Mit kulturowy jako czynnik kształtujący stosunki międzynarodowe

Patryk Wawrzyński

Mit kulturowy jako czynnik

kształtujący stosunki międzynarodowe

Recenzenci:prof. dr hab. Jerzy Sielski

prof. dr hab. Emilian Wiszka

Redaktor prowadzący:Judyta Węgłowska

Redaktor techniczny:Ryszard Kurasz

Korekta:Monika Sieńska

Projekt okładki:Krzysztof Galus

© Copyright by Wydawnictwo MADOToruń 2011

Publikacja dofinansowana przez Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego

ISBN 978-83-61186-67-0

Wydawnictwo prowadzi sprzedaż wysyłkową:tel./fax 56 648 50 70; e-mail: [email protected]

Wydawnictwo MADO ul. Lubicka 44, 87-100 Toruńtel. 56 664 22 35; e-mail: [email protected], www.marszalek.com.pl

Drukarnia nr 2, ul. Warszawska 52, 87-148 Łysomice, tel. 56 6678 34 78

Dedykuję pamięci mojego ojca Hieromina T. Wawrzyńskiego

oraz mej przyjaciółki Karoliny Jankowskiej

Spis treści

Wstęp ................................................................................................. 7

Kultura, naród, tożsamość – przestrzeń funkcjonowania mitów ............................................. 132.1. Kultura – niezwykła konstrukcja społeczna ............................... 132.2. Czym jest naród? ........................................................................ 222.3. Tożsamość narodowa, czyli jak kultura kształtuje

społeczeństwo ........................................................................... 302.3.1. Tożsamość europejska – przypadek szczególny? ................ 382.3.2. Tożsamości a system międzynarodowy w ujęciu

konstruktywistycznym ......................................................... 412.4. Podsumowanie ........................................................................... 43

Mit kulturowy .................................................................................. 453.1. Definicja mitu ............................................................................. 453.2. Jak mity kształtują rzeczywistość społeczną? ............................ 523.3. Obrazy i symbole ........................................................................ 593.4. Podsumowanie ............................................................................ 64

Kultura a środowisko międzynarodowe ........................................ 664.1. Kształtowanie stosunków międzynarodowych .......................... 664.2. Kultura, naród, państwo ............................................................. 764.3. Mit a system międzynarodowy .................................................. 88

4.3.1. Mit a struktura systemu międzynarodowego ........................ 944.3.2. Mit a zasady systemu międzynarodowego ........................... 99

4.4. Podsumowanie ........................................................................... 102

6 Spis treści

Mechanizm interpretacji roli mitu kulturowego ......................... 1045.1. Poziomy interpretacji ................................................................ 1045.2. Poziom jednostki ...................................................................... 110

5.2.1. Przykład źródłowy .............................................................. 1125.2.2. Analiza ................................................................................ 115

5.3. Poziom państwa ........................................................................ 1195.3.1. Przykład źródłowy .............................................................. 1215.3.2. Analiza ................................................................................ 125

5.4. Poziom ponadpaństwowy ......................................................... 1305.4.1. Przykład źródłowy .............................................................. 1325.4.2. Analiza ................................................................................ 142

5.5. Podsumowanie .......................................................................... 150

Zakończenie .................................................................................... 153

Bibliografia ..................................................................................... 160

Wstęp

Mit kulturowy jest zjawiskiem towarzyszącym człowiekowi od początku istnienia kultury i cywilizacji. Wespół z ludzkością ewo-luował, zmieniał się, lecz przez cały czas pozostawał jednym z naj-ważniejszych czynników kształtujących zachowania, postawy i wybory poszczególnych jednostek. Był integralną częścią świata otaczającego i konstrukcji społecznych już w pierwotnych kultu-rach magicznych i pozostaje nią także dzisiaj.

Pytanie o oddziaływanie mitologizacji na stosunki międzyna-rodowe okazuje się jednym z problemów, którego rozwiązanie pozwala lepiej zrozumieć teoretyczne podstawy relacji między państwami, jak również dostrzec w jaki sposób kultura kształtuje człowieka i jego otoczenie. Ponieważ stosunki międzynarodowe są pewną konstrukcją społeczną1, nie mogą być one niezmienną strukturą, której kultura nie zdoła drążyć.

Znaczenie uwarunkowań kulturowych nie jest wyłącznie iluzją i rozważaniami hipotetycznymi – obok czynników materialnych oraz interesów współdecydują one o polityce, zarówno pojedyn-czych aktorów, jak również ich zbiorowości. Uznać je można za odpowiedź na pytanie: w jaki sposób narody oddziałują na polity-kę międzynarodową? Tłumaczy procesy przekształcania się treści podzielanych przez pewną relatywnie niewielką grupę jednostek w wartość konstytuującą społeczność międzynarodową. Pod-stawowym celem dalszych rozważań jest nakreślenie schematu, w jaki sposób wzajemnie kształtują się narody, państwa i kultury w zglobalizowanej rzeczywistości wymiany międzynarodowej.

1 A. Wendt, Społeczna teoria stosunków międzynarodowych, Warszawa 2008, s. 11.

8 Wstęp

Czy mit kulturowy rzeczywiście powinien być przedmiotem re-fleksji badaczy stosunków międzynarodowych? Wydaje się, że jest to kierunek słuszny, pozwalający wykroczyć poza dotychczasowe ramy rozważań nauk politycznych. Środek ciężkości przesunięty zostaje tym samym z analizy warunków materialnych, potencja-łów ekonomicznych, militarnych czy surowcowych oraz geopoli-tyki w kierunku diagnozy wykorzystania przez państwa własnych możliwości, społecznie podzielanej wiedzy, powstawania norm czy przekonań aktorów stosunków międzynarodowych.

Dzięki takiej perspektywie struktura systemu przestaje być nie-zmienną konstrukcją, planszą do gry między mocarstwami i sojusza-mi. Przywraca ona możliwość patrzenia na wymianę międzynarodo-wą jako na przestrzeń żywych interakcji, konkurujących tożsamości, deficytu wiedzy oraz problemów z poznawaniem i rozumieniem rzeczywistości. Taka struktura staje się bardziej społeczną, otwiera się na człowieka i uznaje jego zdolność do konstruowania świata go otaczającego. Pozwala powtórzyć za A. Wendtem, iż anarchia jest tym, co czynią z niej państwa2 i zrozumieć dlaczego mogą one wpły-wać na otaczającą je rzeczywistość. W oddali słychać wątpliwość D. Hume’a co rozumiemy przez to, iż widzimy, czujemy i postrzega-my?3

Parafrazując, co aktorzy stosunków międzynarodowych rozumie-ją z poznawanego świata, w jaki sposób postrzegają anarchiczność systemu i wreszcie, z czego wynikają ich działania. Na wszystkie z powyższych pytań odpowiedzią może być mit. Uogólniając moż-na stwierdzić, że agenci4 rozumieją swoje otoczenie na tyle, na ile pozwala im poziom partycypacji w kulturze danej struktury. Rozu-

2 Tamże, s. 47.3 Cyt. za: W. Tyburski, A. Wachowiak, R. Wiśniewski, Historia filozofii

i etyki do współczesności. Źródła i komentarze, Toruń 2002, s. 328.4 Kategoria ta będzie rozumiana jako podmiotowość sprawcza uczestni-

ków stosunków międzynarodowych.

9Wstęp

mienie to więcej niż sama zdolność do rozpoznania, to także pro-ces pozwalający na dostosowanie własnego zachowania do potrzeb bieżącej sytuacji.

W dalszych rozważaniach przedstawiona zostanie koncepcja po-zwalająca zrozumieć, w jaki sposób mit oddziałuje na rzeczywistość międzynarodową. Aktualizuje się on wielorako, przenikając przez całą strukturę, umiejscawiając się w nadbudowie i przejawiając się w interakcjach. Bogactwo interpretacji jakie dostarcza jego anali-za może okazać się interesujące nawet dla przedstawicieli nurtów neorealistycznych, przeciwnych tezie o społecznym pochodzeniu systemu międzynarodowego. Zaryzykować można twierdzenie, iż najważniejszym celem poniższych rozważań jest zaprezentowanie nowej, uzupełniającej dotychczasowe, płaszczyzny badań nad sto-sunkami międzynarodowymi.

Zrozumienie istoty mitu kulturowego wymaga wprowadzenia do szerszego kontekstu studiów kulturowych. Dlatego też książka podzielona została na cztery wzajemnie uzupełniające się rozdzia-ły: pierwszy, przedstawiający najważniejsze kategorie teoretycz-ne będące podstawą dalszych rozważań, drugi, prezentujący istotę oraz konstrukcję mitu kulturowego, trzeci, adoptujący postawione wcześniej tezy dla potrzeb teorii stosunków międzynarodowych oraz czwarty, będący przykładową analizą opartą na opracowa-nym modelu teoretycznym.

Rozdział pierwszy poświęcony jest zatem kulturze jako najbar-dziej niezwykłej konstrukcji społecznej, narodowi jako formie orga-nizacji wspólnoty oraz tożsamości narodowej jako specyficznej for-mie oddziaływania systemu kulturowego na zbiorowe przekonania oraz oczekiwania. Wykorzystany został dorobek szerokiego grona badaczy, zarówno polskich, jak i zagranicznych, spośród których na szczególną uwagę zasługują rozważania wybitnej socjolog kultury A. Kłoskowskiej, antropologa W. Burszty czy badacza wpływu toż-samości kolektywnych na procesy polityczne A.D. Smitha.

10 Wstęp

Przedstawiane koncepcje stanowią interdyscyplinarną mie-szankę teoretycznych ujęć socjologicznych, antropologicznych, filozoficznych, politologicznych czy kulturoznawczych. Pozwala-ją więc na uznanie stosunków międzynarodowych za jedną z naj-szerszych gałęzi nauk społecznych, której przewagą jest zdolność do przekraczania sztywnych ram własnej metodologii. W części tej przedstawione zostały bowiem kategorie, które często bywa-ją marginalizowane przez badaczy systemu międzynarodowego, a będące równocześnie jednymi z najciekawszych zagadnień dzi-siejszej humanistyki.

Ponadto w rozdziale tym opisane zostały dwa specyficzne przy-padki tożsamości jako kategorii badawczej stosunków międzyna-rodowych. Po pierwsze, koncepcje dotyczące znaczenia i funkcji tożsamości europejskiej w procesach integracyjnych na Starym Kontynencie. Po drugie zaś, konstruktywistyczne ujęcie tożsamo-ści państwa jako czynnika stanowiącego o zachowaniu aktora wy-miany międzynarodowej.

Drugi rozdział w całości poświęcony został mitowi, niezwy-kłemu zjawisku wyróżniającemu się spośród całokształtu feno-menu kulturowych. Opierając się na dorobku największych jego badaczy: C. Levi-Straussa, E. Cassirera, B. Malinowskiego oraz M. Eliadego, przedstawiona została funkcja jaką spełnia on w ży-ciu jednostki oraz społeczeństwa, jego miejsce w budowaniu prze-konań oraz kształtowaniu postaw jednostkowych i zbiorowych.

Dodatkowo, nawiązując do teoretycznych koncepcji C. Geert-za, W. Burszty czy B. Skargi przedstawione zostały procesy aktu-alizowania się mitu we współczesnej polityce. Co pozwoliło także zaprezentować sposób, w jaki konstruowane są mity „plityczne”. Wyszczególnienie symboli oraz obrazów jako najważniejszych części składowych istotne będzie w kontekście praktycznego za-stosowania modelu teoretycznego, gdyż rozróżnienie to okazuje się znacząco ułatwiać weryfikację czy dana treść kulturowa rze-

11Wstęp

czywiście nazwana może być mitem. Refleksja prowadzi zatem do szerokiej definicji, co rozumiane powinno być pod tym termi-nem i w jaki sposób określić można obszary jego oddziaływania na codzienne życie zbiorowości ludzkich.

Szczególnie wagę należy przyłożyć do rozważań zawartych w rozdziale trzecim, stanowiących przeniesienie koncepcji socjo-logicznych i antropologicznych na płaszczyznę teorii stosunków międzynarodowych. Obok ogólnej ujęcia teoretycznego, oparte-go na myśli A. Wendta, A. Heywooda, A. Giddensa, J. Kukułki, R. Kuźniara, L.W. Zyblikiewicza czy T. Łoś-Nowak, przedstawio-ne zostały także koncepcje autorskie nawiązując tezy paradygma-tu konstruktywizmu społecznego w teorii stosunków międzyna-rodowych.

W dalszej kolejności omówione zostały współzależności po-między kulturą, narodem i państwem oraz wynikające z nich impli-kacje dla wymiany międzynarodowej. Pozwoliło to na konfrontację niektórych tez badaczy z praktyką systemu, a w dalszej kolejności ich weryfikację z uwzględnieniem znaczenia mitu kulturowego jako źródła społecznie podzielanej wiedzy. Interpretacja ta możli-wa jest na dwóch obszarach: w ramach relacji mitu kulturowego i struktury oraz wpływu mitu na zasady systemu międzynarodo-wego.

Stawiane tezy pozwalają wytłumaczyć w jaki sposób dochodzi do kulturowego stanowienia stosunków między poszczególnymi aktorami, a zarazem stanowią teoretyczną podstawę dla rozwa-żań zawartych w rozdziale kolejnym. Czwarta część bowiem sta-nowi empiryczną weryfikację wcześniejszych postulatów teore-tycznych. Oparta jest na tradycyjnym, zaproponowanym przez K. Waltza, podziale na trzy poziomy analizy: jednostek, państw oraz systemu międzynarodowego5.

5 Propozycja ta przedstawiona została w jego słynnym dziele Man, the

12 Wstęp

Przeanalizowany został jeden z najbardziej interesujących przy-padków oddziaływania mitów kulturowych na bieżącą politykę w ostatnich latach – rosyjsko-gruziński konflikt z sierpnia 2008 r. Przedstawione przykłady źródłowe nie mają charakteru monogra-ficznego, zaś analiza oparta jest jedynie na wybranych źródłach. Rozdział czwarty stanowi swego rodzaju przewodnik, w jaki spo-sób zastosowane mogą być rozważania z wcześniejszych części nie zaś kompleksowe studium nad przyczynami, przebiegiem i konse-kwencjami konflikut. Poszerzenie tej publikacji o rozdział empi-ryczny miało na celu zaprezentowanie możliwości badawczych jakie dostarcza wykorzystywanie teorii mitu w stosunkach mię-dzynarodowych.

Niewątpliwie, poniższe rozważania stanowią wartościowe po-szerzenie teorii stosunków międzynarodowych o koncepcje charak-terystyczne dla innych nauk społecznych. Prowadzą one także do potwierdzenia tezy postawionej w tytule, dowodząc istnienia wpły-wu mitu kulturowego na stosunki międzynarodowe. Poprzez uzu-pełnienie rozważań teoretycznych studium empirycznym książka zyskuje dodatkową wartość. Dostarcza bowiem nie tylko pewnego modelu stosunków międzynarodowych, lecz pokazuje także w jaki sposób może zostać on wykorzystany w praktyce.

Największą inspiracją do powstania poniższej monografii były tezy przedstawione przez A. Wendta w Społecznej teorii stosunków międzynarodowych, jednakże w toku przygotowań wykorzystane zostały także opracowania autorów krytycznie odnoszących się do koncepcji konstruktywistycznych. Zgromadzony materiał bi-bliograficzny oraz źródłowy pozwala wierzyć, iż udało się w niej uniknąć jednostronności, zaś wszystkie stawiane hipotezy zostały udowodnione i poparte rozsądnymi i wiarygodnymi argumentami.

State and War. J.S. Nye, Konflikty międzynarodowe. Wprowadzenie do teorii i historii, Warszawa 2009, s. 65.

