Manastir Lomnica

Manastir Lomnica, prirodno-graditeljska cjelina

Status spomenika -> Nacionalni spomenik

1. Podaci o dobru

Lokacija

Manastir Lomnica sa manastirskom crkvom posveenom svetom Georgiju, nalazi se u Donjem Biru, oblasti uz srednji tok rijeke Drinjae. Manastir je od centra optine - ekovia udaljen oko 2,5 km prema istoku.

Cjelina je podignuta u junom podnoju planine Borogova, u neposrednoj blizini izvora potoka Lomnice i smjetena je na uskom, prema potoku nagetom platou. Uzvodno od manastira se nalaze brda Gradina i Obrte, dok na udaljenosti od oko 800 metara nizvodno prestaje klisura i dolina potoka Lomnice se sastaje sa dolinom rijeke Drinjae.

Nacionalni spomenik izgraen je na lokaciji koja obuhvata k.. broj 1684/1, br. p.l. 295, k.o. ekovii, opina ekovii, Republika Srpska, Bosna i Hercegovina

Istorijski podaci

Podruje Donjeg Bira, u kome se nalazi manastir, bilo je naseljeno i kulturno i komunikacijski vrlo aktivno jo od najstarijih vremena. Kao pokazatelj ovoj tvrdnji svjedoe mnogobrojni toponimi, poput Katielja (Kastel), Grada, Gradine ili Crkvina. Navedeni geografski objekti nalaze se u neposrenoj blizini manastira Lomnica. Na nekim od njih su jo uvijek prisutne jake zidane strukture. Arheoloka istraivanja tih ostataka do dananjih dana nisu vrena tako da je usljed nedostatka naunih podataka mogue konstatovati samo naseljenost prostora i znaajnu aktivnost u prolosti, ali ne i vremenski konkretizirati odreena zbivanja i promjene u njemu niti odrediti neka starija kultna mjesta. U okolini manastira brojne su nekropole sa stecima od kojih su neki ukraeni motivima vinove loze. Na jednom od steaka nalazi se natpis o nekom Ivanu koji je tu sahranjen.

O jakom privrednom i kulturnom ivotu u vrijeme osmanske uprave govore toponimi Varoite, Tabaci ili Hanite. U to vrijeme ovim krajevima prolazi vana komunikacija koja je povezivala dolinu rijeke Spree preko Vlasenice sa Sarajevom.

Ime manastira se u mnogobrojnim izvorima sree u vie razlicitih oblika (1). Postojea crkva najvjerovatnije je sagraena u sedmoj ili osmoj deceniji XVI vijeka (2). Najstariji pisani podaci o manastiru su dva zapisa u Tipiku koji se nalazio u Zbirci rukopisa SAN pod brojem 59. U prvom zapisu se navodi da je Tipik pisan u Lomnici 6. novembra 1577/78. godine u vrijeme jeromonaha Arsenija, koji je bio drugi po redu starac ove monake zajednice. Drugi zapis je krai i manje je jasan. Na prestonoj ikoni Bogorodice sa Lomnikog ikonostasa upisao se majstor Longin, bez datuma u tom natpisu, ali se na ikoni Nedremano oko, uz noge Bogorodice nalazi natpis koji potie iz 1577/78 godine, to se svakako odnosi na vrijeme slikanja ikonostasa, te je to jo jedan od izvora iz nastarije prolosti manastira.

Godina 1580. zabiljeena je na jednoj od dvije sedefom intarzirane pijevnice iz Lomnice, a 1592, godine u Lomnici je pisano jevanelje, koje se do II svjetskog rata, kada je uniteno, nalazilo u Manastiru Beenovo (3).

U Hercegoviki manastir itomisli, dospio je jedan psaltir koji je prema kratkom zapisu u njemu, bio 1603. godine u Lomnici. Iz zapisa se ne moe zakljuiti da li je Psaltir u Lomnici i prepisan.

Ovih nekoliko podataka iz XVI i poetaka XVII vijeka govore o prilino aktivnom manastirskom ivotu (4).

Ktitori manastira Lomnice naslikani su na sjevernoj polovini zapadnog zida u priprati crkve kako dre model crkve izmeu sebe. Oznaeni su kao Genadije i Akakije, a odjeveni su u monaku odjeu. Akakija kao ktitora ikonostasa, pominje Longin u natpisu koji je ostavio na Bogorodiinoj prestonoj ikoni (evo, str. 25, 26).

Najpouzdaniji izvor za prouavanje historije Lomnice na samom poetku XVII vijeka predstavlja natpis o ivopisanju hrama iz 1607/08. godine na zapadnom zidu naosa, iznad vrata koja vode u pripratu. Natpis je citiran na mnogo mjesta (evo, str. 28). Iz natpisa se saznaje da je godine 1607/08 oslikan hram sv. Georgija i da je naruilac ivopisa bio jeremonah iguman Prohor. Znaajno je da je ovo prvi izvor u kome se pominje iguman manastira u Lomnici. Arsenije i Akakije iz 1577/78, odnosno 1592. godine pominju se kao starci, to navodi na pomisao da je Lomnica u to vrijeme bila samo metoh manastira Paprae, a ne samostalan manastir (evo, str. 28) . Iz XVII vijeka postoje jo svega tri izvora koji se odnose na Lomnicu a to su: dokument iz ruskih arhiva koji govori o dolasku izvjesnog popa Isaije u Putivalj na ruskoj granici 24. 02. 1626. godine iz egorovskog zlodnickog manastira. U dokumentu se navodi da se ovaj manastir nalazi u sarajevskom okrugu. U Kruevski, odnosno Dobrunski pomenik, koji je izgorio u Narodnoj biblioteci prilikom bombardovanja Beograda 1941. godine, bila su upisana i imena lomnikih monaha: jeroakona Spiridona, Arsenija, Josifa, Pajsija i Atanasija, te prezvitera Nikole iz ekovia. Trei podatak je iz 1693. godine i urezan je na zapadnom zidu naosa sjeverno od ulaza, a odnosi se na posjetu tadanjeg dabrobosanskog mitropolita Visariona (1692-1708 godine).

Od tada pa kroz cijeli XVIII vijek podaci o posjetama manstiru su esti. Na zidu u priprati 1703. godine svoju posjetu je ubiljeio izvjesni Mileta Petrovi, na kamenom dovratniku je 1704. godine svoje ime urezao Miho Teodorov(i), a 1705. godine je na zapadnom zidu naosa sjeverno od vrata zapisan podatak znaajan za poznavanje prolosti ovog objekta. Te je godine manastir postao parohijska crkva (6). Austrijsko-turski ratovi su znaajno uticali na tok ivota u sjevernobosanskim manastirima. Iz tog vremena potie podatak o Lomnici iz pera anonimnog austrijskog pijuna. Pop Risto Popovi je zapisao 1722. godine na zidu u oltaru podatak o smrti izvjesnog ire Trojianina. Isti pop je ostavio jo dva natpisa na zidovima crkve 1723. i 1730. godine. Natpisi popa Riste koji nisu datirani nalaze se na jo nekoliko mjesta u crkvi. Jedan neto opirniji nalazi se na stubu izmeu carskih dveri i junog prolaza u oltar i govori o trojici hercegovakih monaha. Jedan zapis u tampanom Oktoihu datiran je u 1713-25 godinu. U Lomnici je svoj potpis ostavio i Meletije 1709. godine, potonji mitropolit.Isti je posjetio Lomnicu jo jednom i to je u zidu oltara zapisao izvjesni Risto. Jo jedan teko itljiv natpis nalazi se u priprati i potie iz 1728. godine. Natpis govori o posjeti nekog Pajsija.

Na zapadnom zidu naosa, sjeverno od ulaza, nalazi se natpis iz 1761. godine koji govori o posjeti Pajsija, akona sarajevskog mitropolita Vasilija Brkia (1759-1762), potonjeg srpskog patrijarha. Iste godine u kamenom dovratniku ulaznih vrata biljeku o svojoj posjeti upisao je trebinjski monah ije se ime ne moe proitati. U apsidi je 1763. godine svoje ime zabiljeio pop Teodor, a 1767. godine neki pop Simeon. O osmoj deceniji XVIII vijeka sudei prema mnogim natpisima posjete Lomnici su bile vrlo este. Tako su 1773. i 1774. ovdje dolazila dva monaha manastira sv. Trojice, a izvjesni Nikodim Hrmnjac je svoje posjete zabiljeio 1773. i 1779. godine. Ostali natpisi su iz 1776, 1777, 1778, 1779, 1790, 1791, 1797. i 1799. godine i opisuju posjete monaha, popova i igumana.Natpisi na zidovima pominju imena Marka, Riste, Maksima, Simeona, Alekse Milosavljevia, popa Tome, Save Popovia i dr.

U poetku XIX vijeka Lomnica se rijetko spominje. U jednom prazninom Mineju nalazi se spisak priloga iz 1816. godine. Godine 1823. crkva je pokrivena staranjem popa Jovana i popa Stevana iz Osmaka. Poetkom 1825. godine Teodosije Hilandarac je poklonio manastiru jednu Irmologiju. U priprati se 1831. godine potpisao pop Josip iz Kamenice kod Paprae, a 1836. godine se u oltaru potpisao neki majstor Jovo. Godine 1842. se u oltaru potpisao neki Luka. Godine 1852. svoj potpis u akonikonu je ostavio Visarion Deanac. Ovo je posljednje svjedoenje o posjeti nekog monaha manastiru. Posljednji natpisi na crkvenim zidovima su oni o rukopoloenju popa Jovana 1876. godine i o dolasku novog svetenika Vientija Savia 1879. godine. Anonimni zapisivai ostavili su podatak o austrijskoj okupaciji Bosne i Hercegovine na zidovima crkve.

Od vremena austrougarske uprave svetenici poinju voditi crkvene knjige. Tako se iz knjige popa Josifa Gavrilovia saznaje da su od 1875. godine sa sjeverne strane crkve postojali temelji starog konaka. Novi konak je podignut na starim zidinama za vrijeme popa Riste Savia, u prvoj polovini XIX vijeka. Josif Gavrilovi takoer navodi podatak da je crkva 1880. godine pokradena (evo, str. 35, 36, 37).

Ni u Prvom ni u Drugom svjetskom ratu crkva nije doivjela vea razaranja. U toku II svjetskog rata zapaljena je zgrada Konaka, kojoj je izgorio krov. U neposrednoj blizini manastira nalazila se partizanska bolnica koja je poela sa radom septembra 1941. godine i u kojoj su bili smjeteni laki ranjenici i bolesnici (do maja 1942. nije imala svog lijenika). Poetkom 1943. godine imala je stotinu leaja smjetenih u manastiru Lovnici, a dio ranjenika i bolesnika bio je smjeten u okolna sela Mihajlovii, Marjanovii, Petrovii, dok su zarazni bolesnici bili smjeteni u odjeljenju ove bolnice u Aeriima od decembra 1942. godine (Korijeni medicine i zdravstva u BiH str. 214).

Spomen-groblje poginulim borcima iz ll svjetskog rata nalazi se na padini u neposrednoj blizini manastira. Ureeno je 1961. godine. Groblje je predstavljalo dio muzejske postavke VI istono-bosanske proleterske brigade koja je jo 1959. godine postavljena u zgradi manastirskog konaka. Zbirku su sainjavali dokumenti, fotografije i drugi materijali iz perioda kada je u ekoviima bilo sjedite vojnog i politikog vrha rukovodstva NOP za istonu Bosnu.

Nakon rekonstrukcije zgrade Konaka i poslije radova na restauraciji ivopisa i ikonostasa koji su zapoeti jo 1952. godine, godine 1979. okupljena je zajednica monahinja i obnovljen manastirski ivot u Lomnici (evo, str. 37), meutim od nedavno manastirsko bratstvo je ponovo muko.

2. Opis dobra

Crkva sv. Georgija manastira Lomnice pripada tipu jednobrodnih crkava sa poluobliastim svodovima u unutranjosti. Prostorno rjeenje crkve, odnosno njen vanjski izgled, govori o ukrtanju dvaju razliitih graditeljskih tradicija rakog jednobrodnog hrama sa kupolom na kubinom postolju, polukrunom apsidom i pripratom iste visine (Mileeva) i crkve sa prislonjenim lukovima, tipa kakav se razvio na podrujima istone Hercegovine u XIX vijeku pod jakim uticajima dalmatinske arhitekture, prvenstveno Dubrovnika (7). Arhitektura lomnike crkve je tipoloki odreena kao razvijeni tip jednobrodne graevine sa prislonjenim lukovima (8).

Crkva je orijentirana u pravcu istok-zapad sa izvjesnim odstupanjem prema sjeveroistoku. Podignuta je na uskom prostoru, na zemljitu koje je u nagibu prema oblinjem potoku i koje predstavlja klizite. Iz tog razloga su u prolom vijeku sa sjeverne strane crkve uraeni snani podzidi, dok su sa june strane uraeni potporni zidovi koji nisu uspjeli rijeiti problem prvenstveno sa vlagom koja je prodrla u konstrukciju, pogotovu nakon bujice koja je zasula crkvu sa sjeverne strane i nanijela materijal do visine prozora.

Vanjske dimenzije crkve iznose 15,00 x 7,00 metara, dok su unutranje 8,50 x 5,50 metara. Sastoji se od priprate, naosa i oltarskog prostora.

