Management Training

"БИЗНЕСИЙН ХӨГЖИЛД ТӨРИЙН БАЙГУУЛЛАГААС ҮЗҮҮЛЭХ ДЭМЖЛЭГ" СУРГАЛТ

СЭДЭВ: МЕНЕЖМЕНТ

Улаанбаатар хот 2007 оны 04 сар

ТӨРИЙН АЛБАН ХААГЧДАД ЗОРИУЛАВ

Менежмент сургалтын багц

БХИС-ийн Удирдлага Технологийн Дээд Сургуулийн Төрийн Захиргаа, удирдлагын тэнхим 3

СУРГАЛТЫН БАГЦ МАТЕРИАЛ

Энэхүү сургалтын багц материалыг АНУ-ын ОУХА-аас санхүүжин Мерси

Кор Монгол ОУБ-ын хэрэгжүүлж байгаа Говийн санаачилага төслийн

“Говь-2” хөтөлбөрийн захиалагаар "Бизнесийн хөгжилд төрийн

байгууллагаас үзүүлэх орон нутгийн дэмжлэг" үйл ажиллагааны хүрээнд

Орон нутгийн төрийн захиргааны албан хаагчдын сургалтанд зориулан

БХИС-ийн Удирдлага Технологийн Дээд Сургуулийн Төрийн

Захиргаа, удирдлагын тэнхимд бэлтгэв.

Боловсруулсан: Г.Балжинням М.Баярмаа Д.Сарангэрэл Д.Гандолгор Н.Ганцэцэг



Сургалтын удирдамж Сургалтын сэдэв: “Менежмент” Сургалтын зорилго: Зах зээлийн эдийн засаг дахь бизнесийн нэгж, стратегийн менежмент, бүтээмжийн менежмент, байгууллага дахь багийн ажлын үүрэг, харилцааны менежмент, төрийн захиргааны үйлчилгээний чанар, менежмент, менежерийн ажил хэрэгч чанарын талаар онол , арга зүйн мэдлэг эзэмшүүлнэ. Сургалтын төлөвлөгөө Д/д

Хичээлийн сэдэв Ноогдох цаг

Хичээлийн хэлбэр, агуулга

1 Зах зээлийн эдийн засаг дахь бизнесийн нэгж

2 цаг

Лекц 1ц, дасгал 1ц. Зах зээлийн эдийн засгийн тухай ерөнхий ойлголт Орон нутгийн зах зээлийн орчин, түүний удирдлага Бизнес эрхлэх хэлбэр, түүний эрх зүйн зохицуулалт

2 Стратегийн менежмент

4 цаг

Лекц 2ц, дасгал 2ц. Стратеги, стратегийн удирдлагын тухай ойлголт Стратегийн удирдлагын онол, хандлага Стратегийн таван Р Стратегийн бүтцийн ба төлөвлөлтийн загвар, үе шатууд

3 Бүтээмжийн менежмент

4 цаг

Лекц 2ц, дасгал 2ц. Бүтээмжийн тухай ойлголт Бүтээмжийн менежментийн агуулга, чиг үүрэг Ажиллах хүчинд тулгуурласан бүтээмж дээшлүүлэх арга

4 Багийн менежмент

4 цаг

Лекц 2ц, дасгал , сорил 2ц. Багийн тухай ойлголт, багийн төрлүүд Багийн ажлын хэрэгцээг тодорхойлох ба багийн ажлын үр ашиг Үр нөлөөтэй баг, үр ашиггүй багийн онцлог Багийн гишүүдийн үүрэг

5 Харилцааны менежмент

2 цаг

Лекц 1ц, дасгал, сорил 2ц. Харилцааны тухай ерөнхий ойлголт, бүтэц, үүрэг, ач холбогдол Байгууллага дахь харилцаа, түүний онцлог, хэлбэр Албан харилцаа / ажил хэргийн уулзалт зохион байгуулах, гэрээ хэлэлцээр, хурал зөвлөгөөнийг удирдах, хэлцэл хийх/-ны менежмент

6 Төрийн захиргааны үйлчилгээний чанар

4 цаг

Лекц 2ц, дасгал 2ц Нутгийн захиргааны байгууллагын үүрэг, бүтэц зохион байгуулалт Бүтээгдэхүүн, үйлчилгээ, түүнд тавигдах шаардлагууд Yйлчилгээний чанар, Чанарын иж бүрэн удирдлагын тухай

7 Менежмент, менежерийн ажил хэрэгч чанар

4 цаг

Лекц 2ц, кейс, сорил 2ц Менежментийн тухай ойлголт Менежерийн гүйцэтгэх үүрэг, ур чадвар Менежерийн ур чадварт ажил хэрэгч чанар нөлөөлөх нь

Бүгд 24 цаг Лекц 12ц, дадлага, дасгал, кейс, сорил 12ц



СЭДЭВ 1

“ЗАХ ЗЭЭЛИЙН ЭДИЙН ЗАСАГ ДАХ БИЗНЕСИЙН НЭГЖ”

1. Сэдвийн тодорхойлолт:

Зах зээлийн эдийн засгийн тухай ойлголт, орон нутгийн зах зээлийн орчин, бизнес эрхлэх хэлбэрүүд, эрх зүйгээр зохицуулагддаг бизнес эрхлэх хэлбэрийн талаар онол, арга зүйн мэдлэгийг олгоно.

2. Сэдвийн агуулга:

1. Зах зээлийн эдийн засгийн тухай ерөнхий ойлголт 2. Орон нутгийн зах зээлийн орчин, түүний удирдлага 3. Бизнес эрхлэх хэлбэр, түүний эрх зүйн зохицуулалт

3. Yзүүлэн таниулах болон тарааж өгөх материалын жагсаалт:

1. Унших лавлах материал:

1. Зах зээлийн эдийн засгийн тухай ерөнхий ойлголт 2. Орон нутгийн зах зээлийн орчин, түүний удирдлага

Орон нутгийн зах зээлд оролцогчид Орон нутгийн зах зээлийн орчин Орон нутгийн зах зээлийн удирдлага

3. Бизнес эрхлэх хэлбэр, түүний эрх зүйн зохицуулалт Эрх зүйн зохицуулалт бүхий аж ахуйн нэгжийн хэлбэр

2. Yзүүлэн таниулах материал :

ЗЗ 1.1 Зах зээлийн тухай ойлголт, зэх зээлийн эдийн засгийн үндсэн асуудлууд

ЗЗ 1.2 Орон нутгийн зах зээлийн орчин ЗЗ 1.3 Орон нутгийн эдийн засгийн бүрэлдэхүүн, хамрах хүрээ ЗЗ 1.4 Зах зээлийн бүрэлдэхүүн хэсгүүдийн уялдаа холбоо ЗЗ 1.5 Бизнес эрхлэх хэлбэр

3. Дасгал.

- Ажлын хуудас 1.1



4. Сургалт явуулах арга хэлбэр буюу хичээлийн удирдамж

Ал хам

Ноогдох Цаг

Yйл ажиллагаа Хэрэглэх арга

Ашиглах материал

1 10 мин Зах зээлийн эдийн засаг, орон нутгийн зах зээл дэх бизнесийн үйл ажиллагааны талаар тандах зорилгоор ярилцлага, асуулт хариулт явуулах.

Багшийн лекц,

харилцан ярилцах

Дэлгэц цаас, самбарын үзэг

2 20 мин Зах зээлийн эдийн үндсэн асуудлууд, орон нутгийн зах зээлийн орчин

Багшийн лекц

Унших лавлах материал ЗЗ 1.1, 1.2

3 10 мин Орон нутгийн зах зээл дэх төрийн байгууллагын гүйцэтгэх үүргийн талаар санал солилцох

Бүлгээр ажиллах

Унших лавлах материал, дэлгэц цаас, самбарын үзэг

4 5 мин Бүлгийн ажлыг дүгнэх Нийтээр хэлэлцэх

Дэлгэц цаас, бусад материал

5 15 мин Аж ахуй эрхлэх хэлбэр түүний эрх зүйн зохицуулалт


Унших лавлах материал ЗЗ 1.3

6 20 мин Орон нутгийн жишээн дээр аж ахуй эрхлэхэд нөлөөлөх хүчин зүйлсийг тодорхойлох


Унших лавлах материал, Ажлын хуудас 1.1 Дэлгэц цаас, самбарын үзэг

7 5 мин Бүлгийн ажлыг дүгнэх Нийтээр хэлэлцэх

Дэлгэц цаас

8 5 мин Сэдвийг дүгнэх Нийтээр хэлэлцэх

Сургалтын материал



Унших лавлах, материал

1. Зах зээлийн эдийн засгийн тухай ерөнхий ойлголт Зах зээл гэж юу вэ? Бүтээгдэхүүний эрэлт, нийлүүлэлтийн харилцан үйлчлэл, үйлдвэрлэгч, хэрэглэгчдийн эдийн засгийн эрх чөлөөнд тулгуурлан үйлдвэрлэлийн аргын сонголт, үйлдвэрлэлийн нөөцийн болон орлогын хуваарилалтыг зохицуулах механизмыг зах зээл гэж ойлгож болно. Өөрөөр хэлбэл, хязгаарлагдмал нөөцийг яаж хуваарилан, үйлдвэрлэлээ ямар аргаар явуулж, үр дүнгийн нь хэнд хичнээн хэмжээгээр хүртээх вэ? гэдэг асуудлыг зах зээл зохицуулж шийдвэр гаргадаг. Төвлөрсөн төлөвлөгөөт эдийн засгийн үед дээрх шийдвэрийг төр засаг дээрээс тодорхойлж гаргадаг байв. Захиргаадалтын эдийн засгийн тогтолцоонд хичнээн хэмжээний бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэх талаар дээрээс төр, засаг шийдвэр гаргадаг байлаа. Тэгвэл зах зээлийн эдийн засгийн үед ийм шийдвэрийг хэн ч гаргадаггүй, гагцхүү аж ахуй нэгжүүд өөрсдөө бие дааж шийдвэрлэнэ.

Зах зээлийн эдийн засагт төр огт оролцдоггүй гэж ойлгож болохгүй. Төр макро эдийн засгийн хүрээнд зохицуулах үүрэг гүйцэтгэдэг. Зах зээлийн харилцаанд оролцогчидыг 3 бүлэгт хувааж болно.

1. Тодорхой хэмжээний бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэж, түүнийг зах зээл дээр борлуулан ашиг олох сонирхол бүхий үйлдвэрлэгчид

2. Зах зээлээс өөртөө хэрэгцээт зүйлээ худалдан авч хэрэгцээгээ хангах сонирхолтой хэрэглэгчид

3. Зах зээлийг удирдаж зохицуулах үүрэг бүхий зохицуулагчдаас зах зээл бүрдэнэ. Зах зээлийг дотор нь бүтээгдэхүүний ба хүчин зүйлийн гэж 2 төрөлд хуваан авч

үздэг. Бүтээгдэхүүний зах зээлд хоол хүнс, хувцас, хунар, ахуйн үйлчилгээ зэрэг хувийн хэрэглээний бүтээгдэхүүн, үйлчилгээ хамааргдана. Хүчин зүйлийн зах зээлд үйлдвэрлэл явуулахад шаардлагатай газар, капитал, хөдөлмөр зэрэг үйлдвэрлэлийн нөөцүүд багтана.

Эдийн засгийн онолд зах зээлийн харилцаанд оролцогч 3 үндсэн субьект болох үйлдвэрлэгчдийг аж ахуйн нэгжээр, хэрэглэгчдийг өрх гэрээр, зохицуулагчдыг төр, банк, “үл үзэгдэгч”-аар төлөөлүүлж судлана. Өөрөөр хэлбэл, тодорхой төрлийн бүтээгдэхүүний нийлүүлэлтийг аж ахуй нэгжүүд, эрэлтийг өрх гэрүүд, зах зээлийн тэнцвэр хангах асуудлыг төр, банк болон зах зээлийн “үл үзэгдэгч гар” шийдвэрлэнэ. Үйлдвэрлэгчийн үйл ажиллагаанаас бүтээгдэхүүний нийлүүлэлт, хэрэглэгчийн хүсэл сонирхлоос эрэлт, энэ хоёрын харилцан үйлчлэлээс зах зээлийн үнэ шалтгаалж байнга өөрчлөгдөж байдаг зүй тогтолтой.

Зах зээлийн бүтцийн ангилал. Зах зээлийг эдийн засгийн зориулалтаар, газар зүйн байдлаар өрсөлдөөнийг хязгаарлах хэмжээ, зэрэглэлээр, салбараар, худалдах шинжээр нь хэрхэн ангилж үздэг. Эдийн засгийн тогтолцоонд онол, практикийн асуудлууд макро болон микро түвшинд дэвшигдэн шийдвэглэгдэж байдаг.

Макро эдийн засаг улс орны нийт эдийн засгийг тогтолцооных нь хувьд бүхэлд нь судлана. Микро эдийн засаг нь эдийн засгийн харилцааны босоо, хэвтээ сүлжээний аль нэг талыг авч үздэг бол макро эдийн засаг нь нийт дэлгэцэн дээр бүхэлд нь анхаарлаа төвлөрүүлэхийг эрмэлздэг. Үнийн үндэсний дундаж түвшин, үйлдвэрлэлийн нийт хэмжээ, ажил эрхлэлтийн түвшин зэрэгт эдийн засгийн өргөн хүрээнд дэс дараалалтай авч байгаа шийдвэрүүд хэрхэн нөлөөлөхийг макро эдийн засаг судалдаг бол харин микро эдийн засаг орон нутгийн буюу төрөлжсөн зах зээлийн /хүнсний гэх мэт/ хүрээнд ажил эрхлэлт, бүтээмж, үнийн түвшинг тодорхойлоход үйлчилнэ.



Монголын эдийн засаг, нийгмийн хөгжил түүний чадавхыг бүрдүүлэхэд нөлөөлөх давуу тал нь:

• Онгон төрхөөрөө хадгалагдаж үлдсэн өргөн уудам нутаг дэвсгэр, байгаль орчин, эдэлбэр газрын ихээхэн нөөц

• Эрдэсийн түүхий эдийн олон төрлийн арвин нөөц баялаг • Уламжлалт мал аж ахуй, түүндээ зохицсон нүүдлийн амьдралын өвөрмөц хэв

маяг, соёл иргэншил • Хүн ам, хөдөлмөрийн нөөц залуужиж буй бүтэц. Тэдний боловсролын

харьцангуй өндөр түвшин, бий болсон оюуны чадавхи • Хил залгаа хоёр том гүрний зах зээлийг ашиглах боломж, олон улсын

хөдөлмөрийн хуваарьт оролцох нөхцөл, гадаад орчин Тодорхой нөхцөл, боломжийг шаардах сул тал нь:

• Хүн амын тоо цөөн, хөдөлмөрийн нөөц хязгаарлагдмал боловч ашиглалт муутай • Эдийн засгийн бүх салбарт техник, технологийн түвшин доогуур • Эдийн засгийн өөрийгөө дотроосоо нөхөн тэтгэх зохистой бүтцийг бүрдүүлээгүй,

дэд бүтцийн хөгжил сул • Далайд гарцгүй, мэдээлэл холбоо харилцааны бэрхшээлтэй • Мал аж ахуй, газар тариалангийн үйлдвэрлэл нь байгалиас ихээхэн

хамааралтай • Экологийн эмзэг орчин, байгалийн нөхөн сэргээгдэх чадвар сул • Дотоод хуримтлал, хөрөнгө оруулалт, валютын нөөц ихээхэн хомс,

хязгаарлагдмал • Бүтцээсээ шалтгаалан эдийн засгийн дотоод эргэлт удаантай.

2. Орон нутгийн зах зээлийн орчин, түүний удирдлага

Орон нутгийн зах зээлийн орчин: Орон нутгийн зах зээлийн орчинг дараахь

оролцогчид бүрдүүлж байна. Yүнд: 1. Өрх гэрийн үйлдвэрлэл, хэрэглээ 2. Yйлдвэрлэл – худалдаа үйлчилгээний аж ахуйн нэгжүүд 3. Банк, даатгалын байгууллага 4. Төсвийн буюу төрийн үйлчилгээний байгууллага 5. Сум, орон нутагт харъяалалгүй боловч худалдаа, үйлчилгээ эрхэлдэг ганзагын

наймаачид, худалдааны ченжүүд Хөдөөгийн зах зээлийн орчил. Хөдөөгийн зах зээлийн орчин гэдэг нь зах зээлд

оролцогчдын хоорондын мөнгөн эргэлт, түүний урсгалын тухай ойлголт юм. Дээрх 5 бүлэг оролцогчдын мөнгөн орлого, зарлага, тэдгээрийн хоорондын мөнгөн урсгалын асуудал хамаарна. Тухайлбал:

1. Өрх гэрийн орлого, зарлага 2. Аж ахуйн байгууллагын борлуулалтын орлого, мөнгөн гүйлгээ 3. Санхүүгийн байгууллагын (банк, даатгал, хоршоо гэх мэт) борлуулалт,

мөнгөн гүйлгээ 4. Төрийн байгууллагын татвар, хуримтлал, зардал санхүүжилт 5. Ганзагын наймаачид, ченжүүдийн арилжааны мөнгөн урсгал зэрэг болно.

2.1. Хөдөөгийн зах зээлийн удирдлагын эрэлт хэрэгцээ

Хөдөөгийн зах зээлийн удирдлагын бүрэлдэхүүнийг дараах 4 түвшинд үзэж болно.Yүнд:



1. Малчин өрхийн үйлдвэрлэлийн бүтээмжийн удирдлага 2. Бараа бүтээгдэхүүний зах зээлийн бодлогын зохицуулалт 3. Санхүүгийн зах зээлийн бодлогын зохицуулалт 4. Төрийн байгууллагын удирдлага

Малчин өрхийн үйлдвэрлэлийн бүтээмжийн удирдлага.

Энэ нь сумын цөм буюу үндсэн үйлвэрлэгч болсон малчин өрхийн мал маллагаа, түүний бүтээмж, чанарын удирдлагын асуудал юм. Мал маллагааны арвин их туршлага мэдлэг орхигдож, мал маллагааг зөвхөн тоогоор хэмжих хандлага давамгайлсан нь бодит байдал болоод байна. Энэ байдлыг өөрчлөн мал маллагааны дэвшилтэд аргыг эрэлхийлэх, бүтээх нь бие даасан шинжлэх ухаантай, өөрийн онцлогтой билээ. Энэ талаар ХХААЯ, ХААИС-ууд дорвитой судлах шаардлагатай бөгөөд энэхүү суурь судалгаанд үндслэсэн хөдөөгийн хөгжлийн удирдлагын асуудлыг бодлогын хувьд томъёолон, суурь судалгаа шинжилгээний чиглэлийг тодорхойлох нь төрөөс хөдөөгийн хөгжлийг баримтлах бодлогын гол үүрэг билээ. Мал аж ахуй нь өнөөдөр технологийн өөрчлөлт дэвшлийг үгүйлж байна.

Бараа бүтээгдэхүүний зах зээлийн бодлогын зохицуулалт. Малчин өрх нь нэг талдаа үйлвэрлэгч, нөгөө талдаа хэрэглэгч болж байдаг. Зах

зээл нь чөлөөт өрсөлдөөнөөр хөгжинө, “үл үзэгдэх гар зохицуулна” гэх мэтээр төсөөлөн хөдөөг зөнд нь орхисноор өнөөдөр ажил эрхлэлт, шилжилт хөдөлгөөн, улсын стратегийн чухал асуудал хүнсний үйлдвэрлэл урсгалаар явж байна. Монгол улсын хүний, тухайлбал мах, махан бүтээгдэхүүнийг үйлвэрлэгч, малын гаралтай түүхий эдийн үйлдвэрлэгчдийн үйлдвэрлэлийн технологи, бүтээгдэхүүний борлуулалт нийлүүлэлтийн технологи, бүтээгдэхүүний борлуулалт нийлүүлэлтийн асуудал эзэнгүйдсээр энэ орон зайг ганзагын наймаачид эзэгнэж байна. Тэд хэдийгээр малчдад хүрч ажиллаж байгаа ч бизнесийн зорилго нь зах зээлийн хууль билээ.

Хөдөөгийн удирдлага үүнийг харсаар байж эрс өөрчлөх борлуулалт нийлүүлэлтийн сувгийн удирдлагыг өөрчлөх аргаа олохгүй байна.

Хөдөөгийн хөгжлийн удирдлагыг их хол хайх хэрэггүй хөдөөгийн иргэдийн эдийн засгийн сонирхлыг хангах чиг барьж малын гаралтай түүхий эдийг борлуулах, хүнс өргөн хэрэглээний бүтээгдэхүүний нийлүүлэгч, үйлдвэрлэгчдийг дэмжсэн, сумын хөгжилд нүсэр болох аргаар зохион байгуулах шаардлага үүсч байна.



Төрөөс хөдөөгийн зах зээлийн зохицуулалт хийх арга зам

Зохицуулалтын түвшин

Удирдлага зохицуулалтыг хэрэгжүүлэх арга механизм

ОН-ийн, төрийн байгууллага

ИТХ, ЗДТГ –ийн ажиллагсдын эдийн засгийн мэдлэг, чадварыг хөгжүүлэх

Санхүүгийн зах зээл

Банк, Даатгал, Татвар, ХЗХ, БС нэгжийн үйл ажиллагааны үр өгөөжийг орон нутагт чиглүүлэх, Сум хөгжүүлэх санд хуримтлал үүсгэх

Бараа бүтээгдэхүүний зах зээл

Малын гаралтай түүхий эд болон хүн өргөн хэрэглээний барааны нийлүүлэлт, борлуулалтын ажил эрхэлдэг өөрийн сумын аж ахуйн нэгжүүдийн үйл ажиллагааг дэмжин зохицуулах

Мал аж ахуйн үйлдвэрлэл

Малчин, малчин өрх, хот айлын мал маллагааны арга ажиллагаанд технологийн дэвшил гаргах

Эрчимжүүлэн хөгжүүлэх нь төвлөрсөн зах зээлтэй ойр, дэд бүтэц сайн

хөгжсөн, орон нутагт (сум, дүүрэг) хот суурин газрыг хүнсний бүтээгдэхүүнээр хангах чиглэлээр эрчимжсэн суурин мал аж ахуйг технологийн өөрчлөлт дэвшилттэй уялдуулан хэрэгжүүлэх хөгжлийн хувилбар юм. Энэ хөгжлийн хувилбарыг хэрэгжүүлэхдээ төрөөс зах зээлийн чөлөөт өрсөлдөөнийг дэмжсэн, төрийн хяналттай зах зээлийн зохицуулалтын аргыг хэрэглэн, улсын болон орон нутгийн төсвийн орлого бүрдүүлэх чиглэлийг баримтална. Yүний тулд жижиг бизнес эрхлэгчдэд эхний 1-5 жилд хөнгөлөлттэй зээл олгож, татврын хөнгөлөлт, үнийн уян хатан бодлого зэрэг зохицуулалтыг үе шаттайгаар хийж бизнес хөгжих нөхцөл бололцоог дэмжин хэрэгжүүлнэ. Энэ талаар Монгол Улсын бүсчилсэн хөгжлийн үзэл баримтлалд Эрчимжсэн хөгжлийг хэрэгжүүлэх арга ажиллагаа, түүнд шаардагдах төсөл төлөвлөгөөг нэг бүрчлэн боловсруулж, тусгах хэрэгтэй байна.

