dinidini kahinlkahinləəriri ddəə maqmaq adlanırdılaradlanırdılar.. BBəəzizi mümüəəlliflllifləərr AtropatenadaAtropatenada əəhalininhalinin birbir hisshissəəsininsinin azazəərilriləərrddəən,n,kaspilkaspiləərdrdəən,n, müqlmüqləərdrdəənn vvəə dd.. tayfalardantayfalardan ibaribarəətt olduğunuolduğunu göstgöstəərirlrirləərr.. BB..ee..əə.. IVIV əəsrdsrdəə AtropatenaAtropatena vvəə AlbaniyaAlbaniya dövldövləətltləərininrinin meydanameydanaggəəlmlməəsindsindəənn sonrasonra bütünbütün AzAzəərbaycanrbaycan əərazisindrazisindəə vahidvahid xalqınxalqın yaranmasıyaranmasıprosesiprosesi başlanmışdırbaşlanmışdır.. AtropatenaAtropatena əəhalisihalisi əəkinçilik,kinçilik, maldarlıq,maldarlıq, ssəənnəətkarlıqtkarlıq vvəə ticarticarəətltləə mməəşğulşğulolurduolurdu.. BuradaBurada neftneft yataqlarıyataqları dada varvar idiidi.. NeftiNefti "Midiya"Midiya yağı"yağı" adlandırırdılaradlandırırdılar.. OndanOndan hhəərbirbi işdişdəə ddəə istifadistifadəə olunurduolunurdu.. TicarTicarəətdtdəə puldanpuldan genişgeniş istifadistifadəə edilirdiedilirdi.. AtropatenaAtropatena əərazisindrazisindəə tapılantapılan əənnqqəədimdim pullarpullar MakedoniyalıMakedoniyalı İsİsggəəndndəərinrin adındanadından kkəəsilmişdirsilmişdir..



34

Atropatenanın qonşu dövlAtropatenanın qonşu dövləətltləərlrləə münasibmünasibəətltləəririMakedoniyalıMakedoniyalı İsgİsgəəndndəərinrin ölümündölümündəənn sonrasonra (b(b..ee..əə.. 323323)) onunonunİmperiyasınınİmperiyasının parçalanmasıparçalanması nnəəticticəəsindsindəə yarananyaranan dövldövləətltləərdrdəənn biribiri ddəəSuriyaSuriya (Selevkil(Selevkiləər)r) dövldövləətiti idiidi.. BB..ee..əə.. 223223--cücü ildildəə SelevkilSelevkiləərr dövldövləətindtindəə hakimiyyhakimiyyəəttəə ggəəlləənn IIIIII AntioxAntioxhücumhücum ededəərrəəkk AtropatenaAtropatena dövldövləətinitini özündözündəənn asılıasılı vvəəziyyziyyəəttəə saldısaldı.. LakinLakin bb..ee..əə.. 190190--cıcı ildildəə IIIIII AntioxAntiox MaqneziyaMaqneziya döyüşünddöyüşündəə romalılarromalılarttəərrəəfindfindəənn mməəğlubğlub edildikdedildikdəənn sonrasonra AtropatenaAtropatena yenidyenidəənn müstmüstəəqilqil olduoldu.. BB..ee..əə.. IIII əəsrinsrin ikinciikinci yarısındayarısında ÖnÖn AsiyadaAsiyada ağalıqağalıq uğrundauğrunda RomaRoma ililəəParfiyaParfiya arasındaarasında mübarizmübarizəə başladıbaşladı.. BuBu zamanzaman RomaRoma hhəəmm Parfiya,Parfiya, hhəəmm ddəə AtropatenaAtropatena üçünüçün ttəəhlükhlükəəlili idiidi.. RomayaRomaya qarşıqarşı mübarizmübarizəə ParfiyaParfiya vvəə AtropatenaAtropatena dövldövləətltləərinirini birbir--birinbirinəəyaxınlaşdırdıyaxınlaşdırdı.. AntikAntik mümüəəlliflllifləərdrdəənn StrabonunStrabonun mməəlumatınalumatına görgörəə,, AtropatenaAtropatena dövldövləətitiRomaRoma ililəə döyüşdöyüşəə 1010 minmin süvari,süvari, 4040 minmin piyadapiyada qoşunqoşun çıxarmışdıçıxarmışdı..