Priprata crkve je, sudei prema vezama kamena na uglovima objekta, podignuta istovremeno sa crkvom, mada je po tom pitanju bilo i drugaijih miljenja (Mazali) (9). Njene dimenzije iznose 5,00 x 6,65 metara. Zasvedena je poluobliastim svodom koji se sa sjeverne i june strane oslanja na jednostruke prislonjene lukove. Iz priprate se kroz vrata irine 1,40 metara ulazi u prostor naosa. Naos crkve je podijeljen na tri traveja od kojih je centralni najdui i iznosi 3 metra, dok je istoni najkrai i njegova duina iznosi 1,65 metara. Crkva je pokrivena poluobliastim svodom. Iznad srednjeg traveja se nalazi slijepa kupola. Visina od poda crkve do tjemena kalote kupole iznosi 7,90 metara. Kupolu i svodove zapadnog i istonog traveja nose udvojeni prislonjeni boni lukovi, debljina jednakih kao to su debljine bonih zidova. Lukovi su na sredini svog raspona oslonjeni na duboke pilastre. Kod pilastara koji se nalaze na istonoj strani crkve u dnu su luno zavreni prolazi tako da pilastri u osnovi izgledaju kao stupci. Crkva u Lomnici je objedinila tip crkve sa prislonjenim lukovima sa karakteristinim rakim rasporedom masa (sputanje zapadnog dijela podunog poluobliastog svoda u cilju razdvajanja prostora priprate od naosa). Gledano sa praktine strane irina naosa je prilino velika i njegovo presvoavanje je moglo predstavljati problem za graditelje, pa je iz tog razloga primjenjeno ve oprobano rjeenje sa prislonjenim lukovima, bez kupole. Na ovaj nain je smanjen raspon podunog svoda. Ovakvim objanjenjem za primjenu konstruktivnog sistema, odbaena je Mazalieva tvrdnja da je karakter terena (pritisak usljed nagiba sa sjeverne strane) prouzrokovao primjenu navedenog graditeljskog metoda. Pomou prislonjenih lukova stabilizovan sistem gornje konstrukcije u donjoj zoni doprinio je prostornom utisku niza bonih nia. Na ovaj nain po dimenzijama mala crkva u Lomnici djeluje

monumentalno i razigrano (evo, str. 46). Posebnu temu predstavlja rjeenje gornje konstrukcije centralnog traveja gdje se javlja slijepa kupola. Uzrok izostanka cilindrinog tambura i njeno postavljanje neposredno na sistem pandantifa moe biti posljedica ili ugledanja na neki primjer iz starije srpske arhitekture ili tadanjih historijskih uvjeta u kojima su turske vlasti propisivale najveu visinu hrama ili posebnou konstruktivnog sklopa koji nosi kupolu. U rakoj stilskoj grupi se slijepa kupola ne pojavljuje. Meu graevinama koje su nastale nakon obnove Peke patrijarije 1557. godine nije poznato obraanje arhitektonskoj tradiciji XIV vijeka. Prema tome, bila bi teko prihvatljiva teza da se graditelj crkve ugledao na dva spomenika iz XIV vijeka u ijim su se pripratama javile slijepe kupole Markov manastir i crkvu sv. Nikole u Banji kod Priboja (10), slijepe kupole u Mladom Nagoriinu, Boru i u Svetom Nikoli u Podvrhu.

U oltarskom prostoru na junom i sjevernom zidu na povrinama ispod prozora nalaze se po jedna pravougaona nia sa svake strane. Apsida crkve je sa vanjske strane peterostrana, dok je sa unutranje strane polukruna poluprenika 1,50 m. Debljina zida crkve na ovom dijelu iznosi oko 60 cm. Crkva je u cjelini popoena kamenim ploama.

Zidovi: Perimetralni zidovi su visine 6 metara i njihova debljina na pojedinim mjestima iznosi oko

70 cm. Sainjeni su od kombinacije lokalnog kamena krenjaka i pjeara. U posljednjim obnovama crkve skinut je sloj maltera i ostavljena vidljiva struktura kamena, tako da, iako je crkva krajem XIX i poetkom XX vijeka bila omalterisana ne moe sa sigurnou utvrditi njen autentini izgled.

Krov Danas je crkva pokrivena dvovodnim drvenim krovom koji je dobila prilikom intervencija iz

1823. godine i koji je zadran u svim kasnijim intervencijama. Crkva je pokrivena bakarnim limom, dok je u XIX vijeku crkva sigurno bila pokrivena drvenom indrom. Autentini pokriva se ne moe sa sigurnou utvrditi, ali se moe pretpostaviti, na osnovu bogatog umskog podruja u kome je crkva izgraena, da je to bila drvena indra.

Crkva u Lomnici ima etiri prozora na junom zidu (na priprati, svakom traveju naosa i oltaru po jedan), dva na sjevernom zidu (na centralnom i zapadnom traveju naosa) jedan na oltaru i jedan na zapadnoj fasadi. Unutranja irina prozora iznosi 0,40 metara sa postepenim suavanjem prema licu crkve. Na priprati, zapadnoj fasadi, oltarskom dijelu i potkupolnom traveju njiohova visina iznosi 1,40 metara. Prozorski otvori na zapadnom traveju naosa i u zoni oltara na junom zidu su nii i njihova visina iznosi oko 1 metar. Vrata, kao i luni prolazi u dnu junog para potkupolnih pilastara visoki su oko 2,3 metara (mjereno od poda crkve do arhitravnog nadvratnika, odnosno do tjemena luka). Vrata su irine 1,40 metara, luni prolazi oko 0,80 metara. Portali i prozorski okviri izraeni su od kvalitetnog zelenkastog kamena iz okoline, u preciznoj klesarskoj tehnici. Svi otvori koji su luno zavreni imaju jednostavnu profilaciju na kapitelima, dovratnicima i doprozornicima. Oba portala rijeena su prislanjanjem po dva para pilastera uz masivni kameni okvir dovratnika. Na vrhu svakog pilastera, kao i na krajevima dovratnika isklesan je istovjetan kapitel trolane profilacije sa tri sloja jednake debljine, od kojih je donji izduen, srednji izboen, a gornji ravan. Izmeu ova tri para kapitela izvijaju se jednostavni poluobliasti koncentrini lukovi. Apsidalni prostor u potkupolnom dijelu na sjevernoj fasadi, kao i prozori u zoni priprate i potkupolnog prostora na junoj fasadi, ukraeni su na gotovo istovjetan nain kao i portali, s tom razlikom to je na njima stepenovanje dvolano, dakle sa po dva para kapitela i dva luka. Prozori na zapadnom i oltarskom traveju june, kao i onaj na zapadnom traveju sjeverne fasade jednostavniji su i arhitravno su zavreni, bez luneta i stepenasto usjeeni u odnosu na front objekta. Oblici i profili portala i prozora imaju analogiju u grupi spomenika iz istog perioda iz zapadne Srbije i sjeveroistone Bosne. Vrata koja vode iz priprate u naos potpuno su jednaka po dimenzijama i po dekoraciji ulaznom zapadnom portalu.

Ne moe se rei ko su bili graditelji lomnike crkve, primorci ili domai graditelji, ali je sigurno da im je tehnika graenja konstrukcije prislonjenih lukova iz Primorja bila poznata (11).

IVOPIS

Lomnika crkva posjeduje najbolje sauvano zidno slikarstvo nastalo u periodu XVI vijeka zapadno od Drine. Po povrini ouvanih fresaka meu spomenicima na prostoru Bosne i Hercegovine sa Lomnicom se mogu porediti jo samo Dobrievo i Zavala. Takoe, lomniki program se moe ubrojiti i meu najcjelovitije ouvane fresko-dekoracije u slikarstvu XVI i XVII vijeka na cijelom podruju Peke patrijarije (evo, 1999, 147-148).

Na osnovu zapisa na prijestonoj ikoni Bogorodice sa prorocima: Pri smernomu starcu Akakiju i bratiam ego pisa mnogogreni rab Hristu Login, te datuma skrivenog uz noge Bogorodice na ikoni Nedremano oko, gdje se ita 1578. godina, izvodi se zakljuak da je ikonostas rad majstora Longina nastao u periodu oko pomenute godine. Takoe, smatra se da je stariji i vredniji ivopis crkve nastao u istom periodu od strane istog majstora.

Peki monah Longin bio je jedan od najtalentovanijih i najobrazovanijih slikara na ovim prostorima u vremenu poslije 1557. godine. Bio je umjetnik i monah koji se pored slikarstva bavio i crkvenim pjesnitvom i prepisivanjem knjiga. Jedan je od najplodnijih srpskih slikara XVI vijeka, iza koga su ostale brojne ikone, freske, rukopisne knjige, pa ak i primjerci crtea za crkvene vezene tkanine. Njegov posljednji poznati zapis na slikanom djelu nalazi se upravo na aeru iz 1597. godine, koji se sada uva u Pei. On je ostavio o sebi nekoliko pisanih podataka koji osvjetljavaju njegovu linost i djelovanje kroz dugi niz godina, poev od 1563. do 1597. godine. Iz ovog tridesetogodinjeg perioda stvaranja sauvano je vie zidnih slika i ikona u Pei, Deanima, Pivi, Velikoj Hoi, Lomnici, selu Cikote u blizini Lomnice i Nikoljcu kod Bijelog Polja, i to sljedeim redoslijedom: - obnova ivopisa u Pekoj patrijariji 1565. godine, - obnova ivopisa u Bogorodiinoj crkvi u Studenici 1568. godine, - obnova ivopisa u crkvi manastira Mileeva ezdesetih godina XVI vijeka, - obnova ivopisa u Graanici 1570. godine, - obnova ivopisa u crkvi svetog Nikole Dabarskog u Banji kod Priboja 1572. godine, - 1972. godine radio je ikonostas u Deanima, - 1573. do 1574. godine ikone u Pivi, - 1577. godine ikone u Velikoj Hoi, - 1578. do 1579. godine radio je ikone i zidne slike u Lomnici, - 1577. i 1579. godine je radio ikone u Pei, - 1597. godine je naslikao aer mitropolita Josifa za manastir u Studenici, - 1598. godine ponovo slika ikone i prepisuje knjige u Deanima. Jo uvjek nisu datirane njegove ikone u Nikoljcu kod Bijelog Polja i u Sv. Trojici Pljevaljskoj (Kajmakovi, 1971, 177, S. Petkovi, 1995, 79-105).

Meu ovim djelima nalaze se i dva djelimino ouvana ikonostasa - pivski iz 1573-1574 godine, deanski iz 1572, ikone sa ikonostasa crkve Svetog Nikole u Velikoj Hoi 1577. i skoro u cjelini sauvani lomniki ikonostas. Iza sebe je ostavio i jedan slikani antimins iz 1566. godine, pomenuti aer iz 1597. godine, te dvije rukopisne knjige Akatistnik iz deanske biblioteke kojem je prepisujui ga dodao poneto sopstvenog knjievnog izraza i etverojevanelje danas uvano u zbirci rukopisa SANU. Izvanredna obrazovanost ovoga umjetnika i njegova svestrana nadarenost omoguie mu da oblikuje samostalne slikarske kompozicije, kakva je ona na deanskoj ikoni kralja Stefana, realizirana po tekstovima kraljeve biografije od Grigorija Camblaka. Zahvaljujui pjesnikom daru, ostavio je o sebi vie podataka nego bilo koji drugi srpski zograf. Stefana Prvomuenika i sv. Nikolu smatrao je svojim umjetnikim zastupnicima i njima se obratio sljedeim rijeima: Radujte se, Stefane i Nikolaje, jer bo`anstvenim promislom i va{im pomaganjem, `ivopisati likove svetih, koliko (mi be{e) u mo}i, izu~ih. Radujte se blaga i sveta vas dvojica velika moja zastupnika, jer sve{tene va{e likove mnogo puta rukom svojom, s ~udima va~im, ispisah. (Kajmakovi, 1971., 178) Meutim, gdje je Longin nauio ivopisati likove svetih, ipak nije poznato. Slikarstvo blisko njegovom nainu rada vidi se na zidovima priprate Peke patrijarije oslikane 1565. godine. Naporedo sa Longinom ili nekim slikarom njemu veoma bliskim, u Pei je tada radio Andrija, potpisan na titu sv. Dimitrija. Freske u Studenici iz 1568. godine i Graanici iz 1570. godine kompariraju se veoma uspjeno sa Longinovim slikarstvom. Takoer, podudarnosti se uoavaju i u poreenju Longinovog stvaralatva i slikarstva u Pei, Savini, Studenici, Graanici i crkvi svetog Nikole u Banji kod Priboja. To su

identina stilizacija pejzaa i rastinja, vreasti ornamenti u koje su upleteni medaljoni sa poprsjima svetaca (u Pei i u Lomnici), ornamenti u vrhu svodova u vidu ukrtenih cik-cak traka, potencirano modelovanje muskulature na obrazima nekih svetaca, nain pisanja nekih slovnih znakova, kao znak za irilino slovo @ sa polukrunom asimetrinom stilizacijom dviju gornjih bonih linijica i pisanje dueg oblika za epitet sveti. S. Petkovi, govorei o formiranju slikarske radionice u kojoj su ponikli Longin, slikar Andrija i ostali peki slikari, konstatuje da je radionica vjerovatno morala postojati upravo negdje u blizini Pei.