Бие даан хөгжүүлэх хувилбарт төвлөрсөн зах зээлээс харьцангуй дундаж зайтай, дэд бүтэц дунд зэрэг хөгжсөн, харьцангуй орлого, зарлагад алдагдал ихтэй хөдөөгийн сумдыг хамруулна. Энд хагас суурин мал аж ахуйг газар тариалантай хослуулан хөгжүүлэх болно. Нутгийн удирдлагыг эдийн засгийн хувьд бие даан ажиллах эрх зүйн зохицуулалтыг төрийн бодлогын түвшинд шийдвэрлэж, мөн ажиллах хүчийг бүрдүүлэх боломж нөөцийг хангаж, ажиллах хүчний эдийн засгийн сонирхол хэрэгцээг ханган урамшуулах бодлого баримтална. Энэ стратегийг хэрэгжүүлэхдээ бүчилсэн хөгжилтэй уялдуулахын зэрэгцээ нэг буюу хэд хэдэн сумдыг туршилт “ Удирдлагын гэрээ ” – гээр баг бүрдүүлэн ажиллуулна. Yүний үр дүнд төсвийн алдагдал буурахын зэрэгцээ хөдөөг иргэдийнх нь сонирхол хэрэгцээнд нийцүүлэн удирдах зах зээлийн удирдлагын арга туршлага бий болох юм. Дэмжин туслах хувилбарт төвлөрсөн зах зээлээс алслагдсан, дэд бүтэц сул хөгжсөн сумыг харуулна. Энэ нутагт бэлчээрийн мал аж ахуйг эрхлэхийн зэрэгцээ алсдаа бие даан хөгжих чиглэлийг баримтлан бэлтгэл ажлыг үечилсэн байдлаар хийнэ. Энэ хувилбарт хамрагдсан сум орон нутагт ядуурлыг бууруулах, хоцрогдлыг арилгах, иргэдийн боловсрол, эрүүл мэндэд илүү анхаарч, хүн өргөн хэрэглээний



барааны нийлүүлэлт хангалтыг үнийн хатуу хяналттайгаар аж ахуйн нэгжээр хийлгэж, тэр аж ахуйн нэгжүүдэд татварын болон бусад хөнгөлөлтийг төрөөс үзүүлж болно.

3. Бизнес эрхлэх хэлбэр түүний эрх зүйн зохицуулалт

Бизнес эрхлэгч гэдэг нь аливаа иргэн, хуулийн этгээд бүгдийг бус, зөвхөн тодорхой зорилгоор үйлдвэрлэл үйлчилгээг байнга эрхэлж ашиг орлого хуримтлал бий болгож, түүндээ тулгуурлан нөхөн үйлдвэрлэл явуулдаг субъект хэмээн ойлгож болно. Иргэн янз бүрийн арга замаар амьжиргааны материаллаг эх сурвалжийг бий болгох бөгөөд үүнийг хураангуйлан ангилж үзвэл:

1. Төрийн болон хувийн байгууллагад хөдөлмөрийн гэрээгээр хөлсний хөдөлмөр хийсний цалин, олговор,

2. Аж ахуйн нэгж байгуулахгүйгээр төрийн эрх бүхий байгууллагын зөвшөөрлөөр тодорхой төрлийн ажил үйлчилгээг байнга эрхлэх,

3. Аж ахуйн аль нэг төрөл нэгж байгуулах хэлбэрээр бизнес эрхлэх, 4. Аль ч нийгэм, улс оронд зөвхөн бусдын асрамж, тэтгвэр, тэтгэмж /бага

насны, өвчний болон өндөр настай гм/-ээр амьдардаг хүмүүс байдаг. Эдгээрийн хоёр гурав дахь нь бизнес эрхлэгч болно. Иргэн бизнес эрхлэхийн

тулд ямар шаардлага, нөхцөлийг хангасан байх вэ. Юуны өмнө эрх зүйн бүрэн чадвар, чадамжтай Монгол улсын иргэн, гадаадын харьяат, харьяалалгүй иргэн ямарч төрлийн бизнес эрхлэх эрхтэй. Өөрөөр хэлбэл 18 насанд хүрсэн, сэтгэцийн өвчин эмгэггүй, бусдын өмнө эрх эдэлж, үүрэг хүлээх чадамжтай иргэн байна гэж товч хариулж болно.

Эрх зүйн чадамжтай боловч, түүнийгээ биечлэн хэрэгжүүлэх боломжгүй иргэн аж ахуйн нэгж байгуулах буюу байгуулахгүйгээр бизнес эрхэлж болох уу гэсэн асуулт гарна. Ийм хүмүүс бизнесийн удирдлага, зохион байгууллалт, арга хэлбэр болон эд хөрөнгөө захиран зарцуулахыг өөрөө бие даан шийдвэрлэх, харин түүнийг хэрэгжүүлэх үйл ажиллагааг өөрийн итгэмжлэгдсэн төлөөлөгчөөр дамжуулан гүйцэтгэх замаар бизнес эрхлэгч байж болно.

Аж ахуй нэгж бол бизнесийн эрх зүйн субъект буюу аж ахуйг эрхлэх хэлбэр байна. Бизнесийн эрх зүйн субьект нь иргэний эрх зүй дэх хуулийн этгээдийн үндсэн шинжийг агуулж байдаг. Тухайлбал:

1. Бизнес эрхлэх эд хөрөнгийн эх үүсвэртэй байна. 2. Бизнесийн эрх зүйн субьектын нэг чухал шинж бол эрх мэдэл юм. 3. үйл ажиллагааны уян хатан байдал нь нэг чухал шинж байна. 4. Бизнесийн байгууллага нь удирдлага зохион байгуулалтын нэгдмэл бүтэц

тогтолцоотой тэр нь үйлдвэрлэл үйлчилгээ, зах зээл, хэрэглэгчтэйгээ нягт холбоотой байх нь бизнесийн эрх зүйн субьектийн чухал шинж байдаг.

5. Хариуцлага бол субъектийн чухал шинж байна. Бизнес эрхлэх дараах хэлбэрүүд байдаг. Yүнд:

• Өрх гэрийн үйлдвэрлэл, малчдын бүлэг • Yйлдвэрлэл худалдаа үйлчилгээний аж ахуйн нэгжүүд

o Хоршоо o Нөхөрлөл o Компани o Гадаадын хөрөнгө оруулалттай аж ахуйн нэгж

• Худалдаа, үйлдвэрлэл, үйлчилгээ эрхэлдэг ганзагын наймаачид, худалдааны ченжүүд



Эдгээр нь дотроо эрх зүйгээр зохицуулагддаг, зохицуулагддаггүй гэсэн 2 бүлэгт хуваагдаж байна. Эрх зүйгээр зохицуулагддаг дараах аж ахуй эрхлэх хэлбэрүүдийг авч үзье.

o Хоршоо o Нөхөрлөл o Компани o Гадаадын хөрөнгө оруулалттай аж ахуйн нэгж

ААН-ийг байгуулах нь Бизнесийн эрх зүйн субъект буюу ААН-ийг иргэн, төр, түүнээс эрх олгосон

байгууллага, хуульд заасан бол бусад хуулийн этгээд, гадаад улсын болон харьяалалгүй иргэн хуульд заасан журмын дагуу үүсгэн байгуулж болно.

ААН-ийг Yүсгэн байгуулагчдын харилцан тохиролцсон гэрээний үндсэнд, төрийн эрх бүхий байгууллагын эрх бүхий байгууллагын эрх зүйн актын дагуу байгуулна.

ААН-ийг байгуулахад урьдчилсан нөхлийг хангасан байх ёстой. Тэрхүү урьдчилсан нөхцөл нь:

Эд хөрөнгө, түүнийг бүрдүүлэх арга, хэлбэрийг шийдэх, Эрхлэх үйлдвэрлэл, үйлчилгээний зорилго, төрөл чиглэлийг тогтоох , Yүсгэн байгуулагчидын эрх зүйн байал, тэдгээрийн харилцан тохиролцож хийсэн баримт бичиг /гэрээ дүрэм/ боловсруулах,

Зарим үйл ажиллагааг явуулахад эрх бүхий байгууллагын зөвшөөрлийг авах ёстой бол түүнийг авах зэрэг урьдчилсан ажиллагааг хийнэ.

Юуны өмнө ААН-ийг байгуулахад үүсгэн байгуулах баримт бичиг боловсруулах бөгөөд баримт бичиг нь байгуулах ААН-ийн төрлөөс хамаарч өөр өөр хэлбэртэй байна. Тухайлбал хувьцаат компанийг шинээр үүсгэн байгуулахад хувьцааны захиалга авах төсөл, гадаадын хөрөнгө оруулалттай ААН-ийг байгуулахад гэрээ, хоршоо үүсгэн байгуулахад дүрэм боловсруулах жишээтэй. ААН-ийг бүртгэх: ААН-ийг байгуулах нөхцөл болзлыг хангаж, бүртгэх

байгууллагад бүртгүүлнэ. ААН-ийг бүртгэж байгаа нь • ААН-ийн зорилго, эрхлэх үйл ажиллагааг хүлээн зөвшөөрөх, • Бүрдүүлсэн баримт бичиг ямар нэг зөрчилгүй, хууль зүйн үндэстэй болохыг

гэрчилж батлах • ААН нь бизнесийн эрх зүйн харилцаанд оролцох чадвар, чадамжтай болохыг

хүлээн зөвшөөрөх, • Төрийн ивээл, хамгаалалт, хяналтанд орсныг баталгаажуулж буй хэрэг юм. Бүртгэлийг төрийн нэрийн өмнөөс улсын татварын ерөнхий газрын улсын

бүртгэлийн алба гүйцэтгэнэ. Бүртгэх байгууллагын эрх нь: • Бүртгүүлэх гэж байгаа ААН-ийн үүсгэн байгуулагчаас зайлшгүй шаардлагатай

бичиг, баримтыг шаардах, • Хэрэв хууль ёсоор бүрдүүлэх ёстой бичиг баримтаас гадна тухайн ААН-ийн эрх

ашигт зайлшгүй хэрэгцээтэй өөр материал, баримт авах, • Бүрдүүлсэн баримт бичиг нь хууль тогтоомжид нийцээгүй, эсхүл бусад

шалтгаанаар бүртгэх боломжгүй гэж үзвэл бүртгэхээс татгалзах, • Боловсруулсан бичиг баримтыг санхүүгийн болон бусад хууль тогтоомжтой

нийцүүлэх зорилгоор, түүнд засвар, өөрчлөлт хийхийг шаардах эрхтэй байна. Бүртгэх байгууллагын үүрэг нь

Бичиг баримт бүрэн гэж үзвэл түүнд ямар ч хориг саад хийхгүйгээр бүртгэх



Бүртгэсэн ААН-д улсын бүртгэлийн гэрчилгээ олгох ААН-ийг бүртгэсэн тухай нийтэд мэдээлэх Хэрэв ААН, түүний гэрээ, дүрэм, дүрмийн сан, гишүүний бүрэлдэхүүнд нэмэлт өөрчлөлт орсныг бүртгэсэн бол энэ тухай зохих шатны статистикийн байгууллагад мэдэгдэж, мөн нийтэд мэдээлэх үүрэгтэй.

Бүртгэх байгууллага үндэслэлгүйгээр бүртгэхээс татгалзах, ач холбогдолгүй материал шаардах эрхгүй. Yүсгэн байгуулагч бүртгэлийн үйл ажиллагаатай холбоотой гомдол саналаа харьяа байгууллага буюу шүүхэд гаргах эрхтэй байдаг.

ААН-ийн үйл ажиллагаа дуусгавар болох ААН-ийн үйл ажиллагаа дуусгавар болох нь тухайн нэгжтэй холбоотой

бизнесийн бүх харилцаа, зогсож буй хууль цаазын факт байдаг. АА үйл ажиллагааг: Энгийн аргаар татан буулгах Албадлагын аргаар татан буулгах гэсэн 2 хэлбэртэй байна. Энгийн арга нь: ААН-ийн гэрээ дүрэмд заасан хугацаа дууссан бол үйл ажиллагаа зогсоно. Ийм тохиолдолд нэгжийг татан буулгахгүйгээр үйл ажиллагаагаа цаашид

үргэлжлүүлэхгүйгээр шийдвэрлэвэл гэрээ дүрмээ дахин боловсруулж бүртгэх байгууллагад бүртгүүлэн гэрчилгээг шинээр авах шаардлагатай байдаг.

ААН-ийн үүсгэн байгуулагчид хугацаанаас өмнө харилцан тохиролцох журмаар нэгжээ татан буулгаж болно. ААН-ийн өөрчлөн байгуулахад /нэгдэх, нийлэх, салах, тусгаарлах/ үйл ажиллагаагаа зогсоодог.

ААН эд хөрөнгө түүнтэй холбооттой эрх үүрэг бүгдийг /худалдах, бэлэглэх гм/ бусдад шилжүүлсэн бол дуусгавар болно.

• Албадан татан буулгах арга нь • ААН өөрийн зориг санааны дагуу биш, төрийн эрох бүхий /шүүх/ байгууллагын

шийдвэрээр татан буугдана гэсэн ойлголт юм. • Гэрээ дүрэмд зааснаас өөр үйлдвэрлэл, үйлчилгээ эрхэлсэн энэ тухай удаа

дараа анхааруулсан боловч үйл ажиллагаагаа үргэлжлүүлсэн, • Хориотой үйлдвэрлэл эрхэлсэн • Хориотой аргаар үйлдвэрлэлийг удаа дараа эрхэлсэн, тухайлбал хөдөлмөр

хамгаалал, техник технологийн дүрэм журам, зөрчиж байгаль орчин, хүний биед ноцтой хохирол учруулсан буюу учруулах нөхцөлтэй бол албадан татан буулгана.

• Шударга бус өрсөлдөж, өрсөлдөгчидөө их хэмжээний хохирол учруулсан бол шүүхийн шийдвэрээр албадан татан буулгах үндэслэл болгоно.

• ААН дампуурсан. Монгол улсын компанийн хуульд “Нэг ч гишүүн үлдээгүй бол шүүх татан буулгана.” гэж заасан байна.

Хоршоо, түүний эрх зүйн зохицуулалт Хоршооны эрх зүй нь хоршоог байгуулах бүртгүүлэх, үйл ажиллагааг дуусгавар

болгох гишүүнчлэл хоршооны эд хөрөнгийн болон удирдлага зохион бйгуулалттай холобоотой үүссэн харилцааг зохицуулна.

Хоршооны онцлог шинж нь: үүсгэн байгуулагчтай хүсэл санаа зорилгоороо нэгдсэн байх ба энэ талаар зохицоогүйгээр эд хөрөнгөө нэгтгэнэ гэсэн ойлголт байж болохгүй.

Yүсгэн байгуулагчид юуны өмнө ямар зорилго хэлбэртэй хоршоо байгуулж яаж ажиллах арга зам болон ирээдүйд хүрэх үр дүнгээ харилцан зохицох нь эхний бөгөөд гол шалгуур байдаг.

Хоршоог байгуулах бүртгэх журам: Монгол улсын иргэн, гадаадын болон харьяалалгүй иргэн өөрийн хөрөнгө, хүч боловсрол мэдлэг, ур ухаандаа тулгуурлан ямар ч төрлийн хоршоог үүсгэн байгуулж болох ба үүсгэн байгуулах бичиг баримт нь бүх гишүүдийн хурлаар баталсан дүрэм байна гэж заажээ.



Дүрэм дараах зүйлийг тусгана: 1. Хоршооны оноосон нэр, оршин суугаа газрын хаяг байна. Хоршооны нэр нь түүний үйл ажиллагааны агуулгыг илэрхийлсэн оновчтой байхын зэрэгцээ уул, ус нийтэд содон гавьяат бие хүнээр нэрлэж болно. Өөр хоршооны нэрийг ашиглах, давхардуулах, гадаад үгийг утга учиргүй чамирхаж нэрлэхийг хориглоно. Хоршооны удирдлагын байгаа газар нь түүний орших газар, хаяг байна.

2. Yүсгэн байгуулагч гишүүдийн эцгийн болон өөрийн нэр, хаяг, үнэмлэхний дугаар байна.

Yүсгэн байгуулагчийн албан ёсны бүртгэлтэй засаг захиргааны нэгж нь оршин суугаа газар болно.

3.Хоршооны зорилго, үйл ажиллагааны төрөл, цаг хугацааг заана. 4.Yүсгэн байгууллагчаас хоршоонд оруулах хувь хөрөнгийн хэмжээ, нэр төрөл, түүнийг бүрдүүлэх хугацаа, хэлбэрийг заах ёстой. 5.Хоршооны гишүүнчлэл гишүүн элсүүлэх, гишүүнээс гарах, хасах журам, гишүүний эрх үүрэг хүлээх хариуцлагын асуудлыг тусгана. 6.Хоршооны удирдлагын бүрэлдэхүүн түүний бүрэн эрх шийдвэр гаргах журам хүлээх хариуцлага. 7.Хоршоог өөрчлөн байгуулах, татан буулгах үндэслэл журмыг заана. 8.Хоршооны холбоонд эвлэлдэн нэгдэх нөхцөл болон үүсгэн байгуулагчид шаардлагатай гэж үзсэн бусад асуудлыг дүрэмд зааж болно. Хоршооны дүрэмд нэмэлт, өөрчлөлт оруулах асуудлыг зөвхөн бүх гишүүдийн хурлаар хэлэлцэж оролцсон гшиүүдийн дийлэнх олонхийн саналаар шийдвэрлэнэ гэж хуульд заасан. Хоршооны эд хөрөнгийн ба удирдлагын эрх зүйн зохицуулалт А. Эд хөрөнгийн зохицуулалт. Хоршооны эд хөрөнгө өмчлөх эрх ямар

аргаар үүсэх түүнийг хэрхэн зэмшиж ашиглах өмчлөх эрх дуусгавар болох нь хоршооны эд хөрөнгийн эрх зүйд хамаарна. Хоршооны эд хөрөнгө өмчлөх эрх нь:

o Гишүүнээс нийлүүлсэн хувь хөрөнгө o Дүрэмд заасан бол гишүүний элсэлтийн татвар o Хоршооны үйл ажиллагааны орлогоос нөөц санд хуваарилсан хөрөнгө o Бэлэглэсэн, хандивласан хөрөнгө гэсэн эх үүсвэртэй болохыг хуульд заасан

байдаг. Б. Удирдлагын эрх зүйн зохицуулалт. Хоршооны удирдлагын субьектэд:

бүх гишүүдийн хурал, тэргүүлэгчид, дарга, хяналтын зөвлөл байна. Хоршооны гишүүний эрх зүйн байдал: Хоршооны хуульд зааснаар гишүүн дараах эрх, үүрэгтэй байна. Эрх нь:

1. Хоршооны дүрэмд заасны дагуу хоршооноос зохих үйлчилгээ авах, 2. Өөрийн хүсэлтээр гишүүнээс гарах, дахин элсэх 3. Хоршооны үйл ажиллагаанд оролцож тэргүүлэгч болон хяналтын зөвлөлийн

гишүүнээр сонгох сонгогдох 4. Бүх гишүүдийн хуралд оролцож асуулт тавих санал гаргахад туслах эрхтэй

оролцох 5. Бүх гишүүдийн хурлыг зарлан хуралдуулах тухай санал гаргах 6. Хоршооны жилийн орлогоос тогтоосон журмын дагуу хувь хүртэх 7. Жилийн тайланг бүх гишүүдийн хурлаар батлахаас өмнө хяналтыг шаардан авах 8. Бүх гишүүдийн хурлын тэмдэглэлтэй танилцах 9. Хоршооны гишүүдийн бүртгэлтэй танилцах 10. Yүрэг нь: 11. Хоршооны үйл ажиллагаанд биечлэн оролцох 12. Хоршооны тухай хууль болон бүх гишүүдийн хурлаар даган мөрдөх 13. Хоршооны болон бусад гишүүдийн өмнө гэрээгээр биелүүлсэн үүргээ биелүүлэх



14. Хаягаа өөрчилсөн нөхцөлд цаг тухайд нь хоршоонд мэдэгдэх 15. Гишүүний эрх зүйн байдалд хамаарах нэг асуудал нь гишүүн хоршооноос гарах

хасах тухай сэдэв байдаг. Нөхөрлөл түүний эрх зүйн зохицуулалт

1995 онд “нөхөрлөл” , “компани хууль”, “ хоршооны хууль”-ийг тусгаарлан баталсан юм. Харин ХАЭН нь хуулийн этгээд буюу бизнесийн эрх зүйн субьект мөн биш гэсэн мэтгэлцээн өрнөж эцсийн бүлэгт ХЭАА нэгж нь нэг өрхтэй адил харин татвар төлөгч байна гэсэн үндэслэлээр иргэний хууль болон бусад аж ахуйн хууль тогтоомжоос хассан.

1999 оны 7-р сард “нөхөрлөл”, “компани” хуулийг “Нөхөрлөл”-ийн тухай хуул, “Компани” тухай хууль болгон баталсан. Нөхөрлөлийн тухай тодорхойлолтыг “Иргэний тухай” Монгол улсын хуульд заасан байна.

Хуулийн 33-р зүйлд гишүүдийн оруулсан хувь хөрөнгөөс бүрдэх эд хөрөнгөтэй, хүлээсэн үүргээ энэ эд хөрөнгө болгон гишүүдийн хувийн эд хөрөнгөөр хуульд заасны дагуу хариуцдаг атгээдийг нөхөрлөл гэнэ гэж тодорхойлжээ. Нөхөрлөлийн зорилго үйл ажиллагааны үндсэн зарчим нь бусад ААН-тэй адил болохын сацуу ялгаатай байна.

1. Нөхөрлөлийн гишүүд нь бүх гишүүд нь бүрэн хариуцлагатай , зарим гишүүд нь бүрэн хариуцлагатай гэж ялгавартай байдаг бол бусад ААН-д ийм шинж байдаггүй.

2. Хэрэв хоршоо – хувьцаат компанийг үүсгэн байгуулахад дүрэм, төсөл боловсруулдаг бол нөхөрлөлийг байгуулахад гэрээг боловсруулдаг.

3. Хэрэв хоршооны гишүүн хоршооны үйл ажиллагаа, удирдлагад биечлэн оролцдог бол нөхөрлөлийн удирдлагад зөвхөн бүрэн хариуцлагатай гишүүд оролцдог.

Нөхөрлөлийн эрх зүй нь нөхөрлөлийг үүсгэн байгуулах, бүртгэх, татан бүртгэх, татан буулгах, нөхөрлөлийн эд хөрөнгийн болон удирдлага, зохион байгуулалтын үйл ажиллагааг зохицуулна. Нөхөрлөлийг байгуулах, бүртгэх: Нөхөрлөлийг гишүүдийн хүлээх хариуцлага, нөхөрлөлийн үйл ажиллагаанд оролцох байдлыг нь шалгуур болгоно.

1. Бүх гишүүд нь бүрэн хариуцлагатай нөхөрлөл 2. Зарим гишүүд нь бүрэн хариуцлагатай нөхөрлөл гэж хоёр хэлбэрт хуваана. Бүх гишүүд нь бүрэн хариуцлагатай нөхөрлөл:

Нөхөрлөлийн хүлээсэн үүргийг гишүүд нь нөхөрлөлд оруулсан эд хөрөнгө болон хувийн өмчийн эд хөрөнгөөрөө хамтран хариуцдаг нөхөрлөлийг бүх гишүүд нь бүрэн хариуцдаг нөхөрлөл гэж “Иргэний тухай” Монгол улсын хуульд заажээ. Нөхөрлөлийг байгуулах журам: Нөхөрлөлийг байгуулах анхны бичиг баримт нь үүсгэн байгуулагчдын боловсруулсан гэрээ байна. Гэрээ бол үүсгэн байгуулагчид ашиг олох зорилгоор эд хөрөнгөө нэгтгэн тодорхой төрлийн үйлдвэрлэл, үйлчилгээ эрхлэхийн тулд харилцан бие биенийхээ өмнө хүлээх эрх үүргийг тодорхойлсон хэлцлийн нэг төрөл юм. Гэрээнд: байгууллага нөхөрлөлийн нэр, орших газар, хаяг, ямар төрлийн үйлдвэрлэл, үйлчилгээг хэдий хугацаанд гүйцэтгэх, удирдах, төлөөлөх этгээлийн овог нэрийн үнэмлэхийн дугаар, гишүүдийн нөхөрлөлд оруулах эд хөрөнгийн хэмжээ, нэр, төрөл, үнэлгээ эд хөрөнгийг буцаан олгох нөхцөл, журам, ашиг алдагдлыг хувиарлах журам зэрэг асуудлыг тохиролцсон байх ёстой. Өргөдөлд:

1. Нотариатаар гэрчлүлсэн үүсгэн байгуулах гэрээ 2. Тусгай зөвшөөрөл шаардлагатай үйлдвэрлэл, үйлчилгээ эрхлэх бол холбогдох

эрх бүхий байгууллагын албан ёсны зөвшөөрөл



3. байрлах байр хэрэв түрээсийн байранд байрлах бол түрээсийн гэрээ буюу түрээслүүлэгчийн баталгаа.

4. Гишүүнээс нөхөрлөлд оруулсан хөрөнгийн талаар холбогдох байгууллагаас гаргуулсан баталгаа болон үл хөдлөх хөрнөгийн улсын бүртгэлийн гэрчилгээг хавсаргасан байна

Нөхөрлөлийн нэрийг үүсгэн байгуулагчид тохироцож өгөх, нэр нь товч бөгөөл төрийн албан бичгээр илэрхийлэгдсэн бусад нөхөрлөлийн оноосон нэртэй давхардаагүй байх ёстой.