35

BB..ee..əə.. 5353--cücü ildildəə ParfiyaParfiya RomanıRomanı mməəğlubiyyğlubiyyəəttəə uğratdıuğratdı.. BuBu zamanzamanAtropatenaAtropatena ParfiyanıParfiyanı müdafimüdafiəə edirdiedirdi.. LakinLakin bb..ee..əə.. 3838--cici ildildəə RomaRoma ParfiyanıParfiyanı mməəğlubğlub etdietdi.. AzAz sonrasonra RomaRoma ssəərkrkəərdrdəəsisi AntoniAntoni AtropatenaAtropatena şşəəhhəəriri FraaspanıFraaspanımühasirmühasirəəyyəə alsaalsa da,da, onuonu tutatuta bilmbilməədidi.. O,O, gerigeri ççəəkilkiləərkrkəənn böyükböyük itkilitkiləərrverdiverdi.. RomaRoma qoşunlarıqoşunları gerigeri ççəəkildikdkildikdəənn sonrasonra ParfiyaParfiya AtropatenanıAtropatenanıözündözündəənn asılıasılı vvəəziyyziyyəəttəə salmağasalmağa çalışdıçalışdı.. NNəəticticəəddəə ParfiyaParfiya ililəə AtropatenaAtropatena arasındaarasında münasibmünasibəətltləərr pislpisləəşdişdi.. BelBeləə birbir şşəəraitdraitdəə AtropatenaAtropatena dövldövləətiti RomaRoma ililəə yaxınlaşmağayaxınlaşmağa başladıbaşladı.. TTəəsadüfisadüfi deylidirdeylidir ki,ki, bb..ee..əə.. 2020--cici ildildəə AtropatenadaAtropatenada hakimiyyhakimiyyəəttəəggəəlləənn IIII AriobarzanAriobarzan 1010 ililəə yaxınyaxın RomadaRomada yaşamışdıyaşamışdı.. OO RomanınRomanın kömköməəyiyiililəə birbir müddmüddəətt hhəəmm ddəə ErmErməənistannistan hökmdarıhökmdarı olmuşduolmuşdu.. BizimBizim eranıneranın 2020--cici ilindilindəə AtropatenanınAtropatenanın axırıncıaxırıncı müstmüstəəqilqilhökmdarınınhökmdarının ölümündölümündəənn sonrasonra AtropatenaAtropatena ParfiyaParfiya dövldövləətinintininttəərkibinrkibinəə qatıldıqatıldı..



36

Atropatenanın mAtropatenanın məəddəəniyyniyyəətiti ArxeolojiArxeoloji materiallarmateriallar vvəə antikantik mümüəəlliflllifləərinrin mməəlumatlarılumatlarıAtropatenanınAtropatenanın zzəənginngin mməəddəəniyyniyyəəttəə malikmalik olduğunuolduğunu sübutsübut ediredir.. AtropatenadaAtropatenada şşəəhhəərlrləərr karvankarvan yollarıyolları üzüzəərindrindəə vvəə böyükböyükmməəbbəədldləərinrin əətrafındatrafında salınmış,salınmış, möhtmöhtəəşşəəmm müdafimüdafiəə divarlarıdivarları ililəə əəhathatəəolunmuşduolunmuşdu.. AtropatenaAtropatena memarlarımemarları qonşuqonşu ölkölkəəlləərinrin memarlığımemarlığı ililəə yaxşıyaxşı tanıştanışidilidiləərr..MakedoniyalıMakedoniyalı İsgİsgəəndndəərinrin yürüşlyürüşləəriri nnəəticticəəsindsindəə yunanyunan mməəddəəniyyniyyəətitiYaxınYaxın vvəə OrtaOrta ŞŞəərqrq ölkölkəəlləərindrindəə yerliyerli xalqlarınxalqların mməəddəəniyyniyyəətintinəə ttəəsirsirgöstgöstəərmiş,rmiş, yeniyeni mməəddəəniyyniyyəətt yaranmışdıyaranmışdı.. Bu,Bu, ellinellin mməəddəəniyyniyyəətiti adlanırdıadlanırdı.. KeriftoKerifto mağarasımağarasınınnın üzüzəərindrindəə mağaranınmağaranın yunanyunan tanrısıtanrısı HeraklaHeraklaaidaid olduğuolduğu yazılmışdıryazılmışdır..