Longin je u manastiru Lomnica naslikao kompletan ikonostas od 30 ikona meu kojima su dvije prijestone, koje se po dimenzijama ubrajaju u red najveih ikona na drvetu sauvanih u bivoj Jugoslaviji. Sam sebe je nazivao rasonoom, monahom rab po Hristu, smerni ili greni zograf Longin, pa se stoga ne zna da li je kasnije postao jeromonah, kao to je bio gore pomenuti Longin, brat kir-Zaharija, ili je dobio neki vei kaluerski in, kao to je iguman Longin, pa prema tome, spomenuta identifikacija sa dvojicom paprakih Longina ne moe biti uzeta bez rezerve. Meutim, Longinova najvea aktivnost biljei se na prostoru oko Pei i Deana, to je razumljivo jer je bio peki postrinik monah.

Kada je 1579. godine umro iguman Lomnice, Akakije, Longin prekida oslikavanje manastirske crkve i odlazi sa ovih prostora. Sa svojim djelima se ne javlja na podruju bive Jugoslavije izmeu te pomenute 1579. godine i 1596. godine. Pretpostavlja se da je u to vrijeme putovao u Rusiju (12) jer se na njegovim poznijim radovima uoavaju ruski uticaji, kao to je slikanje trodjelne crkve sa lukoviastim kupolicama tipine za rusko slikarstvo i arhitekturu, te nove stilske karakteristike, kao to su umekavanje kontrasta svjetla i sjenke na njegovim likovima, minuciozniji tretman ikona, kolorit je vedriji, a oi portretisanih svetaca postaju male, bez osjenenja onih duplji. Ruski uticaji mogli su do Longina dospjeti i posrednim putem, ali je vjerovatnija pretpostavka da je on putovao u Rusiju, kuda inae u njegovo vrijeme odlaze mnogi kalueri, slikari i crkveni velikodostojnici (Kajmakovi, 1971, 180-182). Postoji i pretpostavka da je u periodu 1579-1596 godine Longin posjetio Svetu Zemlju, te da je u tom vremenu bio veoma bolestan (budui da na jednom zapisu prije 1579. godine on navodi da ga mui teka bolest), ali do danas je ta praznina u njegovim datiranim djelima ostala nerazjanjena.

Druga grupa slikara koja je ivopisala lomniku crkvu, radila je tokom 1608. i 1609. godine. Natpis nad vratima iz 1608. godine pominje imena etvorice ivopisaca, dva Jovana, Nikolu i Georgija. Natpis glasi: &zvolen&nem' %ca i pospl&{eniem' sina i sfatago d'ha : p&sa sa&n bo`estavni hram' c(ve)tago & velikago m'~+n&ka= Ge%rg&e : let zry& & b& na pomoki V'-i= ' p&isanie b(o)g da prost=t= am&n : pisa i dov=r{i& mnogogre{&n& &ovann= i oovan : &Hikola i Ge%prie i ako s+gr+{ismo {togode molimo vi se vrati_ na{e nemo&te ni kleti ere smo b&le u mnogo strahova %t T'raka i %t softe i %t mnogo zla ine. (evo, 1999, 28)

Iz natpisa se saznaje da je godine 1607/1608. oslikan hram Svetoga Georgija, da je nastojatelj (naruilac) ivopisa bio jeromonah iguman Prohor (13) sa bratijom manastirskom, da su crkvu oslikali dva Jovana, Nikola i Georgije, da su uslovi pod kojima su radili bili teki zbog straha od Osmanlija, softi (14) i drugog zla i da je od izvjesne pomoi pri ovom poslu bio neki Vujan, najvjerovatnije pri sakupljanju priloga pisaniji. Znaajno je da je ovo prvi izvor u kome se pominje iguman u manastiru Lomnici. (evo, 1999, 28)

Slikar koji je pisao natpis iznad vrata na zapadnom zidu naosa koristio je oblike bez padenih nastavaka, nepravilno je ispisivao mnoge srpske rijei, a jo neki detalji u natpisu, kao i u natpisima uz likove i scene koje su naslikali potpisani majstori, kao to su sfetago, sfetuva{e, manastir~ki, upuuju na to da potiu sa juga. (evo, 1999, 28)

Na osnovu ikonografskih tema koje su slikali ovi majstori uoava se da su se oslanjali na uzore iz spomenika XIV vijeka, ali ne kao Longin na reprezentativne primjere iz Milutinovih zadubina, ve na slikarstvo spomenika s juga koje je nastalo oko sredine tog vijeka. Pri tom su im se potkradale greke koje otkrivaju njihovo oskudno obrazovanje i mehaniko preuzimanje pojedinosti sa starijih primjera, ili iz slikarskog prirunika. (evo, 1999, 99) Pored toga, u njihovom slikarstvu se primjeuju i neki grki uticaji, kao to je pojava grkih natpisa uz monake likove u priprati (est grkih od ukupno etrnaest natpisa) i grki tekstovi na svicima arhanela koji govore u prilog pretpostavci da je slikar najveeg dijela najnie zone priprate bio Grk. Ovu pretpostavku potvruje pojava jedne iskljuivo grke teme, koja se u spomenicima sa podruja Peke patrijarije pojavljuje sasvim izuzetno sveti Zosim lamentira nad odrom Aleksandra Makedonskog (15). Tema se najee susree u grkim monakim centrima (16). (evo, 1999,

142) Mlai lomniki slikari pokazuju meutim i neka ikonografska znanja koja se vezuju za tradiciju srpskog slikarstva. Prije svega, oni Srbe svetitelje slikaju prema uzorima iz srpskih spomenika XIV vijeka i ne slue se predlokom iz Vukovievog Praznikog mineja. Kako se kult ovih svetitelja irio i na prostore izvan jurisdikcije Peke patrijarije jo u ranijim epohama (17), nije neobino to su lanovi ove lomnike tajfe poznavali tradicionalnu ikonografiju srpskih svetitelja. Da ikonografija ovih slikara nije u potpunosti grka svjedoi i prizor iz lunete ulaznog portala (18). Meutim, na njihovim freskama se ne sreu teoloki sloenije kompozicije sa posebno uenim detaljima, niti se primjeuju uplivi zapadnih, renesansnih i baroknih ikonografskih elemenata, koji su primjetni u veem broju sauvanih grkih spomenika ovog vremena. U tom pogledu Lomnica ne predstavlja tipian primjer grkog ivopisa, otvorenijeg za strane i nove uticaje, ve se priklanja konzervativnijoj struji slikarstva u okviru Srpske crkve.

Neki ikonografski detalji ukazuju na osobenosti koje se javljaju u slikarstvu XVI i XVII vijeka i koje su prisutne u veini, Lomnici savremenih, malih manastirskih crkava. Tako su sveti ratnici naslikani u razliitim kostimima ratnikim i muenikim a katkad je napravljen kompromis, pa im je u jednu ruku stavljano oruje, a u drugu krst. Kako se u seoskim crkvama ovog kasnog perioda sveti ratnici ee slikaju u ratnikoj opremi s orujem, ime se istie njihova uloga zatitnika, a u monakim zadubinama je omiljeniji tip ratnika obuenih u patricijske kostime sa obiljejima muenika, oito je da su se u Lomnici suoili slikari porijeklom iz seoske sredine sa naruiocima monakih shvatanja. Ovakva kombinovanja nisu rijetka u slikarstvu slinih malih crkava irom Balkana i jo jednom potvruju pripadnost mlaih lomnikih slikara tom umjetnikom krugu. Oni neke detalje preuzimaju neposredno iz svoje seoske okoline. Najjasnije se to vidi u stavu svete Katarine, neobino oslonjene na laktove, na detaljima kostima, koji su prikopani na dva mjesta obinim okruglim dugmadima, a ne agrafama pod vratom, kako je ustaljeno u vizantijskoj ikonografiji. Takoer, to se primjeuje u sceni Priea apostola vinom gdje se ne pojavljuje putir, ve obina boca, svakako viena meu posuem ondanjih domainstava. Sve ovo su takoer elemnti koji mlae lomniko slikarstvo uvrtavaju meu spomenike irom zemalja koji su se u XVI i XVII vijeku nali pod osmanskom okupacijom, a koji su ivopisani trudom slinih seoskih tajfi. (evo, 1999, 144-145)

RASPORED FRESAKA

Raspored programa slikarstva u Lomnici jasno se iitava u horizontalnim pojasevima koji u neprekinutom ritmu opasuju zidove i pilastre u naosu i u priprati. U lomnikom hramu rasporeivanje po zonama je jo jasnije istaknuto prostornom koncepcijom sa prislonjenim podunim lucima. Izdavaju se sljedee zone: - najviu zonu sainjava slikarstvo na gornjim prislonjenim lucima u oltaru, potkupolnom prostoru i zapadnom traveju naosa, te u svodu oltara i zapadnog traveja. - srednju zonu ini slikarstvo rasporeeno na niim prislonjenim lucima oltara potkupolnog prostora i zapadnog traveja, - najniu zonu ini slikarstvo na najniim povrinama zidova oltara i naosa.

U priprati, gdje je arhitektonska konstrukcija pojednostavljena, sa samo po jednim lukom prislonjenim uz podune zidove, raspored oslikavanja je sljedei: - prvi pojas slika rasprostire se poduno po rubovima svoda, na prislonjenim lucima i lunim povrinama uvrh istonog i zapadnog zida, - druga zona zauzima viu polovinu svih zidova, - trea zona zauzima niu polovinu svih zidova. (evo, 1999, 57)

Jednobrodni hram crkve u Lomnici, sa iznutra polukrunom apsidom, kupolom i pripratom je uobiajeni prostorni tip, za koji je sistem dekoracije bio utvren vijekovima prije gradnje i ivopisanja. Osnovni princip da najvie zone graevine budu ukraene likovima i temama koje izraavaju uenja o Hristu i nebeskom poretku, a da se program, sputajui se prema prizemnoj zoni, sve vie odnosi na zemaljske dogaaje iz crkvene istorije i jevaneljskih tekstova i njihove protagoniste sproveden je u Lomnici dosljedno. Na taj nain ostvaren je sistem saimanja brojnih simbola i sloenih shvatanja o prirodama Hrista, o saglasju nebeske i zemaljske crkve i liturgije, ustanovljen u vizantijskoj umjetnosti do X vijeka i ponavljan, uz djelimine dopune, kroz vijekove, bez odstupanja koja bi ga sutinski remetila. Neke posebnosti u rasporedu slikarstva su

uslovljene osobenostima njene arhitekture i istorijskim okolnostima u kojima je ivopis nastao, te obrazovanjem naruilaca, kao i porijeklom slikara. Tako je na raspored ivopisa u Lomnici uticala okolnost da je kupola slijepa, bez tambura i otvora, da su se prislanjanjem udvostruenih podunih lukova uz zidove naosa formirale posebne povrine, ijem se obliku morala prilagoavati slikana dekoracija, da je u periodu izmeu 1577/1578. godine, kad je ivopisanje zapoeto, do 1607/1608. godine, kada je dovreno, moda opala ekonomska mo ktitora, a njihovi zahtjevi postali skromniji, te da je grupa slikara koja je dovravala ukraavanje hrama freskama i ije je slikarstvo dalo osnovni peat izgledu zapadnog traveja naosa i priprati, bila neuka, provincijska, za razliku od Longina, koji je ivopis zapoeo u vrijeme kad je bio jedan od najtalentovanijih i najobrazovanijih slikara na prostranom podruju pod jurisdikcijom 1557. godine obnovljene Peke patrijarije. (evo, 1999, 147)

Jasno smiljen i logino razvijen dio lomnike dekoracije koji je izradio Longin freske u kupoli i pandantifima, Bogorodica okruena anelima u oltarskoj konhi, Vaznesenje, Duhovi, likovi proroka ispod ovih svetaca, starozavjetne teme u oltaru, likovi u potrbuju trijumfnog luka, Roenje i Silazak u Ad, te Ulazak u Jerusalim pokazuju ovu cjelovitost programskog sklopa kakva se sree u spomenicima o kojima su se u to vrijeme starali ljudi iz najvieg crkvenog vrha. Zograf Longin bio je upuen u sutinu tog idejnog sklopa, koji je diktirao raspored slikarstva u hramovima u vremenima neposredno nakon obnove Patrijarije, a koji se u najveoj mjeri oslanjao na programe fresko-dekoracije srpskih spomenika iz prvih decenija XIV vijeka, budui da je i sam uestvovao u obnovi slikarstva u Pei, Studenici, Graanici i sv. Nikoli Dabarskom.