Нөхөрлөлийн эд хөрөнгийн ба удирдлагын эрх зүйн зохицуулалт: Нөхөрлөлийн эрх зүйн зохицуулалт нь нөхөрлөлийн эд хөрөнгийн зохицуулалтын чухал хэсэг бөгөөд түүнд нөхөрлөлийн эд хөрөнгө өмчлөх эрх үүсэх, өөрчлөгдөх, дуусгавар болох эд хөрөнгөө эзэмших, ашиглах захиран зарцуулах, өмчлөх эрхийг хамгаалах зэрэг асуудал хамаарна.

Зарим гишүүд нь бүрэн хариуцлагатай нөхөрлөл, түүний онцлог. Нөхөрлөийн хүлээсэн үүргийг наад зах нь нэг гишүүн нөхөрлөлд оруулсан хөрөнгө болон хувийн өмчийн эд хөрөнгөөрөө бүрэн хариуцдаг, бусад гишүүд нь гагцхүү нөхөрлөлд оруулсан хөрөнгийнхөө хэмжээгээр хариуцдаг нөхөрлөлийг зарим гишүүд нь бүрэн хариуцлагатай нөхөрлөл гэж хуульд тодорхойлжээ.

Энэ заалт нь нөхөрлөлийн гишүүд бусдын өмнө хариуцлага хүлээх хэлбэрээр тухайлбал, нэг хэсэг нь бүрэн хариуцлагатай нөхөрлөлийн гишүүн шиг нөгөө хэсэг нь тийм хариуцлага хүлээдэггүйгээр ялгагдаж байна.

Нөхөрлөлийн бүх гишүүд бүгд бүрэн бус хариуцлагатай байж болохгүй ийм учираас хуульд наад зах нэг гишүүн бүрэн хариуцлагатай гэсний зориуд заасны утга учир нь үүнд оршино.

Оруулсан хөрөнгийнхөө хэмжээгээр хариуцлага хүлээдэг гишүүд нөхөрлөлийн үйл ажиллагаанд биечлэн оролцохгүй байж болдог онцлогтой. Бүрэн хариуцлагатай гишүүн нөхөрлөлөөс гарвал нөхөрлөл татан буугдах үндэслэл болдог бол нөгөө гишүүн гарвал нөхөрлөл татан буугдах үндэслэл болохгүй. Нөхөрлөлийн гишүүдийн эрх зүйн байдал: Нөхөрлөлийн гишүүний эдлэх эрх хүлээх үүргийг нөхөрлөлийн гэрээнд бүрэн нарийвчлан зааж баталгаажуулсан байдаг.

Бүрэн харицлагатай гишүүд: нөхөрлөлдөө заавал биечлэн ажиллах, үйлдвэрлэл үйлчилгээ явуулахад идэвхитэй оролцох, ажил сайжруулах санал, дүгнэлт гаргах, ашиг алдагдлыг хувиарлагдах, биечлэн оролцож байгаа шударга зарчим баримтлах, төрийн хууль, гэрээ дүрмийг хүндэтгэн биелүүлэх, нөхөрлөлөөс гарах зэрэг эрх үүрэгтэй байна. Бүрэн бус хариуцлагатай гишүүд: нөхөрлөлд гэрээгээр тохиролцон эд хөрөнгийг хугацаанд нь оруулах, нөхөрлөлийн хуралд оролцож, ажил хэрэгч санал дүгэнлт гаргах, нөхөрлөл татан буугдахад оруулсан хөрөнгөө тэргүүн ээлжинд буцаан авах давуу эрх эдлэх, гишүүнээс гарах болон дүрэмд заасан бусад эрх үүрэгтэй байна. Хөрөнгө хуваах: нөхөрлөл татан буугдах, салах, тусгаарлах тохиолдолд хөрөнгө хуваах асуудал гардаг. Нөхөрлөл татан буулгах үндэслэл :

1. Бүрэн хариуцлагатай гишүүн нөхөрлөлөөс гарсан, хассан 2. Гишүүн нас барсан, сураггүй алга болсон 3. Хөрөнгийн чадваргүй болж дампуурсан 4. Нөхөрлөлийн гишүүд хугацаанаас өмнө тохиролцож татан буулгаж болно.

Хөрөнгийг дараах дарааллын дагуу хуваарилна. Yүнд:



1. Хэрэв нөхөрлөлд хөдөлмөрийн гэрээгээр ажиллагсад байгаа бол тэдний цалин олговор

2. Татан буулгах комисс эд хөрөнгиийг бүртгэх, борлуулахтай холбогдож гарсан зардал

3. Харилцагч байгууллага, иргэдийн өр төлбөр 4. Гишүүдийн нөхөрлөлд оруулсан эд хөрөнгө 5. Yлдэх эд хөрөнгийг гишүүдэд оруулсан хөрөнгөтэй нь хувь тэнцүү хуваана.

Компанийн эрх зүйн зохицуулалт Компани:

1. Хувь нийлүүлэгчдийн оруулсан хөрөнгө нь хувьцаанд хуваагдаж, хувьцаа нь нийтэд чөлөөтэй арилжаалагддаг нээлттэй хувьцаат компани

2. Хувь нийлүүлэгчийн оруулсан хөрөнгө нь хувьцаанд хуваагдаж, түүнийг захиран зарцуулах эрх нь компанийн дүрмээр хязгаарлагддаг хаалттай буюу хязгаарлагдмал хариуцлагатай гэсэн үндсэн 2 хэлбэртэй.

Компани байгуулах журам 1. Компанийг үүсгэн байгуулах 2. Өөрчлөн байгуулах гэсэн хоёр хэлбэрээр байгуулж болно.

Компанийг шинээр үүсгэн байгуулах. Компанийг үүсгэн байгуулагч, компанийн хувьцаа эзэмигч нь зарим тохиолдолд давхцдаг боловч онднн ойлголт юм. Компанийг үүсгэн байгуулагч нь Монгол улсын иргэн, хуулийн этгээд, гадаадын иргэн, харьяалалгүй хүн байж болох ба эдгээр нь мөн компаниас гаргасан хувьцааны эзэмшигч байж болдог. Харин компанийг үүсгэн байгуулагч нь тухайн компанийн хувьцаа эзэмшигч байх албагүй. Yүсгэх аргаар нь компанийг нээлттэй болон хаалттай гэж 2 ангилдаг. Компанийг үүсгэн байгууллагчдын боловсруулсан төслийг нийтэд /нээлттэй/ санал болгож хувьцааны захиалга авах эсвэл хязгаарлагдмал хүрээнд /хаалттай/ цөөн тооны этгээдээс захиалга авч шинээр үүсгэн байгуулдаг. Компани нь улсын бүртгэлд бүртгүүлсэнээр байгуулагдсанд тооцож дүрэмд заасан үйл ажиллагаа явуулна. Нөхөрлөл компаний тухай хуулиас компанийн тухай хуулийн нэг ялгагдах онцлог нь бүртгэх байгууллагын эрх хэмжээг харьцангуй багасгаж компани байгуулах шаардлагыг зарим тохиолдолд энгийн болгосон явдал юм. Компанийг өөрчлөх замаар байгуулах: Компанийг хувь нийлүүлэгчдийн хурлын шийдвэрээр нийлэх, нэгдэх, хуваах, тусгаарлах, өөрчлөх гэсэн хэлбэрээр өөрчлөн байгуулж болдог. Компаниуд нийлэх. Хоёр буюу хэд хэдэн компаний үйл ажиллагааг зогсоож тэдний эрх үүрэг хариуцлагыг шинээр бий болгосон компанид шилжүүлэхийг компаниуд нийлэх гэнэ. Компаниуд нийлсэн тохиолдолд тэдгээрийн үйл ажиллагаа дуусгавар болж шинээр өөр нэг компани бий болдгоороо онцлогтой. Компани нэгдэх. Компаний үйл ажиллагааг зогсоож түүний эрх үүрэг хариуцлагыг өөр кампанид шилжүүлэхийг компани нэгдэх гэнэ. Компани нэгдэх ажиллагааг нэгдсэн, нэгтгэсэн гэх 2 субьект оролцох бөгөөд шинээр компани бий болдоггүй. Харин нэгдсэн компаний үйл ажиллагаа нь дуусгавар болж эрх үүрэг нь нэгтгэсэн компанид шилжсэн зэргээрээ нийлэхээс ялгагддаг онцлогтой. Компанийг хуваах. Компанийн үйл ажилллагааг зогсоож, түүний эрх үүргийг шинээр үүсгэх компаниудад бүрэн шилжүүлэхийиг компанийг хуваах гэнэ. Компанийг хуваах шийдвэрт өөрөөр заагаагүй бол хуваагдаж байгаа компаний энгийн хувьцаа эзэмшигчид нь компаний хөрөнгийн хуваагдсан хэмжээтэй хувь тэнцүүлэн шинээр бий болгосон компани тус бүрийн энгийн хувьцааны эзэмшигч болно.



Компанийг тусгаарлах. Компаний үйл ажиллагааг зогсоохгүйгээр түүний зарим хөрөнгө эрхийг шинээр байгууллагдсан компанид шилжүүлэхийг компанийг тусгаарлах гэж тодорхойлдог. Компанийг тусгаарлах замаар өөрчлөн байгуулахад өөрчлөн байгуулагдаж байгаа компани нь шинээр байгуулагдсан компаний хувьцаа эзэмшигч болно. Компанийг өөрчлөх. Хувьцаат компани нь хязгаарлагдмал хариуцлагатай компани болох замаар өөрчлөгдөж болно ингэж өөрчлөх төслийг компанийг төлөөлөн удирдах зөвлөл байхгүй бол гүйцэтгэх удирдлага боловсруулан хувь нийлүүлэгчдийн хуралд оруулан уг асуудлаар саналын эрхтэй хуралд оролцогчдийн олонхоор шийдвэрлэдэг. Компаний удирдагын, эрх зүй зохицуулалт

Хувь нийлүүлэгчдийн хурал. Компаний эрх барих дээд байгууллага нь хувь нийлүүлэгчдийн хурал юм. Нэг хувь нийлүүлэгчтэй компаний хувьд хурлын бүрэн эрхийг хувь нийлүүлэгч өөрөө хэрэгжүүлнэ. Хувь нийлүүэгчдийн хурал ээлжит болон ээлжит бус байдаг. Ээлжит хурлыг хуралдуулах шийдвэрийг компанийн санхүүгийн жил дууссанаас хойш 4 сарын дотор компанийн төлөөлөн удирдах зөвлөл гүйцэтгэх удирдлага гаргах бөгөөд ингэж зарлан хуралдуулаагүй тохиолдолд хяналтын зөвлөл эсвэл компаний аль нэг хувь нийлүүлэгч хурлыг зарлан хуралдуулах эрхтэй.

Хувь нийлүүлэгч нь 1. Өөрийн биеэр 2. Иргэний хуульд заасаны дагуу бичгээр олгосон итгэмжлэлийн үндсэн дээр

өөр этгээдээр төлөөлүүлж 3. Өөрөө хуралд оролцоогүй ч гэсэн санал авах хуудсаар саналаа ирүүлэх гэсэн

3 замаар хувь нийлүүлэгчдийн хуралд оролцдог. Харин компани хувьцааг хэд хэдэн этгээд дундаа хэсгээр өмчилж байгаа тохиолдолд хуралд оролцогч санал өгөх эрхийг тэдний харилцан тохиролцсоноор хэн нэгэн эсвэл тэдний хамтын төлөөлөгч хэрэгжүүлэнэ. Компаний саналын эрхтэй хуьцааны 50-аас дээш хувийг эзэмшиж байгаа хувь нийлүүлэгчид хуралд оролцсоноор хурлын ирц бүрэн хүчин төгөлдөр болдог. Хурлаар хэлэлцэх буюу асуудлын ач холбогдолыг харгалзан компаний дүрмэнд хувь нийлүүлэгчдийн хурлаас шийдвэр гаргана. Хувь нийлүүлэгчдийн хурлын шийдвэр гаргах санал хураалт нь энгийн болон эчнээ гэсэн 2 хэлбэртэй.

Төлөөлөн удирдах зөвлөл. Хувь нийлүүлэгчдийн хурлын чөлөөт цагт компанийн эрх барих байгуулага нь төлөөлөн удирдах зөвлөл байна. Төлөөлөн удирдах зөвлөл нь хуууль буюу дүрмээр хувь нийлүүлэгчдийн хурлын бүрэн хамааруулсанаас бусад хууль заасан бүрэн эрхийг хэрэгжүүлнэ. Төлөөлөн удирдах зөвлөлийн гишүүдийн тоог компанийн дүрмээр тогтоодог. Хувьцаат компани төлөөлөн удирдах зөвлөл нь 9 буюу түүнээс дээш гишүүнтэй байх ёстой.

Гүйцэтгэх удирдлага. Энэ нь төлөөлөн удирдах зөвлөл /байхгүй бол хувь нийлүүлэгчдийн хурал/-т байгуулсан гэрээнд заасан эрх хэмжээний дотор өөрийн өдөр тутмын ажиллагааг зохион байгуулагч мөн. Хуульд зааснаар гүйцэтгэх удирдлагыг хувь хүн болон хэсэг этгээд гүйцэтгэж болно.

Хянан шалгах зөвлөл. Хувьцаат компани нь хянан шалгах зөвлөлтэй байх ба хягаарлагдмал хариуцлагатай компани хянан шалгах зөвлөлтэй байж болно гэж хуульд заасан байдаг. Өөрөөр хэлбэл хувьцаат компани заавал хянан шалгах зөвлөлтэй байдаг бол хязгаарлагдмал хариуцлагатай компани нь хяналтын зөвлөл байгуулж ажиллуулах нь



түүний үзэмжийн асуудал юм. Хянан шалгах зөвлөлийн үүргийг нэг хянан шалгагч хэрэгжүүлж болдог.

Гэхдээ энэ тухай компаний дүрэмд зааж өгөх ёстой. Хянан шалгах зөвлөл нь компани зөвлөл нь компанийн дүрэм хувь нийлүүлэгчдийн хурлаас гаргасан шийдвэрийн хэрэгжилтэнд хяналт тавих компанийн удирдлагын үйл ажиллагааны болон санхүүгийн тайлангийн талаар дүгнэлт гаргаж хувь нийлүүлэгчдийн хуралд танилцуулах хувь нийлүүлэгчдийн санал гомдлын дагуу компанийн аж ахуй, үйл ажиллагааг хянан шалгах хувь нийлүүлэгчдийн ээлжит бус хурлыг зарлан хуралдуулах эрхтэй байдаг.

Аудитын хяналт. Аудиторын шалгалт нь ээлжит ба ээлжит бус байдаг. Компанийн жилийн

санхүүгийн тайланг баталгаажуулахын тулд ээлжит шалгалт хийдэг бол ээлжит бус шалгалтыг төлөөлөн удирдах зөвлөл, эсвэл энгийн хувьцааны арваас дээш хувийг эзэмшигчдийн шаардлагаар хэдийд ч хийх эрхтэй. Компанийн хийх зарим төрлийн хэлцэл, түүний эрх зүйн зохицуулалт Шинээр батлагдсан компанийн тухай хуульд иргэний эрх зүйн урьд өмнө нь

хэрэглэгдэж байгаагүй олон нэр томьёо орсон. Ийм нэр томьёоны нэг нь их хэмжээний хэлцэл юм. Их хэмжээний хэлцлийг хуулинд шууд зааж өгсөн. Yүнд :

1. Хэлцэл хийхийн өмнө сүүлийн балансын активын нийт дүнгийн 25 хувиас дээш зах зээлийн үнэтэй эд хөрөнгө эд хөрөнгийн эрхийг худалдах, захиран зарцуулах, болон барьцаалахтай холбогдсон хэлцэл, эсхүл хоорондоо шууд холбоотой хэд хэдэн хэлцэл

2. Компанийн урьд гаргасан энгийн хувьцааны 25 хувиас дээш хэмжээний энгийн хувьцаа, энгийн хувьцаа авах эрхийн бичиг буюу энгийн хувьцаанд хөрвөх үнэт цаас гаргах, эсхүл хоорондоо холбоотой хэд хэдэн гаргалтыг их хэмжээний хэлцэл гэж тодорхойлсон.

Хууль зүйн агуулгаараа их хэмжээний хүчин төггөлдөр хэлцэл. Харин их хэмжээний хэлцлийг хийх эрх бүхий этгээд нь түүний гаргах шийдварийн зохицуулалтаас нь шалтгаалан бусад төрлийн хүчин төгөлдөр хэлцлээс өөрөөр тодотгож нэмж нэрлэх шаардлагатай болсон.

Гадаадын хөрөнгө оруулалттай ААН түүний эрх зүйн зохицуулалт Аливаа улс орны нийгэм эдийн засгийн өсөлт дэвшилтэт гадаадын хөрөнгө

оруулалт онцгой ач тустай болох нь дэлхийн улс гүрний хөгжлийн замнал дүр төрх харуулж байна. Гадаадын хөрөнгө оруулах түүнийг ашиглах, захиран зарцуулах явцад эрх зүйн тодорхой харилцаа үүсдэг.

Гадаадын хөрөнгө оруулалтын эрх зүйн нь хөрөнгө оруулагч ба хамтрагч /Монголын талын иргэн, ААН/ талуудын эрх үүрэг хөрөнгө оруулагчийн эрхийг хамгаалах урамшуулах ААН байгуулах бүрдүүлэх татан буулгах явцад үүссэн харилцааг зрхицуулна. Гадаадын хөрөнгө оруулалтын эрх зүйн үндсэн зорилго нь эдийн засаг АА хөгжлийг түргэтгэх ард иргэдийн амьдралыг сайжруулах оруулсан хөрөнгийг үр ашигтай зарцуулах хөрөнгө оруулагчийн ашиг сонирхолыг хамгаалахад чиглэгддэг.

Хөрөнө оруулагч ба хамтрагч талын эрх зүйн байдал. Монгол улсын тусгаар тогтнол, байгаль орчны тэнцвэрт байдал иргадийн эрүзүл

ахуй эрх чөлөөг хамгаалхын зэрэгцээ хөрөнгө оруулж үйлдвэрлэл үйлчилгээ эрхлэн ашиг олох сонирхол бүхий этгээдийг хөрөнгө оруулагч гэнэ. Хөрөнгө оруулагчийн эрх ашгийг хамгаалж хөрөнгийг өөрт болон хөрөнгө оруулагчид үр ашигтай үр өгөөжтэй ажиллах тааламжтай нөхцөл бүрдүүлж хамтран ажиллагчийг хамтрагч гэнэ. Хөрөнгө оруулагч нь:

1. Эрхийн чадвар чадамжтай



2. Байнгын оршин суух нутаг оронтой, тэндээ албан ёсны бүртгэлтэй 3. Өөрөө эд хөрөнгөтэй түүнийгээ өөрөө мэдэж зарцуулах эрхтэй байхыг шаардах

ба эдгээр шинж байхгүй бол хөрөнгө оруулагч гэсэн ойлголтыг бүрдүүлж чадахгүй.

Хөрөнгө оруулалтын төрөл. Өмчийн төрөл нь: 1. Хөдлөх ба үл хөдлөх эд хөрөнгө 2. Манай нутагт чөлөөтэй хөрвөх валют 3. Yйлдвэрлэл үйлчилгээний эцэст олсон ашиг 4. Оюуны болон аж үйлдвэрийн өмч байна. Хөрөнгө оруулагчийн сонирхол. Хөрөнгө оруулагчид өөрийн эд хөрөнгөө гадаад харийн нутагт байршуулж,

ашгийн төлөө ажиллах учир манай орны тааламжтай нөхцлийг зайлшгүй харгалзан үзэх болдог. Энэ нь зүй ёсны хэрэг мөн. Бусад улс оронд хөрөнгөө цацаж үрэн таран болгохыг хэн ч хүсэхгүй нь мэдээж.

Хамтрагч талын сонирхол. Хамтрагч тал нь өөрийн эрх ашигийг гол зорилго болгохын зэрэгцээ хөрөнгө оруулагчийн ашиг сонирхолыг онцгой анхаарч боломжтой нөхцлийг хуулийн хүрээнд хэрэгжүүлэх ёстой.

Гадаадын хөрөнгө оруулалттай ААН-ийн эрх зүйн байдал А. Гадаадын хөрөнгө оруулалттай ААН-ийг байгуулах журам. Гадаадын хөрөнгө оруулалтын тухай Монгол улсын хуульд: Монгол улсын хууль

тогтоомжийн дагуу байгуулагдсан дүрмийн сангийн 20-оос доошгүй хувь нь гадаадын хөрөнгө оруулагчийн хувь хөрөнгөөс бүрдсэн ААН-ийг гадаадын хөрөнгө оруулагчтай ААН /ГХОААН/ гэж тодорхойлно.

20 хувиас доош бол ГХОААН-ийн статусыг илэрхийлэхгүй. ГХОААН-ийг байгуулахад:

1.Өргөдөл 2.Гэрээ 3.Дүрэм 4.Техник эдийн засгийн тооцоо /төсөл/ гэсэн баримт бичгийг

Монгол хэл дээр боловсруулна. Б. Техник эдийн засгийн тооцоо. Шинээр байгуулах аж ахуй нэгжийн

үйлдвэрлэл, үйлчилгээний чадавхийг эдийн засгийн бүх боломжит үзүүлэлтээр гаргах ёстой. Энэ нь үйлдвэрлэлийн зорилго, түүнийг хэрэгжүүлэх арга замыг тодорхойлсон төлөвлөгөө болно.

В. ГХОААН-ийг бүртгэх журам. ГХОААН-ийг бүртгэх хянах үйл явц нь бусад ААН-ийг бүртгэхтэй төстэй ч зарим нэг онцлог байдаг. Онцлог нь хууль ёсоор бүрдүүлсэн баримт материалаа өргөдөлд хавсаргаж ГХОГХА-т өгнө. ГХОГХА нь өргөдлийг хүлээн авч бүрдүүлсэн материалыг бүрдэл болсон гэж үзвэл хүлээн авсанд тооцох ба энэ өдрөөс эхлэн хуульд заасан хугацаанд үйлдвэрлэл үйлчилгээний төрөл, онцлогийг хараглзан мэргэжлийн байгууллагаар дүгнэлт гаргахын зэрэгцээ бусад нөхцөл байдлын нарийвчлан тогтоох үүрэгтэй.

Г. ГХОААН-ийн үйл ажиллагааг зогсоох. Монгол улсын АА хууль тогтоомжид ААН-ийг татан буулгах талаар заасан заалт ГХОААН-д нэгэн адил хамаарах ба зарим нэг онцлог байна. ГХОААН татан буулгах эцсийн шийдвэрийг ГХОГХА гаргана.



ЗЗ 1.1

Эдийн засгийн їндсэн асуудлууд

Юу

Яаж

Хэнд зориулж

Зах зээлийн эдийн засгийн тухай ойлголт

Á¿òýýãäýõ¿¿íèé ýðýëò, íèéë¿¿ëýëòèéí õàðèëöàí ¿éë÷ëýë, ¿éëäâýðëýã÷, õýðýãëýã÷äèéí ýäèéí çàñãèéí ýðõ ÷ºëººíä òóëãóóðëàí ¿éëäâýðëýëèéí àðãûí ñîíãîëò, ¿éëäâýðëýëèéí àðãûí ñîíãîëò, ¿éëäâýðëýëèéí íººöèéí áîëîí îðëîãûí õóâààðèëàëòûã çîõèöóóëàõ ìåõàíèçìûã çàõ çýýë ãýæ îéëãîæ áîëíî.



ЗЗ 1.2

Àæ àõóéí

áàéãóóëëàãûí áîðëóóëàëòûí îðëîãî, ìºíãºí

ã¿éëãýý

Ñàíõ¿¿ãèéí áàéãóóëëàãûí (áàíê, äààòãàë, õîðøîî ãýõ ìýò)

áîðëóóëàëò, ìºíãºí ã¿éëãýý

Єрх гэрийн

орлого, зарлага.