37

ALBANİYA DÖVLALBANİYA DÖVLƏƏTİTİAlbaniyaAlbaniya dövldövləətinintinin yaranmasıyaranması..

AzAzəərbaycanınrbaycanın ccəənubnub hisshissəəsinsinəə nisbnisbəəttəənn şimalındaşimalında siniflisinifli ccəəmiyymiyyəətt vvəədövldövləətt birbir qqəəddəərr gecgec yaranmışdıryaranmışdır.. YunanYunan tarixçisitarixçisi HerodotHerodot AzAzəərbaycanınrbaycanın şimalındaşimalında yaşayanyaşayan tayfalartayfalarsırasındasırasında kaspilkaspiləərrinin adınıadını ççəəkmişdirkmişdir.. KaspilKaspiləərr adıadı altındaaltında albanalban tayfalarıtayfaları nnəəzzəərdrdəə tutulurdututulurdu.. KaspilKaspiləərr bb..ee..əə.. VV əəsrinsrin əəvvvvəəlllləərindrindəə II DaraDara vvəə KserksinKserksin YunanıstanaYunanıstanayürüşlyürüşləərindrindəə iştirakiştirak etmişdiletmişdiləərr.. YazılıYazılı mməəlumatlaralumatlara əəsassasəən,n, albanlaralbanlar 2626 müxtmüxtəəliflif dilddildəə danışandanışantayfalardantayfalardan ibaribarəətt idiidi.. BuBu tayfalardantayfalardan leqlleqləərin,rin, kadusilkadusiləərin,rin, amardların,amardların, utilutiləərin,rin, qarqarlarınqarqarlarınadlarınıadlarını ççəəkmkməəkk olarolar.. AlbaniyadaAlbaniyada türktürk vvəə qafqazdilliqafqazdilli tayfalarıntayfaların yaşadığıyaşadığı mməəlumdurlumdur.. OradaOrada yaşamışyaşamış qafqazdilliqafqazdilli tayfalarıntayfaların nnəəsillsilləərindrindəənn QQəəbbəəlləə rayonununrayonununNicNic kkəəndindndindəə udinludinləərri,i, QubaQuba rayonununrayonunun XınalıqXınalıq kkəəndindndindəəkiki xınalıqlarxınalıqları,ı,BuduqBuduq kkəəndindndindəəkiki buduqlarbuduqlarıı göstgöstəərmrməəkk olarolar..





38

BB..ee..əə.. 331331--cici ildildəə QavqamelaQavqamela döyüşünddöyüşündəə IIIIII DaranınDaranın ordusununordusununttəərkibindrkibindəə albanalban ddəəststəəlləəriri ddəə iştirakiştirak etmişdiletmişdiləərr.. BB..ee..əə.. IVIV əəsrinsrin sonusonu --IIIIII əəsrinsrin əəvvvvəəlllləərindrindəə müstmüstəəqilqil AlbaniyaAlbaniya dövldövləətitiyarandıyarandı.. AlbaniyaAlbaniya dövldövləətiti İberiyaİberiya ililəə XXəəzzəərr ddəənizinizi arasındaarasında yerlyerləəşirdişirdi.. AlbaniyaAlbaniya dövldövləətinintinin əərazisinrazisinəə indikiindiki AzAzəərbaycanrbaycan RespublikasınınRespublikasının əərazisi,razisi,DağıstanınDağıstanın ccəənubnub rayonları,rayonları, GürcüstanınGürcüstanın AlazanAlazan (Qanıx)(Qanıx) vadisivadisi daxildaxil idiidi..