Gotovo je nesumnjivo da je upravo Longin, a ne neko od lomnikih monaha, zasluan za osmiljenost, uenost i jasnou koje se uoavaju u pojedinim partijama lomnikog ivopisa. Kada je Longin napustio Lomnicu, njegova znanja i njegove namjere u pogledu rasporeivanja sadraja zidne dekoracije su u odreenoj mjeri zaboravljene. Jedino tako se mogu tumaiti ispreturanost epizoda u ciklusima i neloginosti u rasporedu, nastali tridesetak godina kasnije, kada je ukraavanje Lomnice freskama dovreno. Tada, na poetku XVII vijeka, u manastiru se vjerovatno nije nalazio ni jedan obrazovaniji monah koji je zapamtio Longinovu jasnu zamisao i koji je mogao uputiti mlau grupu lomnikih slikara u teoloka znaenja i idejnu sutinu slikarstva u hramu. Lomnike neloginosti u izlaganju scena iz ciklusa Praznika mogle bi se tumaiti i optim opadanjem nivoa bogoslovske obavjetenosti rustificiranih slikarskih druina s poetka XVII vijeka, kakva je bila lomnika. Za razliku od onog dijela lomnikog ivopisa koji je sainio Longin, u kojem je preuzimanje programa i ikonografije iz slikarstva XIV vijeka praeno razumijevanjem simbolikog sadraja, drugi dio lomnikih fresaka, s poetka XVII vijeka, samo formalno se oslanja na programe XIV vijeka izostavlja uene aluzije i sloenu likovnu simboliku. (evo, 1999, 161-163)

ISTONI ZID PRIPRATE 1. Sv. Foka 2. Sv. Arsenije 3. Bogorodica iz Deizisa 4. Hristos iz Deizisa 5. Sv. Jovan Pretea iz Deizisa 6. Sv. Georgije 24. Sv. Georgije pred carem 25. Aneo savjetuje sv. Georgija u tamnici 26. Sv. Georgije i carica Aleksandra 40. Podizanje na krst 41. Skidanje sa krsta 46. Prorok Varlaam 48. Prorok Zaharija 52. Put na Golgotu (evo, 1999, 64)

ZAPADNI ZID PRIPRATE 13. Sv. Jefrem Antiohijski 14. Sv. Teodosije 15. Arhaneo Rafail

16. Polje sa ornamentom 17. Arhaneo Mihailo 18. Smerni Genadije 19. Smerni Akakije (Genadije i Akakije dre izmeu sebe model lomnike crkve) 32. Sv. Georgija probadaju kopljem 33. Sv. Georgija pritiu kamenom 34. Sv. Georgije baen u kreanu 35. Sv. Georgiju kidaju meso klijetima 36. Sv. Georgije obara idole sa hrama 37. Sv. Georgije vaskrsava Glikeriju vola 43. Blagoslov tri jereja 44. Odbijanje darova (Joakim i Ana pred prvosvetenikom Ruvimom) 47. Prorok Naum 49. Prorok Gedeon 50. Sv. Jelasa (u debljini prozora) 51. Sv. Fotinija (u debljini prozora) 52. Roenje Bogorodice (evo, 1999, 65)

SJEVERNI ZID PRIPRATE 20. Sv. Aleksije ovjek boiji 21. Sv. Jevtihije Jerusalimski (??) 22. Nepoznati sveti monah Sv. Dorotej 38. Hristos iscjeljuje dvojicu bolesnih 39. Usekovanje glave sv. Georgija 45. Iscijeljenje slijepog od roenja (slijeporoenog) 46. Prorok Varlaam 47. Prorok Naum 55. Put na Golgotu 56. Hristos Starac danima 58. Prorok Danilo 60. Prorok Mojsej (evo, 1999, 61)

JUNI ZID PRIPRATE 8. Sv. Antonije 9. Sv. Isakije 10. Sv. Sv. Zosim lamentira nad odrom Aleksandra Makedonskog 11. Sv. Andrija Kritski 12. Sv. Kliment 27. Muenje sv. Georgija na toku 28. Sv. Evpraksija 29. Krst sa instrumentima Hristovih muka 30. Sv. Tekla 31. Batinjanje sv. Georgija 42. Hristos iscjeljuje leprozne 53. Izdajstvo Judino 56. Hristos Starac danima 57. Prorok Jovan 59. Prorok Ilija (evo, 1999, 62)

ZAPADNI ZID NAOSA 24. Sabor arhanela 25. Polje sa natpisom o ivopisanju hrama 1607/1608. godine 26. Sv. Atanasije Farmakolitrija 27. Sv. car Konstantin i carica Jelena, izmeu sebe dre krst 72. Sv. Teodora

73. Sv. Katarina sv. Varvara 75. Nepoznata svetiteljka 112. Prorok Mojsije iz kompozicije Preobraenje Hristovo 118. ene mironosice iz kompozicije Mironosice na Hristovom grobu 167. Uspenje Bogorodiino (evo, 1999, 63)

SJEVERNI ZID OLTARA I NAOSA

28. Sv. Teodor Tiron 29. Sv. Teodor Stratilat 30. Sv. Merkurije Sv. Konstantin 32. Sv. Mina Sv. Prokopije 34. Sv. Gimnazije 35. Sv. Sava Srpski 36. Sv. Simeun Srpski 37. Slikana zavjesa sa ukrasom od sitnih trouglova i krugova 38. Deizis Hristos IS-HS, kao arhijerej i car 39. sv. Nikifor 40. Sv. Nestor 41. Sv. Aksentije (u potrbuju prolaza) 42. Sv. Ananija (u potrbuju prolaza) 43. Sv. Epifanije 44. Sv. Atanasije 45. Sv. Spiridon 46. Vizija sv. Petra Aleksandrijskog. Desno od njega stoji Hristos-djeak. 47. Sv. Stefan Arhiakon 48. SV. Polikarp 49. Mrtav Hristos u grobu 50. Sv. Melentije 51. Sv. Ambrozije 52. Sv. Grigorije 53. Sv. Vasilije 54. Sv. Jovan Zlatousti 55. Sv. Mitrofan 56. Sv. Polikarp 57. Bogorodica iz Blagovijesti 76. Odricanje Petrovo 77. Sv. Filip apostol 78. Sv. Vartolomej 79. Sv. Julita 80. Sv. Kirik 81. Sv. Jeromolaj 82. Sv. Jakov Perzijski 83. Sv. Georgije Novi (Kratovac) 84. Raspee Hristovo 85. Sv. Andronik 86. Sv. Vikentije 87. Sv. Vasilije 88. Sv. Melentije 89. Sv. Atanasije 90. Sv. Jefrem 91. Pranje nogu 92. Arhaneo Gavrilo iz Blagovjesti

93. Priee apostola hljebom (19) 94. Priee apostola vinom 95. Sv. German (u debljini prozora) 96. Sv. Gevrasije (U debljini prozora) 97. Sv. Teodora 98. Sv. Teofana (u debljini prozora) 99. Krst sa kriptogramom (u debljini prozora) 100. Ornament valovita linija u trouglovima 118. Mironsice na Hristovom grobu Figure od broja 119 do broja 130 (zajedno sa figurama 113 do broja 117 na junoj strani) ine kompoziciju Proroci su te nagovijestili 119. Nepoznati prorok (u medaljonu) 120. Prorok Malahija (u medaljonu) 121. Disk 122. Prorok Jakov (u medaljonu) 123. Nepoznati prorok (u medaljonu) 124. Prorok Solomon (u medaljonu) 125. Prorok Aron (u medaljonu) 126. Prorok Jona (u medaljonu) 127. Bogorodica Oranta (u medaljonu) 128. Prorok Zaharija mlai (u medaljonu) 129. Prorok Mojsej (u medaljonu) 130. Prorok David (u medaljonu) 131. Hristos Emanuil (isto pod broj 111) 132. Apostol Petar 133. Vaskrsenja Hristovo (Silazak u Ad) 134. Disk (isto kao 108) 135. Prorok Aron (Longin). Na elu luka iznad oltarske konhe, upletena u floralnu vrijeu, naslikana su sedmorica arhijereja u poprsjima (Longin) 136. Sv. Lav Papa (Lampad?) 137. Sv. Vavil 138. Sv. Meletije 139. Sv. Antim 140. Sv. Georgije Jermenski 141. Sv. Kiprijan 142. Sv. Jefrem Hersonski 143. Prorok David (Longin) 144. Prorok Isaija (longin) 145. Prorok Solomon (Longin) 146. Prorok Danilo (Longin) 147. Disk (Longin) 148. Tri mladia u pei ognjenoj (Longin) 149.Tekst kondaka na prvu nedjelju uskrnjeg posta (Longin) Od broja 150 do 156 poprsja arhijereja upletena u floralnu vrijeu (Longin) 150. Sveti Ahil (Ahilije Larijski) 151. Sv. Vasil 152. Nepoznati sveti arhijerej 153. Sv. Ananija 154. Sv. Kliment 155. Sv. Lav, papa rimski 156. Sv. Foka 168. Krtenje Hristovo 169. Vaskrsenje Lazarevo (Longin) 170. Ornament (Longin) 171. Jevanelist Jovan sa Prohorom (Longin) 172. Arhaneo Rafailo (Longin)

173. Jevanelist Matej (Longin) 174. Sv. Keramida (Longin) 174a. Sv. Ubrus (Longin) 175. Vaznesenje Hristovo (Longin) 176. Nebeska liturgija (Longin) 177. Tekst psalma u traci koja okruuje Pantokratora (Longin) 178. Hristos Pantokrator (Longin) 179. Ornament, stilizovana palmeta u trouglovima (evo, 1999, 60-61)

JUNI ZID OLTARA I NAOSA

1. Sv. Danilo Stolpnik 2. Sv. Roman Slatkopjevac 3. Sv. Simeon Stolpnik 4. Sv. Kliment 5. Sv. Metodije 6. Sv. Silvestar papa 7. Sv. Dorotej 8. Sv. Markijan (u potrbuju prolaza) 9. Sv. Vavil (sv. Martirije? u potrbuju prolaza) 10. Sv. Nikita 11. Sv. Georgije 12. Sv. Samona 13. Sv. Nikola (Mirlikijski) 14. Slikana zavjesica ukraena sitnim krugovima i trouglovima 15. Sv. Atanasije Aleksandrijski 16. Sv. Nikifor 17. Sv. Dimitrije 18. Sv. Jovan Pretea Kefalofor 19. Sv. Trifun 20. Sv. Aviva 21. Arhaneo Gavrilo iz kompozicije Arhaneo Gavrilo poduava svetog Pahomija 22. Slikana zavjesica ukraena sitnim krugovima i trouglovima 23. Sv. Pahomije iz kompozicije Arhaneo Gavrilo poduava svetog Pahomija 58. Molitva u Getsimanskom vrtu 59. Sv. Melentije 60. Sv. Orest 61. Sv. Jeftimije 62. Sv. Silvestar 63. Tajna veera 64. Nepoznati svetitelj 65. Nepoznati svetitelj 65a. Sv. Vavil (Martirije?) 65b. Sv. Markijan 66. Sv. Hristofor (Hrisogon) 67. Sv. Kozma 68. Sv. Damjan 69. Pilat pere ruke 70. Sv. Jakov apostol 71. Sv. Simeun apostol 101. Gostoljublje Avramovo (Longin) 102. Pravedni Avram (Longin) 103. Slikani disk (Longin) 104. Pravedna Sara (Longin) 105. Prorok Jezekilj (Longin) 106. Prorok Joil (Longin)

107. Prorok Mojsije (Longin) 108. Disk (Longin) 109. Roenje Hristovo (Longin) 110. Apostol Pavle 111. Hristos Emanuil 112. Preobraenje Hristovo od broja 113 do broja 117 (zajedno sa figurama od broja 119 do 130 na sjevernoj strani) ine kompoziciju Proroci su te nagovijestili) 113. Prorok Zaharija stariji (u medaljonu) 114. Prorok Valaam 115. Disk 116. Prorok Danilo (u medaljonu) 117. Prorok Avakum (u medaljonu) 157. Personifikacija kosmosa iz kompozicije Silazak svetog Duha na apostole (Longin) 158. Silazak svetog Duha na apostole (Longin) 159. Ornament (Longin) 160. Jevanelist Luka (Longin) 161. Arhaneo Uril (Longin) 162. Jevanelist Marko (Longin) 163. Vijenac ornamenata (Longin) 164. Sretenje 165. Cvijeti (Longin) 166. Ornament (Longin) 176. Nebeska liturgija (Longin) 177. Tekst psalma u traci koja okruuje Pantokratora (Longin) 180. Nepoznata svetiteljka 181. Sv. Jelasa 182. Nepoznata svetiteljka 183. Nepoznata svetiteljka (evo, 1999, 62)

STILSKE ODLIKE LOMNIKOG IVOPISA

Prilikom stilske analize lomnikog ivopisa mora se jasno odvojiti Longinovo slikarstvo od slikarstva majstora koji su u Lomnici radili tokom 1607. i 1608. godine.