Òºðèéí

áàéãóóëëàãûí òàòâàð, õóðèìòëàë, çàðäàë ñàíõ¿¿æèëò

Ãàíçàãûí íàéìàà÷èä, ÷åíæ¿¿äèéí

àðèëæààíû ìºíãºí óðñãàë

Зах зээлийн орчин



ЗЗ 1.3

Орон нутгийн эдийн засгийн бүрэлдэхүүн, хамрах хүрээ



ЗЗ 1.4 Зах зээлийн бүрэлдэхүүн хэсгүүдийн уялдаа холбоо



ЗЗ 1.5

Бизнес эрхлэх хэлбэр

Эрх зїйгээр зохицуулагдаггїй

Єрх гэрийн їйлдвэрлэл, малчдын бїлэг

Худалдаа, їйлдвэрлэл, їйлчилгээ эрхэлдэг ганзагын наймаачид,

худалдааны ченжїїд

Эрх зїйгээр зохицуулагдаг

Yйлдвэрлэл худалдаа їйлчилгээний аж ахуйн нэгжїїд

Хоршоо Нєхєрлєл Компани Гадаадын хєрєнгє оруулалттай аж ахуйн нэгж

- Эрх зїйгээр зохицуулагддаг - Эрх зїйгээр зохицуулагддаггїй



Ажлын хуудас 1.1

Танай орон нутагт бизнесийн үйл ажиллагаа эрхлэхэд нөлөөлөх хүчин зүйлсийг тодорхойлно уу?

Аж ахуй эрхлэх

хэлбэр Давуу тал Сул тал Боломж Бэрхшээл

Малчдын бүлэг

Хоршоо

Нөхөрлөл

Ганзагын наймаачид

Түүхий эдийн ченж



Аж ахуй эрхлэх хэлбэр

Давуу тал Сул тал Боломж Бэрхшээл

Хувь хүн

Компани

Гадаадын хөрөнгө оруулалттай аж ахуйн нэгж

Өрхийн үйлдвэрлэл



Уншиж судлах материал:

1. Аж ахуй нэгжийн тухай МУ-н хууль 1991 он 2. Нөхөрлөлийн тухай МУ-н 1995 он 3. Хоршооны тухай МУ-н 1998 он 4. Компаний тухай МУ-н 1999 он 5. Т.Мөнхжаргал, Ц.Цолмон “Бизнесийн эрх зүй”. УБ, 2000 он 6. А.Бакей, Р.Оросоо “Эдийн засгийн ухаан” УБ. 1998, он 7. Ц.Батболд “Зах зээлийн эдийн засгийн үндэс”. УБ, 1991 он 8. М.Сандаг-Очир “Нутгийн удирдлага”. УБ, 2003 он 9. Сумын судалгаа: Онол, арга зүйн зүйн асуудал. УБ, 2004 он



СЭДЭВ 2 СТРАТЕГИЙН МЕНЕЖМЕНТ

1. Сэдвийн тодорхойлолт

Сэдвийн хүрээнд стратеги, стратегийн удирдлагын мөн чанар, агуулга стратегийн удирдлагын онол хандлага, бүтцийн болон төлөвлөлтийн загвар, стратегийн таван Р-ийн талаар онолын мэдлэг олгоно. /Стратеги бүрдүүлэлт, төлөвлөлтийн үндсэн загвар, үе шат, стратеги төлөвлөлтийн орчин үеийн онолын үзэл баримтлалыг авч үзнэ./ 2. Сэдвийн агуулга 1. Стратеги, стратегийн удирдлагын тухай ойлголт 2 .Стратегийн удирдлагын онол, хандлага 3 .Стратегийн таван Р 4 .Стратегийн бүтцийн ба төлөвлөлтийн загвар, үе шатууд

3. Сэдэвт холбогдох үзүүлэн таниулах болон тараах материалын жагсаалт

3.1. Унших, бататгах, лавлах материалын жагсаалт • Стратеги, стратегийн удирдлагын тухай ойлголт • Стратегийн бүтцийн ба төлөвлөлтийн үндсэн үе шат • Стратегийн 5Р

3.2. Үзүүлэн таниулах материал • СМ 2.1 Стратегийн тухай ойлголт, онол хандлагууд • СМ 2.2 Стратегийн 5Р: Стратегийн давуу ба сул талууд • СМ 2.3 Стратегийн сонголт хийхэд баримталдаг үе шат, ерөнхий шалгуурууд • СМ 2.4 Стратегийн бүтцийн загвар • СМ 2.5 Стратегийн удирдлагын төлөвлөгөөний загвар үе шат

3.3. Дасгал: • Ажлын хуудас 2.1 • Ажлын хуудас 2.2 • Ажлын хуудас 2.3 • Ажлын хуудас 2.4 • Ажлын хуудас 2.5




Ал хам

Ноог дох цаг

Үйл ажиллагаа Хэрэглэх арга


1. 20 мин Стратеги, стратегийн удирдлагын агуулга, мөн чанар

Лекц

Багшийн лекц, СМ 2.1

2. 20 мин Стратегийн удирдлагын онол хандлагууд

Лекц харилцан ярилцах

Унших материал СМ 2.2

3. 20 мин Стратегийг тодорхойлох 5Р Лекц

Багшийн лекц СМ 2.3

4 15 мин Төрийн болон бизнесийн хүрээнд стратегийн талаар ойлголтыг ярилцах

Харилцан ярилцах

Унших материал

5 30 мин Стратегийн бүтцийн ба төлөвлөлтийн загвар

Лекц

Багшийн лекц, СM 2.4 дэлгэц цаас үзэг

6 20 мин Нөхцөл байдлын шинжилгээ хийх


Ажлын хуудас 2.1, самбарын үзэг

7 10 мин Бүлгийн ажлыг дүгнэх Нийтээр ярилцах


8 15 мин Байгууллагын эрхэм зорилгоо тодорхойлох


Ажлын 2.2 хуудас, самбарын үзэг



10 15 мин Зорилт, стратегийг тодорхойлох


Ажлын 2.3 хуудас, самбарын үзэг



12 5 мин Дүгнэлт Нийтээр ярилцах

Сургалтын материалууд



Унших, лавлах материал

1. Стратеги, стратегийн удирдлагын тухай ойлголт “Стратеги” хэмээх үг нь “strategos” буюу “генералын урлаг” хэмээх грек үгнээс

гаралтай гэдэг. Стратеги, стратегийн удирдлага гэж юу вэ?

• Орчин үеийн менежментийн хандлагын онолын эцэг гэгддэг америкийн эрдэмтэн П.Ф. Друкер байгууллага бүр бизнесийн онолтой байдгийг тэмдэглээд уг онолыг үйлдлэгт хэрэгжүүлэх арга замыг стратеги хэмээн тодорхойлжээ. • Майкл Мескон нарын зохиогчид “Стратеги бол байгууллагын эрхэм зорилго, зорилгуудад хүрэхэд чиглэсэн нарийвчлагдсан, иж бүрэн төлөвлөгөө” юм гээд “Стратегийн удирдлага нь стратегийн төлөвлөгөө боловсруулж хэрэгжүүлэх үйл ажиллагаагаар дамжин хангагдана” гэжээ. • Питер Райт нарын судлаачид стратегийг “Байгууллагын эрхэм зорилго, зорилгод хүрэхээр дээд түвшний менежерүүдийн боловсруулсан төлөвлөгөө”, харин стратегийн удирдлага нь “гадаад, дотоод орчныг шинжлэх эрхэм зорилго, зорилтуудыг тодорхойлох, стратегийг боловсруулж томъёолох, түүнийг хэрэгжүүлэх, хэрэгжилтийг хянан үнэлэх гэсэн 5 үе шаттай үйл явц хэмээжээ. • Грегори Г.Дисс “Стратеги нь менежерүүдийн хүлээлт буюу төлөвлөгөө, өнгөрсөн үеийн сургамж буюу үйл ажиллагааны зарчим гэсэн хоёр хэлбэртэй” гээд стратегийн шинжилгээ, стратегийн томёолол, стратегийн хэрэгжүүлэлт гэсэн салшгүй гурван үйл явцын нэгдлээр стратегийн удирдлагын агуулгыг тодорхойлсон байна. • Стратегийг Рики У.Гриффен:

• Зорилгод хүрэх арга хэргсэл • Өрсөлдөөнд давуу тал олж авах арга зам • Байр сууриа өөрчлөх арга хэрэгсэл • Ажил хэрэгч, овсгоотой сэтгэлгээний илэрхийлэл

хэмээн илүү нарийвчлан авч үзсэн байна. • Түүнчлэн Лайм Флей, Роберт Рендел нар өөрсдийн бүтээлдээ стратегийг “Байгууллага түншүүдтэйгээ болон өрсөлдөгчидтэйгээ харилцах харилцаагаа өөрчилж, түүний үр дүнд өрсөлдөөнд давуу байдал олж авах хэрэгсэл юм” гэж тодорхойлоод, “Байгууллагын зах зээл дахь зан үйл ба түүний дотоод дахь зохион байгуулалтын үйл явцын харилцан үйлчлэлийг стратегийн удирдлага гэнэ” гэжээ. • Ц.Цолмон стратегийн:

1/ Ерөнхий зорилгод хүргэх үйл ажиллагааны буюу нөөцийг бүрдүүлэх хөтөлбөр,

2/ Байгууллагын зорилтын хөтөлбөр, тэдгээрийн өөрчлөлт, мөн тэдгээр зорилтод хүрхэд хэрэглэх нөөц, тэрхүү нөөцийг олж авах ашиглах, зарцуулах талаархи бодлого,

3/ Урт хугацааны үндсэн зорилтыг тодорхойлох, үйл ажиллагааны чигийг тогтоох, шаардагдах нөөцийг хуваарилах үйл явц, стратеги гэж урт хугацааны зорилтод хүрэх ерөнхий иж бүрэн төлөвлөгөөг хэлнэ хэмээн хоёр өөр байр сууринаас ханджээ. Эдгээрээс харахад :

Нэгдүгээрт- Хамгийн гол нь эдгээр хүмүүс стратегийн удирдлагын өөр өөр онол, сургуулийг төлөөлдөг учраас байр суурь нь өөр өөр байдаг ажээ.

Хоёрдугаарт - Байгууллага бүрийн нийлүүлж буй бүтээгдэхүүн, үйлчилгээ ялгаатай, зах зээл, хэрэглэгчид нь өөрийн гэсэн зан төлөвтэй, амьдралын мөчлөгийнхөө өөр өөр үе шатанд явдаг учраас стратеги нь агуулгын хувьд ч, томъёололоосоо ч ялгаатай байдагт байна.



2. Стратегийн удирдлагын онол, хандлага Өнгөрсөн зууны сүүлч үе хүртэл менежментийн сэтгэлгээний голлох найман

хандлага буюу сургууль илт давамгайлж ирсэн хэдий ч хоёр мянганы зааг үеэс Петер М.Сенгегийн сурч буй байгууллагын онол, Роберт Б. Шоугийн итгэлцэлийн тэнцвэрийн онол тус тус нийтийн хүртээл болсноор менежментийн сургууль өргөжиж байна. Х.Минцберг нарын тогтоосноор стратегийн удирдлагын хувьд ч арван онол, хандлага голлодог ажээ. Стратеги хэмээх системийн арван элемент нь:

1. Бүтцийн онол: Стратегийг бүрдүүлэх нь эргэцүүлэн бодох үйл явц юм. 2. Төлөвлөлтийн онол: Стратегийг бүрдүүлэх нь албан ёсны үйл явц мөн. 3. Байрлалын онол: Стратегийг бүрдүүлэх нь судалгааны үйл явц мөн 4. Ажил хэргийн онол: Стратегийг бүрдүүлэх нь урьдчилан харуулах үйл явц

мөн 5. Танин мэдэхүйн онол: Стратегийг бүрдүүлэх нь танин мэдэхгүй үйл явц мөн 6. Сургалтын онол: Стратегийг бүрдүүлэх нь хөгжиж буй үйл явц мөн 7. Эрх мэдлийн онол: Стратегийг бүрдүүлэх нь зөвшилцөх үйл явц мөн 8. Соёлын онол: Стратегийг бүрдүүлэх нь хамтын үйл явц мөн 9. Гадаад орчны онол: Стратегийг бүрдүүлэх нь хариу үйлдлийн үйл явц мөн 10. Нэгдсэн онол: Стратегийг бүрдүүлэх нь шилжилтийн үйл явц мөн.

Стратегийн удирдлагын 10 онол хандлагаа цааш нь 3 бүлэг болговол. - Эхний гурван онол хандлага нь удирдамжын буюу чиглүүлэх шинжтэй, эдгээр онол хандлагыг баримтлагчид бодит байдалд стратегийг яаж боловсруулах вэ гэдгээс илүү стратегийг бүрдүүлэхэд илүү анхаардаг. Энэ бүлэгт багтаж буй эхний онол хандлагыг баримтлагчид стратегийг албан бус бүтцийг төлөвшүүлэх явцад буюу зохион бүтээх, төсөл зохиох, загварчлах замаар сонгох хандлагатай байдаг. Энэ бол уг чанартаа эрэгцүүлэн бодох дахин дахин боловсруулалт хийх үйл явц юм.. - Хоёрдахь онол нь өнгөрсөн зууны 70-аад оноос эрчээ авсан бөгөөд стратегийн боловсруулалт, сонголтыг албан ёсны төлөвлөлтийн харьцангуй бие даасан бүрэлдэхүүн хэсэг гэж үздэг. Нэлээд ирээдүйтээд тооцогддог байрлалын онолынхон 1980-аад оноос эхний хоёртой ойрхон байх болж, стратегийн боловсруулалт, сонголтоос илүүтэйгээр түүний агуулгыг сонирхож судалсан байдаг. Энэ сургуулийн үндэслэгчид болон шавь нар нь байгууллага зах зээлд өөрийн гэсэн стратегийн байр сууриа сонгож авхад асуудлын гол нь оршино гэж үздэг учраас байрлалын онол хэмээн нэрлэгдэх болжээ. - Дараагийн 6 онол нь стратегийг бүрдүүлэх үйл явцын тодорхой талуудыг голлон авч үздэг. Тийм ч учраас эдгээр онолуудын талынхан байгууллагын стратегийн зан төлөвийг урьдчилан харахад биш харин стратегийг боловсруулах бодит үйл явцыг тодорхойлоход анхаарлаа хандуулдаг ажээ.

Стратегийн ажил хэрэгч чанар, овсгоотой холбож үздэг судлаачид түүнийг тодорхойлж сонгох үйл явцыг ирээдүйгээ урьдчилан харах гэсэн оролдлого, сайн менежерийн толгойд орж ирсэн шинэ санаа менежерүүдийн риск хүлээх чадвар гэж үзсэн байдаг.

- Үлдэж буй 4-н онол нь стратегийг боловсруулах зарчмуудыг авч үзэхдээ хувь хүний түвшингээс дээш гарч, бусад хүмүүс, өөр хүчний нөлөөг судлахад анхаарал, хүч тавьснаар онцлогтой. Тухайлбал, сургалтын онолынхон бидний хүрээлэн буй орчин нэн төвөгтэй, тиймээс төлөвлөгөөтэй адилаар стратегийг эхнээс нь эцсийг нь хүртэл нэг амьсгаагаар бичих боломжгүй, харин түүнийг байгууллага хэрхэн сурч, хөгжиж буйд нийцүүлэн алхам алхамаар боловсруулах ёстой гэж үздэг байна. Эрх мэдлийн онол асуудалд энэ л байр сууринаас, гэхдээ арай өөр өнцгөөс нь ханддаг. Энэ онолын талыг баримталдаг судлаачид стратегийг байгууллагын доторх сөргөлдөж буй



талуудын эсвэл байгууллага ба түүний орчны хоорондын яриа хэлэлцээ, зөвшилцөл, тохиролцооны үйл явц хэмээн тодорхойлдог. Стратегийг бүрдүүлэх зарчмууд нь байгууллагын соёлоор тодорхойлогддог. Иймд стратегийн үйл явц нь ямагт хамтын байдаг гэсэн үзэл баримтлал нь соёлын онолын үндэс болдог.

- Сүүлчийн бүлэгт хэдийгээр ганцхан онол багтдаг ч гэсэн бусад бүх хандлагуудын цогц нэгдэл болдогоороо ач холбогдолтой. Иймээс ч нэгдсэн сургууль гэж нэрлэгддэг.

3. Стратегийн 5 Р Стратегийг нэгэн утгаар төгс тодорхойлох боломжгүй гэж олонхи судлаачид

үздэг байна. Америкийн эрдэмтэн Х.Минцберг энэ санааг хуваалцахын хамт стратегийг 5-н шинж тэмдгээр нь буюу байгууллагыг үр дүнтэй удирдахад гүйцэтгэх үүргээр нь тодорхойлон менежментийн онол, үйлдлэгт ихэд нэрд гарсан “5Р” хэмээх тодорхойлолтоо гаргасан байна.

Стратеги бол юуны өмнө төлөвлөгөө, эсвэл мөн л төлөвлөгөөний тодорхой хэлбэр гэж болох удирдамж, хөгжлийн баримжаа, чиглэл, ирээдүйд хүрэх арга зам юм.

• Стратеги бол төлөвлөгөө /Plan/ Р . Байгууллагууд албан ёсоор зарлаж тунхаглан олны хүртээл болгосон тодорхой

зарчмуудыг баримтална. Зах зээлээ өргөтгөх, хэрэглэгчээ дээдлэх, чанарыг эрхэмлэх, хүнээ хөгжүүлэх зэрэг зарчмыг баримжаалдаг байгууллага олон бий. Ийнхүү байгууллагын үйл ажиллагааны зарчмууд буюу философи нь мөн л стратегийн бүрэлдэхүүн хэсэг болдог ажээ. Энэ утгаар нь стратегийг үйл ажиллагааны зарчим, хэм хэмжээ, дагаж мөрдвөл зохих загвар хэмээн ойлгож болно.

• Стратеги бол зарчим /Рrinciple/ Р Стратеги бол зарчим /Principle/ юм хэмээн хураангуйлан томъёолжээ. Ингэхдээ

төлөвлөгөөг баримжаалж буй стратеги, харин үйл ажиллагааны зарчмуудыг хэрэгжиж буй стратеги гэдэг.

• Стратеги бол байр суурь /Position/ Р Стратеги бол байр суурь юм, өөрөөр хэлбэл тодорхой төрлийн бараа,

үйлчилгээг зах зээлд байршуулах тухай асуудал юм гэх үзэл баримтлал. • Стратеги бол хэтийн төлөв /Persective/ Р

Стратегийг хэтийн төлөв, байгууллагын “Бизнесийн онол” гэж ч үздэг. • Стратеги бол уран арга, уян “маневр” /Pace/ Р

Стратегийг бас хэрэглэгчдийн зан үйлд нөлөөлөх, өрсөлдөгчөө төөрөгдүүлэх, дарамтлах зэрэгт ашигладаг уран арга, уян “маневр” хэмээн тодорхойлдог.

Х.Минцберг эдгээр стратегийг тэмтэрч үзэх, турших, аяглах зэрэг олон салаа утгатай англи хэлний “pace” гэдэг үгээр илэрхийлж, стратегийн таван “Р”-г гүйцээжээ. Ийнхүү стратеги бол “5Р” юм Стратегийн давуу тал бүр нь өөрийн сул тал, дутагдалтай байдгыг судлаачид тэмдэглэсэн байдаг. Yүнд нь:

1. Стратеги чигийг заадаг. Давуу тал: стратегийн үндсэн утга санаа нь тухайн орчин нөхцөлд байгууллага

урагшлан хөгжиж найдвартай чиг замыг заахад оршино. Сул тал: заасан чиг замаар явхад далайн хөлөг онгоц мөсөн уултай таарч болохын

нэгэн адил байгууллага урьдчилан олж хараагүй, дутуу тооцсон, эсвэл цоо шинээр үүсч бий болсон нөхцөл байдал, асуудал, бэрхшээлтэй тулгарч стратегээсээ хазайж, бүр татгалзах тохиолдол гардаг.

2. Стратеги хүчийг нэгтгэдэг Давуу тал:стратеги үйл ажиллагааны олон талыг нэгтгэн зангидаж, хүч нөөцийг

чиглэсэн зорилготойгоор төвлөрүүлэн аши глах боломж бүрдүүлнэ.



Сул тал:Хүч нөөцийг хэт төвлөрүүлэн зохицуулах нь бүлгэрхэх сэтгэл зүйг бий болгож, аливааг өөр нүдээр харж шинэ шинэ боломжыг олж ашиглахад саад болно.

3. Стратеги байгууллагыг тодорхойлж байдаг. Давуу тал: Стратеги нь байгууллагын шинж төлөвийг илэрхийлж, түүний

онцлогуудыг тодорхойлдог. Тэрээр байгууллагыг ойлгож таних түлхүүр болж, ажил хэргээ хэрхэн гүйцэлдүүлдгийг бас харуулна.

Сул тал : Байгууллагыг стратегээр нь дамжуулан тодорхойлох явдал хэт хялбаршуулсан хэрэг бөгөөд түүний цаана тэрхүү системийн далайц, төлөвшил үл анзаарагдан үлдэж болно.

4. Стратеги логиктой болгодог Давуу тал: стратеги тодорхойгүй байдлыг давж, цэгцтэй байхад хүргэнэ. Энэ

утгаараа стратеги нь ертөнцийг хялбаршуулан тайлбарладаг онолтой нэг адил юм. Сул тал: Тэнэг логик бол алсыг харах чадваргүй хүнийг дагаж явдаг хий үзэгдэл

юм гэж нэг ухаантан хэлжээ. Бизнесийн нэгж нь байгууллагын бүтэцэд ордог, гэхдээ харьцангуй бие даан

ажиллаж, хагас боловсруулсан болон эцсийн бүтээгдэхүүн, үйлчилгээг нийлүүлж, зах зээлд өөрийн гэсэн сегменттэй байдаг гэж үздэг. Бизнесийн нэгжийг тодорхойлж болох шалгуур үзүүлэлтүүдэд нь:

• Өрсөлдөгчид: Зах зээлд өөрийн гэсэн өрсөлдөгчидтэй байх • Үнэ: Үнийн хувьд зах зээлд өрсөлдөх чадвартай байх • Хэрэглэгч: Зах зээлд өөрийн гэсэн хэрэглэгчидтэй байх • Орлох байдал: Тухайн бүтээгдэхүүн, ажил үйлчилгээг орлох шинж чанар

бүхий үйлдвэрлэгчтэй байх • Ганцаар үлдэх чадвар: Хөрөнгө оруулалт татан авах нөхцөлд ганцаар

үлдэх орно. Ажил үүргийн стратеги гэдэг нь байгууллагын удирдлагын үндсэн чиг

үүргүүдийн дагуу, түүнийг хэрэгжүүлэх чиглэлээр боловсруулагддаг стратеги юм. Энэ түвшний стратеги удирдлагын дараах чиг үүргүүдээр боловсрогдоно. Үүнд:

• Маркетингийн стратеги • Санхүүгийн стратеги • Хүний нөөцийн стратеги • Үйлдвэрлэлийн стратеги • Судалгаа, хөгжлийн стратеги эдгээр болно.

Аль ч түвшний стратегийн хувьд түүнийг олон хувилбараар боловсруулж хооронд нь харьцуулан сонголт хийх явдал хамгийн хариуцлагатай алхам юм. Ийнхүү сонголт хийхэд менежментийн тоон шинжилгээний болон экспертийн үнэлгээний аргуудыг голчлон хэрэглэж, үр дүнг нь компьютерээр боловсруулдаг болсон.

Стратегийн сонголт хийхэд баримталдаг үе шат, ерөнхий шалгуурууд нь: Тууштай, нэг мөр байх: Стратеги нь зөрчилтэй өөр өөр зорилго,

хөтөлбөрүүдийн цуглуулга байж болохгүй Зохицох чадвартай байх: Стратеги нь гадаад орчин, түүнд гарч болох

аливаа өөрчлөлтөд зохицохуйц хариу үйлдлийг агуулсан байх ёстой Давуу тал: Стартеги нь бүтээлч ажиллагааг хөгжүүлж, өрсөлдөх чадварыг

дээшлүүлэхэд дэм өгөх ёстой Хэрэгждэг байх: Стратеги их зардал шаарддаг, тэгээд ч шийдвэрлэх

боломжгүй олон асуудлын цуглуулга байж болохгүй. Стратегийг бүрдүүлсний дараа түүний хэрэгжүүлэлт эхэлдэг. Энэ ажиллагаанд

байгууллагын бүтцийн бүх нэгж, удирдлагын бүх түвшний оролцоо чухал юм. Стратегийн хэрэгжилтийн явцыг хянах, гүйцэтгэлийн үнэлгээ өгөх, улмаар өөрчлөгдсөн орчин дахь шинэ шатны стратегийг тодорхойлж сонгох нь стратегийн



удирдлагын нэг циклийн төгсгөл, шинэ циклийн эхлэл болдог. Ийнхүү стратегийн удирдлага нь тасралтгүй үйл явцын шинжтэй байдаг онцлогтой.