Kultura a środowisko międzynarodowe

4.1. Kształtowanie stosunków międzynarodowych

Poszukując w swych rozważaniach istoty stosunków międzynaro-dowych, A. Wendt zauważa, iż zasadnym jest, poprzez analogię do socjologicznego ujęcia jednostki, postrzeganie państw jako podmio-tów uczących się zachowań, opierających swe działania na tożsamo-ści. Wendt zakładając istnienie kontekstu kulturowego, pisze: prze-konania [...] umieszczone są często w „pamięci zbiorowej”, mitach, narracjach i tradycjach1. Można więc stwierdzić, iż w ujęciu tym wiedza zbiorowa, regulująca zachowania jednostek i ich interak-cje, pozwala państwom oraz ich strukturze stanowić się wzajemnie, a zarazem współdeterminować. Wendt skłania się więc do konstruk-tywistycznej syntezy holizmu i indywidualizmu2.

Stosunki międzynarodowe są, w koncepcji Wendta, kształtowane poprzez kulturę, bowiem to tylko przez nią możliwe jest ustanowienie tożsamości oraz zdefiniowanie interesów ich uczestników. Wszelkie działania oceniane są więc w kontekście kulturowym, z uwzględ-nieniem różnych warunków prawdziwości. Będący dla Wendta in-spiracją symboliczny interakcjonista G. Mead wskazuje, iż to nie jednostka kształtuje własną tożsamość, lecz jest ona kształtowana poprzez kontakt z innymi. A. Wendt rozwija jego myśl, twierdząc, że warunki prawdziwości dla roszczenia tożsamości są wspólnotowe, a nie indywidualne3. Stosunki międzynarodowe, jako pewna struk-

1 A. Wendt, Społeczna teoria stosunków międzynarodowych, Warszawa 2008, s. 155.

2 Tamże, s. 164–170.3 Tamże, s. 168.

67Kultura a środowisko międzynarodowe

tura, istnieją, oddziałują oraz zmieniają się jedynie poprzez uczest-ników i ich działania. H. Blumer zauważa, iż to nie reguły tworzą i podtrzymują życie grupowe, lecz właśnie społeczny proces w życiu grupowym tworzy i utrzymuje w mocy reguły4. Zasadnym jest więc stwierdzenie, iż obraz społeczności międzynarodowej może być po-strzegany jako obiektywny fakt społeczny. Konstruktywizm Wendta zakłada zatem występowanie przyczynowych i stanowiących zasad, które regulują i konstytuują zachowania podmiotów5.

Reasumując, w swej koncepcji Wendt zakłada, iż w przestrzeni międzynarodowej kultura jest samospełniającą się przepowiednią, bowiem państwa (agenci struktury) definiując sytuację, zmusza-jącą ich do działania, uwzględniają własne tożsamości oraz inte-resy, a więc dokonują oceny, a następnie postępują, w sposób od-zwierciedlający przekonania o nich samych i innych podmiotach. W każdym przypadku społecznie podzielana wiedza odgrywa klu-czową rolę w uczynieniu interakcji możliwie przewidywalną. [...] Rozumowanie to podkreśla, jak systemy społeczne mogą „związać się” z określonymi wzorami na mocy logiki podzielanej wiedzy, [...] która nie istniałaby w systemie bez kultury. [...] Kultura może być samospełniającą się przepowiednią jedynie [...] za pomocą głów agentów, którzy ją noszą. To przekonania aktorów tworzą podzielaną wiedzę, a ich praktyki potwierdzają ją lub falsyfikują6. Wendt kieruje swoją uwagę na przekonania uczestników stosun-ków międzynarodowych, w nich doszukując się podstaw wiedzy zbiorowej, określającej zasady, tożsamości, interesy oraz zacho-wania – a więc swego rodzaju kultury międzynarodowej. Przed-

4 Cyt. za: tamże, s. 174. Por. H. Blumer, Symbolic Interactionism: Perspec-tive and Method, Engelwood Cliffs 1969, s. 19.

5 J. Czaputowicz, Teorie stosunków międzynarodowych. Krytyka i syste-matyzacja, Warszawa 2007, s. 310–313.

6 A. Wendt, Społeczna teoria..., s. 176–177.

68 Kultura a środowisko międzynarodowe

stawione powyżej ujęcie, choć poddawane krytyce głównie przez przedstawicieli nurtów neorealistycznego i radykalnego, stanowić będzie punkt wyjścia do dalszych rozważań7.

W sposób odmienny od Wendta kształtowanie się stosunków międzynarodowych opisuje J. Kukułka. Widzi w nich globalny system, możliwych do opisania, obcych sobie państw, które we wspólnym interesie (choć raczej ze względu na egoistyczną potrze-bę bezpieczeństwa) przyjmują jednakowe normy postępowania. Kukułka jako wyznacznik społeczności międzynarodowej przyj-muje więc swego rodzaju definiowalną obcość. Ponadto uznaje, iż wszelkie relacje wymagają udziału, jako podmiotu pośredniczące-go, organu, państwowego bądź międzypaństwowego. Stwierdza, iż tego rodzaju „upośrednienie” interakcji ludzkich w skali mię-dzynarodowej dokonuje się poprzez struktury internacjonalizacji życia społecznego i państwowego. [...] Struktury te współkształtu-ją [...] środowisko międzynarodowe w imieniu i w interesie repre-zentowanych przez nie społeczności8.

Zarówno Kukułka, jak i Wendt, sens badania stosunków między-narodowych widzą w refleksji nad systemem państw (odchodząc od dominującego od II wojny światowej państwocentryzmu). Jed-nakże zasadniczą różnicą jest sposób, w jaki, ich zdaniem, agenci regulują swoje zachowania wewnątrz międzynarodowej struktu-ry. Kukułka twierdzi, iż aktorzy stosunków międzynarodowych postępują w zgodzie z własnymi aspiracjami, celami i dążeniami, zaś rozwój interakcji pomiędzy poszczególnymi uczestnikami zależy od okoliczności, zasad oraz środków polityki. Zmienność stosunków międzynarodowych jest więc, w ujęciu tym, wynikiem realizacji celów oraz interesów poszczególnych podmiotów – zaś

7 Tamże, s. 173–179.8 J. Kukułka, Wstęp do nauki o stosunkach międzynarodowych, Warszawa

2003, s. 19.


rozszerzanie się struktury międzynarodowej jest efektem wyraża-nia różnych potrzeb poszczególnych państw9.

Stanowisko to w sposób znaczący różni się od modelu kon-struktywistycznego. Wendt stwierdza bowiem: struktury związ-ków ludzkich są zjawiskiem bardziej kulturowym niż materialnym, [...] nie tylko regulują zachowania, ale również konstruują tożsa-mości i interesy. [...] W związku z tym analizy powinny raczej roz-poczynać się od kwestii kultury, a następnie przechodzić do potęgi czy siły i interesu, aniżeli jedynie przywoływać kulturę dla upo-rządkowania tego, co nie zostało przez nie wyjaśnione10. Stosun-ki międzynarodowe nie są bowiem jedynie materialną strukturą wzajemnych relacji państw, lecz opierają się na wspólnej wiedzy, rozumieniu i oczekiwaniach, wyrastających z uczenia się kulturo-wych ról (tożsamości), jakie przybrane zostają przez państwa11.

Z kolei L. Zyblikiewicz identyfikuje stosunki międzynarodowe z interakcjami wewnątrz systemu międzynarodowego, przyjmu-jąc przy tym główne założenia neorealizmu. Zwracając uwagę na krytykę i niesłabnące spory epistemologiczne, wymienia cztery twierdzenia konstytuujące badania nad środowiskiem międzyna-rodowym:

nadrzędność systemu państw w polityce globalnej; –endogeniczność państw jako uczestników stosunków mię- –dzynarodowych, a więc przyjęcie, iż ich działania wynikają z własnego interesu (homogeniczność);działanie państw w sposób racjonalny, a więc tak, aby zmak- –symalizować własne korzyści;

9 Tamże, s. 18–22. Koncepcję tę cechuje swoisty elektryzm uniemożli-wiający jednoznaczne wpisanie spostrzeżeń Kukułki w określony nurt refleksji teoretycznej.

10 A. Wendt, Społeczna teoria s. 183.11 J. Czaputowicz, Teorie stosunków międzynarodowych, s. 310–314.


anarchiczność systemu międzynarodowego, brak władzy –zwierzchniej rodzi możliwość zastosowania środków przy-musu w sytuacji konfliktu interesów między poszczególny-mi uczestnikami12.

Stosunki międzynarodowe są, w tym ujęciu, całokształtem re-alizowania interesów poszczególnych państw – system, kształtuje postawy tak, aby polegające same na sobie państwa dążyły do kon-solidacji, a zatem zdominowania słabszych przez silniejsze. Kon-centracja władzy pozwala na weryfikację tożsamości jednostek wewnątrz systemu międzynarodowego, to zaś może pociągnąć za sobą jego zmianę, najczęściej fragmentaryzację. Zyblikiewicz zwraca uwagę na sytuację, gdy dochodzi do rozbieżności między faktycznym potencjałem a uwarunkowaną historycznie tożsamo-ścią państwa, która prowadzić musi do rekonstrukcji systemu13.

Kształtowanie relacji międzynarodowych postrzegane jest więc jako efekt działania pięciu czynników: norm systemu, przypisują-cych określone funkcje i określające ogólne stosunki między pod-miotami, norm transformacji, określających różnice między stanem obecnym a stanami go poprzedzającymi, zmiennych klasyfikują-cych, charakteryzujących poszczególnych aktorów, potencjału oraz informacji, obejmującej znajomość aspiracji oraz potrzeb, jak i oce-nę zdolności, a także środków prowadzących do realizacji zamie-rzeń14.

Propozycja ta w sposób znaczący różni się od ujęcia konstruk-tywistycznego, czy wręcz, w pewnym stopniu, zaprzecza postrze-

12 L.W. Zyblikiewicz, Stosunki międzynarodowe jako dyscyplina naukowa, [w:] E. Cziomer, L.W. Zyblikiewicz, Zarys współczesnych stosunków między-narodowych, Warszawa 2005, s. 23.

13 L.W. Zyblikiewicz, Struktura i ewolucja systemu międzynarodowego, [w:] E. Cziomer, L.W. Zyblikiewicz, Zarys..., s. 23., s. 118–120. Za przykład posłużyć mogą zjawiska ery dekolonizacji.

14 Tamże, s. 110.


ganiu kultury jako czynnika stanowiącego w stosunkach międzyna-rodowych, twierdząc, iż tożsamość stanowi efekt istnienia systemu i dana jest, przez ten system, państwom (podmiotom sprawczym). Ponadto, Zyblikiewicz prezentuje normy jako stałe i niezmienne, co dla konstruktywistów jest tezą nie do przyjęcia, bowiem uznając je za element struktury społecznej, uznają ich stabilność oraz to, że wyjaśnienie ich zmiany może stanowić wyjaśnienie zmiany sa-mych stosunków międzynarodowych. Owo odwzorowanie relacji realiści tłumaczą oddziaływaniem anarchii międzynarodowej, zaś konstruktywiści, jak M. Finnemore i K. Sikkink, widzą w nim prze-jaw społecznej struktury stosunków międzynarodowych15.

Podobnie jak Zyblikiewicz, także T. Łoś-Nowak prezentuje w swych rozważaniach nad teoretycznymi aspektami stosunków międzynarodowych podejście systemowe. Łoś-Nowak zauważa, iż ujęcie to pozwala na syntezę rozważań genetycznych, struktu-ralnych i funkcjonalnych zjawisk międzynarodowych – stosunki międzynarodowe to jeden wielki połączony różnorakimi powią-zaniami system, [...] aby to zrozumieć, należy pamiętać, iż nie ma akcji bez reakcji16. Stwierdzić więc należy, iż rzeczywistość mię-dzynarodowa jest dynamicznie zmieniającą się strukturą, w ra-mach której racjonalni aktorzy poszukują optymalnych pozycji, pozwalających na maksymalizację własnych korzyści ze stanu systemu – nawet jeśli zmiany nie są widoczne, a niemożliwym jest stwierdzenie, iż wszyscy uczestnicy w pełni dyskontują swoją pozycję, to bezzasadnym jest twierdzenie, że system międzyna-rodowy jest niezmienny, bowiem równowaga ta opiera się na zbyt wielu zmiennych, by przez dłuższy czas pozostawała niezachwia-ną17. Jednakże Łoś-Nowak wystrzega się przyznawania racji spo-

15 J. Czaputowicz, Teorie stosunków międzynarodowych..., s. 314–315.16 T. Łoś-Nowak, Stosunki międzynarodowe. Teorie – systemy – uczestnicy,

Wrocław 2006, s. 129.17 Tamże, s. 127–132.


łecznemu postrzeganiu stosunków międzynarodowych Wendta, derogując tym samym znaczenie kultury.

Inną koncepcję przedstawiają R. Jackson i G. Sørensen, wypro-wadzający zmienność stosunków międzynarodowych z wzajemne-go wywierania na siebie wpływu przez państwa, a więc współist-nienia. Jak zauważają Jackson i Sørensen izolacja jest zjawiskiem nienaturalnym, pociągającym za sobą niekorzystne konsekwencje, zaś natura ludzka rodzi konieczność wzajemnej otwartości państw. Co więcej, stwierdzają także, iż współczesne stosunki międzyna-rodowe kształtują się wokół wartości powszechnie uznawanych, przez uczestników, za wymagające ochrony, a więc bezpieczeń-stwa, wolności, ładu, sprawiedliwości i dobrobytu18.

W swych rozważaniach Jackson i Sørensen uwypuklają znacze-nie poczucia bezpieczeństwa, jako czynnika stabilizującego relacje między państwami, zaznaczają, iż bezpieczeństwo jest niewątpliwie jedną z podstawowych wartości w stosunkach międzynarodowych. [...] Państwa to współzawodniczący ze sobą rywale, od czasu do czasu prowadzący ze sobą wojnę19. Rzeczywistość międzynarodo-wa jest jednak kształtowana nie tylko poprzez rozkład sił i wzajem-ne konflikty, lecz także poprzez współpracę, postęp technologicz-ny i naukowy, wspólnotę interesów, wspólne zasady, prawo czy instytucje oraz czynniki ekonomiczno-społeczne. Akcentują więc niejednorodność ontologiczną stosunków międzynarodowych, de-finiując klasyczny dualizm: wojny i pokoju (konfliktu i współpra-cy). Jackson i Sørensen uznają więc, iż podstawowym kierunkiem badań powinien być wpływ wymienionych powyżej pięciu funda-mentalnych wartości społecznych na politykę państw oraz na ich system (społeczność międzynarodową)20.

18 R. Jackson, G. Sørensen, Wprowadzenie do stosunków międzynarodo-wych. Teorie i kierunki badawcze, Kraków 2006, s. 2–5.

19 Tamże, s. 4.20 Tamże, s. 6–31.


Koncepcja Jacksona i Sørensena skłania do traktowania pań-stwa jako jednostkowego uczestnika stosunków międzynarodo-wych, antropomorfizowania go – co sprzeczne jest z nurtem reali-stycznym i empirycznym, redukującym sprawczość państwa do roli poszczególnych jego organów i uznających, iż w rzeczywi-stości, nieobserwowalne zjawisko, jakim jest państwo, nie posiada statusu ontologicznego.

Owa nieobserwowalność, zdaniem A. Wendta, jest założeniem fałszywym. Twierdzi, iż państwa są realnymi aktorami stosunków międzynarodowych, których nie powinno się redukować ani do społeczeństwa, ani, tym bardziej, do poszczególnych jednostek, odgrywających w państwach kluczowe role. W koncepcji Wendta miejsce państwa w kształtowaniu stosunków międzynarodowych wykracza poza rolę przypisywaną ich rządom, a więc kierujących nim jednostkom, oraz społeczeństwu, jako suwerenowi tych rzą-dów. Wendt proponuje definiowanie państwa jako aktora organi-zacyjnego, powiązanego wewnętrznie ze społeczeństwem, które zarządza nim poprzez władzę państwową21.

Istotą stosunków międzynarodowych jest więc uznanie pań-stwa jako aktora tychże relacji, ze szczególnym uwzględnieniem dwóch jego cech: prawomocnego monopolu na użycie zorganizo-wanej przemocy oraz suwerenności. Pierwsza z nich rodzi konse-kwencje w postaci, wspomnianego wcześniej, poczucia bezpie-czeństwa i scentralizowania sposobów jego realizacji. Druga zaś koncentruje się wokół możliwości egzekwowania prawa do czy-nienia tego, co chcą państwa – a więc nie tyle samego prawa, czy roszczenia sobie takiego prawa, co uznania takiego postępowania za prawo poszczególnego państwa22.