Kajmakovi izvodi zakljuak na osnovu natpisa nad vratima da je ivopis raen tokom 1607. i 1608. godine djelo etvorice potpisanih majstora. Na osnovu slikarskog rukopisa on boljeg slikara naosa naziva Jovanom br. 1, slabijeg slikara u naosu naziva Georgijem, a slikare u priprati Jovanom br. 2 i Nikolom (Kajmakovi, 1971, 259-263). Vrlo je vjerovatno da je protomajstor svoje ime zabiljeio kao prvo, ali to jo uvjek nije dovoljno obrazloenje da najboljeg slikara bezuslovno zovemo Jovanom.

evo na osnovu karakteristika osnovnih likovnih elemenata smatra da se moe izdvojiti najbolji majstor koji je radio iskljuivo u naosu i oltaru, te jedan (ili to je manje vjerovatno) dva slikara koji su dovravali kompozicije u naosu i oltaru koje je postavio glavni majstor. Po njoj, u priprati su radila dvojica slikara, od kojih loiji ima veoma slian crte i modelovanje kao loiji slikar iz naosa, dok se rad boljeg slikara iz priprate ne sree u naosu. Na taj nain ona izdvaja i uoava tri prepoznatljiva slikarska rukopisa, uprkos injenici da se u natpisu pominju etiri. Meutim, ona ne osporava mogunost da je Lomnicu oslikavalo etiri, a moda i vie slikara, budui da je prihvatljiva pretpostavka da su njihova oskudna znanja bila ujednaena, a da su se u postupku ugledali jedan na drugog. evo dalje, razmatrajui rad ove slikarske grupe i uporeujui ga sa drugim radovima nastalim u tom periodu, donosi zakljuak da je meu autorima bilo Grka, ali i Slovena (moda Bugara ili Cincara (20)). (evo, 1999, 167)

Kod analize Longinovog slikarstva moe se rei da on: organizuje kompoziciju znalaki, koristei se iskustvima ranog XIV vijeka, pejzanim ili arhitektonskim kulisama odvaja dva ili tri prostorna plana, pri tom logino gradei meusobne odnose likova i planova. Simetrino komponovanje, ostvarivanje horizontalnih ili vertikalnih zona u kompoziciji ili naglasci po dijagonali kod njega su uvijek u funkciji isticanja sadrine naslikane teme. Kompozicije Longin definie detaljima koji doprinose opem sveanom utisku. Najee je to krinolika kronja zelene

palme, bokori sa kovrdama i trolisti na vrhu, rasuti po stjenovitim pejzaima u scenama, ime se istovremeno doprinosi odreivanju planova u sceni ili njenoj ravnotei. U proporcioniranju figura on je precizan, vjet i dosljedan figure su neto izduene, obavijene logino drapiranom odjeom, gracioznih pokreta. Zapaa se da je u razvoju Longinovog stila dolo do postepenog izduivanja figura . U obradi likova Longin u Lomnici dostie punu zrelost, modelujui lica, ruke i noge figura dotle da mu se crte gotovo gubi, a oblik poprima mekou. Obrisi su mirni, a inkarnat je podslikan maslinastozelenom, preko koje modeluje svijetlim okerom, ruiastom i bijelom. Oval lica, nos, oi i obrve izvueni su neto debljom crvenom linijom, dok su izraziti akcenti na oima (trepavice i obrve) i usne izvueni mjestimino crnom. Usne radi cinober, a oi su okrugle, bez sjenenja onih duplji. Ljepota Longinove linije pokazuje se i u ornamentalnim detaljima on gotovo redovno ukraava odjeu svojih figura ornamentom u zlatu, najee floralnim, ali i ornamentom od stiliziranih slova. Najuspjenije partije ove vrste primjeuju se na odjei proroka Solomona sa Bogorodiine prestone ikone ili na kostimu svetog Georgija na njegovoj ikoni. Njegov ornamentalni repertoar je bogat u vijencu lomnike kupole islikao je tri razliite trake floralne ornamentike, a izuzetne geometrijske i floralne bordure na svodu pokazuju da se ugledao na velike zadubine ranog XIV vijeka. Isto se zakljuuje pri pogledu na dokumentarne detalje kojima eli uiniti scenu ubjedljivijom realistine predstave mastionice sa perom, makaza, noia za otrenje, ime se upotpunjava atmosfera radnog prostora pisca jevanelja.

Longinovo pismo je ukrasno, gotovo kaligrafsko. Oblik slova je pravilan i ujednaen, kao i dimenzije i neto izdune proporcije. Natpisi uz slike su ponekad opirni, odlikuju se ljepotom jezika i izrazitom pismenou. (evo, 1999, 165-167)

Za razliku od Longina najbolji lomniki slikar iz 1607/1608. godine slika izduene figure kod kojih se odnos sitnih glava prema vitkom tijelu kree oko 1:8. Kod jednog broja likova, kako onih u nioj zoni, tako i onih u kompozicijama, ta izduenost je vea i neprirodna, to bi vjetiji slikar svakako izbjegao ubacivanjem ornamenata, usklaivanjem dimenzija glave i figure, ili na neki drugi nain. Na licima on esto ponavlja visoka ela, izduen dio od korjena nosa do usana i sasvim malu bradu (kod golobradih likova). Kod likova staraca sa bradama ovi modularni odnosi na fizionamijama su manje uoljivi, ali prisutni. On lica modeluje jednostavnim postupkom podslikavanjem svijetlim i mekim sijenenjem tamnijim okerom, u irokim loginim potezima, bez upotrebe bijelih akcenata (osim u beonjaama), bez zelenih sjenki i rumenila. Iako uproen, ovaj postupak je izuzetno efektan, naroito zbog vjetog izbjegavanja jakih kontrasta. Pri modelovanju tkanina obino koristi tri tona osnovne boje, ali plastini utisak ne izostaje, prije svega zbog istog valera i preciznog nanoenja nijansi. Pored njegovog najveeg dometa lika svetog Nestora ove njegove osobine su jasno uoljive i na likovima sv. Georgija, Mine, Pahomija, ili sv. Anastasije, koji su njegovi najuspjeniji radovi. Upotrebljavajui komplemantare (crveno-zeleno, ljubiasto-oker), on postie koloristiku zvunost, posebno na kostimima sv. Mine, Nestora i Anastasije. Posjeduje smisao za detalj, najbolje izraen svakako na kostimu sv. Nestora, ali uoljiv i kada izvodi ukrasne trake obruba kod sv. Georgija ili dijelove vladarske odjee sv. Anastasije. Njegov rad su i gotove sve stojee figure u oltaru, ali je primjetno da se kod ovih likova, manje izloenih stalnim pogledima, manje trudio, pa je njegov uproen postupak modelovanja tu rezultirao suvljim i manje plastinim oblicima, te jednolinijim fizionamijama. On je komponovao gotovo sve scene u gornjim zonama naosa, ali je njihovo dovravanje preputao slabijem majstoru, izuzev u Sretenju, Preobraenju i moda Molitvi u Getsimanskom vrtu u oltaru. Negdje je uee slabijeg slikara manje, pa kvaliteti boljeg majstora preovlauju, kao u Petrovom odricanju ili Uspenju Bogorodiinom, a negdje je bolji slikar kompoziciju postavio samo u osnovnim crtama, pa su nespretnosti loijeg saradnika izbile u prvi plan, kao u Raspeu, Krtenju ili Tajnoj veeri.

Najvjetiji slikar meu majstorima s poetka XVII vijeka sve je kompozicije rjeavao insistirajui na simetriji, koju je postizao oblicima arhitektonskih kulisa ili pejzaa u pozadini i ravnoteom masa i mnogobrojnih uesnika u scenama. Prostor je slikanom arhitekturom i pajzaom dijelio na planove, najee tri, koristei esto neprekinutu zidnu pregradu izmeu prvog i treeg plana, to su sve stilski elementi preuzeti iz slikarstva XIV vijeka, ali lieni onih koloristikih i crtakih finesa kojima ih je obogaivao Longin. Najbolji slikar ove grupe uglavnom nema problema sa razmjetanjem oblika u prostoru, mada mu se deeva, na primjer u Pranju

nogu, da apostole koji izuvaju sandale prikae u neloginim pozama, bez ravnotee,ili da baldahin u Sretenju ostavi sa nedefiniranim osloncima.

Njegov saradnik je, naprotiv slikar malog dara. On je zadrao proporcije likova glavnog majstora, sa sitnim glavama, ali su se izgubile vitkost i elegancija, pa njegovi likovi, kao sv. Nikifor na jugozapadnom stupcu, imaju zdepasta tijela tankih ruku. Ugledajui se na boljeg slikara i on crta lica sa naglaeno dugakim dijelom od korjena nosa do gornje usne i kratkom, malom donjom vilicom, ali naglaena asimetrija poluprofila, sa karikaturalnim zadebljenjem one strane glave na koju je lik okrenut, daje njegovim fizionomijama groteskan izgled oteklih lica. U modelovanju inkarnata preuzima takoer pojednostavljeni postupak boljeg slikara, ali su mu sjenke izrazito kontrastne. Oi slika previe blizu uz korijen nosa, sa debelom, mrkom linijom kapka i naglaenim mrkim zjenicama, nepaljivo usaenim, tako da neki likovi, kao sv. Dimitrije ili Jovan Pretea na jugozapadnom stupcu izgledaju razroko. Graficizam pri drapiranju tkanina kostima njegovih likova oduzima figurama voluminoznost, nabori su iscrtani mrkom, crnom ili crvenom linijom, a pokuaji da se plastinost postigne gradacijom osvjetljenja kod njega su rijetki. Nebriljivo mijeanje boja je uope osnovno obiljeje njegove koloristike i zbog toga on bojom ne postie efekat, premda se ugleda na najboljeg majstora u postupku sa komplementarima. Kod figura u scenama gotovo je obavezan prenaglaen i nelogian kontrast osvjetljenja noge koja je u iskoraku i one na kojoj je oslonac. Ponekad ak u tom postupku koristi i razliitu boju. Za pravljenje nabora na kostimima koristi trouglasto zavijoreni skut ogrtaa. (evo, 1999, 168-169) Meutim, dosta je teko ustanoviti kako je raspodijeljen posao izmeu slikara lomnikog naosa. Izgleda da je bolji majstor postavio sve kompozicije, uestvujui u manjoj ili veoj mjeri u njihovom dovravanju. Bolji slikar se prepoznaje po nainu slikanja vegetacije, bokorastih palmi, dekorativnih i funkcionalno rasporeenih unutar kompozicije. U slubi komponovanja je kod njega i obojenost pejzanih humki, dok njegov pomonik vegetaciju sasvim uproava u snopove nelogino postavljenih crnih linijica, a pejzane humke boji istom bojom, oduzimajui im kompozicionu funkciju. Meutim, pored velike razlike u znanju i darovitosti izmeu dvojice slikara naosa, slikarstvo oltara i naosa u cjelini djeluje ujednaeno, upravo zbog njihove isprepletene saradnje.

U priprati takoer sreemo dva rukopisa, od kojih je jedan vrlo srodan maniru slabijeg slikara naosa, dok je drugi, bolji, potpuno drugaiji od svega to vidimo u naosu i oltaru.

Bolji slikar priprate je sposoban crta. Njegove figure su izduenih, ali skladnih proporcija, njihovi pokreti su logini, anatomija solidna, a crte lica skladne. U komponovanju scena on je moda spretniji od boljeg majstora naosa, budui da uspjeno savlauje prostor ne uzdajui se iskljuivo u simetriju kako to ini protomajstor i dajui tim scenama neto vie dramatinosti (Skidanje s krsta, Dolazak na Golgotu, sve scene Bogorodiinog ciklusa, Iscijeljenje slijepog od roenja). Njegova paleta je naprotiv, svedena na jedan ton mrkocrvene, sivoplavu i oker, a ruiastu i zelenu koristi samo za slikanje arhitekture. Boju postavlja bez valera, ne poznaje modelovanje i sve tkanine rjeava iskljuivo grafiki. Izuzetno se koristi razliitim osvjetljenjem tkanine na nozi koja je u iskoraku i onoj na koju se oslanja figura u pokretu pronavljajui pri tom onaj nelogino jaki kontrast kakav koristi loiji slikar naosa. Inkarnat rjeava kreno bijelom sa malo mrkih sjenki i blagim prelazima, pa dobija izvjesnu mekou lica, koja je potpuno izostavljena na draperijama. Samo izuzetno, na licu arhanela Mihaila uz ulazna vrata, on se uputa u modelaciju lica zelenim sjenkama i blagim rumenilom na obrazima. Na odjei ovog svetitelja on koristi i vei broj boja, kombinujui sivoplavo, crveno, ljubiasto, oker i bijelo, ali i dalje koristei iskljuivo liniju pri oblikovanju masa. Po uspjenom modelovanju lica arhanela moglo bi se zakljuiti da su njegova slikarska znanja vea od onoga to pokazuje ostatak njegovog rada i da je rutinska obrada ostalih likova rezultat urbe. Rijetko se uputa u dekorativne detalje, kao na odjei svetog Georgija u epizodi sa Galikerijevim volom, ili na carskoj odori i prijestolu u sceni sveti Georgije pred carem. Kao i bolji slikar naosa i on voli cik-cak forme na dnu ogrtaa. Slikana arhitektura kod njega ee definira samo polovinu kompozicije (Podizanje na krst, Odbijanje darova, Iscijeljenje slijepog od roenja, gdje je arhitektonska kulisa prekinuta na lijevom dijelu scene i zamijenjena padinom humke, Sveti Georgije pred carem), rjee je to neprekinuta zidna pregrada u pozadini, koju on koristi samo kod Skidanja sa krsta, a kad koristi pejzane humke, one su niske i uproene, ali kompoziciono funkcionalne, mada sa krajnje uproenom i nelogino postavljenom vegetacijom.

Njegov pomonik je slikar koji je po mnogo emu blizak loijem slikaru naosa i oltara. U nekim detaljima ta slinost navodi na pomisao da je rije o jednoj linosti. On je samostalno islikao proroke u svodu i potrbujima prislonjenih lukova, scene Stradanja u svodu, vei dio scena iz ciklusa itija s. Georgija i figure prizemne zone na sjevernom, junom i dijelu zapadnog zida juno od vrata, pokazujui svoju nevjetinu u jo veoj mjeri nego u naosu. Ako je u pitanju ista linost, onda se ovo loe slikarstvo moe tumaiti injenicom da je u priprati izostala intervencija najboljeg majstora, kojem je u naosu korigovana neukost najloijeg lana ove druine. U priprati dolazi jae do izraaja njegova nesposobnost da proporcionira figure, koje su ili neprirodno izduene sa malim glavama, kao u epizodi sv. Georgije i carica Aleksandra, ili zdepaste sa prevelikim glavama, kao proroci u svodu i potrbujima lukova, posebno figura proroka Zaharija. Upeatljive su slinosti vojnike odjee, posebno ljemova i oblih kapa delata, kao i kostima i fizionamija jevrejskih prvosvetenika iz Pilatovog suda u naosu i Puta na Golgotu u priprati. Ponavljaju se i ravo proporcionirana stopala i ake, trouglasto zavijoreni skutovi ogrtaa, a koloristika uproenost vea je u priprati nego u naosu. Loiji slikar priprate koristi samo crvenu, sivoplavu i oker, rijetko ruiastu, a zelenu samo za pozadinu. Neto bogatija obojenost kompozicija koje je u naosu naslikao loiji slikar, ako je rije o istoj osobi, moe se objasniti uticajem najboljeg majstora, koji je u priprati izostao, jer je bolji slikar priprate i sam nebriljiv kolorista. Takoer je pozanto da su ovakve slikarske druine imale i lanove koji su se bavili iskljuivo pomonim radovima, pa i mijeanjem boja, tako da je siromaniji izbor boja u priprati mogao zavisiti i od njihovog rada. Slabiji slikar priprate se rijetko uputa u modelovanje figura tonskim postupkom, koristei gotovo iskljuivo grafiko rjeavanje nabora tkanine, crnom ili crvenom linijom. Takoer je nevjet u komponiranju. Dok je u naosu rad boljeg majstora i pomonika u velikoj mjeri isprepleten, te se u veem dijelu ivopisa osjea prisustvo oba rukopisa u istim kompozicijama, rad boljeg majstora priprate je stroe odvojen od rada loijeg slikara. (evo, 1999, 170-173)

LOMNIKI IKONOSTAS

U manastirskoj crkvi u Lomnici, sauvana je najvrednija i najljepa ikonostasna cjelina u Bosni i Hercegovini. Ikonostas je djelo pekog monaha Longina iz 1578. godine. Ikonostas sainjavaju dva zasebna dijela: 1. Longinova ikonopisna povrina koja obuhvata tri reda ikona i 2. rad nepoznatog duboresca i ikonopisca koji je neposredno nakon Longinovog rada dovrio ikonostas dodavi mu dveri i veliko Raspee na vrhu.