4. Стратегийн бүтцийн ба төлөвлөлтийн загвар, үе шатууд Өнгөрсөн зууны 60-аад оны сүүлийн хагаст 70-аад он төлөвлөлтийн сургуулийн

ид цэцэглэлтийн үе байсан гэдэг. Энэ үед ном бүтээл, өгүүлэл олон мянгаараа хэвлэгдэж, үйлдлэгийн менежерүүдийн төдийгүй олон нийтийн анхаарлыг татах болсон ба гол төлөв албан ёсны стратегийн төлөвлөлтийн давуу талыг суртачилдаг байсан бөгөөд тэр нь ч тодорхой амжилтад хүрч, менежерүүдийн ухамсар, сэтгэлгээнд өөрчлөлт оруулж чадсан юм.

ХХ зууны 60, 70-аад он бол дэлхий ертөнц хоёр системд хуваагдсан, тэдгээрийн ид өрсөлдөөн хурц тэмцэлтэй байсан билээ. Социалист системийн орнууд, түүний дотор монгол улс төвлөрсөн төлөвлөгөөт эдийн засагтай, төлөвлөлтийг удирдлагын гол зангилаа хэсэг /чиг үүрэг/ гэж үздэг, төлөвлөгөөний төв, орон нутгийн байгууллагуудтай, үйлдвэр, байгууллага бүр дээд шатны байгууллагаас өгсөн удирдамж, хяналтын тоонд нийцүүлэн үйлдвэрлэл, санхүүгийн үйл ажиллагаа хатуу чанд төлөвлөдөг байсныг эргэн санаваас стратегийн удирдлагын төлөвлөлтийн онолын үүсэл, хөгжлийн эх сурвалж нь социалист төлөвлөлтийн систем байж болохыг үгүйсгэх аргагүй юм. Стратегийн төлөвлөлтийн үндсэн загвар, үе шатууд

Стратегийн төлөвлөлтийн олон арван загвар байдаг гэж судлаачид бичдэг. Сурах бичиг бүр, түүнчлэн өөрийнхөө үнэ цэнийг мэдэрсэн зөвлөгөө өгөх компани болгон өөрийн гэсэн загвартай байдаг. Гэвч тэдгээрийг сайтар ажиж, харьцуулан үзвэл бараг бүх загвар мөнөөх л SWOT шинжилгээнээс эхэлж, байгууллагын давуу ба сул тал, гадаад орчны боломж ба аюулыг тодорхойлон тэдгээрийг тоон судалгаа, тооцоо, хүснэгт, диаграммаар баталгаажуулж, үе шат бүрийг хэлэлцэн санал нэгдсэний дараа зорилгуудаа тодорхойлж, төсөв болон үйл ажиллагааны төлөвлөгөө зохиосноор дуусдаг.

Стратегийн төлөвлөлт гэдэг байгууллагын стратегийг бүрдүүлэх тухай шийдвэр гаргах, түүний хэрэгжилтийг зохион байгууллах, хянах, үр дүнд нь үнэлгээ өгөх үйл ажиллагааны цогц нэгдэл юм. стратегийн төлөвлөлт нь байгууллагын үйл ажиллагааны дараах 4 чиглэлээр шийдвэр гаргах хэрэгсэл болдог.

Стратегийн төлөвлөгөө бол байгууллагын зорилго, зориулалтуудыг хэрэгжүүлэхэд чиглэсэн нэлээд ерөнхий хэдий ч бодитой хэрэгжих хөтөлбөр юм. Мэдээллийн урсгалын хэмжээ, хурдац эрс өссөн өнөө үед байгууллагын ирээдүйн асуудал, боломжуудыг прогнозлох цорын ганц арга бол стратегийн төлөвлөлт мөн. Стратегийн төлөвлөлт нь иж бүрэн, ашиглаж буй мэдээлэл нь үнэн зөв бөгөөд хангалттай, прогнозчлолын орчин үеийн аргуудыг хэрэглэсэн, түүнийг боловсруулахад мэргэжлийн хүмүүс, бүх шатны удирдах ажилтануудыг оролцуулсан тохиолдолд л үр өгөөжтэй байдаг.

Зорилго зорилтуудаа дэвшүүлэх Бүтцийн онол нь үнэт зүйлийн системд ихээхэн ач холбогдол өгдөг бол

төлөвлөлтийнх нь байгууллагын зорилго, зорилтуудыг тоогоор илэрхийлэхийг чухалчилдаг. Үнэт зүйлүүд тоон утга барагтай авдаггүй учираас нэгэнт тоогоор илэрхийлэгдэж байгаа бол энэ нь зорилго биш, зорилтууд юм гэж энэ онолын шүүмжлэгчид үздэг. Стейнерийн загвараас үзэхэд төлөвлөлтийн онолч гэсэн үнэт зүйл, зорилго, зорилтуудын системүүдийг иш үндэс болгон стратегийг тодорхойлж төлөвлөдөг нь ойлгомжтой.

Байгууллагын зорилгын системд: 1. Эрхэм зорилго: Өнгөрсөн үе, одоо, ирээдүйг хамран тодорхойлогддог бөгөөд

байгууллагын оршин байгаагын учир шалтгаан /нийгмийн хариуцлага/, ерөнхий



бөгөөд үндсэн зорилгын илэрхийлэл юм. Түүнийг гол төлөв нэг өгүүлбэрээр, товч, яруу тод тодорхойлсон байдаг. Зүйрлэвээс эрхэм зорилго нь хүрвэл зохих ноён оргил бөгөөд байгууллагын зорилго стратеги тодорхойлох баримжаа болдог.

2. Зорилго: Эрхэм зорилгын бүрэлдэхүүний хэсэг, түүнд хүрэх зам буюу хүсэн хүлээж буй эцсийн үр дүн юм. зорилго ч бас тоон утга авдаггүй бөгөөд тодорхой зорилтууд болж задарсанаар л тоогоор илэрхийлэгддэг.

3. Зорилт: Зорилгын тодорхой үйл ажиллагаа болгон задалж, тоогоор илэрхийлэн, хугацаатай, эзэн хариуцагчтай болгосныг зорилт гэнэ. Зорилт нь тодорхой, хэмжигддэг, хэрэгжүүлж болохуйц, бодитой, хугацаатай байх ёстой.

Жишээлбэл: компани дотоод өсөлтийг хангаж, зах зээлээ өргөжүүлэх зорилго дэвшүүлж болох юм, тэгвэл зорилтыг “Дараагын 5-н жилд жил тутам борлуултын хэмжээг 10% нэмэгдүүлнэ” гэж томъёолох болно.

Зорилгыг зорилтууд, мөн тодорхой зорилтыг зорилго гэж үзээд дахин задалж,

илүү тодорхой болгон хэрэгжүүлэх гинжин холбоог зорилгын мод гэнэ. Зорилгууд Зорилтууд



Байгууллагын эрхэм зорилго, зорилгуудыг тунхаглаж тодорхойлсноор: • Байгууллагын оршин тогтнохын утга учирыг тодруулан дэмжих, • Байгууллагын гишүүдийн хүч чармайлтыг хүсэн хүлээж буй тэр зүйлд нь

чиглүүлэх, • Аливаа шийдвэрийг шалгууртай болгох шалгуураар үнэлэх, • Нэгж хэсэг, хүн бүрийн үүрэг, хариуцлагыг тодорхой болгож байгууллагын

зорилгыг дэмжихэд чиглүүлэх, • Аливаа үйл ажиллагаанаас тодорхой үр дүн хүлээж, түүндээ хүрэхийг зорих, • Өөрчлөлтийг төлөвлөн хэрэгжүүлэхдээ өсөлт, хөгжлийн түлхүүр болгон ашиглах

бололцоо нь нээгддэг байна. Ер нь зорилго, зорилтууд оновчтой, тодорхой байвал хүн бүрийн

идэвхжүүлэлтийн эх сурвалж болохын хамт эцсийн үр дүнд чиглүүлэх, зөв шийдвэр гаргах, байгууллагын үйл ажиллагааг стандартчлах, өрсөлдөх чадварыг дээшлүүлэх хэрэгсэл болдог ажээ.

Гадаад орчны аудит Зорилгын систем бүрдэж, тодорхой болсны дараагаар бүтцийн онолын

загвартай адилаар байгууллагын гадаад, дотоод орчин нөхцөлд үнэлгээ өгөх алхам хийгддэг. Төлөвлөлтийн албан ёсны шинжийг харгалзан 2 шатыг гадаад, дотоод аудит гэж нэрлэнэ.

Төлөвлөлтийн онолын хувьд гадаад орчны аудитын гол зүйл нь түүний ирээдүйн төлөв байдлын талаархи прогнозууд байдаг. Хэрэв орчныг хянах боломжгүй бол төлөвлөлтийн утга учир ач холбогдол алдагдах учир эдгээр прогнозууд ихээхэн ач холбогдол өгдөг.

Дотоод аудит Байгууллагын давуу ба сул талын судалгааг санхүүгийн чадвахи, бүтэц,

менежментийн ур чадвар, өрсөлдөх чадвар /чанар, өртөг зардал, үндсэн ба нэмэлт үйлчилгээ, хугацааны хүчин зүйл/, техник-технологийн болон ажилчдын мэргэжил, ур чадварын түвшин, судалгаа ба хөгжил, өмнөх үеийн зорилго, стратегийн хэрэгжилт зэрэг үндсэн бүлэг үзүүлэлтүүдээр хийж, түүндээ мөн л судалгааны орчин үеийн аргууд, тооцоолон бодох техникийг ашиглах боллоо. Байгууллагын бусдаас ялгарах онцлог давуу талыг /бид юу хийж байна вэ?, бид юуг хийж чадах вэ? Гэсэн асуултын хариу/ тодорхойлж бататгахад дотоод аудит чухал үүрэгтэй.

Стратегийн үнэлгээ Үнэлгээний явц нь өөрчлөлт, хөгжлийн зорилтуудыг тодорхойлоход чиглэгддэг.

Үнэлгээнд хөрөнгө оруулалтын үр ашгийг тооцох зэрэг энгийн аргаас эхлээд өрсөлдөөний стратегийг үнэлэх, рискийн шинжилгээ хийх, өртгийн муруй байгуулах гэх мэтийн хамгийн орчин үеийн аргуудыг хэргэлдэг. Үнэлгээний үндсэн аргууд нэрнээсээ эхлээд л санхүүгийн шинжилгээтэй нягт холбоотой нь тодорхой.

Стратегийг задалж эрэмблэх Стратегийг задалж эрэмблэнэ гэдэг бол хугацааны өөр өөр зааг бүхий янз бүрийн түвшний стратегуудыг бүрдүүлнэ гэсэн үг юм. суврагын оройд стратегийн иж бүрэн хэтийн төлөвлөгөө /гол төлөв 5жилийн/ байрлаж, түүний дор дунд хугацааны, дараа нь богино хугацааны /жилийн ч гэдэг/ үйл ажиллагааны төлөвлөгөө орох жишээтэй. Төлөвлөлтийн түвшинтэй зэрэгцэн зорилт , төсөв, дэд стратегүүд /бизнесийн нэгжийн, функциональ арилжааны, гэх мэт/ мөн үйл ажиллагааны хөтөлбөрүүд байрлана. Эцсийн дүндээ зорилт, төсөв, стратеги, хөтөлбөр нь үйл ажилгааны төлөвлөгөөний систем болж нэгтгэгддэг бөгөөд ийм төлөвлөгөөг заримдаа мастер төлөвлөгөө ч гэдэг.



Стратегийг задалж эрэмблэх үйл явцыг төлөвлөлт гэх боловч мөн чанартаа энэ нь хяналтад хамаардаг байна. Хоёр дахь түвшний зорилт, төсөв, түүнчлэн үйл ажиллагаан төлөвлөгөө, хөтөлбөрийг байгууллагын бүтцийн тодорхой нэгж /салбар, хэлтэс гэх мэт/, албан тушаалтан хариуцан хэрэгжүүлэх бөгөөд тэдгээр нь хэрэгжүүлэгчийн хувьд үйл ажиллагааных нь удирдамж болдог.

Гүйцэд боловсруулсан загварын хувьд зорилго, зорилтууд нь стратегийг бүрдүүлэх эхлэл болдог бол стратеги нь хөтөлбөрүүдийг, хөтөлбөр нь төсөв зохиох үндэслэл тус тус болдог байна. Нөгөөтэйгүүр хөтөлбөр ба төсөв нь эргээд стратегийн хэрэгжилтийг хянах хэрэгсэлийн үүрэг гүйцэтгэдэг. Ийнхүү төлөвлөлт ба хяналт нь харилцан шүтэлцээнд оршиж бие биендээ эргэж нөлөөлдөг байна.

Төлөвлөлтийн онолын тухай Стратегийн төлөвлөлтийн сэдвээр хийгдсэн судалгаа, гарсан ном, бүтээлүүд гол төлөв Ж.Стейнер, Х.Минцберг нарын загварын орчинд эргэлддэг гэж олонх судлаачид үздэг. Гэвч 1980-аад оны сүүлчээс бүхэлд нь авч үзвэл төлөвлөлтийн онолын загвар, бодомжийн “хүрээнд” багтдаг ч гэсэн үйлдлэгрүү илүүтэй чиглэсэн шинэ хандлагууд гарч ирсэнээс Сценари төлөвлөлтийн ба стратегийн хяналтын хандлагууд судлаачдын төдийгүй стратегчид, /үйлдлэгийн менежерүүд/ -ийн сонирхолыг ихэд татах болжээ. Сценари төлөвлөлт: Сценари нь байгууллагын бүх бүрэлдэхүүн хэсгийн шинэ төлөв байдалд хандах нэгдмэл үзэл бодлын тусгал болдог. Нөгөөтэйгүүр сценарид хамгийн их магадлалтай, эсвэл илүү тогтвортой, урьд өмнө тохиолдож байсан үйл явдлыг иш үндэс болгодог. Сценари бол сэтгэхүйн туршилт байдаг учираас төлөвлөгчдийн төдийгүй бусад категорын ажилтнуудын бүтээлч идэвхийг өрнүүлэх урамшууллын хэрэгсэл болдог. Стратегийн хяналт: Энд хамгийн чухал зүйл бол стратегийн хэрэгжилтийг шууд хянах, өөрөөр хэлбэл байгууллагын үйл ажиллагааг стратегийн зорилго, зорилгуудыг хэрэгжүүлэхэд байнга чиглүүлэх явдал мөн. олон салбартай том компанийн хувьд стратегийг бүрдүүлэх 3-н арга байдаг гэж үздэг. Үүнд:

1) Стратегийн төлөвлөлт: Компанийн удирдах бүрэлдэхүүн салбар, нэгж бүрийн стратегитэй холбогдох шийдвэр гаргахад оролцоно. Ингэснээр төв нь төлөвлөлтийн үйл ажиллагааг зохион байгуулагчын үүрэгтэй болж нөхцөл байдлыг судалж үнэлэх, ерөнхий зохицуулалт хийх, нөхцөлийг хуваарилах үүрэг хүлээнэ.

2) Санхүүгийнхяналт: Стратегийг бүрдүүлэхэд төвийн буюу дээд түвшний оролцоо тун бага байдагт энэ арга барилын онцлог оршино. Компанийн хэмжээнд бүхий л үйл ажиллагааны үр дүнг салбар, нэгжүүд хариуцна. Төв нь богино хугацааны санхүүгийн төсвийг ашиглан зарчмын ерөнхий хяналт тавина.

3) Стратегийн хяналт: Салбар нэгжүүдийн харьцангуй бие даасан байдал ба компанийн ашиг сонирхолыг хослуулахад стратегийн хяналт чиглэгдэнэ. Стратегийг бүрдүүлэх хариуцлагыг салбар, нэгжүүд хүлээх боловч сонгосон стратегийг нь төв удирдлага хянаж зөвшөөрөх ёстой. Төв төлөвлөгөөнүүдийг сайтар хянаж, тэдгээрийн логик, давуу ба сул тал, салбар, нэгжүүдийн удирдагчдын стратегийн сэтгэлгээний түвшинд үнэлгээ өгнө.

Стратегийн хяналтыг: 1. Үнэт зүйлийн систем, 2. Итгэл үнэмшлийн систем / зорилго, зорилтуудыг бүрдүүлэхэд чиглэгддэг / 3. Хязгаарлалтын систем /үйл ажиллагааны зөвшөөрөгдөх хүрээ хязгаарыг

тогтоодог /



4. Харилцан ажиллагааны хяналтын систем дэвшүүлсэн зорилгуудын биелэлтийг хангахад чиглэгддэг оношлох хяналтын систем /буцах холбооны зарчимтай адил/ гэсэн түвшингүүдэд авч үздэг.

Хяналтын энэ систем нь судалгаа ба сургалтыг урамшуулан бий болсон таатай нөхцөл, аюул бэрхшээлд байгууллага хариу үйлдэл үзүүлэн дахин шинээр стратегийн сонголт хийх боломж олгодогоороо бусдаасаа давуутай.

Төлөвлөлтийн онолын хувьд төлөвлөгөөний бүлэг, хэсэг бүрийг урьдчилан баталсан удирдамж, аргачлалын дагуу боловсруулж, дараа нь мөн л зөвлөмжийн дагуу нэгтгэхийг шаардаж, түүгээрээ стратегийн төлөвлөлтийн үйл явцыг хязгаарладаг байна. Энэ бол уг чанартай механик хандлага бөгөөд судалгаа нь нэгтгэн дүгнэх /синтез/-ийг орлож байна гэсэн үг юм. . Төлөвлөлтийн онолын үндсэн боломжуудыг тоймлон авч үзвэл:

1) Стратеги бол ухамсартай хяналт бүхий албан ёсны төлөвлөлтийн үйл явцын үр дүн мөн. Төлөвлөлтийн үйл явц нь тодорхой үе шатуудтай, хяналтын тоо, хүснэгтүүдтэй байхын хамт судалгаа, тооцооны өөрийн гэсэн аргатай байна.

2) Стратегийн үйл явцын зарчмын асуудлуудыг дээд удирдлага, харин үйлдлэгийн буюу түүнийг боловсруулж сонгох асуудлыг мэргэжлийн төлөөлөгчид хариуцна.

3) Бүрдүүлэх үйл явц дуусгавар болсноор хэрэгжүүлж үр дүнг нь үзэхэд бэлэн болсон стратегийг хүлээж авна. Төлөвлөлтийн онол стратегийг бүрдүүлэхэд мэргэжсэн төлөвлөгчийн гүйцэтгэх

үүргийг чухалд үздэг. Гэвч сүүлийн жилүүдэд уг сургуулийн энэ байр суурь нь арай зөөлөрч төлөөлөгчид “стратегийн хар хайрцагийн” дотор биш, харин эргэн тойронд нь байж, шинжээч, дэмжигч /катализатор/, хөтөчийн үүрэг гүйцэтгэх ёстой гэж үзэх болсон.

Стратегийн Стратегийн хөтөч шинжээч

Стратегийн дэмжигч

Шинжээч байна гэдэг нь мэдээлэлтэй ажиллаж, системийн орцыг бүрдүүлж өгөх явдал юм. Төлөвлөгчид бас системийн гарч болж буй стартегийг сайтар шинжилж, түүнийг хэрэгжих боломжийг бүрдүүлэх /амьдрах чадварыг дээшлүүлэх ч гэдэг/ тал дээр ашиглан стратегийн хөтөчийн үүрэг гүйцэтгэнэ. Албан ёсны төлөвлөлтийн арга, элдэв заавар, удирдамжаас зайлсхийн тухайн байгууллагад цаг хугацааны тухайн агшинд үнэхээр хэрэгтэй байгаа стратегийн алхамуудыг дэмжиж өгсөнөөр төлөвлөгчид стратегийг дэмжигчийн үүргээ биелүүлж чадна.

Ñòðàòåãèéí õàð õàéðöàã



СМ 2.1.

1

Бүтцийн онол: стратегийг бүрдүүлэх нь эрэгцүүлэн бодох үйл явц юм.

2.

Төлөвлөлтийн онол: стратегийг бүрдүүлэх нь албан ёсны үйл явц мөн.

3.

Байрлалын онол: стратегийг бүрдүүлэх нь судалгааны үйл явц мөн

4.

Ажил хэргийн онол: стратегийг бүрдүүлэх нь урьдчилан харуулах үйл явц мөн

5.

Танин мэдэхүйн онол: стратегийг бүрдүүлэх нь танин мэдэхгүй үйл явц мөн

6.

Сургалтын онол: стратегийг бүдүүлэх нь хөгжиж буй үйл явц мөн

7.

Эрх мэдлийн онол: стратегийг бүрдүүлэх нь зөвшилцөх үйл явц мөн

8.

Соёлын онол: стратегийг бүдүүлэх нь хамтын үйл явц мөн

9.

Гадаад орчны онол: стратегийг бүрдүүлэх нь хариу үйлдлийн үйл явц мөн

10. Нэгдсэн онол: стратегийг бүрдүүлэх нь шилжилтийн үйл явц мөн.

Ñòðàòåãè, ñòðàòåãèéí óäèðäëàãûí òóõàé îéëãîëò

Îð÷íû õóâüñàë, ººð÷ëºëòºíä çîõèöóóëàí áàéãóóëëàãûíõàà õîë÷

äàâóó òàëûã õàäãàëàõ õàìãèéí ãîë íýã íýãäìýë èæ á¿ðýí, öîãöîëáîð

çîðèëãûã ñòðàòåãè ãýíý.

Îíîë, àðãà ç¿éä òóëãóóðëàí áàéãóóëëàãûí ¿éë àæèëëàãààã

õºãæëèéí èë¿¿ äýýä ò¿âøèíä õ¿ðãýõýä ÷èãëýñýí çîðèëòóóäûã àãóóëñàí

çàíãèëàà øèéäâýð ãàðãàõ ¿éë ÿâöûã ñòðàòåãèéí óäèðäëàãà ãýíý.

Ñòàðòåãèéí óäèðäëàãûí îíîë õàíäëàãà



СМ 2.2

Стратегийн 5Р

Õ.Ìèíöáåðã ñòðàòåãèéã òýìòýð÷ ¿çýõ, òóðøèõ,

àÿãëàõ çýðýã îëîí ñàëàà óòãàòàé àíãëè õýëíèé “pace” ãýäýã

¿ãýýð èëýðõèéëæ, ñòðàòåãèéí òàâàí “Ð”-ã ã¿éöýýæýý.

Ñòð

àòå

ãè á

îë

òº

ëº

âëº

ãºº

/P

lan

/

Ñòð

àòåã

è á

îë

çàð

÷è

ì

/Ðri

nci

ple

/

Ñòð

àòåã

è á

îë

áàé

ð ñ

óóð

ü

/Po

siti

on

/

Ñòð

àòåã

è á

îë

õýò

èé

í ò

ºë

ºâ

/P

erse

ctiv

e/

Ñòð

àòåã

è á

îë

óð

àí à

ðãà

, óÿ

í

“ìàí

åâð

” /P

ace/



СМ 2.3

Ñòðàòåãèéí ñîíãîëò õèéõýä áàðèìòàëäàã ¿å øàò, åðºíõèé

øàëãóóðóóä

Äàâóó òàë: Ñòðàòåãè íü á¿òýýë÷ àæèëëàãààã õºãæ¿¿ëæ, ºðñºëäºõ ÷àäâàðûã äýýøë¿¿ëýõýä äýì ºãºõ ¸ñòîé

Çîõèöîõ ÷àäâàðòàé áàéõ: Ñòðàòåãè íü ãàäààä îð÷èí, ò¿¿íä ãàð÷ áîëîõ àëèâàà ººð÷ëºëòºä çîõèöîõóéö õàðèó ¿éëäëèéã àãóóëñàí

Òóóøòàé, íýã ìºð áàéõ: Ñòðàòåãè íü çºð÷èëòýé ººð ººð çîðèëãî, õºòºëáºð¿¿äèéí öóãëóóëãà áàéæ áîëîõã¿é

Õýðýãæäýã áàéõ: Ñòðàòåãè èõ çàðäàë øààðääàã, òýãýýä ÷ øèéäâýðëýõ áîëîìæã¿é îëîí àñóóäëûí öóãëóóëãà áàéæ áîëîõã¿é.