İctimaiİctimai vvəə dövldövləətt quruluşuquruluşu.. AntikAntik mümüəəlliflllifləərr AlbaniyadaAlbaniyada əəhalininhalinin müxtmüxtəəliflif ttəəbbəəqqəəlləərrəə bölündüyünübölündüyünügöstgöstəərirlrirləərr.. AlbaniyadaAlbaniyada padşahdanpadşahdan sonrasonra əənn hörmhörməətlitli adamadam AyAy tanrısıtanrısı mməəbbəədinindininkahinikahini hesabhesab olunurduolunurdu..KKəəndnd ttəəssəərrüfatırrüfatı vvəə ssəənnəətkarlığıntkarlığın bbəəzizi sahsahəəlləərindrindəə qulqul əəmməəyindyindəənn istifadistifadəəolunurduolunurdu.. LakinLakin qulqul əəmməəyiyi QQəədimdim YunanıstanYunanıstan vvəə RomadakıRomadakı kimikimi genişgeniş ttəətbiqtbiqolunmurduolunmurdu..MaddiMaddi nemneməətltləəriri yaradanlarınyaradanların əəksksəəriyyriyyəətiti azadazad adamlaradamlar idiidi..





39

AlbaniyanınAlbaniyanın ttəəssəərrüfatırrüfatı vvəə şşəəhhəərlrləəriri.. Yunan,Yunan, RomaRoma mümüəəlliflllifləəriri AlbaniyanınAlbaniyanın ttəəssəərrüfatrrüfat hhəəyatıyatı haqqındahaqqındamməəlumatlumat verirlverirləərr.. BuradaBurada əəhalihali əəkinçilik,kinçilik, maldarlıqmaldarlıq vvəə ssəənnəətkarlıqlatkarlıqla mməəşğulşğul olurduolurdu.. TicarTicarəəttinkişafinkişaf etmişdietmişdi.. ArxeolojiArxeoloji qazıntılarqazıntılar zamanızamanı QQəəbbəəlləə,, MingMingəəçevir,çevir, ŞamaxıŞamaxı kimikimi qqəədimdimyaşayışyaşayış yerlyerləərindrindəənn taxıltaxıl quyularıquyuları aşkaraşkar edilmişdiredilmişdir.. ƏƏll ddəəyirmanlarıyirmanlarındanndan vvəə eramızıneramızın ilkilk əəsrlsrləərindrindəənn başlayaraqbaşlayaraq susu ddəəyiryir--manlarımanlarındanndan istifadistifadəə olunurduolunurdu.. TTəəssəərrüfatrrüfat hhəəyatındayatında balıqçılıqbalıqçılıq mühümmühüm yeryer tuturdututurdu.. YunanYunan mümüəəllifillifi ElianElian albanlarınalbanların balığınbalığın piyindpiyindəənn sürtküsürtkü yağı,yağı, içalatındaniçalatındanyapışqanyapışqan hazırladıqlarınıhazırladıqlarını yazıryazır.. AlbaniyadaAlbaniyada yerliyerli filizfiliz yataqlarınınyataqlarının olmasıolması metalişlmetalişləəmməə ssəənnəətinintinininkişafınainkişafına şşəəraitrait yaratmışdıryaratmışdır..MühümMühüm ssəənnəətt sahsahəəlləərindrindəənn biribiri dulusçuluqdulusçuluq olmuşdurolmuşdur.. BunuBunu MingMingəəçevirdçevirdəə arxeolojiarxeoloji qazıntılarqazıntılar zamanızamanı aşkaraşkar edilmişedilmiş antikantikdövrdövrəə aidaid dulusdulus küpküpəəlləəriri sübutsübut ediredir..