Longinov rad se sastoji od prestonih ikona Bogorodice sa Hristom, anelima i prorocima, Hrista sa Bogorodicom, Jovanom Preteom (Deizis) i apostolima, ikona sv. Georgija i sv. Dimitrija.

U drugom redu, gdje je nekada bilo davanest ikona sa scenama Velikih praznika, sada je sauvano samo sedam: Blagovijesti, Kretnje, Lazarevo vaskrsenje, Ulazak u Jerusalim, Raspee, Vaznesenje i Silazak Svetog Duha na apostole.

Od nekadanjih trinaest ikona Deizisa sa apostolima sa treeg reda ikonostasa, danas su sauvane samo etiri ikone sa predstavama stojeih figura apostola Vartolomej, Jovan Bogoslov Jakov i Matej, te ikona Nedremano oko nad carskim dverima.

Atribucija i datiranje ikonostasa su definisani potpisom autora na Bogorodiinoj ikoni: pisa mnogogre{n=& rab= h(rist)' L'gg&nn= i dalje, biljekom na Hristovoj prestonoj ikoni Nedremano oko: pr& smerennom' (c)tarc' (aka)k

OPIS IKONA

1. BOGORODICA SA HRISTOM NA PRESTOLU SA DVA ANELA I PROROCIMA Vrijeme nastanka: 1577/78. godine Tehnika: tempera na dasci Dimenzije: 117X82X4 cm Opis:

Ikona je slikana na dva komada drveta spojenih po sredini, a sa nalija uvrena sa dva kuaka. Du ivice ikone pripojene su etiri uske letvice koje obrazuju ram ispupen u odnosu na povrinu ikone za oko 1,5 cm. Ram sa prednje strane izgleda kao sastavni dio daske, jer su spojnice drveta oblijepljene lanenim platnom i prevuene gipsanom preparacijom, a zatim pozlatom. Centralni prostor na kojem je predstavljena Bogorodica sa Hristom i anelima je dimenzija 98x59 i za 0,5 cm je nia od rubova na kojima su slikani proroci.

Uz Bogorodicu stoje njeni uobiajeni inicijali. Predstavljena je kako sjedi na prijestolu irafiranom zlatnim linijicama, a supedaneum je ruiast. Cinober i plavi jastuci na prijestolu su ukraeni ornamentima u zlatu. Na bordurama se pojavljuje ornament od ukrasnog pisma. Hristos oznaen uobiajeno IS-HS, sa slovima V.B.S. upisanim u nimb, sjedi na Bogorodiinoj lijevoj ruci, obuen u haljinu sa pozlaenim peribrahionom i pojasom. Desnom rukom blagosilja, a u lijevoj dri svitak sa tekstom: ne s%mni se % mi+ m(a)ti vid+e{ gako ml(a)d(e) `(e) iz ~p+va pre`de d=nice pad=& v&=staviti bo is=proslaviti ^(e)l(o)v(e)^=skoe pad{e- -st(e)stvo prdoh= g_vst=vno v+ro- i l-bov- teb+ ve-n~a-{h=

Iza prijestola stoji desno arhaneo Gavrilo arh-gav u divitisionu ukraenom zlatnim ornamentima i lorosom po kojem su rasporeeni motivi dragog kamenja i bisera. Lijevo iza prijestola je arhaneo Mihailo arh-mih u zlatom ukraenoj vladarskoj odjei. Pri dnu ikone nalazi se pomenuti Longinov potpis.

Po sredini centralnog polja ikone je oteenje u vidu desetak santimetara iroke trake sa koje su otpali bojeni sloj i podloga, a koja dijeli ikonu po vertikali. Jedan ui pojas oteenja prua se i du lijeve ivice ikone u njenom gornjem dijelu.

Kao ilustracija himnografskog teksta Proroci su te odozgo nagovijestili, na bonim ivicama ikone naslikane su stojee figure proroka sa tekstovima na svicima i simbolima Bogorodinih figuracija. Pri vrhu na lijevom rubu je prorok Mojsije, koji isprad sebe dri kupinu u plamenu sa medaljonom Bogorodice u grisaju. Lijevom rukom dri svitak sa tekstom iz Druge knjige Mojsijeve, 3, 7; Djela apostolska, 30-35. Natpis i gornji dio figure su oteeni. Ispod njega je prorok David u carskoj odedi sa krunom. On dri kivot na kojem je naslikan medaljon sa likom Bogorodice i ispred kojeg se sputa svitak sa 131 psalmom (132) 8. Figura je na lijevoj strani oteena. Slijedi prorok Jeremija ija je figura jako oteena na lijevom rubu. Na njgovom svitku je citat iz Jovan 14, 6; Isaija 26, 7; 30,21; 35, 8; 62, 10; Jeremija 21, 8. Ispod Jeremije je predstavljen prorok Gedeon koji dri runo sa poprsjem Bogorodice slikanim u grisaju, a ispod runa je svitak sa tekstom iz Knjige o sudijama 6, 37-40. Figura je takoer oteena po lijevom rubu. Slijedi prorok Isaija, koji dri klijeta sa arom, takoer oteen po lijevoj ivici. Niz na lijevom rubu ikone zavrava prorok Jakov, golobrad, bez natpisa, sa oteenjima du lijevog ruba. Oslanja se na ljestve na kojima je u medaljonu prikazano Bogorodiino poprsje.

Prvi na desnoj strani je prorok Aron. Odjeven je u bogatu odjeu starozavjetnog prvosvetenika, sa ogrtaem ukraenim ornamentom od slova i sa krunom na glavi. Lijevom rukom, koju je zahvatilo oteenje, on je mogao drati svitak. Prorok Solomon je predstavljen golobrad, odjeven u carski divitision, a na glavi mu je kruna. U ruci su mu vrata na ijem je donjem dijelu u grisaju naslikano Bogorodiino poprsje. Ispod njega je prorok Avakum koji dri grm sa medaljonom u kojem je Bogorodiin lik, a ispod njega prorok Danilo sa starozavjetnom kapom na glavi. Desnom rukom blagosilja, dok je lijeva, u kojoj je mogao drati svitak ili Bogorodiin simbol, unitena. Prorok Valaam, ija je figura oteena sa desne strane, rukom pokazuje na zvijezdu islikanu zlatom iznad njegove glave. Na gornjem rubu ikone lijevo naslikan je u poprsju prorok Zaharija. Od veoma oteenog lika vidi se ruka koja dri svitak sa poprsjem Bogorodice u grisaju u zagrljaju i ouvanim tekstom: tako gl(agol)et= g(ospod)= dam= ~d-sa na n(e)b(e)s% gore i znamen%a na zemni dole krv= i %gn= i k%rene dm, a desnom rukom blagosilja.Izmeu dva poprsje na gornjoj ivici ikone naslikan je segment neba, u koji su bile

smjetene otvorene dveri. Zbog oteenja vidljivi su samo rubovi segmenta neba i dio natpisa na lijevoj strani. (evo, 1999, 181-183)

2. HRIST SA BOGORODICOM, JOVANOM PRETEOM I APOSTOLIMA

Vrijeme nastanka: 1577/78. godine Tehnika: tempera na dasci Dimenzije: 117X82X4 cm Opis:

Sastavljena je od tri daske, uz ije rubove etiri uske letvice ine ram. U spojnice dasaka po sredini su umetnute dvije daice. Dva horizontalna kuaka su postavljena na poleini. U centralnom polju ikone je naslikan Hristos na prijestolu, oznaen uobiajenim inicijalima. Prijesto je oker sa zlatnim rafama, a supedaneum ruiast. Jastuci na prijestolu su ukraeni ornamentom u zlatu, kao i dijelovi Hristove odjee, na ijim rubovima se javlja ornament od stiliziranog pisma. Hristos desnom rukom blagosilja, a lijevom na koljenu dri jevanelje sa tekstom: prid+te b(lago)sl(o)v+ii %ca mo-go nasl+d'ite ougotovainoe vam c(a)rstvo.

Iza prijestola sa lijeve strane stoji Bogorodica, a sa desne Jovan Pretea, inei tako kompoziciju Deizisa. Purpurni Bogorodiin maforion ukraen je detaljima u zlatu i ornamentom od slova, a Pretea je u hitonu i ogrtau. Nimbovi su od dva reda iskucanih taaka na zlatnoj podlozi, a izmeu rubova nimbova i glava iskucan je vijenac perlastih rozeta. Sasvim pri dnu je citirani dio Longinovog zapisa, koji se odnosi na lomnike ktitore.

Od gornje do donje ivice ikone sputa se iroki pojas oteenja koji zahvata najveim dijelom Hristovu figuru, posebno glavu. Manja oteenja na desnoj strani zahvata Preteinu glavu, a ram ikone je oteen na vie mjesta. Na gornjoj ivici nekoliko sauvanih fragmenata pokazuje da je tu bio prikazan zupast segment neba sa zlatnim zracima, a sa njegovih strana su bila poprsja svetitelja, na ijim svicima jo moe da se proita: ..hba ..zanie tomo.. pr&nti&_ %gi= Go&.. iila&, kod lijevog i: po

4. SVETI DIMITRIJE

Vrijeme nastanka: 1577/78. godine Tehnika: tempera na dasci Dimenzije: 107X25,5X4 cm Opis:

Ikona je uraena na jednom komadu daske. Sa prednje strane je izdubljena za dvostruki ram i zasvedeno polje na kojem je predstavljena figuru sv. Dimitrija, ukomponirana u izdubljenu arkadu pozlaene podloge. Ikona je na vie mjesta oteena. Svetitelj je odjeven u cinober hiton, iji je obrub ukraen motivom zlatnih pruga i bisera i zeleni ogrta sa zlatnim ornamentom u obliku manjih i veih rozeta. Obua mu je ukraena zlatnim rafiranjem. U lijevoj ruci dri ma. Desna aka mu je oteena. U njoj je nekada drao krst. Nimb je izveden pomou dva koncentrina kruga iskucanih taaka, sa unutranjim ukrasom od perlastih rozeta. Iznad svetiteljevog lika, uz gornju ivicu ikone je plavi segment neba sa poprsjem Hrista, koji u rairenim rukama dri ma i dijademu, dajui ih dvojici anela ije su figure prilino oteene. (evo, 1999, 184)

5. BLAGOVIJESTI

Vrijeme nastanka: 1577/78. godine Tehnika: tempera na dasci Dimenzije: 22,3x35,7x3 cm Opis:

Ikona je uraena na dasci iz jednog komada, na kojoj je dubljenjem centralne povrine napravljen okvir. Po sredini nalija je kuak. U sreditu u prvom planu lijevo je arhaneo Gavrilo koji koraa prema Bogorodici, desnom rukom je blagosilja, a u lijevoj dri ezlo. Bogorodica sjedi na prijestolu irafiranom zlatom, u odjei takoer opervaenoj zlatom. Zbog oteenja bojenog sloja, od njenog lika je sauvan samo dio zlatnog nimba. U pozadini je slikana arhitektura. Ikona je znatnije oteena u desnom gornjem uglu. (evo, 1999, 185)

6. KRTENJE


Natpis na ikoni je oteen. Hristos je oznaen uobiajenim inicijalima &s-hs. U zlatnom nimbu je upisan krst i u njemu slova s&. Hristos stoji na supedaneumu na sredini rijeke. Oko bedara je povezan perizomom. Lijeva ruka mu je sputena niz tijelo, a desnom, podignutom do visine ramena, blagosilja. Oko supedaneuma su se ovile zmije, a lijevo je personifikacija Jordana starac naslikan u grisaju, klei i prosipa vodu iz amfore (22). U vodi plivaju ribe slikane zlatom. Jovan Krstitelj stoji na stjenovitoj lijevoj obali, u odijelu od kostrijeti, ogrnut platom sa zlatnom bordurom. Desnu ruku je poloio na Hristovu glavu. Na desnoj obali su etiri anela koji pokrivene ruke pruaju Hristu. Dva velika oteenja u vidu mrlja na kojima su otpali bojeni sloj i preparacija prostiru se gornjim povrinama ikone. (evo, 1999, 185)