СМ 2.4

Стратегийн бүтцийн загвар

Ñàíõ¿¿, ìàòåðèàë, õ¿í õ¿÷, ìýäýýëýë áà òåõíîëîãè, öàã õóãàöàà

Íººöèéí õóâààðèëàëò

Ãàäààä îð÷èíä äàñàí çîõèöîõ

Äîòîîä çîõèöóóëàëò

Ñòðàòåãèéí óðüä÷èëàí õàðàõóé

Áàéãóóëëàãà áà ãàäààä îð÷íû çîõèöîîã õàíãàõàä ÷èãëýñýí á¿õèé ë ¿éë àæèëëàãàà

Áàéãóóëëàãûí äîòîîä ñèñòåì¿¿äèéí èíòåãðàö÷ëàõàä íºëººëäºã ò¿¿íèé äàâóó áà ñóë òàëûã õàðãàëçñàí ñòðàòåãèéí ¿éë àæèëëàãàà

Áàéãóóëëàãûí ººð÷ëºëò, ºñºëò, õºãæëèéí õýòèéí òºëºâèéã óðüä÷èëàí õàðàõàä ÷èãëýñýí ¿éë àæèëëàãàà



СМ 2.5 SWOT шинжилгээ

СМ 2.6

Ãàäààä åðºíõèé îð÷èí

• Óëñ òºð, ýðõ ç¿éí îð÷èí • Ýäèéí çàñãèéí îð÷èí • Íèéãýì, ñî¸ëûí îð÷èí • Òåõíîëîãèéí îð÷èí • Îëîí óëñûí îð÷èí

Çàõ çýýëèéí îð÷èí

Øóóä ºðñºëäºã÷èä

Íººö áà òóðøëàãà

• Çàõ çýýëèéí áàãòààìæ, õ¿÷èí ç¿éë¿¿ä

• Õýðýãëýã÷äèéí çàí òºëºâ • Ñåãìåíò÷ëýë • Íèéë¿¿ëýã÷ • Õóâààðèëàã÷ • Îëæ àâ÷ áîëîõ äàâóó

òàë • Îðëîõ á¿òýýãäýõ¿¿í,

¿éë÷èëãýý • Øèíýýð ãàð÷ èðæ áóé

ºðñºëäºã÷èä • Ñàëáàðûí àøãèéí

äèíàìèê

• ¯éëäâýðëýëèéí ¿éë àæèëëàãàà

• Áîëîìæ • Ñòðàòåãè • Çîðèëãî

• Õ¿íèé íººöèéí ÷àäàâõè • Íººöèéã îëîõ áà

¿éëäâýðëýõ ÷àäâàð • Çàõ çýýëä ãàðàõ,

¿éë÷èëãýý ¿ç¿¿ëýõ ÷àäâàð

• Ñàíõ¿¿ãèéí áîëîìæ • Óäèðäëàãûí ÷àäàâõè

• Ñòðàòåãèéã òîäîðõîéëîõ • ¯ð ä¿íã çîðèëãîòîé

õàðüöóóëàõ

Îäîîãèéí ñòðàòåãèä ¿íýëãýý ºãºõ

Ãàäààä òààòàé

áîëîìæ áà àþóë

Äîòîîä äàâóó

áà ñóë òàë



Стратегийн удирдлагын үе шат

Îð÷íû øèíæèëãýý

Ãàäààä (ìàêðî) îð÷èí Äîòîîä (ìèêðî) îð÷èí

¯íýò ç¿éë, çîðèëãî

Áàéãóóëëàãûí ¿íýò ç¿éë, Ýðõýì çîðèëãî,

Çîðèëãóóä

Ñòðàòåãèéí á¿ðä¿¿ëýëò Åðºíõèé ñòðàòåãè

Áèçíåñèéí íýãæèéí Àæèë ¿¿ðýã (ôóíêöèîíàëü)-èéí Ñòðàòåãè ñòðàòåãè

Ñòðàòåãèéí õýðýãæ¿¿ëýëò Çîõèîí áàéãóóëàëòûí á¿òýö

Ìàíëàéëàë Ýðõ ìýäýë

Áàéãóóëëàãûí ñî¸ë

Ñòðàòåãèéí õÿíàëò

Ã¿éöýòãýëèéí ¿íýëãýý




Нөхцөл байдлын шинжилгээ хийх

Оролцогчид 4-6 хүнтэй бүлгүүдэд хуваагдан ажиллана. Бүлэг бүрийн үр дүнг дэлгэц цаасанд бичүүлж тайлбарлуулна. Баг бүр нэг сумыг сонгон авна. Энэ дасгалыг хийснээр та /аймгийнхаа/ сумынхаа хөгжилд нөлөөлөх ямар давуу тал сул тал, боломж, аюул занал байгааг тодорхойлох болно.

Давуу талууд Сул талууд

Дотоод орчин

Боломжууд Аюул заналууд

Гадаад

орчин




Эрхэм зорилгоо тодорхойлох

Баг бүр өөрийн гаргасан төслөө бусдадаа тайлбарлана. Дэлгэц цаасанд баг бүрийн төслийг бичүүлнэ. Энэ дасгалыг ажилласнаар та аймаг, сумынхаа эрхэм зорилгыг төсөл байдлаар гарган авах болно. Дасгалын хуудсан дээр дараах асуудлуудыг авч үзэн өөрийн санааг тодорхойлон бичнэ үү.

- Та аймгийнхаа /сум/ ирээдүйг хэрхэн төсөөлж байна вэ? - Аймаг /сум/-аа 5-10жилийн дараа ямар түвшинд байлгахыг хүсч байна вэ? Дээрх асуултуудад хариулахын тулд бичсэн санаагаа нэгтгэн бичнэ үү? Хэлэлцүүлэгт зориулсан байдлаар эхний төслийг боловсруулна уу? - Та аймаг / сум/ -ынхаа ирээдүйг хэрхэн төсөөлж байна вэ? - Эрхэм зорилгын төсөл




Зорилго, стратегиудыг тодорхойлох

Дасгалыг багаар ажиллуулна. Багууд өмнөх дасгалуудыг ажиллаж үр дүнгээ

бичсэн дэлгэц цаасыг ашиглан аймаг /сум/-ынхаа үндсэн зорилгуудыг тодорхойлно. Зорилго тус бүрийн дор түүнийг биелүүлэх стратегиудыг тодорхойлно. Үндсэн зорилго нэг Стратегиуд Үндсэн зорилго хоёр Стратегиуд Үндсэн зорилго гурав Стратегиуд Үндсэн зорилго дөрөв Стратегиуд



СЭДЭВ 3

БYТЭЭМЖИЙН МЕНЕЖМЕНТ


Энэ сэдвийн хүрээнд эдийн засгийн үр ашгийн мөн чанар, бүтээмж, бүтээмжийн үзүүлэлтүүд, бүтээмжийн дээшлүүлсэний үр ашиг, бүтээмжийн менежментийн агуулга, чиг үүргийн талаар онолын мэдлэг олгоно.

2. Сэдвийн агуулга: 1. Бүтээмжийн тухай ойлголт 2. Бүтээмжийн менежментийн агуулга, чиг үүрэг 3. Ажиллах хүчинд тулгуурласан бүтээмж дээшлүүлэх арга 3. Yзүүлэн таниулах болон тарааж өгөх материалын жагсаалт: 1. Унших, лавлах материал

II.Бүтээмжийн тухай ойлголт III.Бүтээмжийн менежментийн агуулга, чиг үүрэг IV.Ажиллах хүчинд тулгуурласан бүтээмж дээшлүүлэх арга

3. Yзүүлэн таниулах материал:

БМ 3.1 Бүтээмжийн тухай ойлголт: Бүтээмж гэж юу вэ? БМ 3.2 Бүтээмжийн үндсэн үзүүлэлтүүд БМ 3.3 Бүтээмжийн хамрах хүрээ: Байгууллагын түвшин дэх бүтээмж,

Yндэсний түвшин дэх бүтээмж, Төсвийн салбар дах бүтээмжийн үзүүлэлт

БМ 3.4 Бүтээмжид нөлөөлөх хүчин зүйлс БМ 3.5 Бүтээмжийн хэмжилт: Нийт бүтээмж, Yндсэн хүчин зүйлийн бүтээмж, Тодорхой хүчин зүйлийн бүтээмж

БМ 3.6 Бүтээмжийн менежмент, Бүтээмжийн менежментийн чиг үүрэг БМ 3.7 Бүтээмж дээшлүүлэх арга 5S БМ 3.8 Бүтээмжийг дээшлүүлэх чиг хандлага-Кайзен

4. Дасгал:

Ажлын хуудас 3.1 Ажлын хуудас 3.2 Ажлын хуудас 3.3




Алхам

Ногдох цаг

Yйл ажиллагаа

Хэрэглэх арга Ашиглах материал

1 10 мин Бүтээмж, бүтээмжийн удирдлагын талаар юу мэдэж байгаа болон юу мэдэхийг хүсч байгаа, сэдвийн зорилгодоо хүрсэн эсэхийг мэдэх зорилгоор оролцогчдоор ажлын хуудас 3.1-ийг бөглүүлэн харилцан ярилцана.

KNW-ийн аргыг

ашиглах


2

30 мин

Бүтээмжийн тухай ойлголт • Бүтээмжийн үзүүлэлтүүд • Бүтээмжийн хамрах хүрээ • Бүтээмж дээшлүүлсэний үр

ашиг

Багшийн лекц Унших лавлах материал БМ 3.1, 3.2, 3.3, 3.4, 3.5

3 10 мин

Оролцогчдын төсөөлөл ба багшийн лекцийг харьцуулан ярилцах

Нийтээр хэлэлцэх, асуулт хариулт

Дэлгэц цаас

4 30 мин Бүтээмжийн менежментийн агуулга, чиг үүрэг


Унших лавлах материал БМ 3.6

5 20 мин Бүтээмж хэмжих дасгал ажиллах Бүлгээр ажиллах Унших лавлах материал Ажлын хуудас 3.2 Дэлгэц цаас, самбарын үзэг

6 5 мин Бүлгийн ажлыг нэгтгэх Нийтээр хэлэлцэх Дэлгэц цаас, самбарын үзэг

7 30 мин Бүтээмж дээшлүүлэх арга • 5S-ийн арга • Кайзен саналын систем

Багшийн лекц Унших лавлах материал

8 15 мин Өөрийн байгууллага дээр нөхцөл байдлын шинжилгээ хийх.

Бүлгээр ажиллах “Оюуны дайралт”

Унших лавлах материал Ажлын хуудас 3.3 Дэлгэц цаас, самбарын үзэг


10 15 мин Өөрийн байгууллага дээр 5S, Кайзены саналын систем нэвтрүүлэх төлөвлөгөө боловсруулах

Бүлгээр ажиллах Унших лавлах материал Ажлын хуудас 3.4 Дэлгэц цаас, самбарын үзэг


12 5 мин Хичээлээ дүгнэх Нийтээр хэлэлцэх Сургалтын материал



Унших, лавлах материал:

1. Бүтээмжийн тухай үндсэн ойлголт Зах зээлийн харилцааны өнөөгийн нөхцөлд эдийн засгийн гол субъектүүд бол үйлдвэрлэгч, хэрэглэгчид харилцан ашигтай байх зарчим үндсэндээ хэрэглэгчдийн хэрэгцээ шаардлагыг бүх талаар хангах зорилгоор үйлдвэрлэгч нөөцөө аль болох үр ашигтай зарцуулан, бүтээгдэхүүн, үйлчилгээг нийлүүлэх явдлаар тодорхойлогдох болов. Энэ нь үйлдвэрлэгч, үйлчилгээ үзүүлэгч, төрийн байгууллагуудын хувьд тогтвортой оршин тогтнож өсч хөгжих, хэрэглэгчийн тухайд ахуй амьжиргааг чанаржуулах үндэс болдог. Дээрх үйл ажиллагаа нь эцсийн дүндээ бүтээмж, үр ашиг хэрхэн дээшилснээр тодорхойлогдоно. Иймээс өнөө үед бүтээмж нь нийгэм-эдийн засгийн өөрчлөн байгуулалт, шинэчлэлтийн үндсэн шалгуур, үйлдвэрлэгчдийн өрсөлдөх чадварын үнэлэлмжийн гол үзүүлэлт боллоо.

Бүтээмж гэдэг нь нөөцийг гарц болгон хувиргах, өмнөхөөсөө илүү их гарцыг үйлдвэрлэх чадвар юм. Тиймээс бүтээмж дээшлүүлсэнээр амьжиргааны түвшин өрсөлдөх чадвар, худаладааны тэнцвэр сайжирч, инфляцын нөлөөлөл багасан улмаар сайн сайхан амьдралд хүрэх болно. Бүтээмжийн агуулга мөн чанарыг тодорхойлох асуудалд 2 талтай хандаж байна. Yүнд:

1. Бүтээмжийг арга хэрэгсэл талаас нь өөрөөр хэлбэл эдийн засгийн нэг үзүүлэлт болохынх нь хувьд тодорхойлох хандлага

2. Бүтээмжийг нийгэм эдийн засгийн үзэл баримтлал талаас өргөн хүрээг хамарсан гүнзгий утга агуулгаар тодорхойлох хандлага

Эхний хандлагаар бүтээмжийг орц, гарцын харьцаагаар тодорхойлдог. Бүх төрлийн нөөцийн /хөдөлмөр, капитал, эрчим хүч, мэдээлэл, цаг хугацаа г.м/ ашиглалтын үр ашгийг илэрхийлэх үзүүлэлт.

Productivity /Бүтээмж/=Output-Гарц буюу үр дүн/Input-Орц буюу зардал, нөөц Бүтээмж гэдэг бол нэг талаар нэгж зардлаар ямар үр дүнд хүрч буйг илтгэх

үзүүлэлт, нөгөө талаас хүний хүний оюун ухааны чадавхийн хэрэг бөгөөд хөгжин дэвших, нэгэнт бий болсон нөхцлийг цаг ямагт сайжруулах гэсэн эрмэлзэл хэмээн 2 талыг нэгтгэн тодорхойлжээ.

Бүтээмжийг нэмэгдүүлэхийн тулд орцын хэрэглээг багасгаж, гарцын үйлдвэрлэлийг өсгөх шаардлагатай. Эцэстээ бүтээмж гэдэг нь аливаа юмыг зөв хийх, сайн үр дүнг хангах чадвартай байна гэсэн үг юм.

Бүтээмжийн үзүүлэлтүүд:

Бүтээмж-Productivity: Тодорхой цаг хугацаанд эдийн засгийн системийн гарц, үр дүн, түүнийг бий болгоход зарцуулсан орц харьцаагаар тодорхойлогдон, эдийн засгийн үндсэн асуудал аль түвшинг хир зэрэг үр ашигтай шийдвэрлэгдэж байгааг илэрхийлдэг, үр ашгийн нэгтгэсэн үзүүлэлт, аливаа зүйлсийг байнга сайжруулан хөгжүүлэх гэсэн хүний хүсэл эрмэлзлэл, үйлдвэрлэгчийн зүгээс нийгмийн өмнө хүлээх хариуцлагаа ухамсарласны үндсэн дээр хэрэглэгчидийн хэрэгцээ шаардлагыг дээдлэн хангах, нийгэм- эдийн засаг, хүрээлэн байгаа орчны хүрээнд тавигдаж буй зорилго, зорилтуудыг хэрэгжүүлэхэд чиглэгдсэн баялгийг бүтээх үйл ажиллагааг хамрах цогц ойлголт мөн. Бүтээмжийн дараахи үзүүлэлтүүд байна.



• Үр ашиг-Efficiency: Хамгийн бага зардлаар хамгийн их үр дүнд хүрэх эдийн засгийн үндсэн зарчмын хэрэгжилтийн байдлыг илэрхийлэх үзүүлэлт бөгөөд бүтээмжийн хамгийн оновчтой төлөв байдлыг тодорхойлно. Италийн эдийн засагч В.Парето-эдийн засгийн үр ашгийг нэг хүний хэрэгцээг хангахдаа, нөгөөгийнх нь хэрэгцээг хангах явдалд хохирол учруулахгүй байх нөхцөл гэж үзсэн бөгөөд энэ нь хуваарилалтын болон үйлдвэрлэлийн үр ашиг гэсэн 2 талтай гэж үзжээ.

• Гүйцэтгэлийн түвшин-Effectiveness: Эдийн засгийн систем нь зорилго, зорилтоо тоо, чанар болон цаг хугацааны хувьд хэрэгжүүлсэн байдлын түвшин.

• Хэмнэлт-Economy: Төлөвлөгөөт /стандарт/ нөөц ба бодит зарцуулалтын ялгавраар тодорхойлогдох үзүүлэлт юм.

• Чанар-Quality: Бүтээгдэхүүн үйлчилгээний тодорхой шинж чанаруудын нийлбэр цогц бөгөөд хэрэглэгчидийн хэрэгцээ шаардлагыг хангах чадварын түвшинг илтгэнэ.

• Ашигт ажиллагаа-Profitability: Ашгийн нийт ба цэвэр орлогод болон капиталын нэгжид ноогдох хувийн жингээр тодорхойлогдох үзүүлэлт.

• Хөдөлмөрлөх орчны чанар-Quality of Work Life: Хөдөлмөрийн нөхцөл болон ажиллагчидын сэтгэл ханамжийн түвшинг илтгэх үзүүлэлт. өөрөөр хэлбэл хөдөлмөрийн материаллаг болон нийгэм, сэтгэлзүйн орчны нөхцөл байдлыг илтгэнэ.

• Шинэчлэлт-Innovation: Өөрчлөлтийн аливаа үйл явцыг боломж болгон ашиглаж өөрийн санаагаа хэрэгжүүлэх үйл ажиллагаа бөгөөд зөвхөн техник технологи төдийгүй нийгэм, эдийн засгийн хүрээг хамрах гүнзгий утга агуулгатай ойлголт юм. Энэ нь шинэ зүйлс /техник, технологи, бүтээгдэхүүн, санаа, удирдлага, хөдөлмөрийн арга барил гэх мэт/-ийн нэвтрэлтийн түвшингээр тодорхойлогдоно.

Үндэсний түвшин дэх бүтээмжийн үзүүлэлтүүд Үндэсний хэмжээнд салбар бүс нутгуудын бүтээмжийг хэмжих нь шийдвэр

гаргагчид түүнийг хэрэгжүүлэгчдийг үйл ажиллагаандаа үнэлэлт, дүгнэлт өгөхөд шаардлагатай мэдээллээр хангах ач холбогдолтой юм. Компани бүрийн бүтээмж нийлээд салбарын, салбаруудын бүтээмжээр улс орны эдийн засгийн нийт бүтээмжийг тодорхойлно.

Үндэсний бүтээмж дээшилсэнээр нийт эдийн засгийн чадавхи, нийгмийн хамгаалал сайжирна. Энэ нь нэг ажилчинд ноогдох ДНБ буюу эдийн засагт бий болсон нийт баялгийн хэмжээгээр тодорхойлогдоно.

Байгууллагын түвшин дэх бүтээмжийн үзүүлэлтүүд Байгууллагын хэмжээн дэх бүтээмжийн хэмжилт нь нөөцийн ашиглалтыг

оновчтой болгож, зах зээлээ хамгаалах замаар өсөн дэвжих бүхий л боломжуудыг нээн илрүүлэхэд чухал ач холбогдолтой. Байгууллагын бүтээмжийн үзүүлэлтүүд нь төлөвлөгөө, шинжилгээ, үнэлгээ, хяналт, гүйцэтгэлийн үр дүнг сайжруулахад хэрэглэгдэнэ.Оновчтой шийдвэр гаргах, бүтээмжээ дээшлүүлэхэд машин тоног, төхөөрөмж болоод технологийн ашиглалтыг сайжруулах, зардлаа бууруулах, хог хаягдлыг багасгах, дахин засварлан гүйцээх ажлыг багасгах зэрэг арга хэмжээ авахад дээрхи үзүүлэлтүүд шаардлагатай мэдээлэл болж чаддаг.



Төсвийн салбар дахь бүтээмжийн үзүүлэлтүүд Төрийн захиргааны байгууллагад уртасгасан цагаар ажилласнаар “бүтээмж”-ийг бий болгоно гэж үздэг. Гэтэл ихэнхи тохиолдолд удирдлагын зүгээс анхааралгүй орхидог олон хүчин зүйлс байна. Үүнд: тоног төхөөрөмж, хөдөлмөрлөх нөхцөл, материалын хэрэгцээ, хангамж, шийдвэрлэх асуудлын төлөвлөлт ба цаг хугацаа, ажиллах хүчний бүтэц гэх мэт багтана.Төрийн захиргааны байгууллагын үр дүн, үр ашгийн үзүүлэлтийг оновчтой тодорхойлсоноор байгууллагын менежер гүйцэтгэлийг бодитой тооцох, хянан-шинжилж, үнэлэх, тайлагнах болон бүтээмжийг хэмжих бололцоотой болно. Байгууллага үйл ажиллагааныхаа үр ашиг, үр дүнгийн хоорондын тэнцвэрийг хангах зорилгоор үр ашиг ба үр дүнгийн аль алиныг хэмжих ёстой. Зорилтууд нь тоо болон чанарын нэгдлийг хангасан байна. Өөрөөр хэлбэл, зөвхөн тооны хойноос хөөцөлдөөд чанарыг орхигдуулж болохгүй. Үр ашиг бол хэмнэлт, үр дүн бол үйл ажиллагааны гүйцэтгэлийн асуудалтай холбоотой.

Бүтээмжийн хэмжилт

Бүтээмжийг дээшлүүлэхийн тулд хэмжиж тодорхойлох зайлшгүй шаардлагатай. Уг асуудал бүтээмжийн удирдлагын хүрээнд чухал байр эзлэх бөгөөд, түүнийг дээшлүүлэх үйл ажиллагааны эхний үе шат болдог. Бүтээмжийг онол практикт 3 үндсэн хэлбэрээр тодорхойлдог. Yүнийг томъёогоор илэрхийлж авч үзвэл:

1. Нийт бүтээмж /Total Productivity/. Эдийн засгийн системийн бүтээмжийн ерөнхий түвшинг нэгтгэсэн байдлаар илтгэх, нийт гарц ба нийт орцын харьцаа:

Нийт бүтээмж=Нийт гарц/Нийт орц 2. Yндсэн хүчийн зүйлийн бүтээмж /Total Factor Productivity/ Энэ нь

үйлдвэрлэлийн гол хүчин зүйлс болох хөдөлмөр, капиталын ашиглалтын үр ашгийн түвшинг илтгэх, гарц болон хөдөлмөр, капиталын нийлбэр орцын харьцаа: Yндсэн хүчин зүйлийн бүтээмж=Цэвэр гарц/Хөдөлмөрийн орц+капиталын орц

3. Тодорхой хүчин зүйлийн бүтээмж /Partial Productivity/ Нөөц, зардлын тодорхой элементүүдийн ашиглалтын үр ашгийг илэрхийлэх, гарц болон тодорхой нэг хүчин зүйлийн харьцаа:

Хөдөлмөрийн бүтээмж=цэвэр гарц/хөдөлмөрийн орц Капиталын бүтээмж=цэвэр гарц/капиталын орц Материалын бүтээмж=цэвэр гарц/материалын орц Бусад орцын бүтээмж=цэвэр гарц/бусад орц

Дээрхи үзүүлэлтүүдийг ашиглан бүтээмжийг хэмжсэнээр дараах ач холбогдолтой. • Байгууллагын зорилгыг тодорхойлох, гүйцэтгэлийн үр дүнг хянахад

шаардлагатай мэдээллүүдийг олж авна. • Засаж залруулах, сайжруулах асуудлыг илрүүлнэ. • Ажлыг үнэлж дүгнэх болон эдийн засгийн бусад үйл ажиллагааны

стандартыг тогтооно. • Өөрсдөөсөө болон бусдаасаа суралцах, түүнчлэн хамтын оролцооны үндэс

суурь бүрдэнэ. Ингэснээр байгууллагын хүний нөөцийг хөгжүүлэх, урамшуулан өдөөх тогтолцоог бүрдүүлж байгаа юм.