40

AlbaniyadaAlbaniyada eramızıneramızın ilkilk əəsrlsrləərindrindəənn başlayaraqbaşlayaraq şüşşüşəə qablarqablar hazırlanırdıhazırlanırdı.. DövlDövləətintin yaranmasıyaranması ililəə AlbaniyadaAlbaniyada möhürmöhürlləərr meydanameydana ggəəldildi.. MöhürlMöhürləər,r, adadəəttəən,n,üzüküzük formasındaformasında düzdüzəəldilirldilir vvəə barmağabarmağa taxılırdıtaxılırdı.. AlbaniyadaAlbaniyada dövldövləətintin yaranmasındanyaranmasından sonrasonra daxilidaxili vvəə xaricixarici ticarticarəətt xeylixeyligenişlgenişləənmişdinmişdi.. BuradanBuradan keçkeçəənn beynbeynəəlxalqlxalq susu yoluyolu dahadaha böyükböyük əəhhəəmiyymiyyəəttəə malikmalik idiidi..OksOks çayıçayı (Amud(Amudəərya),rya), HirkanHirkan ddəənizinizi (X(Xəəzzəər)r) vvəə KürKür çayıçayı vasitvasitəəsilsiləə,, birbir qqəəddəərr ddəə quruquruyollayolla HindistanHindistan mməəhsullarıhsulları QaraQara ddəənizniz hövzhövzəəsinsinəə çıxarılırdıçıxarılırdı.. 19581958--cici ildildəə Şamaxıdan,Şamaxıdan, 19661966--cıcı ildildəə QQəəbbəəlləəddəənn tapılmıştapılmış gümüşgümüş pulpul ddəəfinfinəəlləəririalbanlarınalbanların ticarticarəətdtdəə puldanpuldan istifadistifadəə etdikletdikləərinirini göstgöstəərirrir.. KKəənardannardan ggəətiriltiriləənn pullarpullarttəəlləəbatıbatı ödödəəmməədiyinddiyindəənn bb..ee..əə.. IIIIII əəsrinsrin birincibirinci yarısındanyarısından başlayaraqbaşlayaraq AlbaniyadaAlbaniyadaMakedoniyalıMakedoniyalı İsgİsgəəndndəərinrin pullarınapullarına oxşaroxşar pullarpullar kkəəsilirdisilirdi.. AlbaniyadaAlbaniyada şşəəhhəərlrləərinrin meydanameydana ggəəlmlməəsisi üçünüçün ilkinilkin şşəəraitrait bb..ee..əə.. II minilliyinminilliyinortalarındaortalarında yaranmışdıyaranmışdı.. AlbaniyaAlbaniya şşəəhhəərlrləəriri haqqındahaqqında yazılıyazılı mməəlumatlarlumatlar isisəə eramızıneramızın ilkilk əəsrlsrləərindrindəənnbaşlayaraqbaşlayaraq verilmişdirverilmişdir.. YunanYunan mümüəəllifillifi StrabonStrabon özöz əəssəərindrindəə UtiUti vilayvilayəətindtindəə AynianaAyniana vvəə AnariakaAnariakaşşəəhhəərlrləərininrinin olduğunuolduğunu qeydqeyd edlredlr.. EramızınEramızın II əəsrindsrindəə yaşamışyaşamış RomaRoma mümüəəllifillifi BöyükBöyük PliniPlini yazırdıyazırdı ki,ki, AlbaniyanınAlbaniyanınbaşlıcabaşlıca şşəəhhəəriri KabalakadırKabalakadır (Q(Qəəbbəəlləə)).. QQəəbbəəlləə dövldövləətintin paytaxtıpaytaxtı idiidi.. EramızınEramızın IIII əəsrindsrindəə yaşamışyaşamış KlavdiKlavdi PtolemeyPtolemey AlbaniyanınAlbaniyanın 2929 şşəəhhəərinin,rinin, oocümlcümləəddəənn ŞamaxıŞamaxı vvəə QQəəbbəəlləəninnin adlarınıadlarını ççəəkirkir..