7. LAZAREVO VASKRSENJE


Ikona je raena na jednoj dasci, sa jednim kuakom na poleini. Natpis je oteen. U prvom planu je Hristos. Odjeven je u purpurni hiton i plavi himation opervaen zlatom. Desnom rukom vaskrsava Lazara, koji u povoju stoji u grobnici. Pored grobnice su dva mladia koji podiu poklopac, dok trei odvezuje Lazarev povez i zatvarajui nos rukom, titi se od zadaha. Ispred

Hrista je Lazareva sestra, koja die prema njemu ruke, dok mu druga kleei ljubi stopala. Hrista prate apostoli. Dva stjenovita brda sa srcolikim vrhovima ukrtaju se svojim padinama, odvajajui prvi plan od drugog. U drugi plan slike je smjetena graevina sa lunim otvorom, u kome je grupa ljudi. Gornji i donji lijevi ugao ikone su oteeni. (evo, 1999, 185)

8. ULAZAK U JERUSALIM


Ikona je raena na jednoj dasci, sa jednim kuakom na poleini. Hristos je odjeven u plavi himation i sjedi na mazgi. Blagosilja rukom pruenom prema gradu na desnoj strani slike. Iza Hrista su apostoli. Desnu stranu kompozicije ine zidovi Jerusalima, u ijim vratima stoje Jevreji. Sasvim u desnom donjem uglu su dva djeaka prvi prostire pred mazgu haljinicu, a drugi joj prua granicu. U visini krovova Jerusalima je kronja palme, na koju se penje trei djeak. Ikona je oteena u donjem lijevom uglu i pri vrhu na sredini. (evo, 1999, 185)

9. RASPEE


Ikona je naslikana na dasci iz jednog komada. Daska je pukla po sredini zbog vora u drvetu pri dnu ikone. Zbog toga je ikona veoma oteena, gipsana podloga i bojeni sloj su otpali sa gotovo itavog okvira ikone, a velika oteenja zahvataju i gornji i donji dio kompozicije. Centralna figura razapetog Hrista zahvaena je gotovo cijela gornjim oteenjem, tako da se vide samo dio bijelog perizoma i noge ispod koljena. Bogorodica je naslikana u haljini i mafarionu ukraenom zlatnim pervazima i zvjezdastim ukrasima na ramenima i glavi. Ona stoji Hristu sa lijeve strane, a uz nju su dvije ene. Jovan Bogoslov stoji desno od krsta, a iza njega je Longin, sa kopljem koje podie prema krstu. On je obuen u vojniki pancir sa kratkim ogrtaem i titom. U stjenoviti breuljak Golgote je zaboden krst, a na njegovim padinama su protagonisti ove scene, dok je u rupi u stijeni Adamova lobanja, na koju kaplje krv iz Hristovih nogu probodenih ekserima. U zadnjem planu scene je zid, a sauvan je dio natpisa - ...hva. (evo, 1999, 186)

10. VAZNESENJE HRISTOVO


Ikona je naslikana na jednom komadu daske, sa jednim kuakom na poleini. Simetrino je komponirana sa likom Bogorodice kojoj s obje strane stoji po jedan aneo. Lijevo i desno od centralne grupe su apostoli koji ivo gestikuliraju, uglavnom podignutih glava prema gornjoj polovini kompozicije. Svi akteri donjeg dijela slike stoje na padini koja je flankirana viim stjenovitim brdima sa srcolikim zaravnima i visokim zelenim drveem, dok je bunasta vegetacija rasuta svuda po pejzau. Pri vrhu, iznad Bogorodice je okrugla mandorla sa Hristom, koju nose dva anela. Hristova odjea je prilino oteena na gornjem i donjem rubu, a sauvan je samo dio natpisa ...sp(a)sov%. (evo, 1999, 186)

11. SILAZAK SVETOG DUHA NA APOSTOLE


Ikona je naslikana na jednom komadu daske. Sva je slikana na zlatnoj pozadini, kao potpuno simetrina kompozicija. Na eksedri irafiranoj zlatom sjede apostoli: Toma, Vartolomej, Andrej, jevanelist Marko, jevanelist Jovan i Petar, koji je na elu grupe sa lijeve strane. Desno, simetrino prema Petru, sjedi apostol Pavle, do njega jevanelist Matej i Luka, zatim apostol Simon, Jakov i Filip. U rukama dre zamotane svitke, a jevanelisti i apostol Pavle kodekse. U nii koju ini supedaneum klupe na prijestolu je naslikan starac dugake brade u divitisionu, sa zlatnom krunom na glavi i prugastom draperijom u rairenim rukama. Pozadinu zatvara dvokrilna graevina. Pri vrhu ikone je segment neba sa zlatnim zracima, u kojem je bijeli golub Sveti Duh koji u vidu dvanaest plamenih jeziaka silazi na apostole. Ikona je oteena du okvira, a na centralnom polju se na nekoliko mjesta bojeni sloj ljuspa. Sauvao se i natpis - s={stve c(ve)t(a)go d(u)ha. (evo, 1999, 186)

12. NEDREMANO OKO

Vrijeme nastanka: 1577/78. godine Tehnika: tempera na dasci Dimenzije: 82x62x4 cm Opis:

Donji rub ikone je luno izvijen, inei prostor za polukrune zavretke carskih dveri. U dasci je profilirana ispupena linija tangenta donjeg luka, koja plou dijeli na gornje pravougaono polje i dva donja trougla. Po rubovima ikone je ispupeni rub, a zasvedeni dio ini donji okvir. Kompozicija Nedremano oko je smjetena u gornje pravougaono polje, na zlatnoj pozadini, sa zelenim pojasom na donjem rubu. Mladi Hristos Emanuil lei na jastuku ukraenom zlatnim ornamentom, koji se sastoji od ukrasnog pisma kako se sree na kostimima Bogorodice i Hrista na prestonim ikonama. Odjeven je u hiton ornamentiran zlatom i takoer zlatom rafiran himation. Lijevom rukom, opruenom preko pojasa, Hristos pridrava rub svog ogrtaa, a glavu otvorenih oiju je podupro desnom. Nimb na zlatnoj pozadini je oivien trakama, a u njemu su krst i natpis spv ispisan cinoberom. Nad Hristovim uzglavljem stoji Bogorodica koja dri zastavicu, a kod nogu mu stoji aneo (lik oteen), koji u zdjeli nosi instrumente muenja i krst. Desno od Bogorodiinih nogu je zlatom ispisana godina slikanja ikonostasa. Sauvan je i natpis koji objanjava scenu &c-hs vsta .. spi{i - nedremano- %ko. U trouglovima ispod ispupane tangente luka naslikani su u poprsjima, okrenuti ka gornjoj sceni, proroci David odjeven u carsku odedu sa krunom u lijevom i prorok Mojsije, u hitonu, u desnom trouglu. David dri svitak sa tekstom se nev=zdpeml-t= ni - 'snet b(o)`(e)stvom hrane i ...ga. Mojsije takoer dri svitak sa tekstom iz Prve knjige Mojsijeve 49,9. Na luku su, na plavoj osnovi ornamentiranoj zlatnim floralnim motivom, ukrasnim slovima ispisane rijei crkvene pjesme tekst kondaka koji se pjeva na slubi u Prvoj nedjelji Uskrnjeg posta. (evo, 1999, 187)

13. APOSTOL VARTOLOMEJ


Izraena je na dasci iz jednog komada, sa dva kuaka na poleini. Povrina na kojoj je predstavljen apostol izdubljena je za oko 0,5 cm, tako da ispupene ivice daske ine ram ikone. Pozadina je zlatna, a ikona je na vie mjesta oteena. Linija tla na kojoj stoji apostol je zelena. On je obuen u cinober hiton sa zlatnim peribrahionom i purpurni himation, a u ruci dri zamotani svitak. Uz veoma oteeni lik sauvan je natpis st=& ap(osto)l= Va(r)to.. (evo, 1999, 187)

14. SVETI JOVAN BOGOSLOV


Izraena je na dasci iz jednog komada, sa dva kuaka na poleini. Povrina na kojoj je predstavljen apostol izdubljena je za oko 0,5 cm, tako da ispupene ivice daske ine ram ikone. Pozadina je zlatna. Svetitelj je naslikan u plavom hitonu i ruiastom himationu, desnom rukom blagosilja, a u lijevoj dri kodeks. Oteena je na vie mjesta, a jedno vee oteenje zahvata gornji dio i desnu polovinu lica, tako da se moe vidjeti samo da je jevanelist starac duge brade, uz kojeg je sauvan i dio natpisa ..b(o)goslov= e.

Veliki lomniki krst poiva na horizontalnoj ploi, koja je, kao i krst, uokvirena jednostavnim motivom prepleta to se zavrava jaim, vezanim cvjetovima krina. Kao i na dverima i na krstu je ornament auriran. Duborez oko ikona Bogorodice i Jovana Bogoslova, sa strana velikog krsta, neto je manje uspio, nametljiv je i pretrpan ornamentima, mada je nesumnjivo sve rad istog majstora. (evo, 1999, 188)

MANASTIRSKA RIZNICA

Izuzev ikona na ikonostasu, manastir Lomnica posjeduje manju kolekciju ikona, knjiga i predmeta umjetnikog zanatstva. Budui da je od kraja XVII do poetka XVIII vijeka manastirski ivot u Lomnici zamro, jer su je monasi morali napustiti, a crkva je gotovo dva i po vijeka sluila kao parohijska, predmeti iz njene riznice su vjerovatno raznoeni i dotrajavali. Tako se brojni predmeti manastira Lomnice susreu u Vlasenici, Kladnju, Beenovu, itomisliu, Beogradu i drugdje.

IKONE 1. PRESVETA BOGORODICA Vrijeme nastanka: kraj XVII ili poetak XVIII vijeka Tehnika: tempera na dasci Dimenzije: 52x77 cm Opis:

Ikona je raena na dasci prepolovljenoj od neke vee i starije slike to se lako uoava na njenoj poleini. Po kompoziciji se zakljuuje da je ikona ranije pripadala nekom Deizisu. Na ikoni se uoava grki natpis. (evo, 1999, 201)

2. SV JOVAN KRSTITELJ Vrijeme nastanka: kraj XVII ili poetak XVIII vijeka Tehnika: tempera na dasci Dimenzije: 53x77 cm Opis:

Ikona je raena na dasci prepolovljenoj od neke vee i starije slike to se lako uoava na njenoj poleini. Po kompoziciji se zakljuuje da je ikona ranije pripadala nekom Deizisu. Na ikoni se uoava grki natpis. (evo, 1999, 201)

3. SV. GEORGIJE Vrijeme nastanka: XVIII vijek Tehnika: tempera na dasci Dimenzije: 25,5x38,5x2,5 cm Opis:

Svetitelj je prikazan u borbi sa zmajem pored jezera. U njegovoj pozadini je dvorac. Pri dnu slike je natpis: pomen=& g(ospo)di r(ab) cvoih= eromonaha i%nki i i(n)+h (evo, 1999, 201)

4. PRESVETA BOGORODICA Vrijeme nastanka: kraj XVII ili poetak XVIII vijeka Tehnika: tempera na dasci Dimenzije: 47X38 cm Opis:

Bogorodica je predstavljena sa velom. (evo, 1999, 201)

5. USPENJE PRESVETE BOGORODICE Vrijeme nastanka: kraj XVII ili poetak XVIII vijeka Tehnika: tempera na dasci Dimenzije: 20X22X3 cm Opis:

Ikona je rad ruskog majstora preciznog crtea i paljive izrade. (evo, 1999, 202)

6. SV APOSTOL MATEJ Vrijeme nastanka: XVIII vijek Tehnika: tempera na dasci Dimenzije: 70X29X2,5 cm Opis:

Na ikoni je predstavljen apostol Matej kako sjedi ornamentisanom tronu na crvenom jastuku, drei objema rukama jevanelje. Po nainu izrade ikona je slina radovima Maksima Tujkovia. (evo, 1999, 202)

PIJEVNICA

Svakako najznaajniji predmeti umjetnikog zanatstva iz Lomnice su dva intarzijom ukraena pijevnika stola. Ornamenti intarzije su na jednoj pijevnici sloeni od krugova, rozeta i heksagona, a na drugoj su rozete i standardna traka sloene od niza malih estokrakih zvjezdica. Na obje pjevnice je obilato koritena tokarena muarabija, koja se smjenjuje sa nizovima tokarenih stubia od drveta. Muarabija je rustine izrade.