Бүтээмж дээшлүүлсэний үр ашиг Нөөц баялагийн хомсдол, глобаль өрсөлдөөний асуудал, хурцаар тавигдаж буй нөхцөлд бүтээмжийг дээшлүүлэх нь эдийн засгийн бүх хүрээ, үйл ажиллагаанд эерэгээр нөлөөлөгч хамгийн чухал зүйл болоод байна. Бүтээмж нэмэгдэнэ гэдэг нь ажилчид, ажил олгогч эзэд , хувьцаа эзэмшигчид, засгийн газар ард түмэн бүгдэд нь хуваарилагдан очих баялаг нэмэгдэнэ гэсэн үг билээ. Бүтээмж дээшилсэнээр дээрхи эдийн засгийн субьектүүд юу хожихыг тус тусад нь тоймлон авч үзвэл: Хувь хүн, ажилчидад өгөх өгөөж

Цалин хөлсний өсөлт. Бүтээмж дээшилсэнээр цалин хөлсний хэмжээ, тэдний идэвхийг улам өдөөх хэмжээнд хүртэл нэмэгдэх боломжтой.

Ажлын нөхцөл сайжирна. Бүтээмж өндөртэй байгууллагын ажлын нөхцөл сайжирч, хүмүүсийн харьцааны таатай уур амьсгал бий болно.

Ажлын байрны баталгаа. Бүтээмж өндөртэй байгууллагын үйл ажиллагаа илүү тогтвортой болно.

Өсөн дэвжих урам зориг. Ажилчид хийсэн ажлынхаа үр дүнг мэдрэх тусмаа улам сайжран урам зоригтой болдог.

Ур чадвар, боломжийн сайжралт. Бүтээмж дээшилсэнээр түүнийг цаашид тасралтгүй нэмэгдүүлэх үндэс болсон ажилчдын сургалт, тэднийг хөгжүүлэх асуудал сайжирна.

Үйлдвэрлэгчид өгөх өгөөж

Хөрөнгө оруулалтын боломж нэмэгдэнэ. Зах зээлд нийлүүлэх бараа, үйлчилгээний хэмжээ нэмэгдэж боломжит зах зээл нэмэгдэнэ.

Техникийн чадвар сайжирна. Техникийн чадвар, арга барилын өсөлт нь гарцын чанарыг сайжруулна.

Зах зээлд өрсөлдөх чадварыг нэмэгдүүлнэ. Хэрэглэгчдэд өгөх өгөөж

Бараа үйлчилгээний хямд үнэ. Бүтээмж дээшилсэнээр үйлдвэрлэл үйлчилгээний өртөг хямдарч тэднийг хэрэглэгчдэд хямд үнээр борлуулах боломжтой болно.

Чанартай бүтээгдэхүүн үйлчилгээ. Бүтээмж дээшилснээр байгууллагын бараа, үйлчилгээ, тоо хэмжээний болоод чанарын хувьд өрсөлдөх чадвар сайжирна. Ингэснээр хэрэглэгчдийн сонголт илүү өргөн болж нэмэгдэнэ.

Засгийн газарт өгөх өгөөж

Илүү чанартай нийгмийн үйлчилгээ үзүүлэх чадвар нэмэгдэнэ. Хөгжлийн хөтөлбөрүүдийг илүү үр ашигтай хэрэгжүүлэх чадвар сайжирна.

Улс үндэстэнд өгөх өгөөж

Инфляцийн нөлөөллийн бууралт Хямд үнээр худалдан авах боломжтой, чанартай бараа үйлчилгээний хэмжээ, сонголт нэмэгдэх нь хэрэглэгчидийн худалдан авах чадварыг сайжруулж, нийгэмд үүсэх элдэв зөрчилдөөн багасна.

Ажил эрхлэлт өснө. Хүмүүсийн амжиргааны өндөр түвшин.



2. Бүтээмжийн менежментийн агуулга, чиг үүрэг

Бүтээмжийн менежментийн асуудалд бие даасан байдлаар хандах шаардлага гарсантай уялдуулан дэлхий дахинд бүтээмжийн удирдлагын бүхэл бүтэн тогтолцоо бүрджээ. Өнөөгийн байдлаар олон улсын болон үндэсний 400 орчим бүтээмжийн байгууллага үйл ажиллагаагаа явуулж байгаа ажээ. Үйлдвэрлэл, үйлчилгээний байгууллагуудын хувьд бүтээмжийг дээшлүүлэх зайлшгүй шаардлага бий болсонтой уялдан бүтээмжийн асуудал хариуцсан тусгай хэлтэс, тасаг байгуулан ажиллуулах болов. Бүтээмжийн мэргэжилтэн, менежер судлаачдыг нэгтгэн, хамтын ажиллагааг нь зохицуулах зорилгоор байгуулагдсан ”Америкийн бүтээмжийн менежментийн ассиоциаци”-иас боловсруулсан тодорхойлолтод. Бүтээмжийн менежмент гэдгийг - “Нийт ажиллагчдыг хамарсан бүтээгдэхүүний үйлдвэрлэлт, хуваарилалт, борлуулалтын зардлыг бууруулах эцсийн зорилгод бүтээмжийн мөчлөгийн 4 үндсэн элемент /хэмжилт, шинжилгээ ба үнэлгээ, төлөвлөлт, дээшлүүлэлт/-ийн интеграцчилалаар хүрэх албан ёсны менежментийн процесс” хэмээн дурьджээ. Мөн Д.Сумант бүтээмжийн менежментийг ”түүний хэмжилт, шинжилгээ үнэлгээ, төлөвлөлт, дээшлүүлэлтийн үйл ажиллагааг хамран мөчлөг хэлбэрээр тасралтгүй үргэлжлэх процесс” гэж тодорхойлжээ. Иймээс эдгээр нь бүтээмжийн менежментийн чиг үүрэг, бүрэлдэхүүн хэсгүүд, үндсэн элементүүд болохын зэрэгцээгээр, түүний процессын үе шатуудын үүргийг давхар гүйцэтгэх тул өөр хоорондоо нягт уялдаатай, нэгдмэл шинж чанартай юм байна. Эрдэмтдийн үзэл санаануудыг нэгтгэн эрдэмтэн доктор, профессор Л.Оюунцэцэг бүтээмжийн менежментийн агуулгыг дараахи байдлаар тодорхойлох саналыг дэвшүүлжээ. Үүнд:

“Бүтээмжийн менежмент гэдэг нь удирдлагын бүх төвшинд бүх нийтийн болон байгууллагын ажиллагчидын идэвхи оролцоо, удирдлага, ажиллагчидын хамтын ажиллагаанд тулгуурласан бүтээмжийг таньж мэдэх, түүний түвшинг хэмжих, тооцоолох, нөлөөлөх хүчин зүйлсийг шинжилж, үнэлгээ өгсөний үндсэн дээр дээшлүүлэх арга замуудыг тодорхойлон төлөвлөж хэрэгжүүлэн үр дүнг тооцох, тэдгээрт хяналт тавихтай холбоотой иж бүрэн асуудлуудыг хамарсан цогц ойлголт, тасралтгүй үйл ажиллагаа мөн” гэжээ.

Бүтээмжийн менежментийн үйл ажиллагааны явцад удирдлагын ерөнхий үүргүүд хэрэгжихийн хамт, менежментийн бие даасан өвөрмөц салбар болохын хувьд өөрийн гэсэн онцлог чиг үүргүүдтэй. Тодруулбал:

Бүтээмжийн хэмжилт Бүтээмжийн шинжилгээ ба үнэлгээ Бүтээмжийн төлөвлөлт Бүтээмжийн дээшлүүлэлт зэрэг юм.

Эдгээр нь бүтээмжийн менежментийн чиг үүргүүд болохын зэрэгцээгээр, түүний бүрэлдэхүүн хэсгүүд, тасралтгүй үргэлжлэх процессийн мөчлөгийн элементүүд, үйл ажиллгааны үе шатын үүргийг давхар гүйцэтгэдгээрээ онцлогтой. Бүтээмжийн менежментийн агуулга, хамрах хүрээг тодруулах үүднээс систем (байгууллага)-ын хувьд загварчлан үзүүлбэл, энэхүү процесс нь байгууллагын дотоод төдийгүй гадаад орчинг бүхэлд нь хамардаг болох нь харагдаж байна.

Бүтээмжийн удирдлагын онол, практикаас харахад хөгжлийнхээ сүүлийн

жилүүдэд ажиллагчдаас өндөр мэдлэг, боловсрол, ур чадвар шаардаж, хүний ерөнхий хөгжил тэргүүнд тавигдах болжээ. Мөн аж үйлдвэрийн хөгжлийн сөрөг үр дагавар болох хүрээлэн буй орчны бохирдлын асуудал дэлхий дахиныг хамарсан шинж чанартай болсон нь нийгмийн зүгээс үйлдвэрлэгчдэд тавих хяналт, шаардлагыг



дээшлүүлж, нийгмийн өмнө тодорхой хариуцлага хүлээх эрх зүй, ёс суртахууны хэм хэмжээг тогтоож байна. Ийм учраас менежмент, бүтээмжийн удирдлагын онол практикт хүний хөгжлийн болон экологийн асуудал онцгой чухал байр суурь эзлэх болсон байна.

3. Ажиллах хүчинд тулгуурласан бүтээмж дээшлүүлэх арга

Бүтээмжийг нийгмийн ач холбогдол, удирдлага талаас нь авч үзвэл: Нийгэмд

бий болж хуримтлагдсан мэдээллийг бүтээлчээр ашиглан хүмүүсийн ажил, хөдөлмөрийг өөрчлөн сайжруулах, хүсэл эрмэлзэлийг урамшуулан дэмжих орчин нөхцлийг бүрдүүлсэний үндсэн дээр өөрчлөлтийг тасралтгүй зохион байгуулах, удирдлагын үйл ажиллагааг дэмжин, нийгэмд хор хөнөөл учруулахгүй байх зарчимд тулгуурлан сайн үр дүн, өндөр гүйцэтгэлийг бий болгох замаар зорилгодоо хүрэх үйл ажиллагааны цогц юм.

Бүтээмжийг дээшлүүлэх хоёр үндсэн аргачлал байдаг байна. • Огцом өсгөх • Аажим өсгөх

Судалгаанаас үзэхэд дэлхий нийтэд бүтээмж дээшлүүлэх 60 гаруй арга, тэргүүн туршлага байдгаас кайзен, “5S” нь тэдгээрийн нэг л арга юм. Аажим дэвшлийн арга хэмээх нь хэн нэгний амьдрал, эрхэлсэн ажил, үйлчилгээний үйл явцыг аажмаар тасралтгүй сайжруулах тухай ойлголт юм. Байгууллагын хувьд бол хүн бүрийн ажил үүрэгтэй холбогдсон үйл ажиллагааг аажмаар тасралтгүй сайжруулах ба тасралтгүй сайжруулалт явагдсанаар ажилтнуудын ухамсар өөрчлөгдөн ололт амжилт, ажлын гүйцэтгэл, үр дүн буурахгүй онцлогтой. Судалгаанаас үзэхэд Япончууд кайзен, “5S”-ийг илүүд үздэг бол барууны өндөр хөгжилтэй орнууд огцом өсгөхийг илүүд үздэг бол барууны өндөр хөгжилтэй орнууд огцом өсгөх аргыг чухалчилдаг байна. Барууны орнуудын огцом өсгөх арга нь үйлдвэрлэл-менежментийн сүүлийн үеийн ололт, тоног төхөөрөмж, технологийн шинэчлэлд тулгуурлан явагддаг байна. Кайзен, “5S”-ийн аргыг үргэлжилсэн үйл ажиллагаа гэж болох ба огцом өсгөх арга нь үндсэндээ нэг удаагийн үзэгдэл буюу үйл явц юм. Бүтээмжийн гол зорилго бол хүн бүрийн маргаашийг өнөөдрийнхөөс илүү сайн сайхан болгоход оршдог. Маргаашаа өнөөдрийнхөөс илүү сайн сайхан болгоё гэвэл эрхэлсэн ажлаа улам сайн хийж, нөөц бололцоогоо үр ашигтай ашиглах замаар байгууллагаа өөд нь татах хэрэгтэй. Ингэхийн тулд бүтээмж дээшлүүлэх олон аргыг турших хэрэгтэй. Тухайлбал бүтээмжийг нэмэгдүүлэхдээ үйлдвэрлэлийн явцыг оновчтой болгоход голчлон анхаарал тавина гэвэл “Яг цагт нь хийх” аргыг хэрэглэж болно. Машин, тоног төхөөрөмжийн ашиглалтыг оновчтой болгоё гэвэл “Иж ашиглалт”, харин үйлдвэрлэл, үйлчилгээний чанарыг дээшлүүлэх нь юунаас илүү чухал бол “Чанарын иж удирдлага”-ын аргыг хэрэглэвэл зохино. Эдгээр аргуудыг тодорхой бэлтгэл хийж, суурийг нь тавилгүйгээр хэрэгжүүлж болохгүй. Yүний гол суурь хөрс нь 5S-ийн арга байдаг.

5S гэдэг нь ажлын байрыг зохион байгуулах, стандарт журмыг хэрэгжүүлэх, ажлын чанарыг сайжруулахуйц сахилга батыг төлөвшүүлэхэд чиглэсэн системчлэгдсэн үйл ажиллагаа юм. Өөрөөр хэлбэл энэ нь ажлын байрны зохион байгуулалтыг сайжруулах, ажлыг хөнгөвчлөх, богино хугацаанд бага зардлаар илүү ихийг хийх арга, техник хэрэгсэлийн цогц юм.

Уг гарлаараа 5S гэдэг нь S үсгээр эхэлсэн таван Япон үг юм. Эдгээр үгийн утгыг тайлбарлавал:



1. Сейри – Сайн зохион байгуулах Ажлын байранд байгаа хэрэгцээгүй зүйлсийг илрүүлж зайлуулах 2. Сейтон – Сайн нягт нямбай байх

Зайлшгүй юмыг зөв дэс дараатай болгож хэрэглэхэд дөхөмтэй байрлуулна. 3. Сейсо – сайн цэвэрлэх, цэмцийлгэх Ажлын байраа цэмцийтэл цэвэрлэж шал, машин, тоног төхөөрөмжийг тоосгүй байлгах. 4. Сейкецу – сайн хэвшүүлэх Цаг үргэлж ажлын байрыг өндөр зохион байгуулалттай, нягт нямбай байдлыг хэвшүүлэх 5. Шикуце – сайн сахилга баттай байх Хүн бүр эхний 4S-ийг хэнээр ч хэлүүлж шаардуулахгүйгээр хэвшил болгон хэрэгжүүлдэг болох. Энэ бол ажлын соёл мөн.

5S бол зөвхөн цэвэр цэмцгэр байхын нэр биш. Энэ нь хүний урам зоригийг хөгжөөх, боловсрол олгох үйл ажиллагаа юм. Энэ бол байгууллагын хэмжээнд өндөр бүтээмжийн төлөө эрмэлзэн тэмүүлэх эрхэм дээд соёл юм. 5S-г нэвтрүүлснээр дараах ач холбогдолтой.

Бүтээмж нэмэгдэнэ Чанар сайжирна Зардал хямдарна Түгээлт цагтаа хийгдэнэ Аюулгүйн ажиллагаа баталгаажина Ажилчдын өндөр ёс суртахуун бүрдэнэ Бүтээлч сэтгэлгээг нэмэгдүүлнэ Хүмүүс хоорондын мэдээлэл солилцоог сайжруулна Хүнлэг харилцааг хэрэгжүүлнэ Багаар ажиллах сэтгэлгээг хөгжүүлнэ Нөхөрсөг уур амьсгалыг бүрдүүлнэ

Сейри нь ажлын байранд байгаа зүйлүүдийг ангилан хэрэггүйг нь зайлуулах ажиллагаа юм. Ингэснээр: ажлыг хөнгөвчлөнө, цаг хэмнэнэ, бухимдал багасна, хэрэггүй зүйл хуримтлагдахаас сэргийлнэ.

Сейриг хэрэгжүүлэх зарим жишээ 1 өдрийг их цэвэрлэгээний өдөр болгох Ангилах, үнэлгээ өгөх Шошго наах гэх мэт

Сейтон нь хэрэгтэй зүйлүүдийг авч ашиглахад дөхөмтэйгээр байрлуулж эмхлэн цэгцлэх үйл ажиллагаа юм. Ингэснээр цаг хэмнэнэ, хэрэгтэй зүйлсийг хайж олох, авахад хялбар болно, эхэлж ирсэнийг нь эхэлж хэрэгжүүлэх үндэс бүрдэнэ, ажлыг жигд хүндрэл багатай гүйцэтгэнэ.

Сейсо нь ажлын байрыг бүрэн цэвэрлэж цэмцийлгэх ажиллагаа юм. Ингэснээр: хэвийн бус зүйлийг нэвтрүүлэхэд амар болно, эхэлж ирсэнийг нь эхэлж хэрэгжүүлэх үндэс бүрдэнэ, ажлыг жигд хүндрэл багатай гүйцэтгэнэ.

Сейсог хэрэгжүүлэхдээ: Өдөр бүр сейсод 5-10 мин зарцуулах Цэвэрлэгээг шалгахтай хослуулах Машин тоног төхөөрөмж бүрийг хариуцах эзэнтэй болгох Шаардлагатай зүйлсийг цэвэрлэх цэгт өгөх

Сейкэцу нь ажлын байрны соёл буюу зохион байгуулалтын эмх цэгц цэвэр байдлыг хэвшүүлэх үйл ажиллагаа юм. Ингэснээр нягт нямбай цэвэр байдлыг



хэвшүүлэх, буруу үйлдлээс урьдчилан сэргийлэх, зүй бус зүйлийг амархан илрүүлэх, амжилттай туршлага саналыг стандартчилах гэх мэт давуу талтай.

Шицуке нь аливаа ажлыг буюу эхний 4S-г хэнээр ч хэлүүлж шаардуулахгүйгээр хэвшмэл болгох ажиллагаа юм. Энэ боло ажлын соёл юм. Ингэснээр удирдлагын ажлыг автоматжуулна, ажлыг чанартай хийх, сахилга батыг хэвшүүлэх, бүтээмж, чанарын ухамсарыг хэвшүүлэх.

5S-г хэрэгжүүлэхэд анхаарах 4 гол хүчин зүйлс 1. Дээд удирдлагын зөвшөөрөл байнгын дэмжлэг туслалцаа 2. Бүх нийтийг ойлгуулах сургалт зохион байгуулах 3. Хүн бүрийн идэвхи оролцоо чухал 4. 5S-г хэрэгжүүлэлэхэд өндөр түвшинд хүрэх, тасралтгүй сайжруулах зэрэг үйл

ажиллагааг хэвшүүлэх нь зүйтэй юм.

Бүтээмжийг дээшлүүлэх чиг хандлага-Кайзен

Кайзен гэж юу вэ? Тасралтгүй сайжруулалт Жижиг алхамуудын хуримтлал Бүх түвшний ажилчдын оролцоо Саналын хэрэгжүүлэлт

Япончууд Кайзенийг сонгон авч эрхэмлэн дээдэлдэгийн учир нь гэвэл менежерүүд үйл ажиллагаа, ажилбарыг эхнээс нь дуустал хянах бололцоотой байдаг байна. Кайзенийг нэвтрүүлж буй байгууллагуудад хүн бүрийн ажил, үйлдэл нь тодорхой нарийн төлөвлөгөөний дагуу явагддаг ба багаар ажиллах хэсэг бүлгийн ажиллагаа явуулахад илүү дөхөмтэй байдаг байна. Кайзен нь менежерүүдээр зөвхөн хяналтын үүрэг гүйцэтгүүлээд зогсохгүй харин тэднийг бүх талын үйл ажиллагаанд идэвхтэй оролцуулж, улмаар бүтээмж дээшлүүлэх нэгдсэн үйл хэрэгт өргөнөөр татан оролцуулдаг уур амьсгал, орчинг бий болгодогоороо онцлогтой юм.

Кайзен нь сайжруулалт гэсэн Япон гаралтай үг бөгөөд аливаа зүйлийг бага гэж орхилгүй байнга тасралтгүй сайжруулан засварлах гэсэн агуулгатай юм. Өөрөөр хэлбэл аливаа асуудлыг нийтээрээ хамтран хэлэлцэж, өөрсдийн нөөц бололцоонд тулгуурлан, хөрөнгө мөнгө аль болох бага зарцуулж үр дүнд хүрэх систем юм.

Кайзен нь байгууллагын ажилчдаас бүтээмж дээшлүүлэх оновчтой саналыг худалдан авах ажиллагаа юм.

Кайзены зорилго: Аливаа ажлыг: Илүү хялбар Илүү үр дүнтэй Илүү хурдан Илүү бага зардлаар хийхэд чиглэгдэнэ.



БМ 3.1

Бүтээмжийн хэмжилт

Áүòýýìæèéí,øèíæèëãýý áà

үíýëãýýý

Áүòýýìæèéí òөëөâëөëò

Áүòýýìæèéí äýýøëүүëýëò

Òөëөâëөëò Çîõèîí áàéãóóëàëò Áîëîâñîí õү÷èí áүðäүүëýëò Ìàíëàéëàë Õÿíàëò

Á¿òýýìæèéí òóõàé îéëãîëò

Á¿òýýìæ ãýæ þó âý? Áүòýýìæ ãýäýã íü íººöèéã ãàðö

áîëãîí õóâèðãàõ, ºìíºõººñºº èë¿¿ èõ ãàðöûã ¿éëäâýðëýõ ÷àäâàð þì. Òèéìýýñ á¿òýýìæ äýýøë¿¿ëñýíýýð àìüæèðãààíû ò¿âøèí ºðñºëäºõ ÷àäâàð, õóäàëàäààíû òýíöâýð ñàéæèð÷, èíôëÿöûí íºëººëºë áàãàñàí óëìààð ñàéí ñàéõàí àìüäðàëä õ¿ðýõ áîëíî.

Á¿òýýìæ ãýäýã áîë íýã òàëààð íýãæ çàðäëààð ÿìàð ¿ð ä¿íä õ¿ð÷ áóéã èëòãýõ ¿ç¿¿ëýëò, íºãºº òàëààñ õ¿íèé îþóí óõààíû ÷àäàâõèéí õýðýã áºãººä õºãæèí äýâøèõ, íýãýíò áèé áîëñîí íºõöëèéã öàã ÿìàãò ñàéæðóóëàõ ãýñýí ýðìýëçýë õýìýýí 2 òàëûã íýãòãýí òîäîðõîéëæýý.

Áүòýýìæèéã íýìýãä¿¿ëýõèéí òóëä îðöûí õýðýãëýýã áàãàñãàæ, ãàðöûí ¿éëäâýðëýëèéã ºñãºõ øààðäëàãàòàé. Ýöýñòýý á¿òýýìæ ãýäýã íü àëèâàà þìûã çºâ õèéõ, ñàéí ¿ð ä¿íã õàíãàõ ÷àäâàðòàé áàéíà ãýñýí ¿ã þì.



БМ 3.2

Á¿òýýìæèéí ¿íäñýí ¿ç¿¿ëýëò¿¿ä

Yð àøèã-Efficiency

Ã¿éöýòãýëèéí ò¿âøèí-Effectiveness

Õýìíýëò -Economy

×àíàð-Quality

Àøèãò àæèëëàãàà-Profitability

Õºäºëìºðëºõ îð÷íû ÷àíàð-Quality Of work life

Øèíý÷ëýëò-Innovation

Õàìãèéí áàãà çàðäëààð õàìãèéí èõ ¿ð ä¿íä õ¿ðýõ ýäèéí çàñãèéí ¿íäñýí çàð÷ìûí õýðýãæèëòèéí áàéäëûã èëýðõèéëýõ ¿ç¿¿ëýëò áºãººä á¿òýýìæèéí õàìãèéí îíîâ÷òîé òºëºâ áàéäëûã òîäîðõîéëíî.

Ýäèéí çàñãèéí ñèñòåì íü çîðèëãî, çîðèëòîî òîî, ÷àíàð áîëîí öàã õóãàöààíû õóâüä õýðýãæ¿¿ëñýí áàéäëûí ò¿âøèí.

Òºëºâëºãººò íººö áà áîäèò çàðöóóëàëòûí ÿëãàâðààð òîäîðõîéëîãäîõ ¿ç¿¿ëýëò þì.

Á¿òýýãäýõ¿¿í ¿éë÷èëãýýíèé òîäîðõîé øèíæ ÷àíàðóóäûí íèéëáýð öîãö áºãººä õýðýãëýã÷äèéí õýðýãöýý øààðäëàãûã õàíãàõ ÷àäâàðûí ò¿âøèíã èëòãýíý.

Àøãèéí íèéò áà öýâýð îðëîãîä áîëîí êàïèòàëûí íýãæèä íîîãäîõ õóâèéí æèíãýýð òîäîðõîéëîãäîõ ¿ç¿¿ëýëò.