21 A. Wendt, Społeczna teoria..., Warszawa 2008, s. 186–191.22 Tamże, s. 191–198.


Inną metodę przyjmuje J. Bryła, próbując określić, w jaki spo-sób kształtowane są stosunki międzynarodowe. Proponuje wy-dzielenie poszczególnych grup determinantów i poprzez nie okre-ślenie, czym są stosunki międzynarodowe. Wyszczególnia więc:

czynniki warunkujące, wśród których szczególne znaczenie –przypisuje trwałości środowiska naturalnego. Ponadto pod-kreśla rolę struktury demograficznej, kryterium narodowego (wraz z kwestią mniejszości narodowych), ideologie oraz religie;czynniki realizujące, dzielące się na ekonomiczne (potencjał –gospodarczy), militarne, organizacyjne oraz osobowościo-we, wynikające z cech jednostek wywierających szczególny wpływ na politykę państwa23.

Własne ujęcie prezentuje także R. Kuźniar, uwypuklający rolę ogółu uczestników stosunków międzynarodowych, a więc spo-łeczności międzynarodowej, w ich kształtowaniu. Ta holistyczna koncepcja ta jest o tyle interesująca, o ile dostrzeże się, iż Kuźniar w poszczególnych relacjach doszukuje się konstruowania nowych jakości struktury oraz zjawisk i tendencji. Członkowie społeczności międzynarodowej dążą więc do zrealizowania swoich potrzeb pier-wotnych: przetrwania, integralności i suwerenności oraz wtórnych: dobrobytu, komunikacji międzykulturowej, wymiany wzorców ży-cia społecznego, prestiżu i partycypacji24.

Kuźniar stwierdza, iż aktywność poszczególnego aktora sto-sunków międzynarodowych każdorazowo staje się czynnikiem je konstytuującym – ich istotą jest więc wzajemne oddziaływanie. Po-

23 J. Bryła, Czynniki kształtujące stosunki międzynarodowe, [w:] W. Mo-lendowicz, C. Mojsiewicz (red.), Stosunki międzynarodowe, Wrocław 2004, s. 24–33.

24 R. Kuźniar, Stosunki międzynarodowe – istota, uwarunkowania, ba-danie, [w:] E. Haliżak, R. Kuźniar (red.), Stosunki międzynarodowe. Geneza, struktura, dynamika, Warszawa 2006, s. 22.


dobnie jak Wendt, także Kuźniar stara się definiować uczestników stosunków międzynarodowych jako podmioty, których postępowa-nie determinowane jest zarówno poprzez czynniki wewnętrzne, jak i zewnętrzne, wynikające z charakteru środowiska. Dodatkowo wy-szczególnia także zjawisko wzrastającej interpenetracji stosunków międzynarodowych, wzajemnych powiązań między wszelkimi ich dziedzinami, wynikających ze znaczącego zmniejszania się wagi międzynarodowych stosunków politycznych. Niebagatelną rolę od-grywa tu, zdaniem Kuźniara, umasowienie komunikacji społecznej, która przesuwa środek ciężkości dyskursu w kierunku kwestii eko-nomicznych lub kulturalnych, kosztem problematyki stricte poli-tycznej. Teza ta tłumaczy także w pewnym stopniu fundamentalną kwestię społecznego pochodzenia rzeczywistości międzynarodo-wej, charakterystycznego dla ujęcia konstruktywistycznego25.

Reasumując, należy zauważyć, iż A. Heywood analizując pro-blematykę współczesnych stosunków międzynarodowych, trafnie pisze o nich jako o sieci współzależności, dostrzegając przy tym zwiększający się deficyt suwerenności i niezależności26. Faktycznie, archaiczna struktura konstruowanych społecznie państw, jak okre-śla ją A. Wendt, posiada możliwość kształtowania nie tylko zacho-wań poszczególnych agentów, lecz także wpływa na ich tożsamości i interesy. Aktorzy biorą się wzajemnie pod uwagę w wyborze swych działań. Ten proces opiera się na ideach aktorów, [...] struktury spo-łeczne są więc „dystrybutorami idei” czy też „zasobami wiedzy”. Niektóre spośród tych idei są podzielane, inne – prywatne27. Ujęcie konstruktywistyczne proponuje nie tylko skoncentrować się na roli kultury w kształtowaniu stosunków międzynarodowych, lecz zwra-ca także uwagę na wieloznaczność anarchii środowiska, definiowa-ną poprzez role poszczególnych aktorów i ich strukturę.

25 Tamże, s. 23–24.26 A. Heywood, Politologia, Warszawa 2006, s. 195.27 A. Wendt, Społeczna teoria..., s. 234.


4.2. Kultura, naród, państwo

Wcześniejsze rozważania dotyczące istoty stosunków międzyna-rodowych wskazują na istnienie pewnych ram, przyjmowanych przez większość teoretyków. Oprócz reprezentantów ujęcia post-modernistycznego, badacze systemu międzynarodowego zgadza-ją się co do jego strukturalnego charakteru. Przedmiotem studiów jest więc specyficzna struktura systemu społecznego. Implikuje to przyjęcie pewnych elementów metodologii socjologicznej, bo-wiem, jak dostrzega A. Giddens, struktura tworzy pewne ograni-czenia, granice zachowania jednostek (agentów struktury). Każ-dorazowo określa ona działanie, stanowiąc je przewidywalnym dla innych – struktura implikuje istnienie zasad, konstytuowa-nych przez wybory jednostek. Oznacza to, co ma fundamentalne znaczenie dla dalszych rozważań, iż każde zachowanie społeczne wynika z istnienia struktury, a zarazem niezbędnym warunkiem do jej funkcjonowania jest powtarzalność działań agentów – za-tem stanowią się one nawzajem28.

Koncepcja struktury społecznej pozwala A. Wendtowi na sfor-mułowanie swej tezy, iż także stosunki międzynarodowe charak-teryzują się pewnymi prawidłowościami, podlegającymi jednak zmianom w czasie. Wendt rozpatruje system międzynarodowy jako składający się z trzech, wzajemnie się regulujących, elemen-tów strukturalnych: warunków materialnych, interesów oraz idei. Pełnią one zróżnicowane role w kształtowaniu zachowań, komu-nikacji oraz interakcjach między aktorami stosunków międzyna-rodowych. Struktura narzuca poprzez te elementy właściwe role społeczne, co jak zauważa B. Szacka, rodzi konieczność postrze-gania zbiorowości nie jako układu jednostek, lecz jako układu ról,

28 A. Giddens, Socjologia, Warszawa 2007, s. 687–688.


które pełnią poszczególne jednostki29. Jednakże Wendt w swej teorii nie decyduje się na tak radykalne podejście, twierdzi bo-wiem, iż badanie odrębnych struktur: materialnej, interesów oraz idei prowadzi do zrozumienia zachowań, nie zaś do marginaliza-cji znaczenia agentów. Uznaje bowiem, iż bez idei nie ma intere-sów, bez interesów nie ma istotnych warunków materialnych, bez warunków materialnych w ogólne nie istnieje rzeczywistość. [...] Ostatecznym zadaniem teoretyzowania strukturalnego musi być wykazanie, jak elementy systemu połączone są ze sobą w pewnego rodzaju całość30.

Przyjmując tezę Wendta, należy stwierdzić, że jeżeli występują różne (pod)struktury kształtujące wzory interakcji, to powinno się przypisać im pewne wartości. Warunki materialne, w pewnym stop-niu, utożsamione mogą więc być z systemem państw, konstytuują-cym istnienie stosunków międzynarodowych. Interesy definiowane mogą być jako artykułowane oczekiwania narodu wobec władzy go reprezentującej, wynikające z obrazu struktury materialnej. Z kolei jako idee, a więc, jak zauważa Wendt, pewne przekonania, uważa-ne za prawdziwe, uznać można kulturę, jako strukturę stanowioną poprzez aspiracje i interakcje narodu. System międzynarodowy jest więc wynikiem wzajemnego przenikania się państw, społeczności oraz kultur, co implikuje uznanie go za różnorodną, wielopoziomo-wą strukturę społeczną, której podstawowa jednostka – państwo – możliwa jest do zredukowania do jeszcze mniejszych elementów31.

W rozdziale pierwszym zostały omówione szczegółowo za-gadnienia kultury i narodu oraz ich wzajemnych relacji. Proble-matycznym pozostaje więc zdefiniowanie znaczenia państw i ich systemu jako struktury materialnej systemu międzynarodowego. Poszczególne państwa pełnią rolę jednostki, która zarazem współ-

29 B. Szacka, Wprowadzenie do socjologii, Warszawa 2008, s. 150–152.30 A. Wendt, Społeczna teoria..., s. 134.31 Por. tamże, s. 134–139.


tworzy strukturę społeczną, jak i jest od niej zależna, przez nią stanowiona (a zarazem samo w sobie jest taką strukturą). Two-rzą one, przyjmując określone tożsamości, swego rodzaju sieć wzajemnych relacji, które jak dostrzega G. Simmel, przybierają charakterystyczne, powtarzalne formy. Owa sieć stanowi zaś pod-stawę stosunków międzynarodowych. Wewnątrz systemu państw występują, przez analogię do innych zbiorowości, tzw. struktury socjometryczne – typowe układy wzajemnych sympatii, antypatii bądź obojętności32.

Przyjmując stanowisko, iż system państw tworzy materialne podłoże stosunków międzynarodowych, przyjąć należy także tezę o gradacji, uwarstwieniu struktury. Koncepcja stratyfikacji syste-mu międzynarodowego wynika nie tyle ze statusu ontologicznego, co raczej ze zróżnicowania potencjałów, interesów i tożsamości poszczególnych państw. Stratyfikacja oznacza istnienie faktycz-nego hierarchicznego uszeregowania poszczególnych grup pod-miotów – nie tylko jako zróżnicowania warunków materialnych (lepszy–gorszy), lecz także w zakresie przyjmowanych ról spo-łecznych (tożsamości). Zasadnym jest stwierdzenie, iż system państw podzielić można, tak jak społeczeństwo, na poszczególne warstwy, które nie tylko zajmują podobne miejsce w systemie, lecz charakteryzują się także pewną świadomością wspólnoty in-teresów oraz podobieństwem zachowań33.

R. Zendrowski dostrzega, iż rozwarstwienie systemu państw w znaczący sposób wpływa na postępowanie poszczególnych pod-miotów. Owa różnorodność prowadzi do tworzenia wewnątrz spo-łeczności międzynarodowej autonomicznych wspólnot, opartych na dobrowolnym uczestnictwie. Państwa, integrując się, podzielają pewne przekonania o swoim podobieństwie: bliskości geograficz-

32 P. Sztompka, Socjologia, Kraków 2002, s. 134–139.33 B. Szacka, Wprowadzenie do socjologii..., s. 291–296.


nej bądź kulturowej, wspólnocie interesu lub zbliżonej roli (tożsa-mości)34. Realizując określone oczekiwania społeczności, państwa wchodzą w interakcje, które pozwalają im aktywnie uczestniczyć w kształtowaniu stosunków międzynarodowych – przyjmując pew-ne role, konfrontują swoje zachowania z zachowaniami innych ak-torów, dzięki czemu podlegają nieprzerwanej socjalizacji. Co zro-zumiałe dążą więc do pewnej instytucjonalizacji, tworzenia grup, w których znajdują zrozumienie (czynniki kulturowe) i akceptację (czynniki polityczne i ekonomiczne)35.

J. Nowiak stwierdza, iż im większe są podobieństwa w tradycji krajów, tym łatwiejsze jest komunikowanie między państwami. [...] Państwa charakteryzujące się [...] podobnymi ideologiami funkcjo-nują w stosunku do siebie w silnych powiązaniach36. W podobny sposób rolę kultury i tożsamości dostrzega także H. Nau, uznając je nie tylko za stanowiące i kształtujące zachowania poszczegól-nych aktorów i ich interesy, lecz poprzez te elementy współdecy-dujące o systemie międzynarodowym. Stosunki międzynarodowe zależą więc w równym stopniu od samego państwa, co od tego, ja-kim społeczeństwem jest naród i jak artykułuje swoje interesy37.

Hierarchiczność struktury systemu międzynarodowego, jak do-strzega E. Stadtmüller, oznacza, iż system państw jest w zasadzie układem między kilkoma z nich (bądź ich wspólnotami), które pełnią rolę głównych ośrodków stosunków międzynarodowych. Skupiają one wokół siebie pozostałe państwa, które dostosowu-ją się do norm i zasad funkcjonujących w tych ośrodkach. Poli-centryczność stosunków międzynarodowych wpływa na ich anar-

34 R. Zendrowski, Stosunki międzynarodowe. Uczestnicy – ich miejsce i rola w systemie międzynarodowym, Warszawa 2005, s. 14–16.

35 A. Giddens, Socjologia..., s. 50–51.36 J. Nowiak, Czym jest polityka zagraniczna, [w:] W. Molendowicz,

C. Mojsiewicz (red.), Stosunki międzynarodowe, Wrocław 2004, s. 79.37 J. Czaputowicz, Teorie stosunków międzynarodowych..., s. 306–307.

Por. H.R. Nau, At Home Abroad..., Ithaca 2002, s. 16.


chiczność i ciągłą dynamikę. System państw zmieniać się może nie tylko pionowo, poprzez zmianę w przynależności do warstw, lecz także poziomo, tzn. na skutek dezintegracji danego ośrodka centralnego. Stosunki międzynarodowe są więc stanowione nie tyle poprzez wartości potencjału politycznego, ekonomicznego, demograficznego czy militarnego, lecz na skutek, wynikających z potencjału, interesów, aspiracji, tożsamości bądź idei38.

Bazując na idei K. Waltza, A. Dybczyński obok anarchii i bie-gunowości zwraca także uwagę na znaczenie innych czynników wywierających wpływ na system państw – tzw. modyfikatorów strukturalnych. Wśród nich wyróżnia normy, instytucje i techno-logie militarne, które w zróżnicowany sposób kształtować mogą zachowania państw. G. Snyder dostrzega, iż wszystkie powyższe czynniki charakterystyczne dla struktury systemu międzynarodo-wego wpływają na postawy poszczególnych aktorów głównie po-przez interesy, potencjały oraz współzależności39.

W koncepcji pasów transmisyjnych Snydera niewątpliwie bra-kuje uznania kultury, społecznie podzielanej wiedzy, jako czyn-nika kształtującego zachowania. Normy, przekonania oraz idee, jak dostrzega A. Wendt, oddziałują bowiem w znacznie większym stopniu na relacje struktury i agenta niż czynniki materialne. Rze-czywistość konstruowana jest poprzez kulturę, zaś ona sama jest zarazem zasadami struktury, konstytucją tożsamości agenta, jak również mechanizmem pozwalającym na ich wzajemne oddziały-wanie na siebie40.

Nakreślony podział struktur wewnątrz systemu międzynarodo-wego zakłada stałe występowanie przenikania się interesów z zacho-

38 E. Stadtmüller, Międzynarodowy ład polityczny, [w:] Z. Cesarz, E. Stadt-müller, Problemy polityczne współczesnego świata, Wrocław 2002, s. 35–43.

39 A. Dybczyński, Środowisko międzynarodowe a zachowania państw, Wrocław 2006, s. 49–52.



waniem państw – koncepcja ta zakłada pewien uproszczony model tej interakcji. Założyć można, iż najważniejszym podziałem intere-sów w teorii stosunków międzynarodowych jest rozgraniczenie na interesy narodowe, czyli charakterystyczne dla jednostek, oraz inte-resy międzynarodowe, czyli charakterystyczne dla całej społeczno-ści. T. Robinson dodatkowo dzieli interesy narodowe na: żywotne, drugorzędne, zmienne oraz ogólne i specyficzne – przedmiotem in-terakcji między narodem a państwem są interesy podstawowe, jako fundamentalne, oraz interesy specyficzne, obejmujące konkretne działania, w określonym czasie i przestrzeni. Te dwie grupy intere-sów, w sposób szczególny, znajdują odbicie w środowisku między-narodowym – bowiem to ich charakter decyduje o wspólnocie, kom-plementarności bądź sprzeczności z aspiracjami innych państw41.