41

YadellilYadelliləərrəə qarşı mübarizqarşı mübarizəə BB..ee..əə.. II əəsrinsrin birincibirinci yarısındayarısında RomaRoma ssəərkrkəərdrdəəsisi PompeyPompey ŞŞəərqrqəə doğrudoğruhhəərrəəkkəətt etmişetmiş vvəə CCəənubinubi QafqazQafqaz üçünüçün ttəəhlükhlükəə yaratmışdıyaratmışdı.. OnunOnun başçılığıbaşçılığı ililəə romalılarromalılar XXəəzzəərr ddəənizininnizinin sahillsahilləərinirini tutmaq,tutmaq, AlbaniyaAlbaniyaəərazisindrazisindəənn keçkeçəərrəəkk HindistanlaHindistanla QaraQara ddəənizniz sahillsahilləərinirini birlbirləəşdirşdirəənn ticarticarəəttyolunuyolunu əəlləə keçirmkeçirməəkk ististəəyirdilyirdiləərr.. AlbaniyaAlbaniya üzüzəərinrinəə yürüşyürüş ededəənn PompeylPompeyləə əəsassas döyüşldöyüşləərdrdəənn biribiri bb..ee..əə.. 6666--cıcıildildəə KürKür çayıçayı sahilindsahilindəə başbaş verdiverdi.. RomaRoma mümüəəllifillifi PlutarxınPlutarxın mməəlumatınalumatına görgörəə,, AlbaniyaAlbaniya hökmdarıhökmdarı OroysunOroysun4040 minmin nnəəffəərlikrlik qoşunuqoşunu varvar idiidi.. BuBu döyüşddöyüşdəə dahadaha güclügüclü vvəə ttəəcrübcrübəəlili RomaRoma ordusuordusu qalibqalib ggəəldildi.. PompeyPompey İberiyayaİberiyaya doğrudoğru irirəəlilliləədidi.. AlbanlarAlbanlar onuonu ttəəqibqib etdiletdiləərr.. BunaBuna görgörəə ddəə bb..ee..əə.. 6565--cici ildildəə PompeyinPompeyin qoşunlarıqoşunları ililəə AlbanAlban qoşunlarıqoşunlarıarasındaarasında QanıxQanıx çayıçayı sahilindsahilindəə yeniyeni döyüşdöyüş başbaş verdiverdi.. PlutarxPlutarx yazırdıyazırdı ki,ki, bubu döyüşddöyüşdəə albanlarınalbanların 6060 minmin piyadapiyada vvəə 1212 minmin atlıdanatlıdanibaribarəətt ordusunaordusuna OroysunOroysun qardaşıqardaşı KozisKozis başçılıqbaşçılıq edirdiedirdi.. PompeyPompey bubu döyüşddöyüşdəə hhəərbirbi hiylhiyləə işlişləəddəərrəəkk qalibqalib ggəəldildi.. AntikAntik mümüəəllifllif AppianınAppianın mməəlumatınalumatına görgörəə,, bubu döyüşddöyüşdəə romalılararomalılara qarşıqarşıalbanalban qadınlarıqadınları dada vuruşurdularvuruşurdular..