Jedna od pjevnica je posebno zanimljiva jer je datoirna u 1580. godinu. Zabiljeeno je usmeno predanje prema kojem su lomnike pijevnice donesene iz manastira Svete Trojice u Pljevljima, kao i miljenje o posrednom uticaju Svete gore na intarziju na ovim prostorima. Pretpostavka o svetogorskom uticaju se moe samo djelimino prihvatiti. Iz svetogorskih radionica je svakako dolazio podsticaj za rad na intarziji, jer je tamo od druge polovine XVI vijeka intarzija bila jae razvijena. Meutim, Sveta gora ipak nije jedino arite koje je uticalo na razvoj intarzije na naem podruju u osmanskom dobu. Poreenje izmeu svetogorskih intarziranih predmeta sa onima iz unutranjosti pokazuje znatne razlike u stilu i nainu rada. Kotana intarzija sa nae teritorije u XVI i XVII vijeku moe se smatrati specifinom sintezom raznorodnih uticaja, koji su se sticali sa svih strana, a kojoj su stvaralake snage domaih umjetnika dale poseban peat. Intarzirani predmeti u Svetoj Trojici u Pljevljima, nastali oko 1592. godine, po stilu i nainu rada ne pokazuju srodnost sa lomnikim pjevnicama. Lomniki stalci nisu ni po emu bliski radionicama intarzije tadanje hercegovake oblasti, a ni radovima iz Makedonije, pa bi se moglo pomiljati da su nainjeni u samoj Lomnici. (evo, 1999, 203)

STARI KONAK

Do 1875. godine postojale su samo ruevine starog manastirskog konaka. Novi konak podignut je na starim zidovima. Najvjerovatnije je u poetku konak imao samo podrum i prizemlje, ali je kasnijom intervencijom dobio spratnu etau sa strmim krovom pokrivenim indrom. Pred poetak II svjetskog rata, uraena je krovna konstrukcija manjeg nagiba i visine i dodate su dvije sobe u potkrovlju. Istovremeno je drvena indra zamijenjena crijepom.

U II svjetskom ratu u konaku je bilo sjedite ustanka za istonu Bosnu, a kasnije je u njemu bila smjetena vojna bolnica. Konak je zapaljen 1943. godine od strane njemake vojske. Godine 1952. uraen je projekat restauracije (23) ija realizacija je zavrena u decembru 1952. godine. Nakon zavretka radova zgrada je pretvorena u muzej. Dimenzije konaka iznose 15,00 x 9,00 metara. Objekat se sastoji od podruma, prizemlja, sprata i potkrovlja. Spratna etaa je sa sjeverne strane preputena preko prizemne za oko 50 cm. Podrum je sa sjeverne strane ukopan u teren. Ulaz u ovaj dio objekta nalazi se sa june strane, od potoka Lomnice. Podrum ima dimenzije 5,70 x 6,30 metara.

Zidovi prizemlja konaka uraeni su od lomljenog kamena i njihova debljina iznosi 80 cm. U prizemlju su se prije restauracije nalazile dvije prostorije priblino istih dimenzija. Zbog izmijenjene namjene objekta ta dispozicija je promijenjena.

Sprat objekta uraen je skeletnim sistemom gdje su upotrijebljene grede dimenzija 16/16 cm. Ispuna zidova je uraena od peene opeke. Dispozicija objekta na spratu uraena je metodom analogije i na osnovu usmenih kazivanja okolnog stanovnitva. Ulaz na spratnu etau nalazi se sa sjeverne i istone strane objekta, gdje su izvedene dvije drvene verande sa drvenim stepenitima odakle se ulazi u centralni hodnik. Na spratu se nalazi ukupno est prostorija i drveno stepenite koje vodi u potkrovlje. U potkrovlju se nalaze dvije sobe i tavanski prostori.

Krov je pokriven crijepom. Za zidanje i malterisanje objekta upotrijebljen je kreni malter. Svi detalji stolarije i bravarije bili su izvedeni prema iskazima i opisima osoba koje su konak poznavale prije njegovog paljenja. Uz crkvu su sa sjeverne strane dograeni zgrada novog konaka i drveni zvonik i manji objekat za paljenje svijea zapadno od crkve.

Spomen-groblje poginulim borcima iz ll svjetskog rata nalazi se na padini u neposrednoj blizini manastira. Grobovi su prekriveni bijelim mermernim ploama sa natpisima 1 245 palih boraca i 4 narodna heroja. Od ovog broja 620 boraca je iz Srema. Na njenom najniem dijelu nalaze se zidane pukarnice. Groblje je predstavljalo dio muzejske postavke VI istono-bosanske proleterske brigade.

Peina Lovnica nalazi se iznad samog manastira Lovnica i izvora rijeke Lovnice. U ulaznom dijelu peina ima povrinu od oko 30 m2, a u njenom produetku su nedovoljno ispitani uski hodnici.

Izvor rijeke Lovnice nalazi se ispod stijene koja ima morfoloki izgled u obliku tektonskog ogledala gdje na najniem djelu naprsnua tog ogledala izbija izvor, koji se iri u vei vir sa blagim vodopadom (24).

3. Dosadanja zakonska zatita

Prostornim planom Bosne i Hercegovine do 2002. godine manastir Lomnica kod ekovia je bila evidentirana i kategorizirana kao objekt I kategorije. Dobro se, pod nazivom Manastir Lomnica - Crkva i manastir sv. Georgija i rednim brojem 608. nalazi na Privremenoj listi Komisije za ouvanje nacionalnih spomenika Bosne i Hercegovine.

4. Istraivaki i konzervatorsko-restauratorski radovi

- 1823. godina popravka krovnog pokrivaa od indre; - 1875/76. godine kaldrmisana porta crkve, stavljeno staklo na prozore, uraena zvonara i jo neki objekti; - 1880. godina izrada krovnog pokrivaa bakarni lim; - Izmeu 1938. i 1954. godine (25) vreni konzervatorsko-restauratorski radovi na ikonama; - 1952. obnovljena zgrada Konaka; - 1954. vreno je probno ienje fresaka na zapadnom zidu naosa crkve. Tom prilikom oieno je oko 8m2 zida sa freskama. ienje je izvodio Zemaljski zavod za zatitu spomenika kulture i prirodnih rijetkosti Narodne Republike Bosne i Hercegovine; - 1954. Zemaljski zavod za zatitu spomenika kulture i prirodnih rijetkosti Narodne Republike Bosne i Hercegovine pokuao je izvesti kopiranje fresaka sa najboljim acima kole za Primijenjenu umjetnost u Sarajevu (Mazali, 195., 230). Na kopiranju su radili Nihad Bahtijarevi, Boro Aleksi i Jusuf Zainovi. Kopiranje je izvoeno tempera bojama na Lompak-papiru. Kopirani su dopojasno sv. Antonije, Hristos i arhanel Mihailo.

5. Sadanje stanje dobra Uvidom na licu mjesta, utvreno je sljedee:

- sa vanjske strane objekta nema vidljivih fizikih oteenja objekta pukotina; - u samom objektu uoeno je vee prisustvo kapilarne vlage to se ogleda u pojavama ljutenja bojenih slojeva i pojave alitre na unutranjim zidovima; - zgrada novog konaka i zgrade izgraene sjeverno od crkve znatno su naruile njenu ambijentalnu vrijednost; - u toku su radovi na sanaciji zgrade Konaka; - ivopis crkve sv. Georgija djelimino je oteen nepovoljnim djelovanjem vlage. Vlagom je uglavnom uniten ivopis na sjevernom zidu crkve. Na nekim freskama malter je odvojen od nosaa zida, a bojeni sloj je izblijedio; - Ikonostasna pregrada i ikone na njoj su zahvaene crvotoinom.

6. Specifini rizici - Znatno prisustvo vlage.

III - ZAKLJUAK Primjenjujui Kriterije za donoenje odluke o proglaenju dobra nacionalnim

spomenikom (Slubeni glasnik BiH, br.33/02 i 15/03), Komisija je donijela odluku kao u dispozitivu. Odluka je zasnovana na sljedeim kriterijima:

A. Vremensko odreenje B. Historijska vrijednost C. Umjetnika i estetska vrijednost

C. I. Kvalitet obrade C. III. Proporcije C. IV. Kompozicija C. V. Vrijednost detalja

D. itljivost D. II. Svjedoanstvo o historijskim promjenama, D. III. Djelo znaajnog umjetnika ili graditelja D. IV. Svjedoanstvo o odreenom tipu, stilu ili regionalnom maniru D. V. Svjedoanstvo o tipinom nainu ivota u odreenom periodu

E. Simbolika vrijednost E. I. Ontoloka vrijednost E. II. Sakralna vrijednost E. III. Tradicionalna vrijednost E. IV. Vezanost za rituale ili obrede E. V. Znaaj za identitet grupe ljudi

F. Ambijentalna vrijednost F. III. Objekat ili grupa objekata je dio cjeline ili podruja

G. Izvornost G. IV. Tradicija i tehnike G. V. Poloaj i smjetaj u prostoru G. VI. Duh i osjeanja

H. Jedinstvenost i reprezentativnost H. II. Vrhunsko umjetnicko ili arhitektonsko djelo, H. II. Djelo vrhunskog umjetnika ili graditelja.

Sastavni dio ove odluke su: - kopija katastarskog plana, - z.k. izvadak, posjedovni list, - fotodokumentacija, - grafiki prilozi:

1. Osnova prizemlja crkve MJ 1:100 (crte M. Foo) 2. Sjeverna fasada crkve MJ 1:100 (crte M. Foo) 3. Juna fasada crkve MJ 1:100 (crte M. Foo) 4. Istona fasada crkve MJ 1:100 (crte M. Foo) 5. Ulazni portal (crte M. Foo) 6. Shematski prikaz rasporeda ivopisa (crte Z. Kajmakovi, 1971)

Koritena literatura U toku voenja postupka proglaenja graditeljske cjeline Manastir Lomnica - Crkva i

manastir sv. Georgija koritena je sljedea literatura: 1954. Mazali, oko, Novosti iz Lomnice, Nae starine, br. II, Zemaljski zavod za zatitu spomenika kulture i prirodnih rijetkosti Narodne Republike Bosne i Hercegovine, Sarajevo, 1954, 227-232. 1955. Radoji, Svetozar, Majstori starog srpskog slikarstva, SAN, posebno izdanje, knjiga CCXXXVI, Beograd, 1955. 1964. irkovi, Sima, Istorija srednjovjekovne bosanske drave, Beograd, 1964. 1964. Kora, V. , V. J. uri, Crkve sa prislonjenim lukovima u staroj Hercegovini i dubrovako graditeljstvo XV-XVII vek, Zbornik Filozofskog fakulteta, VIII, Beograd, 1964, 576. 1965. Todorovi akota, M., Zograf Longin, slikar i knjievnik XVI veka, Edicija Srpska knjievnost u knjievnoj kritici, knjiga 1, Stara knjievnost, Beograd, 1965, 533-540. 1965. Mazali, oko, Slikarska umjetnost u Bosni i Hercegovini u tursko doba, Sarajevo, 1965. 1971. Kajmakovi, Zdravko, Zidno slikarstvo u Bosni i Hercegovini, Sarajevo, 1971. 1995. Petkovi, S., Srpska umetnost u XVI i XVII veku, Beograd, 1995. 1999. Raki, Svetlana, Ikone Bosne i Hercegovine (16-19 vijek), Republiki zavod za zatitu spomenika kulture, Beograd, 1999. 1999 evo, Ljiljana, Manastir Lomnica, Republiki zavod za zatitu spomenika, Beograd, 1999. 2002. evo, Ljiljana, Pravoslavne crkve i manastiri u Bosni i Hercegovini do 1878. godine, Glas srpski, Grad Banja Luka, Banja Luka, 2002. 2004. Mai, Izet, Korijeni medicine i zdravstva u Bosni i Hercegovini, Sarajevo, 2004.

http://www.glassrpske.com http://www.bhtourism.ba/loc/sekovici.wbsp www.sekovici.com http://www.avicenapublisher.org/docs/books/korijeni.pdf

(1) Lomnica, Lovnica, Lobnica, Zlodnicki manastir . Lokalno stanovnitvo crkvu i manastir, kao i potok koji protie u blizini manastira danas zove Lovnica. U strunoj literaturi od Mazalia na ovamo upotebljava se oblik Lomnica, izuzev u prigodnoj brouri koju je izdala Zvorniko-tuzlanska eprahija, u kojoj se koristi oblik iz lokalnog govora. Lomnica/Lovnica je slovenski zemljoradniki termin koji oznaava manji plast/naviljak sijena i est je toponim u mnogim slovenskim oblastima. Oblik imena Lomnica mnogo je ei u izvorima od 16. do 19. vijeka, dok se termin Lovnica koristi uglavnom u romantiarskoj istoriografiji s kraja 19. i pocetka 20. vijeka (ire vidjeti - evo, str. 23, 24). (2) Pretpostavlja se da se na mjestu dananje nalazila neka starija crkva. Na desnoj obali potoka uz put koji je probijen 1914. godine i koji je povezivao manastir sa ekoviima, stajali su do 1938. godine ostaci graevine od rijenih oblutaka i tesane sedre. Te godine je na tom mjestu izvjesni Rajko Savi podigao kuu i prilikom te izgradnje pronaeno je nekoliko grobova sa skeletima bez priloga, zid sa malterom duine 8 metara i fragmenti oslikanog maltera (Filipovi, Mazali, str. 126). Takoer se u izvjetaju o obavljenim radovima na zgradi manastirskog Konaka navodi podatak da su uz potporni zid smjeten na sjevernoj strani od crkve, pronaene ruevine, koje prema predanju, predstavljaju manastirske elije, a da su do 1875. godine postojale i ruevine prvobitnog konaka (Dimitrijevi, Nae starine, 1). Prilikom ovih radova nije napravljena nikakva tehnika ili druga dokumentacija, niti su na lokaciji izvrena arheoloka istraivanja. (3) U Jevanelju se nalazio dug zapis monaha Grigorija, koji opirno nabraja linosti svog vremena - lomnikog starca Akakija (kojeg pominje i Longin), pekog patrijarha Jovana i bosanskog mitropolita Aksentija. (4) Ako je manastir osnovan u sedmoj ili osmoj deceniji XVI vijeka i pred kraj osme decenije imao svoj tipik, oslikan ikonostas i uraen dio ivopisa, a iz njega u Beenovo i itomisli tokom istog stoljea stizali rukopisi, vr

Manastir Lomnica

Documents