Struktura interesów wykorzystuje w swym funkcjonowaniu ist-nienie struktury materialnej – państwo jest bowiem instytucją po-zwalającą zwiększyć szanse dostępu do reglamentowanych dóbr i przywilejów. Zarazem jednak stanowi ona barierę dla pewnych działań państwa, ograniczając niezbędne do nich środki. Interesy jednocześnie czerpią z warunków materialnych i sprawują nad nimi kontrolę, korzystając przy tym z kulturowych wzorów postępowa-nia oraz tożsamości42. Można więc uznać je za akceptowane spo-łecznie cele i normy – nie tylko wyznaczające pewne kierunki po-stępowania, lecz określające i regulujące sposoby do nich zdążania. Interesy są więc swego rodzaju wzorami celów, do których kulturo-wo przypisane są wzory zachowań zabronionych, przyzwolonych, preferowanych oraz nakazanych. Państwa kontrolowane są więc na dwóch poziomach: wewnętrznym, przez naród i jego interesy, oraz zewnętrznym, przez społeczność międzynarodową43.

41 J. Stefanowicz, Anatomia polityki międzynarodowej, Toruń 2001, s. 81.42 P. Sztompka, Socjologia..., s. 143–146.43 R.K. Merton, Teoria socjologiczna i struktura społeczna, Warszawa

2002, s. 198–199.


Państwa, jako najbardziej uprzywilejowane podmioty stosun-ków międzynarodowych, nie są niezmiennymi warunkami mate-rialnymi tychże relacji. Ich niestałość, wynika przede wszystkim z niestateczności warunków oraz ciągłej ewolucji systemu – po-dobnie kultura, jak pisze A. Wendt, nieustannie zmierza do repro-dukowania się i musi tak czynić, jeśli w ogóle ma być kulturą44. Taka struktura systemu międzynarodowego prowadzi, jak wska-zuje E. Cziomer, do permanentnej zmienności aspiracji poszcze-gólnych aktorów, przekształcania się ich oczekiwań wobec syste-mu, a więc do kulturowej redefinicji interesu45. Dostrzec można, iż sam system państw dąży do dekonstrukcji własnego kształtu, do zmiany strukturalnej.

Uznając anarchiczność i policentryczność systemu międzynaro-dowego aktorzy godzą się na jego hierarchiczność jedynie w krótkim okresie. Stratyfikacja stanowi bowiem impuls do ruchliwości, dąże-nia do zmiany położenia jednostki bądź zmiany samych hierarchii stratyfikacyjnych. P. Sztompka wskazuje, iż owo dążenie do zmiany pociąga za sobą ujawnienie bądź narodzenie stereotypów, przesą-dów i praktyk dyskryminacyjnych. System międzynarodowy rodzi więc, na skutek występujących w nim ograniczeń awansu, pewne kanały alternatywne, w ramach których realizowane mogą być aspi-racje oraz dążenie poszczególnych państw – zarówno te kulturowo i prawnie akceptowane, jak również odrzucane i nielegalne46.

Państwa dążą do maksymalizacji korzyści wynikających z wa-runków materialnych oraz do dyskontowania własnych wpływów, jednakże to nie cele materialne są motywacją do aktywności państw. Krytykując koncepcje materialistyczne, konstruktywiści twierdzą, iż zasoby materialne nabierają znaczenia dla ludzkich działań tyl-

44 A. Wendt, Społeczna teoria..., s. 176.45 E. Cziomer, Państwa, [w:] E. Cziomer, L.W. Zyblikiewicz, Zarys...,

s. 40–52.46 P. Sztompka, Socjologia..., s. 339–344.


ko poprzez strukturę wspólnej wiedzy, w której są osadzone47. Sys-tem państw jest więc przede wszystkim gruntem, na którym agenci i struktura zdolni są do wzajemnego stanowienia o sobie. Podsta-wową rolę pełnią jednak tożsamości, normy oraz idee – bowiem to niematerialne elementy struktury stanowią o trwałości bądź trans-formacji systemu. Państwa są wobec tego przede wszystkim oto-czeniem społecznym, kształtującym tożsamości poszczególnych aktorów, sprawiającym, że państwo jest takie, jakie jest48.

Inaczej stratyfikację systemu międzynarodowego postrzega T. Łoś-Nowak. Twierdzi ona, iż to nie tożsamości, interesy lub aspi-racje odgrywają w nim szczególną rolę, lecz obiektywne czynniki środowiskowe: ekonomiczne, surowcowe, geopolityczne czy stra-tegiczne. Takie ujęcie narzuca rozpatrywanie samego środowiska międzynarodowego jako systemu współzależności między poszcze-gólnymi elementami, zdarzeniami oraz procesami, wpływających na jego stabilność oraz funkcjonowanie. Łoś-Nowak interpretuje system państw jako relacje pomiędzy interesami poszczególnych podmiotów, determinujące obustronność konsekwencji wszelkich działań i uwarstwienie nierówności między państwami49.

System międzynarodowy stara się chronić przed dekonstrukcją wynikającą ze zmienności aspiracji przedstawicieli poszczegól-nych warstw – dynamiczna polaryzacja jest bowiem wyzwaniem dla interesów i tożsamości najważniejszych podmiotów. Oznacza to, iż napięcia rodzą się na skutek stratyfikacji systemu oraz róż-norodności interesów, w szczególności w sferze aspiracji politycz-nych. Jednakże nie każdy konflikt wywiera wpływ na strukturę. Wynika to z faktu, iż kultura i jej poszczególne elementy: wzory,

47 Cyt. za: C. Reus-Smit, Konstruktywizm, [w:] S. Burchill, R. Devetak, A. Linklater, M. Paterson, C. Reus-Smit, J. True, Teorie stosunków międzyna-rodowych, Warszawa 2006, s. 279.

48 Tamże, s. 277–283.49 T. Łoś-Nowak, Stosunki międzynarodowe..., s. 142–150.


wartości, normy czy idee stanowią swego rodzaju zabezpieczenie przed całkowitym bezładem stosunków międzynarodowych. Kul-tura zapewnia systemowi państw mechanizm zapobiegania jego dekonstrukcji, kontrolowania reguł rządzących interakcjami i wy-znaczania akceptowanych celów i wartości50.

Neorealiści, zamiast kultury, za regulator systemu międzynaro-dowego uznają rozkład sił. O ile można więc zgodzić się z K. Walt-zem, iż warunkami materialnymi struktury jest anarchiczna zależ-ność pomiędzy poszczególnymi aktorami (choć rodzi ona, czego nie dostrzegają realiści, policentryczną hierarchię) a interesy wynikają z egoizmu i funkcji państwa to sam układ sił nie pozwala wytłuma-czyć zachowań aktorów stosunków międzynarodowych. Konstruk-tywiści, krytykując koncepcję Waltza, wskazują, iż postępowanie państw nie wynika jedynie z celów jakie sobie stawiają bądź są im stawiane, bowiem stosunki międzynarodowe, w co najmniej rów-nym stopniu, kształtowane są poprzez przekonania i tożsamości51.

Uznanie, iż system państw stanowi pewnego rodzaju społecz-ność, w której jednostki postępują zgodnie z ogólnymi regułami zachowań, pozwala przyjąć stwierdzenie R. Benedict, iż wybory poszczególnych państw będą zależały od uniwersalnego sądu ca-łej społeczności. Struktura idei socjalizuje więc agentów, uczy ich prawidłowych interakcji, nadaje znaczenie zachowaniom52. Kul-tura pozwala na realizowanie poszczególnych celów i interesów narodów, lecz zarazem kontroluje aspiracje poszczególnych pod-miotów – równocześnie bowiem kultura reguluje funkcjonowanie poszczególnych narodów i status systemu państw, którego celem jest, jak wskazane zostało powyżej, względna stabilizacja53.

50 J. Kukułka, Wstęp do nauki..., s. 233–237.51 J. Czaputowicz, Teorie stosunków międzynarodowych..., s. 179–183.52 R. Benedict, Wzory kultury..., s. 351.53 R. Skarzyński, Anarchia i policentryzm. Elementy teorii stosunków mię-

dzynarodowych, Białystok 2006, s. 324–325.


Kultura jest, jak podkreśla S. Fenton, rdzeniem bycia narodem54, wyznacza granice upolitycznienia rzeczywistości55 – podobnie jak naród stanowi podstawę istnienia państwa. Wzajemne przenikanie się kultur i narodów tworzy przestrzeń dla stosunków międzyna-rodowych poprzez współistnienie różnych wyobrażeń, poglądów, idei i wizerunków dotyczących istnienia systemu państw i intere-sów. J. Kukułka twierdzi, iż niezwykle ważnym aspektem stano-wienia stosunków międzynarodowych przez kulturę jest przezwy-ciężanie negatywnych stereotypów, animozji i wrogości. Jest ono możliwe, zdaniem Kukułki, tylko gdy jedne wzory kulturowe zo-staną samoistnie zastąpione innymi, akceptowanymi społecznie, normami56. Podobnie S. Huntington widzi w kulturze społeczne źródło zarówno sojuszy, jak i antagonizmów w polityce między-narodowej. Przekonania agentów o strukturze systemu państw de-cydują zatem, w koncepcji Huntingtona, o kryteriach podziałów oraz w definiowaniu dychotomii swój–obcy57.

Podsumowując, system państw stanowi materialną podstawę stosunków międzynarodowych, jednakże jako struktura ma cha-rakter kolektywny – zarówno jako społeczeństwo państw, jak rów-nież jako zbiorowość pewnych społeczności narodowych. System ten kształtowany jest z kolei poprzez strukturę interesów, a więc oczekiwania, pragnienia i cele, które stawiają przed rządami naro-dy. Interesy to motywacje do podejmowania konkretnych działań przez państwo, bądź w innym ujęciu, przekonania w jaki sposób możliwe jest zaspokojenie potrzeb. Jednakże interesy pozostawa-łyby jedynie abstrakcyjnym pożądaniem czegoś, gdyby nie treści

54 S. Fenton, Etniczność, Warszawa 2007, s. 127–130.55 S. Wróbel, Granice polityczności. Czy to, co prywatne może stać się

polityczne?, [w:] A. Szahaj (red.), Od filozofii polityki do praktyki politycznej, Toruń 2006, s. 54–56.

56 J. Kukułka, Wstęp do nauki..., s. 156–161.57 S. Huntington, Zderzenie cywilizacji, Warszawa 2006, s. 199–210.


kulturowe przejawiające się w tożsamości. A. Wendt twierdzi, iż aktor nie może być świadomym swoich potrzeb i pragnień, dopóki nie jest w stanie zdefiniować sam siebie. Bez idei stosunki mię-dzynarodowe pozostają jedynie interakcjami agentów nieświado-mych własnej istoty i istnienia struktury, którą stanowią i przez którą są stanowieni58.

Znaczenie kultury doskonale tłumaczy C. Geertz, pisząc, że chociaż nie jest abstrakcją, to nie mieści się w czyjejś głowie, cho-ciaż nie jest fizykalna, to nie jest też bytem tajemnym. [...] Tym, o co należy zapytać jest [...] znaczenie, [...] co przez [...] znaczenia czy za ich pośrednictwem zostaje powiedziane59. Z kolei A. Wendt stwierdza, iż celem teorii stosunków międzynarodowych jest do-strzeżenie, w jaki sposób państwa, struktura systemu międzynaro-dowego oraz kultura tego systemu wzajemnie się przekształcają. Istotą dyskursu jest zatem poszukiwanie koncepcji refleksyjnych mogących wzbogacić materialistyczną analizę realistów. Wendt nie twierdzi, iż kultura stanowi jedyny czynnik kształtujący sto-sunki międzynarodowe, lecz sprzeciwia się uznaniu jej za daną przez system oraz marginalizowaniu. Zauważa jednak, iż uznanie złożoności struktury oraz umiejscowienie wewnątrz niej spraw-czej kultury pozwala na wartościowsze wyjaśnienie zachowań państw oraz zrozumienie ich wyborów60.

Ostatnim problemem związanym z funkcjonowaniem syste-mu międzynarodowego jest pytanie o granice stosunków mię-dzynarodowych, które stawia K. Mingst. Konfrontując ze sobą trzy perspektywy badawcze: neoliberalizm, realizm strukturalny oraz radykalną teorię zależności, dostrzega, iż niezwykle poważ-ne wyzwanie stanowi rozgraniczenie między systemem państw

58 A. Wendt, Społeczna teoria..., s. 204–219.59 C. Geertz, Opis gęsty – w stronę interpretatywnej teorii kultury, [w:]

M. Kempny, E. Nowicka (red.), Badanie kultury..., s. 41.60 A. Wendt, Społeczna teoria..., s. 342–346.


a systemami poszczególnych. Mingst przywołuje myśl konstruk-tywistów, aby zrezygnować z uznawania istnienia takich granic61. A. Wendt, w pewnym stopniu nawiązując do założeń neorealizmu K. Waltza, wyróżnia bowiem dwa poziomy struktury:

mikrostrukturę, czyli poziom państw. Badanie jej wymaga –zredukowania kształtowania się stosunków międzynarodo-wych do wyniku oddziaływania czynników wewnętrznych. Płaszczyzna ta stanowi wyjaśnienie polityki zagranicznej państw, jednakże poprzez mikrostruktury trudno w pełni wy-jaśnić konsekwencje interakcji pomiędzy intencjonalnymi aktorami;makrostrukturę, czyli poziom systemu międzynarodowego. –Jest to część struktury systemu międzynarodowego niemożli-wa do zredukowania na poziom jednostek. Wendt zakłada, iż system międzynarodowy pozostaje, w swym istnieniu, zależ-ny od mikrostruktury – jednakże związek ten interpretuje jako pochodność, superweniencję. Pomiędzy oboma poziomami nie zachodzi więc stosunek przyczynowy, lecz stanowiący. Jedno działanie w makrostrukturze może mieć różnorodne, autonomiczne wyjaśnienia w mikrostrukturze. Zmiana w sys-temie międzynarodowym (makrostrukturze) nie może więc nastąpić bez wcześniejszej zmiany państw (mikrostruktur), zaś jej charakter ściśle związany jest z wrażliwością systemu na modyfikację konkretnego podsystemu62.

Konsekwencją rozważań Wendta jest uznanie, iż system mię-dzynarodowy jest anarchiczny, lecz to nie anarchia decyduje o jego strukturze. Anarchia jest niczym, a nic nie może być strukturą. Struk-turą społeczną jest dystrybucja idei. Niektóre [...] są podzielane, inne – nie. [...] Zdefiniowanie struktury systemu międzynarodowego

61 K. Mingst, Podstawy stosunków międzynarodowych. Elementy teorii an-tropologicznej, Warszawa 2003,, s. 99–101.



jako dystrybucji idei zwraca [...] uwagę na możliwość, że te idee, a wraz z nimi „logika anarchii”, mogą się zmieniać63. A więc to kul-tura decyduje o strukturze, pozwala realizować interesy, cele oraz pragnienia, wyznacza tożsamości oraz normy, w ramach których funkcjonuje system państw. Zdaniem Wendta jest ona powodem, który pozwala myśleć, iż przyszłość systemu międzynarodowego nie będzie gorsza od jego rzeczywistości64. Znacznie mniej opty-mistycznie na przyszłość stosunków międzynarodowych patrzy J. Kukułka, wyrażający zaniepokojenie egoistycznymi dążeniami współczesnych narodów oraz ich rządów65.

4.3. Mit a system międzynarodowy

S. Huntington, jak zauważa J. Stefanowicz, stawia tezę, iż źró-dłem zmiany we współczesnym świecie przestają być względy ekonomiczne i ideologiczne – dzisiejszy system międzynarodo-wy skazany jest bowiem na rodzenie się konfliktów o podłożu kulturowym. Problemem staje się nie tyle pytanie o interesy po-szczególnych aktorów, co o stopień, w jakim gotowi są do prze-zwyciężania przeszłości i kształtowania swych stosunków z inny-mi66. Dialog ten powinien prowadzić, jak zauważa J. Tischner, do budowania wzajemności, wymianie zdań i wyniesienia się ponad siebie – współczesne stosunki międzynarodowe nie powinny więc być rozpatrywane jako zbiór egoistycznych państw, lecz raczej jako wielokulturowa społeczność67.