42

HHəəminmin döyüşddöyüşdəənn sonrasonra PompeyPompey OroysunOroysun barışıqbarışıq ttəəklifiniklifini qqəəbulbul etdietdi.. AzAzsonrasonra yenidyenidəənn AlbaniyanınAlbaniyanın içiçəərilriləərinrinəə doğrudoğru hhəərrəəkkəətt ededəənn PompeyPompey əəhalininhaliningüclügüclü müqavimmüqaviməətiti ililəə qarşılaşdıqarşılaşdı.. O,O, yürüşünyürüşün ttəəhlükhlükəəlili olduğunuolduğunu vvəə yolunyolun ççəətinliyinitinliyini nnəəzzəərrəə alaraqalaraq XXəəzzəərrsahilinisahilini tutmaqtutmaq niyyniyyəətindtindəənn əəll ççəəkibkib albanlarlaalbanlarla sülhsülh sazişisazişi bağladıbağladı.. ВВ..ee..əə.. 3636--cıcı ildildəə AntonininAntoninin ssəərkrkəərdrdəəsisi KanidiKanidi İberiyaİberiya vvəə AlbaniyanıAlbaniyanıözündözündəənn asılıasılı vvəəziyyziyyəəttəə saldısaldı.. EramızınEramızın II əəsrindsrindəə AlbaniyadaAlbaniyada hakimiyyhakimiyyəətt yerliyerli hökmdarlarınhökmdarların əəlindlindəə idiidi..AlbaniyaAlbaniya RomaRoma ililəə diplomatikdiplomatik əəlaqlaqəə saxlayırdısaxlayırdı.. BunuBunu OktavianOktavian AvqustunAvqustunadındanadından ttəərtibrtib olunmuşolunmuş kitabkitabəə ddəə sübutsübut ediredir.. RomaRoma imperatoruimperatoru DomisianınDomisianın ((8181--9696)) hakimiyyhakimiyyəətiti dövründdövründəə RomanınRomanınkiçikkiçik hhəərbirbi ddəəststəəsisi AzAzəərbaycanarbaycana ggəəliblib çıxmışdırçıxmışdır.. BunuBunu QobustandaQobustanda üzüzəərindrindəə latınlatın dilinddilindəə yazıyazı olanolan daşdaş kitabkitabəə sübutsübut ediredir.. OO zamanzaman AlbaniyaAlbaniya RomaRoma ililəə siyasi,siyasi, mməəddəəni,ni, ticarticarəətt əəlaqlaqəəlləəriri saxlayırdısaxlayırdı.. RomaRoma imperatoruimperatoru AdrianAdrian ((117117--138138)) AlbaniyaAlbaniya bökmdarıbökmdarı ililəə dostluqdostluqəəlaqlaqəəlləəriri saxlamış,saxlamış, onlaraonlara qiymqiyməətlitli hhəədiyydiyyəəlləərr göndgöndəərmişdirrmişdir..



43

BöyükBöyük QafqazQafqaz dağlarındandağlarından şimaldaşimalda yaşamışyaşamış tayfalartayfalar qqəənimniməətt əəldldəəetmetməəkk mməəqsqsəədidi ililəə DDəərbrbəəndnd keçidikeçidi vasitvasitəəsilsiləə CCəənubinubi QafqazaQafqaza vvəə önönAsiyaAsiya ölkölkəəlləərinrinəə ddəəffəəlləərlrləə yürüşlyürüşləərr etmişletmişləərr.. BuBu keçidkeçid şimalşimal ölkölkəəlləəriri ililəə ÖnÖn AsiyaAsiya arasındaarasında körpükörpü rolunurolunuoynayırdıoynayırdı.. EramızınEramızın 3434--cücü ilindilindəə albanlaralbanlar ParfiyaParfiya ililəə vuruşarkvuruşarkəənn şimalşimaltayfalarındantayfalarından olanolan alanlarıalanları kömköməəyyəə çağırmışdılarçağırmışdılar..AlanAlan tayfalarınıntayfalarının əənn böyükböyük qarqarəətçitçi yürüşlyürüşləərindrindəənn biribiri 7272--7474--cücüillilləərdrdəə olmuşdurolmuşdur.. OnlarOnlar AtropatenayaAtropatenaya dada gedibgedib çıxmışdılarçıxmışdılar.. HHəərr ikiiki yürüşyürüş zamanızamanı alanlaralanlar böyükböyük dağıntıdağıntı vvəə talanlartalanlar törtörəətmişltmişləərr.. AlbaniyaAlbaniya əərazisindrazisindəə QQəəbbəəlləə vvəə MingMingəəçevirdçevirdəə aşkaraşkar edilmişedilmişkatakombakatakomba qqəəbirlbirləəriri (yeraltı(yeraltı ssəərdabrdabəəlləər)r) öyröyrəənilmişnilmiş vvəə onlaronlar II--IIIIIIəəsrlsrləərrəə aidaid edilmişdiredilmişdir..