63 Tamże, s. 285.64 Tamże, s. 288.65 J. Kukułka, Wstęp do nauki..., s. 237–239.66 J. Stefanowicz, Możliwości zbliżenia narodów, poróżnionych przez hi-

storię, [w:] M. Dobroczyński, J. Marszałek-Kawa (red.), Skomplikowane sto-sunki Polaków i Rosjan, Toruń 2005, s. 95–97.

67 Narodowe Centrum Kultury, Narodowa Strategia Polski dla Europej-skiego Roku Dialogu Międzykulturowego, Warszawa 2008, s. 22.


Przywołując pojęcie selekcji kulturowej, opartej na naśladow-nictwie i społecznym uczeniu się, A. Wendt próbuje wytłumaczyć, dlaczego państwa decydują się na, wspomniane powyżej, zacho-wania nieegoistyczne. Warto przedstawić tę koncepcję w spo-sób bardziej szczegółowy – Wendt uznaje, iż selekcja zachowań w systemie międzynarodowym nie odbywa się poza aktorami, jak twierdzą realiści, lecz poprzez ich zdolności. Możliwe jest to dzię-ki dwóm mechanizmom kulturowym: naśladownictwu (imitacji), a więc przyjmowaniu tożsamości i interesów, charakteryzujących państwa odnoszące sukces oraz złożonemu uczeniu się państw. Owa socjalizacja oznacza nie tylko przyjmowanie i obsadzanie się w konkretnej roli, pozwala aktorom także na definiowanie sytu-acji, podejmowanie działań, a także pozwala zrozumieć zasady funkcjonowania systemu, który współtworzą68.

Państwa nie działają same dla siebie. Czerpią wiedzę o sobie i otaczającej rzeczywistości od innych uczestników stosunków międzynarodowych, bowiem to interakcje stanowią o istocie ucze-nia się państw69. Tak więc, aby poznać tożsamość i interesy po-szczególnych aktorów należy zbadać jego relacje z innymi akto-rami oraz skonfrontować wyniki z ogółem zasad kultury systemu międzynarodowego. Celem winno być nie tyle sama analiza, w jaki sposób zachowują się państwa, lecz raczej diagnostyczne pytanie: co wpłynęło na ich tożsamość, że zdecydowały się podjąć takie właśnie działania?

Przyjmując konstruktywistyczną hipotezę, że to właśnie toż-samość stanowi czynnik rozstrzygający o zachowaniach państw w poszczególnych sytuacjach, należy zapytać, w jaki sposób re-gulowane są tożsamości. Z rozważań zawartych w rozdziale I jed-noznacznie wynika, iż jest ona wynikiem istnienia kultury i przy-

68 A. Wendt, Społeczna teoria..., 298–303.69 K. Mingst, Podstawy stosunków międzynarodowych..., s. 83.


należności jednostki do społeczeństwa funkcjonującego w ramach tej kultury. Tożsamość państwa jest wzorem postępowania i rolą jaką spełniać ma w systemie międzynarodowym – zatem funk-cjonowanie społeczności i jednostek nie może być zrozumiałe w oderwaniu od kultury70. J. Czaputowicz zauważa, iż stosunki międzynarodowe zależne są od subiektywnych wzorców postrze-gania, opierających się na symbolach, metaforach i obrazach71.

Stwierdzić można, iż tożsamość państwa wynika z kultury sys-temu i przez nią jest modyfikowana. Jest to jednak założenie nie-pełne, bowiem odnosi się wyłącznie do części struktury, jaką jest system państw. Wartościowsza jest więc teza, iż tożsamość państw i ich zachowania wynikają z oddziaływań kulturowych na dwóch poziomach: po pierwsze, na poziomie mikrostruktury, czyli pań-stwa, po drugie, na poziomie makrostruktury, a więc społeczno-ści państw. Stąd też zasadnym jest stwierdzenie, iż tożsamość nie wynika z kultury, lecz z kultur: narodowej, regionalnej i wreszcie systemu międzynarodowego.

M. Eliade stwierdza, iż badanie mitów pozwala w lepszy sposób poznać człowieka, odsłonić rzeczywistość. Współczesny świat jest nadal pełen mitologii – bowiem nigdy nie tracą one na swej aktu-alności, symbole i obrazy pozostają wciąż wzorcami wyobraźni72. Podobnie badanie roli mitów w funkcjonowaniu systemu między-narodowego pozwala odpowiedzieć, przynajmniej częściowo, na postawione powyżej pytanie: co wpływa na tożsamości państw, że decydują się one na takie, a nie inne zachowania.

Mit jest źródłem wiedzy, objawia tajemnicę – jak twierdzi Elia-de, stanowi prawdę absolutną i apodyktyczną, zasadnicza funkcja mitu polega więc na ustalaniu wzorców [...] niezależnie od tego,

70 A. Kłoskowska, Socjologia kultury..., s. 230. 71 J. Czaputowicz, Teorie stosunków międzynarodowych..., s. 326.72 M. Eliade, Sacrum. Mit. Historia. Wybór esejów, Warszawa 1974 s. 21–

–27.


czy chodzi o miłość, wojnę, łowienie ryb, sprowadzanie deszczu czy cokolwiek innego73. Przy tym jest także źródłem niepodważal-nym, nie odwołuje się do konkretnego doświadczenia empirycz-nego, lecz pełni rolę ogólnej zasady i pierwotnego dokumentu wy-znaczającego, w jaki sposób należy postępować. Normatywność mitu jest cechą szczególnie istotną, bowiem obrazuje mechanizm oddziaływania kultury na tożsamość, zarówno indywidualną, jak i zbiorową.

Oddziaływanie mitu na tożsamości poszczególnych aktorów obrazuje porównanie dwóch przykładów. W pierwszym przypad-ku załóżmy istnienie systemu regionalnego, w którym mniejszym państwom udało się osłabić dominację innego, w drugim zaś, taką sytuację, w której lokalne mocarstwo uznane jest przez społeczność sąsiednich państw za gwaranta bezpieczeństwa i stabilizacji. W obu przypadkach państwa dominujące decydują się na podobne zacho-wania – starają się ingerować w funkcjonowanie mniejszych akto-rów oraz wpływać na ich pozycję w strukturze systemu międzyna-rodowego. W jednym przypadku postępowanie takie uznawane jest za akt wrogości, w drugim zaś jako pomoc i przejaw przyjaźni.

Różnica ta wynika z tożsamości, ustanowionych przez odmien-ne uwarunkowania kulturowe. W pierwszej sytuacji, społeczność państw swoje warunki prawdziwości opiera na pewnym micie, mówiącym o nieprzyjaznych zamiarach i dążeniu do podporząd-kowania innych aktorów przez hegemona. Aktualizuje się on po-przez mnogość symboli i obrazów: braku suwerenności, zniewole-nia, podległości, represji przeciwstawianych dążeniu do pewnych wartości archetypicznych: wolności, odrodzenia i samostanowie-nia. Tak więc mit ten kształtuje zarówno tożsamości członków tej społeczności, jako zagrożonych wrogą dominacją i zmuszonych do obrony własnego istnienia, jak również tożsamości państwa domi-

73 Tamże, s. 109.


nującego – bowiem otoczenie przypisuje mu rolę wroga, bez wzglę-du na jego faktyczne intencje. W drugim przypadku, decydującą rolę odgrywa mit przyjaciela udzielającego bezinteresownej pomo-cy, również oparty na symbolach i obrazach. Tu również treść mitu stanowi o tożsamości państwa i określa warunki prawdziwości dla pewnych twierdzeń – tak jak w pierwszym przypadku, żadne z słab-szych państw nie uzna działań państwa dominującego za przejaw prawomocnej i przyjaznej pomocy, tak w drugim, społeczność nie dostrzeże w nich bezprawnej i złowrogiej interwencji74.

Mity oddziałują więc stanowiąco na strukturę systemu między-narodowego. Jednakże nie jest to wpływ jednorodny – różne mity mają różny potencjał sprawczy i w odmienny sposób wpływają na zachowania poszczególnych państw i zasady systemu. Najszer-sze znaczenie przybierają wtedy, gdy oprócz tożsamości stanowią także o interesach, a więc gdy wyznaczają zarówno kierunki, jak i motywacje. Dochodzi do takiej sytuacji, gdy mit funkcjonuje i w kulturze narodowej państwa, i w kulturze systemu państw – współdziałają wtedy dwie istotne siły: tożsamość narodowa oraz tożsamość państwa75.

Reasumując, można stwierdzić, iż mity jako integralna część kultury wpływają na funkcjonowanie systemu międzynarodowe-go na poszczególnych poziomach. Rozróżnić należy więc jego znaczenie dla mikrostruktury: państwa jako instytucji politycznej, współtworzonej przez naród oraz makrostruktury: państw będą-cych społecznością nieredukowalnych jednostek. Kolejny podział wynika z równej roli jaką odgrywa mit wobec systemu międzyna-rodowego – po pierwsze, jako czynnik stanowiący o strukturze: państwach, narodach, organizacjach czy sojuszach oraz kulturze społeczności międzynarodowej, po drugie zaś, wpływa także na

74 Por. A. Wendt, Społeczna teoria..., s. 167. 75 Tamże, s. 218.


trzy, omówione we wcześniejszych rozważaniach, główne zasady systemu: anarchię, stratyfikację i policentryzm.

Badanie roli mitu w kształtowaniu stosunków międzynaro-dowych nie wymaga ujęcia całościowego, wręcz zasadnym jest analizowanie jej na poszczególnych poziomach w odniesieniu do konkretnej interakcji. Refleksja to ma bowiem przybliżyć do od-powiedzi na pytanie o tożsamości i zasady systemu, nie stanowiąc celu samego w sobie. Znajomość norm społecznych w stosunkach międzynarodowych nie powinna być postrzegana jako ostateczny cel badań – jest nim wyjaśnienie zmiany, a poprzez to zrozumie-nie polityki międzynarodowej. Ideą skłaniającą do zastosowania w studiach nad systemem międzynarodowym teorii mitu jest kon-struktywistyczne pragnienie poszerzenia podstawowego pytania: „jak jest?” o kolejny dylemat diagnostyczny: „dlaczego tak się dzieje?”76.

L. Ehrlich cel nauki o stosunkach międzynarodowych widzi w studium zagadnień międzynarodowych pod różnymi kątami wi-dzenia, aby umożliwić zrozumienie różnych motywów ostatecznie składających się na tę masę działań ludzkich, którą nazywamy [...] życiem społeczności międzynarodowej77. Zaś K. Czyżewski dostrzega także konieczność refleksji nad współczesną różnorod-nością kulturową i nad wynikającymi z niej stosunkami interkul-turalnymi78. Refleksja nad mitem stanowi odpowiedź na obydwa powyższe wyzwania i prowadzi do kolejnych pytań o istotę spo-łecznie konstruowanej struktury systemu międzynarodowego.

76 J. Czaputowicz, Teorie stosunków międzynarodowych..., s. 315–316.77 Cyt. za: J. Kukułka, Wstęp do nauki..., s. 12. 78 K. Czyżewski, Dialog międzykulturowy w regionie Europy Środkowej,

[w:] R. Zenderowski (red.), Europa Środkowa: wspólnota czy zbiorowość?, Warszawa 2004, s. 30–31.


4.3.1. Mit a struktura systemu międzynarodowego

Mit kulturowy, jak wynika z wcześniejszych rozważań aktuali-zuje się w systemie międzynarodowym jako wzorzec postępowa-nia oraz normy regulujące zachowania poszczególnych aktorów. W związku z tym, uznając społeczne pochodzenie rzeczywistości międzynarodowej, należy stwierdzić, iż wpływa on na system, jako na całość. Jednakże owo kształtowanie stosunków międzynaro-dowych podlega zróżnicowanej intensyfikacji na poszczególnych poziomach analizy. Przyjmując twierdzenie C. Levi-Straussa, iż społeczne funkcjonowanie mitu wynika z fenomenu ludzkiego myślenia, założyć można, że jego badanie pozwoli odpowiedzieć nie tylko jak aktorzy działają, ale także w jaki sposób współdefi-niują swoje tożsamości79.

Podstawowym pytaniem, na które odpowiedzieć muszą rozwa-żania teoretyczne, jest zagadnienie, w jaki sposób mit wpływać może na interakcje pomiędzy poszczególnymi aktorami. Relacja mit–państwo stanowić więc będzie podstawę dalszych rozważań, bowiem to stosunki społecznie między państwami stanowią pod-stawę refleksji o systemie międzynarodowym80.

M. Siercka zakłada, iż wpływ kultury na stosunki między pań-stwami ogranicza się do łagodzenia sporów oraz budowania at-mosfery przyjaźni i zrozumienia81, jednakże stwierdzenie to wy-nika z błędnego sprowadzenia stosunków kulturowych wyłącznie do dyplomacji kulturalnej. W rzeczywistości bowiem nie pełni ona funkcji o jednakowej wartości aksjologicznej – jej wpływ nie jest,

79 A. Kłoskowska, Socjologia kultury..., s. 64–65.80 W. Góralczyk, Prawo międzynarodowe publiczne w zarysie, Warszawa

1995, s. 15.81 M. Sirecka, Rola i znaczenie kultury w polityce zagranicznej państwa,

„Athenaeum. Political Science” nr 16/2006, Toruń 2006, s. 24.


w swej istocie, ani zły, ani dobry. Analogicznie, także funkcjono-wanie mitów w środowisku międzynarodowym nie rodzi jedna-kowych konsekwencji – ich celem nie jest bowiem kształtowanie konkretnej sytuacji, ale uświadomienie rzeczywistości i odkrycie złożoności świata82.

Analiza roli jaką odgrywa mit w kształtowaniu państwa jako agenta systemu międzynarodowego szczególną uwagę należy zwrócić na to, iż mit:

pełni rolę normy społecznej oraz powszechnie akceptowa- –nego wzorca zachowań. Teza ta dotyczy zarówno poziomu mikrostruktury, jak również makrostruktury. W pierwszym przypadku dotyczy ona znaczenia kultury narodowej i ocze-kiwań społeczeństwa wobec realizowanej przez władzę po-lityki zagranicznej, a więc odnosi się do mitu, jako czynnika współtworzącego tożsamość narodową i interesy narodowe. W drugim zaś, obejmować ona będzie wpływ kultury sys-temu oraz oczekiwania społeczności państw wobec zacho-wań aktorów, a więc mit stanowić będzie, w tym przypadku, ramy dla każdej interakcji pomiędzy uczestnikami stosun-ków międzynarodowych;stanowi źródło wiedzy. Przy czym ma ona charakter niepod- –ważalnej, opiera się bowiem nie tylko na obrazach i symbo-lach, lecz przede wszystkim na wierze w ich prawdziwość. Wiedza wypływająca z mitu oddziałuje na zachowania po-przez emocjonalny związek z kulturą, nie zaś jedynie ze względu na jej znajomość. Mit jest więc czynnikiem stano-wiącym o treści tożsamości, zarówno narodowej, jak i pań-stwa;wynika z procesu socjalizacji państwa. A. Wendt twierdzi, –iż zwykle opisy sytuacji zakorzenione są w kulturze i zatem

82 M. Eliade, Sacrum. Mit. Historia..., s. 38.


podzielane83, a więc uczestnicy ucząc się swych ról społecz-nych i tożsamości, zdobywają wiedzę o sobie i innych z do-świadczania kultury systemu (w tym mitów). Socjalizacja jest więc transpozycją wzorów kultury;współdecyduje o komunikacji oraz interakcjach pomiędzy –aktorami stosunków międzynarodowych. Konstruuje porzą-dek społeczny, wykorzystując swoje podłoże symboliczne – niemożliwą jest bowiem komunikacja bez czerpania z wza-jemnie podzielanych wzorców zachowania. Mity pozwalają określać rzeczywistość, gdyż jak zauważa A. Stinchombe aktorzy definiują sytuacje, ale nie definiują ich tak, jak im się to podoba84, definiowanie jest bowiem wynikiem działania kultury – K. Marks stwierdził wręcz, iż każde społeczeństwo jest jedynie produktem wzajemnej działalności jego człon-ków85;określa zarówno przekonania, jak i oczekiwania. Oznacza –to, iż mit jest nie tylko elementem kultury, ale poprzez swój wpływ na tożsamość i interesy staje się wręcz, w pewnym zakresie, częścią samego państwa, jako członka społeczno-ści.

Podsumowując, można stwierdzić, iż mit kulturowy w odnie-sieniu do państw dowodzi istnienia możliwości formułowania poprawnych ocen zdarzeń, [...] jest bowiem fundamentem prze-konania o istnieniu w świecie jakiejś sprawiedliwości86. M. Eliade dostrzega w micie także źródło, w którym szukać należy i odnaj-dywać zasady, paradygmaty wszelkiego postępowania87. Jest więc

83 A. Wendt, Społeczna teoria..., s. 303. 84 A. Kłoskowska, Socjologia kultury..., s. 300.85 Tamże, s. 217.86 B. Korzeniewski, Teoria kultury a badania nad pamięcią społeczną,

„Kultura Współczesna” nr 2 (52), Warszawa 2007, s. 14.87 M. Eliade, Sacrum. Mit. Historia..., s. 113.


oczywistym, iż zachowania państw są, w różnym stopniu, aktuali-zacją jego treści, mechanizmem pozwalającym na jego przenika-nie do wnętrza struktury.

Oddziaływanie mitu na poszczególne państwa implikuje ist-nienie jego wpływu na ogół społeczności międzynarodowej, co więcej – istnienie tej społeczności prowadzi do adaptacji mitów na poziomie makrostruktury. Mity są więc w tym przypadku:

źródłem zasad określających interakcje; –siłą pozwalającą na zmianę wewnątrz systemu; –podstawą komunikowania się; –fundamentem tożsamości zbiorowych (kolektywnych) państw; –czynnikiem stanowiącym o modelach zachowania; –uzasadnieniem rzeczywistości społecznej i ról poszczegól- –nych aktorów.

Dodatkowo należy dostrzec, iż mit oddziałuje na nadbudowę struktury systemu. Stanowiąc o zasadach i scenariuszach, postę-powania może być uznany, przynajmniej częściowo, za kulturowy fundament istnienia prawa międzynarodowego – wspólne uczest-niczenie w kulturze systemu, jak dostrzega R. Kuźniar, wymusza niejako stosowanie [...] podobnych norm i standardów w różnych dziedzinach życia88. A. Wendt akcentuje z kolei, iż, w odróżnieniu od polityki wewnętrznej, w systemie międzynarodowym prawo po-siada ograniczone możliwości oddziaływania na strukturę, samo zaś będąc w całości stanowione przez kulturę i tożsamości – tak więc mity posiadają zdolność do wpływania na normy prawne, a rów-nocześnie prawo nie ma zdolności do redefinicji wzorów kultury89. W. Góralczyk stwierdza, że stosunki międzynarodowe są podłożem, z którego wyrastają normy prawa międzynarodowego. Nie można

88 R. Kuźniar, Prawa człowieka. Prawo, instytucje, stosunki międzynaro-dowe, Warszawa 2006, s. 299.

89 A. Wendt, Społeczna teoria..., s. 12.


więc badać w sposób naukowy prawa [...] w oderwaniu od stosun-ków90.

Równocześnie mit stanowi także źródło procesów integracyj-nych, stanowiących o drugim elemencie nadbudowy, którym są organizacje międzynarodowe. Podobnie jak w przypadku prawa, także one stanowić mają możliwość ujednolicania wzorów kul-tury. T. Łoś-Nowak zauważa, iż instytucje międzynarodowe mają stać się narzędziem kreowania zachowań państw, [...] swego ro-dzaju zbiorowym nauczycielem91.

Trafną tezę stawia A. Waszkiewicz, zwracając uwagę, iż naj-trwalszymi organizacjami międzynarodowymi są te, których funkcjonowanie opiera się na wspólnej, dla wszystkich członków, wiedzy. Przyjmując twierdzenie, iż mit jest pewną, specyficzną formą wiedzy, podkreślić należy, że występowanie mitów prowa-dzić może do trwałej integracji bądź, co równie prawdopodob-ne, dezintegracji społeczności międzynarodowej92. Jak zauważa K. Łastawski wspólne przekonania i oczekiwania stanową źródło permanentnego pogłębiania się integracji europejskiej, ciągłego poszukiwania nowych rozwiązań oraz uzyskiwania nieosiągal-nych wcześniej możliwości93.

Odrębnym zagadnieniem jest znaczenie mitu w procesie kon-struowania tożsamości państw. Jak wskazane zostało we wcze-śniejszych rozważaniach to kultura stanowi najważniejsze źródło identyfikacji, zarówno w przypadku narodów, jak i systemu mię-dzynarodowego – mity są więc integralną częścią odpowiedzi na

90 W. Góralczyk, Prawo międzynarodowe..., s. 16.91 T. Łoś-Nowak, Organizacje międzynarodowe – ewolucja w kierunku sa-

modzielności w polityce i stosunkach międzynarodowych, [w:] T. Łoś-Nowak (red.), Organizacje w stosunkach międzynarodowych. Istota, Mechanizmy Działania, Zasięg, Wrocław 2004, s. 17.

92 A. Waszkiewicz, Wspólnoty Europejskie 1951–2002, Toruń 2003, s. 32.93 K. Łastawski, Historia integracji europejskiej, Toruń 2006, s. 321–323.


pytanie o samego siebie. Stanowią czynnik stanowiący o przeko-naniach, a więc części struktury ideacyjnej, oraz oczekiwaniach, a więc części struktury interesu, które w połączeniu decydują o tożsamości. Mit jest więc symboliczną matrycą, jak określa go E. Cassirer, nadającą kształt rzeczywistości społecznej, co z kolei implikuje jego szczególną rolę w definiowaniu tożsamości (utoż-samieniu, samoidentyfikacji)94.

Podsumowując, w analizie oddziaływania mitu na strukturę systemu międzynarodowego szczególną uwagę należy zwrócić na jego znaczenie, jako źródła norm i wzorców postępowania, za-równo dla poszczególnych państw, jak i dla całej społeczności. Ponadto istotnym jest badanie jego wpływu na kształtowanie się prawa międzynarodowego oraz na procesy integracji i dezinte-gracji. Zaś esencją studiów nad mitem w kontekście międzynaro-dowym winna być refleksja nad jego miejscem w konstruowaniu tożsamości państwa – jeżeli bowiem przyjmie się hipotezę o ich społecznym pochodzeniu95, to jednoznacznie należy uznać, iż toż-samość nie może istnieć bez odwołania do mitów, a więc bez ca-łościowego osadzenia jej w kulturze, bez względu na to czy jest to kultura narodowa czy kultura systemu.

4.3.2. Mit a zasady systemu międzynarodowego

K. Waltz publikując w 1979 r. pracę przedstawiającą założenia neorealistycznej teorii struktury systemu międzynarodowego, rozpoczął dyskusję, która doprowadziła do wykształcenia się od-rębnego zagadnienia zasad porządkujących system międzynaro-dowy. Realizm strukturalny Waltza wprowadził do powszechnego dyskursu paradygmaty anarchii i policentryzmu. Równocześnie

94 A. Kłoskowska, Socjologia kultury..., s. 117.95 A. Wendt, Społeczna teoria..., s. 11.


pojawiło się zagadnienie uwarstwowienia systemu międzynaro-dowego96.

Uogólniając, można stwierdzić, iż każda z zasad systemu mię-dzynarodowego jest w swej istocie mitem. Jednakże na tyle specy-ficznym, że uznany został za charakterystyczny dla funkcjonowa-nia systemu. Przykładowo, jak twierdzi A. Wendt, anarchia jako taka jest pusta i sama w sobie logiki nie ma; [...] nabywa logikę jako funkcję struktury, jaką my w nią włożymy97, a więc jedynie tym, co przez nią rozumieją członkowie społeczności międzyna-rodowej.

Anarchia jest tym, za co uważają ją neorealiści, dopóki pań-stwa podzielają wyobrażenie o systemie międzynarodowym, jako o określającym przetrwanie za główny cel istnienia – przekona-nia i oczekiwania wynikają z kultury systemu, a nie, jak twier-dzi K. Waltz, zdeterminowane są przez układ sił. Stwierdzenie, iż społeczność międzynarodowa jest z założenia anarchiczną, jest pewną akceptowaną społecznie wiedzą, nie wynika zaś ze statusu ontologicznego systemu. Zasada ta opiera się na pewnych obra-zach oraz symbolach, co także wskazuje na jej podobieństwo do mitu, począwszy od suwerennej równości państw a skończywszy na formalnym braku hierarchizacji ośrodków politycznych98.

Paradygmat anarchiczności stanowi więc efekt istnienia mitu o równości niebezpieczeństwa wszystkich państw w stosunkach międzynarodowych oraz ich niezbywalnej suwerenności. Anar-chia nie jest prawem naturalnym, wynikającym z istnienia syste-mu, jest konstrukcją społeczną i normą kulturową. Zasada ta opiera się na powszechnej wierze w swoją prawdziwość, która pozwala jej, w znaczącym stopniu, okazywać się prawdą – A. Wendt traf-

96 J. Czaputowicz, Teorie stosunków międzynarodowych..., s. 176–190.97 A. Wendt, Społeczna teoria..., s. 233.98 J. Czaputowicz, Teorie stosunków międzynarodowych..., s. 179–183.


nie spostrzega, iż aktorzy stosunków międzynarodowych jedynie odgrywają swoje role, stanowione przez kulturę systemu99.

W podobny sposób interpretować można zasadę wielobiegu-nowości – bez aktywnej roli kultury systemu mówienie o poli-centryzmie byłoby dopuszczalne jedynie w odniesieniu do kon-kretnych rzeczywistości społecznych. Jednakże państwa, zarówno centrum, jak i peryferii, przyjmują, iż system jest policentryczny w ogóle, a jego prawidłowe funkcjonowanie wymaga równowa-żenia się sił100.

Wielobiegunowość jest więc także pewnym rozwinięciem mitu o suwerennej równości, ponieważ zakłada, iż zbytnia nierówno-waga sił prowadzić musi do konfliktu o hegemonię, a w jego wy-niku do powrotu do policentryzmu. Podobne podłoże ma także odrzucenie, przez teoretyków realistycznych stratyfikacji systemu międzynarodowego. Brak nadrzędnej władzy oraz sformalizowa-nej hierarchii nie musi oznaczać, iż społeczność nie jest rozwar-stwiona. Co więcej, wydaje się, iż zróżnicowanie aktorów musi stanowić efekt występowania tożsamości oraz interesów. Jeżeli przyjmie się tezę J. Kukułki, iż nieuchronne są zderzenia ich prze-jawów to widocznym jest, iż zasada braku stratyfikacji jest wła-śnie mitem kulturowym101.

Zasady porządkujące system międzynarodowy stanowią uprosz-czenie pozwalające na utrzymanie stabilizacji, gdyż w znaczący sposób ograniczają możliwość zmiany. R. Gilpin stwierdza, iż roz-kład sił między poszczególnymi państwami stanowi podstawową formę kontroli w każdym systemie międzynarodowym102. Naruszenie pewnego ładu, nawet jeżeli zgodne jest to z oczekiwaniami, ozna-cza przede wszystkim ryzyko poniesienia konsekwencji. Społecz-

99 A. Wendt, Społeczna teoria..., s. 242.100 K. Mingst, Podstawy stosunków międzynarodowych..., s. 71–72.101 J. Kukułka, Wstęp do nauki..., s. 189–191.102 Cyt. za: K. Mingst, Podstawy stosunków międzynarodowych..., s. 72.


ność międzynarodowa wykształciła więc pewne mity, które z jednej strony pozwalają w znaczący sposób ograniczyć możliwość re-konstrukcji systemu oraz znaczących przemian tożsamościowych, z drugiej zaś pozostawia złudzenie równości i niezależności.

Czy zatem zasadnym jest charakterystyczne dla nurtów rady-kalnych, akcentowanie silnej stratyfikacji systemu międzynarodo-wego? Z pewnością wartościowym jest akcentowanie koncepcji I. Wallersteina, podkreślającego znaczenie podziału na centrum, semiperyferia i peryferia, choć także ta perspektywa zakłada istotne uproszczenie systemu międzynarodowego103. Najlepszym, w kontekście badań nad mitem, jest uznanie, iż wszelkie zasady porządkujące stanowią element kultury systemu i nie są, w swej istocie, odzwierciedleniem struktury. Istotnym jest nie tyle przyję-cie pewnych paradygmatów, co wytłumaczenie interakcji. Teoria mitu pozwala na interpretowanie anarchii, policentryzmu i straty-fikacji jako społecznie podzielanej wiedzy, źródła norm i wzorów postępowania uczestników stosunków międzynarodowych – po-zwala więc odpowiedzieć na pytanie „dlaczego tak się dzieje?” nie stawiając przy tym zbędnych hipotez ontologicznych.

4.4. Podsumowanie

Celem powyższych rozważań było nakreślenie ram teoretycznych dla rozważań o strukturze systemu międzynarodowego. Przed-stawiona koncepcja stanowi twórcze rozwinięcie tez stawianych przez strukturalny idealizm A. Wendta, ponieważ nie ogranicza się jedynie do zaprezentowania fundamentalnych twierdzeń kon-struktywizmu, lecz wykorzystuje także myśl innych nurtów teo-retycznych.

103 K. Mingst, Podstawy stosunków międzynarodowych..., s. 73–74.


Teoria mitu, w swej istocie, odnosi się do funkcjonowania struk-tury społecznej systemu międzynarodowego, zarówno na poziomie makrostruktury, a więc społeczności państw, jak i mikrostruktu-ry, czyli poszczególnych aktorów stosunków międzynarodowych. Praktyczne zastosowanie przedstawionych założeń zostanie podda-ne analizie w kolejnym rozdziale, co pozwoli w sposób empiryczny dowieść ich prawdziwości. Analiza polityki międzynarodowej jest, z swego założenia, praktyką bazującą na doświadczeniu – teoria musi więc tworzyć podstawy, z których czerpać mogłyby studia empiryczne.

Zakończenie

Mit kulturowy stanowi niewątpliwie istotny czynnik wpływający na kształt stosunków międzynarodowych i stanowiący o posta-wach uczestników wymiany na wszystkich trzech poziomach ana-lizy. Rozumienie jego roli pozwala w bardziej wiarygodny sposób analizować zachodzące zjawiska, interpretować wydarzenia oraz przewidywać przyszłe działania poszczególnych aktorów. Będąc integralną częścią każdej kultury narodowej, przenika także do makrostruktury, stając się jednym z wyznaczników tożsamości państwa w polityce międzynarodowej.

Wykorzystując bogatą symbolikę oraz emocjonalnie nacecho-wane obrazy, staje się alternatywą dla naukowej, empirycznie weryfikowalnej wiedzy. Pozwala w przystępny sposób zrozumieć zmieniające się realia społeczne oraz wytłumaczyć nawet najbar-dziej złożone procesy. Mitologizacja jest zjawiskiem naturalnym, charakterystycznym dla każdej społeczności, także międzyna-rodowej. Państwa są aktorami podatnymi na wpływ czynników kulturowych, podmiotami współtworzącymi prawo oraz kształtu-jącymi zasady współżycia i normy zachowań – tworząc tym sa-mym warunki, w których mit staje się zjawiskiem stanowiącym o rzeczywistości.

J.S. Nye, pisząc o współczesnych międzynarodowych stosun-kach politycznych, zauważa, że rosnąca szybkość zmian to czynnik dodatkowo zwiększający niepewność i trudności podczas formuło-wania właściwej reakcji. [...] Współczesna globalizacja przebiega znacznie gwałtowniej niż jej wcześniejsze postaci1. I właśnie la-

1 J.S. Nye, Konflikty międzynarodowe. Wprowadzenie do teorii i historii, Warszawa 2009, s. 289.

154 Zakończenia

bilność systemu i deficyt wiarygodnej informacji wpływa na fakt, iż to mit staje się wartościowym źródłem przekonań i oczekiwań. Pojawia się on tam, gdzie uwidaczniają się wątpliwości i rozterki, zawsze, gdy niemożliwym jest dokonanie kompleksowego prze-glądu najważniejszych zmiennych.