44

Albaniya mAlbaniya məəddəəniyyniyyəəti.ti.QQəədimdim AlbaniyaAlbaniya mməəddəəniyyniyyəətiti arxeolojiarxeoloji materiallarmateriallar vvəə yazılıyazılı mməəlumatlarlumatlar

əəsasındasasında öyröyrəənilmişdinilmişdi.. AlbaniyaAlbaniya ustalarıustaları iriiri ictimaiictimai binalarbinalar vvəə müdafimüdafiəə qurğularıqurğuları tikmişltikmişləərr.. BelBeləəmüdafimüdafiəə qurğularınaqurğularına QQəəbbəəlləəddəə,, MilMil düzünddüzündəə,, TTəəzzəəkkəənddnddəə,, TorpaqqaladaTorpaqqalada rastrastggəəlinmişdirlinmişdir.. AlbanAlban memarlığındamemarlığında bb..ee..əə.. IIIIII əəsrdsrdəənn başlayaraqbaşlayaraq yunanyunan mməəddəəniyyniyyəətinintininttəəsirisiri nnəəticticəəsindsindəə kirkirəəmitdmitdəənn istifadistifadəə edilmişdiredilmişdir.. AlbaniyaAlbaniya əəhalisihalisi yazıyazı ililəə tanıştanış idiidi.. AntikAntik mümüəəlliflllifləərr bb..ee..əə.. 6565--cici ildildəə AlbaniyaAlbaniya hökmdarıhökmdarı OroysOroys ililəə PompeyPompeyarasındaarasında mməəktublaşmaktublaşma barbarəəddəə mməəlumatlumat verirlverirləərr.. AlbanAlban abidabidəəlləərindrindəənn tapılmıştapılmış saxsısaxsı qablarqablar üzüzəərindrindəəkiki yazıyazı işarişarəəlləəri,ri, eleləəccəə ddəə19021902--cici ildildəə ŞŞəəkininkinin BöyükBöyük DDəəhnhnəə kkəəndindndindəə tapılmıştapılmış vvəə üzüzəərindrindəə yunanyunan dilinddilindəəyazıyazı olanolan daşdaş kitabkitabəə ddəə yazıyazı mməəddəəniyyniyyəətindtindəənn xxəəbbəərr verirverir.. ŞŞəəkidkidəənn tapılmıştapılmışkitabkitabəə eramızıneramızın IIII əəsrinsrinəə aiddiraiddir.. QQəədimdim albanlardaalbanlarda çoxtanrılıqçoxtanrılıq mövcudmövcud idiidi.. StrabonStrabon yazırdıyazırdı ki,ki, albanlaralbanlar ZevsiZevsi Göy,Göy, HeliosuHeliosu GünGünəəş,ş, SelenanıSelenanı isisəə AyAy tanrısıtanrısıadlandırırdılaradlandırırdılar.. OnlarOnlar AyAy tanrısınatanrısına dahadaha çoxçox sitayişsitayiş edirdiledirdiləərr.. TapılmışTapılmış insaninsan formalıformalı böyükböyükdaşdaş heykheykəəlllləərr ddəə yerliyerli əəhalininhalinin dinidini görüşlgörüşləəriri ililəə bağlıdırbağlıdır..





45

MÜNDƏRİCAT İBTİDAİ İCMA CƏMİYYƏtarix.info/AZ. tarixi 6.pdf · Bəşər cəmiyyətinin ilkin inkişaf dövrü ibtidai icma cəmiyyəti adlanır. İbtidai icma quruluşunun

Documents