Wynika to z faktu, że strukturą społeczną jest dystrybucja idei. Niektóre z nich są podzielane, [...] tworzą część społecznej struktu-ry znaną jako kultura. [...] Kultury są samospełniającymi się prze-powiedniami i mają tendencję do reprodukowania się. [...] Kluczo-wą kwestią [...] jest pytanie o proces, o to, jakie struktury polityki międzynarodowej są reprodukowane i przekształcane przez pań-stwowych (i niepaństwowych) agentów2. Jedną z odpowiedzi jest przedstawiona teoria mitu kulturowego, samospełniającej się prze-powiedni i czynnika regulującego interakcje między aktorami.

Jednakże rozwinięcie tej odpowiedzi jedynie w oparciu o kla-syczne teorie i metodologie stosunków międzynarodowych zdaje się wyzwaniem niezwykle trudnym. Stąd też koniecznym jest, po-stulowane przez A. Wendta, otwarcie na dorobek naukowy badaczy reprezentujących pokrewne kierunki: socjologów, antropologów, prawników, ekonomistów czy politologów3. Co więcej, wskazanym jest także wykroczenie poza dotychczasowe ramy zainteresowań refleksji nad stosunkami międzynarodowymi i postawienia nowych pytań o znaczenie tożsamości narodowych oraz państw, norm mię-dzynarodowych (a także procesu ich kształtowania) oraz cywilizacji w polityce globalnej4. Lepsze zrozumienie relacji wymaga głębsze-

2 A. Wendt, Społeczna teoria stosunków międzynarodowych, Warszawa 2008, s. 285–286.

3 A. Wendt, Theory Talk. Alexander Wendt on UFO’s, Black Swans and Constructivist International Relations Theory, http://theorytalks.fileave.com/TheoryTalk3_Wendt.pdf, odczyt z dn. 30 maja 2009 r.

4 F.B. Adamson, M. Demetriou, Remapping the Boundaries of State and National Identity: Incorporating Diasporas into IR Theory, „European Journal of International Relations” nr 13/2007, s. 490.

155Zakończenie

go poznania rzeczywistości społecznej oraz kultury, jako zjawiska charakterystycznego dla człowieka jako istoty przekształcającej własne otoczenie i poszukującego najkorzystniejszych rozwiązań.

Kultura stała się we współczesnym świecie dobrem chronio-nym, co znajduje swoje odbicie w standardach międzynarodo-wych: państwa powinny podjąć środki dla stworzenia korzystnych warunków umożliwiających [...] rozwijanie [...] kultury, języka, re-ligii, tradycji i obyczajów5. Zyskała status jednego z najistotniej-szych aspektów człowieczeństwa, bez niej jednostka traci szansę na własny rozwój, zaś każda wspólnota podlega dezintegracji. Dla-tego tak istotnym dla przyszłego rozwoju stosunków międzynaro-dowych jest zwrócenie się ku nowym możliwościom badawczym, które niewątpliwie dostarcza analizowanie zjawisk kulturowych.

Przedstawiona teoria mitu daje się w uproszczeniu sprowadzić do tezy, iż oddziałuje on na jednostki i ich zbiorowości przy po-dejmowaniu wszelkich istotnych decyzji. W większym bądź mniej-szym stopniu. Istotą jest jednakże poznanie w jakim zakresie wystę-powanie danego mitu kulturowego przyczyniło się do konkretnych działań poszczególnych aktorów.

Przywołać można analizowany przypadek konfliktu rosyjsko- -gruzińskiego w sierpniu 2008 r. oraz międzynarodowego kryzysu, który stanowił konsekwencję walk na Zakaukaziu. V. Ovchinsky w swej analizie porównuje działania rosyjskie na obszarze Osetii Południowej z operacjami amerykańskimi po dekompozycji zim-nowojennego systemu bipolarnego. Zwraca uwagę interesująca konstrukcja, poniekąd niezwykle trafna, przyrównująca działa-nia Kremla do polityki Stanów Zjednoczonych wobec Jugosła-wii u schyłku XX w. Porównując interwencję humanitarną NATO

5 Art. 4 ust. 2 Deklaracji w sprawie Praw Osób należących do Mniejszości Narodowych lub Etnicznych, Religijnych i Językowych z 18 grudnia 1992 r., [w:] T. Jasudowicz (red.), Wolność religii. Wybór materiałów. Dokumenty. Orzecznictwo, Toruń 2001, s. 82.

156 Zakończenia

z 1999 r. z działaniami armii rosyjskiej na terytorium gruzińskim w 2008 r. oraz przywołując uznanie Republiki Kosowa przez pań-stwa Zachodu w kontekście separacji Abchazji i Osetii Południo-wej, popełnia jednak niezwykle istotny błąd.

Skuteczność działań USA wynikała z umiejętności wykorzysta-nia instrumentów ideologicznych oraz ze świadomości znaczenia mitu jako źródła przekonań we współczesnej polityce międzynaro-dowej. Amerykanom udało się stworzyć jednoznacznie negatyw-ny obraz serbskiego przywódcy S. Miloševicia oraz kosowskich Albańczyków jako ofiar bezwzględnego despoty. Społeczność mię-dzynarodowa gotowa była zaakceptować (bądź zachować się neu-tralnie) wobec działań wymierzonych w państwo objęte sankcjami Organizacji Narodów Zjednoczonych oraz oskarżane o zbrodnie przeciwko ludności cywilnej i ludobójstwo. Podobnie, prawo do samostanowienia łatwiej było przyznać społeczności, która prze-śladowana była ze względu na swoje pochodzenie etniczne oraz wyznawaną religię. Analogicznych mitów nie udało się stworzyć Kremlowi, stąd jego działania okazały się dla znacznej części państw wyłącznie pogwałceniem zasad prawa międzynarodowe-go, a nie jak w przypadku Jugosławii walką z totalitaryzmem6.

Ponadto Rosja nie potrafi zrezygnować z oskarżeń o fobie i nie-uzasadnione lęki swych sąsiadów, nad którymi pragnie sprawować nadzór i decydować o ich bezpieczeństwie. Rusofobia tłumaczy więc, zdaniem kremlowskich elit, nieugiętą postawę gruzińskie-go prezydenta M. Saakaszwilego, niechętny stosunek części sił politycznych na Ukrainie, zacieśniającą partnerstwo gospodarcze i energetyczne między Azerbejdżanem a Stanami Zjednoczonymi czy polskie wsparcie dla euroatlantyckich aspiracji państw post-sowieckich. Również zachodnie deklaracje o poparciu dla Gruzji

6 V. Ovchinsky, The Flipside of September 11, 2001, „Russia in Global Affairs” nr 4/2008, http://eng.globalaffairs.ru/numbers/25/1236.html, odczyt z dn. 17 maja 2009 r.

157Zakończenie

i żądania poszanowanie jej suwerenności i integralności teryto-rialnej odbierane są jako działania antyrosyjskie, nawiązujące do standardów zimnowojennych7.

Mitologia funkcjonująca w świadomości władz rosyjskich okazuje się nieprzystająca do wymogów współczesności, stanowi przykład w jaki sposób państwo nie potrafi przekształcić swej toż-samości pomimo niezwykle istotnej zmiany systemowej. Konflikt z sierpnia 2008 r. był, zapewne nie ostatnim, przypadkiem, kiedy to jeden z aktorów podejmował ryzykowne działania, opierając się w znaczącym stopniu na swych kulturowo stanowionych przeko-naniach o systemie oraz społeczności międzynarodowej. Kreml, przekonany o swej trwającej mocarstwowości, zdecydował się na akt, który spotkał się z powszechnym niezadowoleniem, gdyż na-zbyt znacząco odbiegał od standardów wyznaczanych przez kul-turę systemu międzynarodowego.

Przypadek ten pokazuje jak istotnym jest właściwe zweryfiko-wanie symbolicznego przekazu mitu i dostosowanie go do zmie-niających się realiów politycznych. Dla przykładu, analizowane uprzednio stanowisko L. Kaczyńskiego wynikało głównie z jego przekonania, iż Rosja jest państwem nieprzewidywalnym, zaś w in-teresie Polski jest powstrzymywanie jej ekspansji i ograniczanie jej mocarstwowych ambicji. Jednakże umiejętnie potrafił się tak-że wcielić w rolę obrońcy zasad prawa międzynarodowego przed rosyjską elitą roszczącą sobie prawo do specjalnej, uprzywilejo-wanej pozycji w stosunku do najbliższego otoczenia. Pozwoliło to Kaczyńskiemu częściowo zmienić swój wizerunek, równocześnie wzmacniając pozycję Polski w polityce ogólnoeuropejskiej.

Akcentując znaczenie poznania rzeczywistości, A. Wendt widzi w nim sposób na uświadomienie w jaki sposób konstruowana jest

7 A. Lukin, From a Post-Soviet to Russian Foreign Policy, „Russia in Global Affairs” nr 4/2008, http://eng.globalaffairs.ru/numbers/25/1239.html, odczyt z dn. 19 maja 2009 r.

158 Zakończenia

przez każdego aktora jego pozycja w strukturze. Jeśli ostatecznym celem każdego uczestnika stosunków międzynarodowych jest bezpieczeństwo, w takim razie od jego prawidłowej oceny zależeć będzie przetrwanie. Wobec naturalnych nierówności w anarchicz-nej rzeczywistości społecznej sposobem pozwalającym zwiększyć własny potencjał jest lepsze zrozumienie zachodzących procesów – dlatego właśnie wojska NATO, atakując suwerenną Jugosławię, zostały uznane za obrońców humanitaryzmu, a Rosjanie wspiera-jący abchaskich i osetyjskich separatystów już nie8.

Problemem nie jest znalezienie racjonalnego wytłumaczenia działań, wyzwaniem jest ich prawidłowe dostosowanie do oczeki-wań społeczności międzynarodowej. K. Waltz przestrzega przed upraszczaniem ładu międzynarodowej po zimnej wojnie, wskazu-jąc na jego zmienność i multilateralność oraz wynikające z nich współzawodnictwo mocarstw regionalnych. To, co wyróżnia świat po rozpadzie imperium sowieckiego to wykorzystanie ide-ologii (a w pewnym sensie, choć Waltz nie stwierdza tego wprost, także kultury) jako narzędzia nacisku politycznego. Realizowanie własnych interesów, nawet w ujęciu neorealistycznym, okazuje się bardziej skomplikowanym – nie wystarczy znać warunki ma-terialne i potrzeby, niezbędnym jest także odpowiednie oddziały-wanie gospodarcze oraz podzielanie powszechnie akceptowanych wartości9.

Badanie mitu kulturowego jest szansą na zrozumienie kulturo-wego podłoża stosunków międzynarodowych, poznania w jaki spo-sób wykorzystywane są symbole w procesach politycznych w re-lacjach pomiędzy państwami. Jak pokazuje przykładowa analiza, metoda ta prowadzić może do poszerzenia możliwości interpreta-

8 A. Wendt, Why a World State is Inevitable, „European Journal of Interna-tional Relations” tom 9 nr 4/2003, s. 514.

9 K. Waltz, Structural Realism after Cold War, „International Security” tom 25 nr 1/2000, s. 5–6.

159Zakończenie

cyjnych – umożliwia zarówno pogłębienie studiów nad znaczeniem osobowości (w tym przypadku raczej tożsamości) przywódców w polityce międzynarodowej, jak i nad przenikaniem treści kultu-ry narodowej do kultury systemu międzynarodowego, transmisją z mikrostruktur do makrostruktury. Przedstawiony mechanizm po-zwala na weryfikację stawianych hipotez badawczych bądź też na zrozumienie roli czynników kulturowych w poszczególnych pro-cesach, działaniach czy zjawiskach mających miejsce we wnętrzu struktury systemu międzynarodowego.

Bibliografia

Publikacje książkowe

Benedict R., Wzory kultury, Warszawa 2005.Białocerkiewicz J., Prawo międzynarodowe publiczne. Zarys wy-

kładu, Olsztyn 2003.Bierzanek R., Symonides J., Prawo międzynarodowe publiczne,

Warszawa 2002.Blumer H., Symbolic Interactionism: Perspective and Method,

Engelwood Cliffs 1969.Bolewski J., Mit i prawda kultury, Warszawa 2007.Cassirer E., Esej o człowieku. Wstęp do filozofii kultury, Warszawa

1971.Brubaker R., Nacjonalizm inaczej. Struktura narodowa i kwestie

narodowe w Nowej Europie, Warszawa–Kraków 1998.Burszta W.J., Antropologia kultury. Tematy, teorie, interpretacje,

Poznań 1998.Burszta W.J., Czytanie kultury. Pięć szkiców, Łódź 1996.Calhoun C., Nacjonalizm, Warszawa 2007.Cesarz Z., Stadtmüller E., Problemy polityczne współczesnego

świata, Wrocław 2002.Chmaj M., Żmigrodzki M., Wprowadzenie do teorii polityki, Lu-

blin 1998.Conovan M., Lud, Warszawa 2008.Czaputowicz J., Teorie stosunków międzynarodowych. Krytyka

i systematyzacja, Warszawa 2007.Cziomer E., Zyblikiewicz L.W., Zarys współczesnych stosunków

międzynarodowych, Warszawa 2005.Dubos R., Pochwała różnorodności, Warszawa 1986.

161Bibliografia

Durkheim E., Elementarne formy życia religijnego, Warszawa 1990.

Dybczyński A., Środowisko międzynarodowe a zachowania państw, Wrocław 2006.

Dyczewski L., Kultura polska w okresie przemian, Lublin 1993.Eliade M., Aspekty mitu, Warszawa 1998.Eliade M., Mity, sny i misteria, Warszawa 1999.Eliade M., Obrazy i symbole, Warszawa 1998.Eliade M., Sacrum, Mit, Historia. Wybór esejów, Warszawa 1974.Fenton S., Etniczność, Warszawa 2007.Fleischer M., Teoria kultury i komunikacji, Wrocław 2002.Frank R., Passions with Reason, Nowy Jork 1988.Frutiger A., Człowiek i jego znaki, Warszawa 2003.Gajda J., Antropologia kulturowa. Część I, Toruń 2005.Geertz C., Wiedza lokalna. Dalsze eseje z zakresu antropologii

interpretatywnej, Kraków 2005.Gellner E., Narody i nacjonalizm, Warszawa 1991.Giddens A., Socjologia, Warszawa 2007.Góralczyk W., Prawo międzynarodowe publiczne w zarysie, War-

szawa 1995.Góralczyk W., Sawicki S., Prawo międzynarodowe publiczne

w zarysie, Warszawa 2007.Greenfeld L., Nationalism. Five Roads to Modernity, Cambridge

1992.Herskovits M., Man and His Work, Nowy Jork 1948.Heywood A., Politologia, Warszawa 2006.Huntington S., Zderzenie cywilizacji, Warszawa 2006.Jackson R., Sørensen G., Wprowadzenie do stosunków międzyna-

rodowych. Teorie i kierunki badawcze, Kraków 2006.Jacob F., Gra możliwości, Warszawa 1987.Kłoskowska A., Kultura masowa. Krytyka i obrona, Warszawa

1980.

162 Bibliografia

Kłoskowska A., Kultury narodowe u korzeni, Warszawa 2005.Kłoskowska A., Socjologia kultury, Warszawa 1981.Kłoskowska A., Z historii i socjologii kultury, Warszawa 1969.Kołakowski L., Obecność mitu, Wrocław 1994.Kopaliński W., Słownik wyrazów obcych i zwrotów obcojęzycz-

nych, Warszawa 2004.Koseła K., Polak i katolik. Splątana tożsamość, Warszawa 2003.Kowalczyk S., Filozofia kultury, Lublin 2005.Krauz-Mozer B., Teorie polityki, Warszawa 2005.Kroeber A.L., Istota kultury. Cz. I: Teoria kultury, Warszawa 1989.Kroeber A.L., Kluckhohn C., Culture. A Critical Review of Con-

cepts and Definitions, Cambridge (Massachusetts) 1952.Kukułka J., Wstęp do nauki o stosunkach międzynarodowych,

Warszawa 2003.Kustra E., Wstęp do nauk o państwie i prawie, Toruń 2000.Kuźniar R., Prawa człowieka. Prawo, instytucje, stosunki między-

narodowe, Warszawa 2006.Legowicz J., Zarys historii filozofii, Warszawa 1983.Levi-Strauss C., Antropologia strukturalna, Warszawa 1970.Linton R., Kulturowe podstawy osobowości, Warszawa 2000.Łastawski K., Historia integracji europejskiej, Toruń 2006.Łastawski K., Metodologia i metodyka marksistowskich studiów

polityki, Warszawa 1986.Łastawski K., Polskość w Europie. Polska tożsamość narodowa

w jednoczącej się Europie, Warszawa 2004.Łoś-Nowak T., Stosunki międzynarodowe. Teorie – systemy –

uczestnicy, Wrocław 2006.Malinowski B., Dzieła. T. VII: Mit, magia, religia, Warszawa 1990.Mann T., Doktor Faustus, Warszawa 1960.Maritain J., Religia i kultura, Warszawa 1937.Mathews G., Supermarket kultury, Warszawa 2005.Mead G.H., Umysł, osobowość i społeczeństwo, Warszawa 1975.

163Bibliografia

Mead M., Kultura i tożsamość. Studium dystansu międzypokole-niowego, Warszawa 2000.

Merton R.K., Teoria socjologiczna i struktura społeczna, Warsza-wa 2002.

Mingst K., Podstawy stosunków międzynarodowych, Warszawa 2006.

Nau H.R., At Home Abroad. Identity and Power In American For-eign Policy, Ithaca 2002.

Norwid C.K., Poezje, Warszawa 2005.Nowak A., Symbol, znak, sygnał, Lublin 2000.Nye J.S., Konflikty międzynarodowe. Wprowadzenie do teorii i hi-

storii, Warszawa 2009.Podsiad A., Słownik terminów i pojęć filozoficznych, Warszawa

2000.Rickert H., Kulturwissenschaft und Naturwissenschaft, Tybinga

1910.Rodziński A., Osoba, moralność, kultura, Lublin 1989.Ryszka F., Nauka o polityce. Szkice metodologiczne, Warszawa

1984.Scheler M., Problemy socjologii wiedzy, Warszawa 1990.Scruton R., Słownik myśli politycznej, Poznań 2002.Seton-Watson H., Nations and States, Boulder 1977.Siedliński R., Człowiek – mit – kultura. Filozofia społeczna i hi-

storiozofia Jana Stachniuka, Toruń 2008.Sikora A., Spotkania z filozofią, Warszawa 1995.Simmel G., Filozofia kultury. Wybór esejów, Kraków 2007.Skarzyński R., Anarchia i policentryzm. Elementy teorii stosun-

ków międzynarodowych, Białystok 2006.Smith A.D., Nacjonalizm, Teoria, ideologia, historia, Warszawa

2007.Smith A.D., National Identity, Londyn 1991.Smith K.B., Ścieżki kultury, Warszawa 1974.

164 Bibliografia

Sójka J., O koncepcji form symbolicznych Ernsta Cassirera, War-szawa 1988.

Stachniuk J., Człowieczeństwo i kultura, Wrocław 1996.Stefanowicz J., Anatomia polityki międzynarodowej, Toruń 2001.Sullivan M.P., International Relations: Theories and Evidence,

Englewood Cliffs 1976.Sutor J., Prawo dyplomatyczne i konsularne, Warszawa 1982.Szacka B., Wprowadzenie do socjologii, Warszawa 2008.Szacki J., Historia myśli socjologicznej, Warszawa 2003.Szahaj A., Zniewalająca moc kultury. Artykuły i szkice z filozofii

kultury, poznania i polityki, Toruń 2004.Szostak W., Zarys teorii polityki dla studentów nauk politycznych,

Toruń 2007.Sztompka P., Socjologia, Kraków 2002.Sztompka P., Teoria i wyjaśnienie, Warszawa 1973.Szwed R., Tożsamość a obcość kulturowa, Lublin 2003.Urbańczyk F., Dydaktyka dorosłych, Wrocław 1965.Waldenberg M., Narody zależne i mniejszości narodowe w Euro-

pie Środkowo-Wschodniej, Warszawa 2000.Walter P., Mitologia chrześcijańska, Warszawa 2006.Waltz K.N., Theory of International Politics, Reading 1979.Waszkiewicz A., Wspólnoty Europejskie 1951–2002, Toruń 2003.Wendt A., Społeczna teoria stosunków międzynarodowych, War-

szawa 2008.Zachariasz A.L., Kultura. Jej status i poznanie, Rzeszów 2001.Zendrowski R., Stosunki międzynarodowe. Uczestnicy – ich miej-

sce i rola w systemie międzynarodowym, Warszawa 2005.Znamierowski C., Wiadomości elementarne o państwie, Poznań

1948.Znaniecki F., Nauki o kulturze. Narodziny i rozwój, Warszawa 1971.Znaniecki F., Współczesne narody, Warszawa 1990.

165Bibliografia

Prace zbiorowe

Antoszewski A., Herbut R. (red.), Leksykon politologii, Wrocław 1999.

Bankowicz M. (red.), Słownik polityki, Warszawa 1996.Bieleń S., Góralski W. (red.), Nowa tożsamość Niemiec i Rosji

w stosunkach międzynarodowych, Warszawa 1999.Bieńkowska-Ptasznik M., Krzysztofek K., Sadowski A. (red.),

Obywatelstwo i tożsamość w społeczeństwach zróżnicowanych kulturowo i na pograniczach, Tom I, Białystok 2006.

Bullock A., Stallybrass O., Trombley S. (red.), Słownik pojęć współ-czesnych, Katowice 1999.

Burchill S., Devetak R., Linklater A., Paterson M., Reus-Smit C., True J., Teorie stosunków międzynarodowych, Warszawa 2006.

Burszta W.J. (red.), Po co nam rzeczywistość. Ekran, mit, rzeczy-wistość, Warszawa 2003.

Borowik I., Leszczyńska K. (red.), Wokół tożsamości: teorie, wy-miary, ekspresje, Kraków 2007.

Chmaj M., Sokół W. (red.), Mała Encyklopedia Wiedzy Politycz-nej, Toruń 2001.

Dobroczyński M., Marszałek-Kawa J. (red.), Skomplikowane sto-sunki Polaków i Rosjan, Toruń 2005.

Haliżak E., Kuźniar R. (red.), Stosunki międzynarodowe. Geneza, struktura, dynamika, Warszawa 2006.

Jasińska-Kania A., Maroda M. (red.), Polacy wśród Europejczyków. Wartości społeczeństwa polskiego na tle innych krajów europej-skich, Warszawa 2002.

Jasudowicz T. (red.), Wolność religii. Wybór materiałów. Doku-menty. Orzecznictwo, Toruń 2001.

Kempny M., Jawłowska A. (red.), Identity in Transformation. Post-modernity, Postcommunism and Globalization, Londyn 2002.

166 Bibliografia

Kempny M., Nowicka E. (red.), Badanie kultury. Elementy teorii antropologicznej, Warszawa 2003.

Kłoskowska A. (red.) Encyklopedia Kultury Polskiej XX wieku, Wrocław 1991.

Kłoskowska A. (red.), Naród. Kultura. Osobowość. Księga poświę-cona Profesorowi Józefowi Chałasińskiemu, Wrocław 1983.

Kotowa B., Sójka J., Zamiara K. (red.), Kultura jako przedmiot badań. Studia filozoficzno-kulturoznawcze, Poznań 2001.

Kukułka J. (red.), Zmienność i instytucjonalizacja stosunków mię-dzynarodowych, Warszawa 1988.

Kurczewska J., Tarkowska E. (red.), Spotkania z kulturą, Warsza-wa 2006.

Kwaśnikiewicz W. (red.), Encyklopedia Socjologii, Tom II, War-szawa 1999.

Łazowski A. (red.), Prawo międzynarodowe publiczne. Zbiór prze-pisów, Zakamycze 2003.

Łoś-Nowak T. (red.), Organizacje w stosunkach międzynarodo-wych. Istota, Mechanizmy Działania, Zasięg, Wrocław 2004.

Łoś-Nowak T. (red.), Współczesne stosunki międzynarodowe, Wro-cław 1997.

Mamzer H. (red.), W poszukiwaniu tożsamości. Humanistyczne rozważania interdyscyplinarne, Poznań 2007.

Marszałek-Kawa J. (red.), Współczesne oblicza mediów, Toruń 2008.Mencwel A. (red.), Antropologia kultury. Wiedza o kulturze. Część I,

Warszawa 2001.Molendowicz W., Mojsiewicz C. (red.), Stosunki międzynarodowe,

Wrocław 2004.Opałek K. (red.), Elementy teorii polityki, Warszawa 1989.Polakowska-Kujawa J. (red.), Nacjonalizm oraz konflikty etniczno-

-narodowe, Warszawa 1999.Ponczek E., Sepkowski A. (red.), Cywilizacyjna tożsamość euro-

pejska a polski patriotyzm, Włocławek 2006.

167Bibliografia

Rokicki J., Banaś M. (red.), Naród, kultura i państwo w procesie globalizacji, Kraków 2004.

Schulz R. (red.), Antropologiczne podstawy wychowania, Warsza-wa 1996.

Staszczak Z. (red.), Słownik etnologiczny. Terminy ogólne, War-szawa 1987.

Szahaj A. (red.), Od filozofii polityki do praktyki politycznej, Toruń 2006.

Szczęsna E. (red.), Słownik pojęć i tekstów kultury, Warszawa 2002.

Sztompka P. (red.), Imponderabilia wielkiej zmiany, Warszawa– –Kraków 1999.

Tyburski W., Wachowiak A., Wiśniewski R., Historia filozofii i etyki do współczesności. Źródła i komentarze, Toruń 2002.

Wesołowski W., Włodarek J. (red.), Kręgi integracji i rodzaje toż-samości. Polska. Europa. Świat, Warszawa 2005.

Zenderowski R. (red.), Europa Środkowa: wspólnota czy zbioro-wość?, Warszawa 2004.

Zieliński L., Chamot M. (red.), Narody w Europie. Tożsamość i wzajemne postrzeganie, Bydgoszcz 2007.

Artykuły w czasopismach naukowych

Abushov K., Policing the near abroad: Russian foreign policy in the South Caucasus, „Australian Journal of International Af-fairs” tom 63 nr 2.

Adamski Ł., Polityka Rosji wobec Polski i UE po wojnie w Gruzji, „Biuletyn PISM” nr 43 (511).

Adamson F.B., Demetriou M., Remapping the Boundaries of State and National Identity: Incorporating Diasporas into IR Theory, „European Journal of International Relations” nr 13/2007.

168 Bibliografia

Buzgalin A., Kolganov A., The Caucasian War and Public Inter-est, „Russia in Global Affairs” nr 4/2008.

Gołoś M., Tożsamość narodowa czy europejska – problem współcze-snej Europy, „Politologia i Stosunki Międzynarodowe” nr 2/2007.

Hofman I., Refleksja o świadomości narodowej Polaków w zjed-noczonej Europie, „Cywilizacja i Polityka” nr 3/2005.

Hopf T., The Promise of Constructivism In International Relations Theory, „International Security” nr 23/1989.

Kohtamaki N., Niemcy wobec konfliktu rosyjsko-gruzińskiego, „Biuletyn PISM” nr 44 (512).

Korzeniewski B., Teoria kultury a badania nad pamięcią społecz-ną, „Kultura Współczesna” nr 2 (52).

Lukin A., From a Post-Soviet to Russian Foreign Policy, „Russia in Global Affairs” nr 4/2008.

Madej M., Konflikt rosyjsko-gruziński – główne implikacje dla NATO, „Biuletyn PISM” nr 42 (510).

Ociepka B., Populism and National Identity, „Polish Political Sci-ence. Yearbook 2006”.

Ovchinsky V., The Flipside of September 11, 2001, „Russia in Glo- bal Affairs” nr 4/2008.

Sirecka M., Rola i znaczenie kultury w polityce zagranicznej pań-stwa, „Athenaeum. Political Science” nr 16/2006.

Skarga B., Zbiorowa tożsamość i zagrożenia z nią związane, „Kul-tura i Społeczeństwo” nr 3/1998.

Szacka B., Historia i pamięć zbiorowa, „Kultura i Społeczeństwo” nr 4/2003.

Szacki J., O tożsamości (zwłaszcza narodowej), „Kultura i Społe-czeństwo” nr 3/2004.

Szatlach M.E., European Identity and Populism, „Polish Political Science. Yearbook 2007”.

Szymański A., Turcja wobec konfliktu rosyjsko-gruzińskiego, „Biuletyn PISM” nr 40 (508).

169Bibliografia

Śmigielski R., Cichocki B., Wojna w Osetii – konsekwencje dla bez-pieczeństwa międzynarodowego, „Biuletyn PISM” nr 36 (504).

Świeżak P., Następstwa wojny w Gruzji dla „zamrożonego kon-fliktu” w Naddniestrzu, „Bezpieczeństwo Narodowe” nr I–II 2009 (9–10).

Waltz K., Structural Realism after Cold War, „International Secu-rity” tom 25 nr 1/2000.

Wendt A., Why a World State is Inevitable, „European Journal of International Relations” tom 9 nr 4/2003.

Materiały źródłowe

Deklaracja w sprawie Praw Osób należących do Mniejszości Na-rodowych lub Etnicznych, Religijnych i Językowych.

EU Statement on Georgia.Informacja Ministra Spraw Zagranicznych dotycząca zadań pol-

skiej polityki zagranicznej w 2009 r. z dn. 13 lutego 2009 r.Karta Narodów Zjednoczonych.Konwencja Wiedeńska o Stosunkach Dyplomatycznych.Narodowa Strategia Polski dla Europejskiego Roku Dialogu Mię-

dzykulturowego.MSZ RP w sprawie sytuacji w regionie Osetii Południowej w Gru-

zji.Oświadczenie MSZ w związku z uznaniem przez Federację Rosyj-

ską niepodległości Osetii Południowej i Abchazji.Oświadczenie Prezydentów Estonii, Litwy, Polski i Premiera Ło-

twy dotyczące dalszych działań na rzecz rozwiązania konfliktu w Gruzji.

Russian Statement on the Situation in South Ossetia.Statement by the North Atlantic Council on the Russian recogni-

tion of South Ossetia and Abkhazia regions of Georgia.

170 Bibliografia

Prasa

„Gazeta Wyborcza” nr 190 z dn. 14 sierpnia 2008 r. „Gazeta Wyborcza” nr 191 z dn. 16 sierpnia 2008 r.„Gazeta Wyborcza” nr 207 z dn. 4 września 2008 r.„Gazeta Wyborcza” nr 106 z dn. 7 maja 2009 r.„Gazeta Wyborcza” nr 107 z dn. 8 maja 2009 r.„Wprost” nr 34 z dn. 24 sierpnia 2008 r.„Wprost” nr 35 z dn. 31 sierpnia 2008 r.

Źródła internetowe

China Daily – www.chinadaily.net Kancelaria Prezesa Rady Ministrów – www.kprm.gov.pl Kancelaria Prezydenta RP – www.prezydent.pl Ministerstwo Spraw Zagranicznych RP – www.msz.gov.plMisja Obserwacyjna Narodów Zjednoczonych w Gruzji – www.

unomig.orgOrganizacja Paktu Północnoatlantyckiego – www.nato.int Prezydent Federacji Rosyjskiej – www.kremlin.ru/eng/ Project Syndicate – www.project-syndicate.com Rada Europy – www.portal.coe.ge Reuters – www.reuters.com The Daily Telegraph – www.telegraph.co.ukTheory Talks – www.theory-talks.org

Mit kulturowy jako czynnik kształtujący stosunki międzynarodowe

Documents