Õºäºëìºðèéí íºõöºë áîëîí àæèëëàãñàäûí ñýòãýë õàíàìæèéí ò¿âøèíã èëòãýõ ¿ç¿¿ëýëò. ªºðºð õýëáýë õºäºëìºðèéí ìàòåðèàëëàã áîëîí íèéãýì, ñýòãýë ç¿éí îð÷íû íºõöºë áàéäëûã èëòãýíý.

ªºð÷ëºëòèéí àëèâàà ¿éë ÿâöûã áîëîìæ áîëãîí àøèãëàæ ººðèéí ñàíààãàà õýðýãæ¿¿ëýõ ¿éë àæèëëàãàà áºãººä øèíý ç¿éëñèéí íýâòðýëòèéí ò¿âøèíãýýð òîäîðõîéëîãäîíî.



БМ 3.3

Á Y Ò Ý Ý Ì Æ È É Í Õ À Ì Ð À Õ Õ Y Ð Ý Ý

Yíäýñíèé ò¿âøèí äýõ áүòýýìæ: Yíäýñíèé õýìæýýíä ñàëáàð áүñ íóòãóóäûí

á¿òýýìæèéã õýìæèõ íü øèéäâýð ãàðãàã÷èä òүүíèéã õýðýãæ¿¿ëýã÷äèéã үéë àæèëëàãààíäàà үíýëýëò, äүãíýëò ºãºõºä øààðäëàãàòàé ìýäýýëëýýð õàíãàõ à÷ õîëáîãäîëòîé þì. Yíäýñíèé á¿òýýìæ äýýøèëñýíýýð íèéò ýäèéí çàñãèéí ÷àäàâõè, íèéãìèéí õàìãààëàë ñàéæèðíà. Ýíý íü íýã àæèë÷èíä íîîãäîõ ÄÍÁ áóþó ýäèéí çàñàãò áèé áîëñîí íèéò áàÿëãèéí õýìæýýãýýð òîäîðõîéëîãäîíî.

Байгууллагын тївшин дэх бїтээмж: Байгууллагын хэмжээн дэх бїтээмжийн õýìæèëò íü íººöèéí àøèãëàëòûã îíîâ÷òîé áîëãîæ, çàõ çýýëýý õàìãààëàõ çàìààð өñөí äýâæèõ á¿õèé ë áîëîìæóóäûã íýýí èëð¿¿ëýõýä ÷óõàë à÷ õîëáîãäîëòîé. Áàéãóóëëàãûí á¿òýýìæèéí ¿ç¿¿ëýëò¿¿ä íü

òºëºâëºãºº, øèíæèëãýý, ¿íýëãýý, õÿíàëò, ã¿éöýòãýëèéí ¿ð ä¿íã ñàéæðóóëàõàä õýðýãëýãäýíý. àâàõàä äýýðõè ¿ç¿¿ëýëò¿¿ä øààðäëàãàòàé ìýäýýëýë áîëæ ÷àääàã.

Òºñâèéí ñàëáàð äàõü á¿òýýìæèéí ¿ç¿¿ëýëò¿¿ä

Òөðèéí çàõèðãààíû áàéãóóëëàãûí үð äүí, үð àøãèéí үçүүëýëòèéã îíîâ÷òîé òîäîðõîéëñîíîîð áàéãóóëëàãûí ìåíåæåð ãүéöýòãýëèéã áîäèòîé òîîöîõ, õÿíàí-øèíæèëæ, үíýëýõ, òàéëàãíàõ áîëîí áүòýýìæèéã õýìæèõ áîëîëöîîòîé áîëíî. ¸ñòîé. Үð àøèã áîë õýìíýëò, үð äүí áîë үéë àæèëëàãààíû ãүéöýòãýëèéí àñóóäàëòàé õîëáîîòîé.



БМ 3.4

Ýäèéí çàñãèéí íөõöөë

Ãàäààä õóäàëäàà Õүүãèéí òөâøèí Ìөíãөíèé õàíøÁèçíåñèéí

Òåõíîëîãè

Äèçàéí Үéëäâýðëýë Àðãà Ñèñòåì Çàãâàðóóä

Ìýäýýëýë

Áîäèòîé Òîäîðõîé Үíý, öýíýòýé Öàã õóãàöààíäàà

Óðàìøóóëàë

Øóäàðãà Ñàíõүүãèéí Ñýòãýë çүéí

Õүìүүñ

Õàíäëàãà Àðãà áàðèë Óõàìñàð Үíýò çүéëñ

Áàéãóóëëàãà

Ñî¸ë Çîõèîí áàéãóóëàëò Óÿí ÷àäâàð

Өөð÷ëөëò

Өөð÷ëөëòèéí Õóðäàö Өөð÷ëөëòèéã òàíèõ ÷àäâàð Өөð÷ëөëòèéã áèé Áîëãîõ ÷àäâàð

Çàõ çýýëèéí áàéäàë

Өñөëò/const

/áàéäàë Үíý / ÷àíàð Òүãýýëò Өðñөëäөөí

Áүòýýìæ-ä íөөөëөõ

õү÷èí çүéëñ



БМ 3.5

Á¿òýýìæèéí õýìæèëò

Á¿òýýìæèéã îíîë ïðàêòèêò 3 ¿íäñýí õýëáýðýýð õýìæäýã.

1. Íèéò á¿òýýìæ /Total Productivity/. Ýäèéí çàñãèéí ñèñòåìèéí á¿òýýìæèéí åðºíõèé ò¿âøèíã íýãòãýñýí áàéäëààð èëòãýõ, íèéò ãàðö áà íèéò îðöûí õàðüöàà: Íèéò á¿òýýìæ=Íèéò ãàðö/Íèéò îðö

2. Yíäñýí õ¿÷èéí ç¿éëèéí á¿òýýìæ /Total Factor Productivity/ Ýíý íü ¿éëäâýðëýëèéí ãîë õ¿÷èí ç¿éëñ áîëîõ õºäºëìºð, êàïèòàëûí àøèãëàëòûí ¿ð àøãèéí ò¿âøèíã èëòãýõ, ãàðö áîëîí õºäºëìºð, êàïèòàëûí íèéëáýð îðöûí õàðüöàà:

Yíäñýí õ¿÷èí ç¿éëèéí á¿òýýìæ=Öýâýð ãàðö/Õºäºëìºðèéí îðö+êàïèòàëûí îðö

3. Òîäîðõîé õ¿÷èí ç¿éëèéí á¿òýýìæ /Partial Productivity/ Íººö,

çàðääëûí òîäîðõîé ýëåìåíò¿¿äèéí àøèãëàëòûí ¿ð àøãèéã èëýðõèéëýõ, ãàðö áîëîí òîäîðõîé íýã õ¿÷èí ç¿éëèéí õàðüöàà:

Õºäºëìºðèéí á¿òýýìæ=öýâýð ãàðö/õºäºëìºðèéí îðö Êàïèòàëûí á¿òýýìæ=öýâýð ãàðö/êàïèòàëûí îðö Ìàòåðèàëûí á¿òýýìæ=öýâýð ãàðö/ìàòåðèàëûí îðö Áóñàä îðöûí á¿òýýìæ=öýâýð ãàðö/áóñàä îðö



БМ 3.6

БМ 3.7

Á¿òýýìæèéí õýìæèëò

Áүòýýìæèéí, øèíæèëãýý áà

үíýëãýýý

Áүòýýìæèéí òөëөâëөëò

Áүòýýìæèéí äýýøëүүëýëò

Òөëөâëөëò Çîõèîí

áàéãóóëàëò Áîëîâñîí õү÷èí

áүðäүүëýëò Ìàíëàéëàë

Õ

Á¿òýýìæèéí ìåíåæåìåíò íü:

Áүòýýìæèéí ìåíåæìåíò ãýäýã íü óäèðäëàãûí áүõ òөâøèíä áүõ íèéòèéí áîëîí áàéãóóëëàãûí àæèëëàã÷èäûí èäýâõè îðîëöîî, óäèðäëàãà, àæèëëàã÷èäûí õàìòûí àæèëëàãààíä òóëãóóðëàñàí áүòýýìæèéã òàíüæ ìýäýõ, òүүíèé òүâøèíã õýìæèõ, òîîöîîëîõ, íөëөөëөõ õү÷èí çүéëñèéã øèíæèëæ, үíýëãýý өãñөíèé үíäñýí äýýð äýýøëүүëýõ àðãà çàìóóäûã òîäîðõîéëîí òөëөâëөæ õýðýãæүүëýí үð äүíã òîîöîõ, òýäãýýðò õÿíàëò òàâèõòàé õîëáîîòîé èæ áүðýí àñóóäëóóäûã õàìàðñàí öîãö îéëãîëò, òàñðàëòãүé үéë àæèëëàãàà ìөí” ãýæýý.



Бүтээмжийг дээшлүүлэх арга

5“S”

БМ 3.8

1. Ñåéðè Ñåéðè íü àæëûí áàéðàíä áàéãàà ç¿éë¿¿äèéã àíãèëàí

õýðýãã¿éã íü çàéëóóëàõ àæèëëàãàà þì. Èíãýñíýýð: àæëûã õºíãºâ÷ëºíº, öàã õýìíýíý, áóõèìäàë áàãàñíà, õýðýãã¿é ç¿éë õóðèìòëàãäàõààñ ñýðãèéëíý.

2. Ñåéòîí

Ñåéòîí íü õýðýãòýé ç¿éë¿¿äèéã àâ÷ àøèãëàõàä äºõºìòýéãýýð áàéðëóóëæ ýìõëýí öýãöëýõ ¿éë àæèëëàãàà þì. Èíãýñíýýð öàã õýìíýíý, õýðýãòýé ç¿éëñèéã õàéæ îëîõ, àâàõàä õÿëáàð áîëíî, ýõýëæ èðñýíèéã íü ýõýëæ õýðýãæ¿¿ëýõ ¿íäýñ á¿ðäýíý, àæëûã æèãä õ¿íäðýë áàãàòàé ã¿éöýòãýíý.

3. Ñåéñî Ñåéñî íü àæëûí áàéðûã á¿ðýí öýâýðëýæ öýìöèéëãýõ

àæèëëàãàà þì. Èíãýñíýýð: õýâèéí áóñ ç¿éëèéã íýâòð¿¿ëýõýä àìàð áîëíî, ýõýëæ èðñýíèéã íü ýõýëæ õýðýãæ¿¿ëýõ ¿íäýñ á¿ðäýíý, àæëûã æèãä õ¿íäðýë áàãàòàé ã¿éöýòãýíý.

4.Ñåéêýöó Ñåéêýöó íü àæëûí áàéðíû ñî¸ë áóþó çîõèîí áàéãóóëàëòûí

ýìõ öýãö öýâýð áàéäëûã õýâø¿¿ëýõ ¿éë àæèëëàãàà þì. Èíãýñíýýð íÿãò íÿìáàé öýâýð áàéäëûã õýâø¿¿ëýõ, áóðóó ¿éëäëýýñ óðüä÷èëàí ñýðãèéëýõ, ç¿é áóñ ç¿éëèéã àìàðõàí èëð¿¿ëýõ, àìæèëòòàé òóðøëàãà ñàíàëûã ñòàíäàðò÷èëàõ ãýõ ìýò äàâóó òàëòàé.

5. Øèöóêå Øèöóêå íü àëèâàà àæëûã áóþó ýõíèé 4 S-ã õýíýýð ÷ õýë¿¿ëæ

øààðäóóëàõã¿éãýýð õýâøìýë áîëãîõ àæèëëàãàà þì. Ýíý áîë àæëûí ñî¸ë þì. Èíãýñíýýð óäèðäëàãûí àæëûã àâòîìàòæóóëíà, àæëûã ÷àíàðòàé õèéõ, ñàõèëãà áàòûã õýâø¿¿ëýõ, á¿òýýìæ, ÷àíàðûí óõàìñàðûã õýâø¿¿ëýõ.



Бүтээмжийг дээшлүүлэх чиг хандлага-Кайзен

Òàñðàëòã¿é ñàéæðóóëàëò Æèæèã àëõàìóóäûí õóðèìòëàë Á¿õ ò¿âøíèé àæèë÷äûí îðîëöîî Ñàíàëûí õýðýãæ¿¿ëýëò

Êàéçåí íü ñàéæðóóëàëò ãýñýí ßïîí ãàðàëòàé ¿ã áºãººä àëèâàà ç¿éëèé áàãà ãýæ îðõèëã¿é áàéíãà òàñðàëòã¿é ñàéæðóóëàí çàñâàðëàõ ãýñýí àãóóëãàòàé þì. ªºðººð õýëáýë àëèâàà àñóóäëûã íèéòýýðýý õàìòðàí õýëýëöýæ, ººðñäèéí íººö áîëîëöîîíä òóëãóóðëàí, õºðºíãº ìºíãº àëü áîëîõ áàãà çàðöóóëæ ¿ð ä¿íä õ¿ðýõ ñèñòåì þì.

Êàéçåíû çîðèëãî: Àëèâàà àæëûã: Èë¿¿ õÿëáàð Èë¿¿ ¿ð ä¿íòýé Èë¿¿ õóðäàí Èë¿¿ áàãà çàðäëààð õèéõýä ÷èãëýãäýíý.

Êàéçåí ãýæ þó âý?




Та бүтээмжийн талаар юу мэдэх вэ?

K

Та бүтээмжийн талаар юу мэдэхийг хүсч байна

вэ?

W

Бүтээмжийн талаар шинээр юу мэдэж авсан

бэ? L




Өөрийн байгууллагын бүтээмжийг дараах 3 түвшинд хэмжинэ үү.

• Нийт бүтээмж • Yндсэн хүчин зүйлийн бүтээмж • Хөдөлмөрийн бүтээмж Бүтээмжийг хэмжээд байгууллагынхаа түвшинд дүгнэлт хийнэ.




Дараах асуудлуудаар бүлгээр хэлэлцэж санал, дүгнэлт гаргана уу.

• Танай байгууллага дээр бүтээмж дээшлүүлэх хөдөлгөөн өрнөж байсан уу?

• Хэрэв өрнөж байсан бол ямар аргыг хэрэглэсэн бэ?

• Ямар үр дүнд хүрсэн бэ?




Өөрийн байгууллагад бүтээмж дээшлүүлэх 5S, Кайзены системийг хэрэгжүүлэх

төлөвлөгөө боловсруулна уу?



Ашиглах материал:

1. Д.Оюунцэцэг, П.Шүрчулуу “Аж ахуйн нэгж байгууллагын бүтээмжийн удирдлагыг

боловсронгуй болгох 2000 он 2. Г.Эмерсон, “Бүтээмжийн 12 зарчим” 1999 он 3. ҮБХТ, Бүтээмжийн лавлах 2000 он 4. ҮБХТ, Үндэсний бүтээмжийн анхдугаар их хуралд тавьсан илтгэлүүд

2000 он 5. П.Шүрчулуу, 5S гэж юу вэ? 2003 он 6. ҮБХТ, Хүүхэд залуучуудыг бүтээмжийн хөдөлгөөнд хамруулах нь 5S

2003 он 7. ҮБХТ, Аж ахуйн нэгж байгууллагын бүтээмж чанарыг дээшлүүлэх хөтөлбөр

2002 он 8. Казуо Цучияа, Super 5S бол таньд зориулсан хөтөлбөр мөн 2000 он 9. ҮБХТ, Бүтээмжийн мэдээ сэтгүүл 2003, 2004 он



СЭДЭВ 4

БАГИЙН МЕНЕЖМЕНТ

1. Сэдвийн тодорхойлолт: Энэ сэдвийн хүрээнд багийн тухай ухагдахуун, багийн төрөл, хэлбэр,

багийн ажлын хэрэгцээг тодорхойлох, багийн ажлын үр ашиг, үр нөлөөтэй баг, үр ашиггүй баг, багийн гишүүдийн үүрэг, бүлэг ба багийн ялгааны талаар онол, арга зүйн мэдлэг олгоно.


1. Багийн тухай ойлголт, багийн төрөл, хэлбэр 2. Багийн ажлын хэрэгцээг тодорхойлох ба багийн ажлын үр ашиг 3. Үр нөлөөтэй баг, үр ашиггүй багийн онцлог 4. Багийн гишүүдийн үүрэг

3. Үзүүлэн таниулах болон тарааж өгөх материалын жагсаалт: 1. Унших, лавлах материал: 1. Багийн тухай ойлголт, багийн төрөл, хэлбэр

2. Багийн ажлын хэрэгцээг тодорхойлох ба багийн ажлын үр ашиг 3. Үр нөлөөтэй баг, үр ашиггүй багийн онцлог

4. Багийн гишүүдийн үүрэг 2. Үзүүлэн таниулах материал:

• БМ 4.1 Багийн төрлүүд • БМ 4.2 Баг бүрдэлтийн 3 түвшин • БМ 4.3 Баг бүрдүүлдэг 3 түвшиний шинж чанар • БМ 4.4 Багийн эерэг хэм хэмжээ • БМ 4.5 Багийн үр дүнгийн муруй • БМ 4.6 Багийн гишүүдийн үүрэг • БМ 4.7 Багийн спортын төрлүүдийн харилцан хамаарал • БМ 4.8 Бүлэг ба багийн ялгаа

3. Дасгал:

• Ажлын хуудас 4.1 – Сэргээх дасгал • Ажлын хуудас 4.2 – Дасгал ажиллах • Ажлын хуудас 4.3 – Багаар ажиллах • Ажлын хуудас 4.4 – Сорил ажиллах



4. Сургалт явуулах арга хэлбэр буюу хичээлийн удирдамж:

Алхам Ноогдох цаг Үйл ажиллагаа Хэрэглэх арга Ашиглах

материал

1

30 минут Багийн тухай ойлголт, багийн төрөл, хэлбэр

Лекц унших, харилцан ярилцах

Багшийн лекц БМ 4.1

2

20 минут

Бүтээмжтэй бүлэг ба багийн ялгаа

Нийтээр ярилцах

БМ 4.2 БМ 4.3 Дэлгэц цаас, үзэг

3 10

минут

Оролцогчдыг сэргээх, идэвхижүүлэх

Дасгал хийх, ярилцах

Ажлын хуудас 4.1 Дэлгэц цаас, үзэг

4

30 минут

Багийн ажлын хэрэгцээг тодорхойлох ба багийн ажлын үр ашиг

Лекц унших Харьцуулан тайлбарлах


5 20 минут

Дасгал ажиллах

Багаар ажиллах, нийтээр ярилцах

Ажлын хуудас 4.2 Дэлгэц цаас, үзэг

6 15 минут

Үр нөлөөтэй баг, үр ашиггүй багийн онцлог

Лекц унших Харилцан ярилцах


7 15 минут

Үр нөлөөтэй ба үр ашиггүй багийн шинжүүд

Багаар ажиллах Ажлын хуудас 4.3

8 15 минут

Багийн гишүүдийн үүрэг


Багшийн лекц БМ 4.6 БМ 4.7 БМ 4.8

9 20 минут Сорил ажиллах Багаар ажиллах Ажлын хуудас 4.4

10 5 минут Дүгнэлт Харилцан ярилцах Самбар, шохой, үзэг




БАГИЙН МЕНЕЖМЕНТ

Удирдлага манлайллын тухай олон тооны ном бүтээлүүд гарч, түүнийг зохиогчид бизнесийн салбарт баг бүрдүүлэх болон багийн ажил чухал болохыг онцлон тэмдэглэжээ. Гэвч саяхныг хүртэл баг бүрдүүлэх асуудал эрдэмтэдийн хүрээнд яригдсанаас биш амин чухал хэрэгцээ, практик үйл ажиллагаа болж чадаагүй байлаа. Олон байгууллагуудад багийн ажлын талаархи үзэл санаа анхаарлыг нь татаж байсан боловч тэдний амжилтын чухал агшин болоогүй л байв.

Хүчтэй өрсөлдөөн, шинэ технологи нэвтэрч байгаа энэ үед багийн ажил нь зохион байгуулалтын мэдэгдэм амжилтанд хүрэх, байгууллагын өрсөлдөх давуу талыг дэмжих, сөргөлдөөнт байдлыг багасгах, хүмүүсээс бие биенээ зөв ойлгоход гол үүрэг гүйцэтгэдэг болжээ.

Өөрчлөлт бол бизнесийн салбар дахь хэвийн үзэгдэл юм. Чингэхдээ зохион байгуулалтын өөрчлөлт өөр хүмүүсийг шинээр бүрэлдсэн бүлэгтээ ажиллахад дасан зохицуулах явдал зайлшгүй чухал байдаг. Байгууллагад хүмүүс өөрчлөлтийн эхнээс нь ажлаа чанартай хийх, хоцрогсдод туслах, хамтач уур амьсгалыг яаралтай бий болгох ба бусдыгаа ажлаа сайн гүйцэтгэхэд сэтгэл санааны дэм үзүүлэх хэрэгтэй байдаг.

Өнөө үед бизнесийн орчин хязгаарлагдсан нөөц, бага төсвөөр явагдаж, зардлыг дагалдах хуудсаар хийх ба түр хугацааны тусламжийг ашиглах явдал багасаж байгаа онцлогтой. Ийм нөхцөлд баг ба багийн гишүүд шилжилтийн үеийн бэрхшээлийг багасгах ба зохион байгуулалтын амжилтанд хүргэх түлхүүр хүчин зүйл болж байна. Энэ тохиолдолд багийн ажил гишүүдийн ялгагдах шинж нь ажлыг гүйцэтгэхэд зайлшгүй чухал авъяас, хүсэлт болдог уян хатан чанар юм.

Багийн ажлын хэлбэрийг ашигласнаар хамтын ажиллагаа нь өөрийн удирдлага ба гишүүдээс өргөн мэдээлэл шаарддаг болох учир ажиллах хүчний шинж чанарт чухал өөрчлөлт оруулдаг. Бүлгийн гишүүд нас, хүйс, боловсрол, соёл, шүтлэг ба үнэлэмжээрээ ялгаатай байдаг. Ажилчдын насны ба соёлын ялгаа багийн гишүүдээс өөрсөдтэйгээ адил биш хүмүүстэй ажиллаж сурах авъяас, дадлыг эзэмшихийг шаарддаг. Тэгвэл боловсрол ба технологийн хөгжил ганц хоёрхон тодорхой үйлдлийг гүйцэтгэх чадвар эзэмших төдий биш хөдөлмөрийн олон төрлийн дадал, эв дүйг ажилдаа хэрэглэж сурахыг шаардана.

1. Багийн тухай ойлголт, багийн төрөл, хэлбэр Багийн ажил чухал хэрэгцээ болохыг хүлээн зөвшөөрч байгаа боловч тэр нь томоохон байгууллагуудын үйл ажиллагаанд нэвтэрч, практикт хэрэгжүүлсэн зүйлс өнөөг хүртэл ховор байна. Үүний нэг шалтгаан бол удирдлагууд баг гэж юу вэ, түүнийг яаж зохион байгуулах, хэрхэн ажиллуулах талаар нарийн мэддэггүй явдал юм судлаачид дүгнэсэн байдаг. Баг гэж юу вэ? Орос хэлэнд “команда” хэмээх үг нь тушаал өгөх ба тодорхой зорилгыг биелүүлэхийн тулд зохион байгуулсан бүлэг хүмүүсийг нэрлэсэн хоёр утгатай ажээ. Монгол хэлнээ Засаг захиргааны нэгж /Идэр сумын Баян баг гэх мэт/ буюу тодорхой ажил үүргийг гүйцэтгэх үүднээс зориудаар зохион байгуулсан хэсэг хүмүүсийг нэрлэдэг. Бид энэ үгийг хоёрдугаар утгаар нь энд хэрэглэж байна. Тэгэхдээ “баг” хэмээх үг янз бүрийн хүмүүст олон янзын утга санааг илэрхийлдэг. Энэ үгийг сонсоод нэг хэсэг нь биеийн тамир, дасгалжуулалтын тухай санаж байхад, нөгөө хэсэг нь хамтран ажиллах, бие биендээ туслахтай холбоотой хамтын үйл ажиллагааг бодож



, гуравдахь нь хамт ажиллаж буй дурын бүлэг хүмүүсийг нэг баг гэж, зарим нь аливаа удирдах бүрэлдэхүүнийг баг хэмээн нэрлэдэг байна.

Нийтлэг байдлаар багийг ямар нэгэн ажил буюу үйл ажиллагааг гүйцэтгүүлэхээр ажиллаж буй хэсэг бүлэг хүмүүс гэсэн утгаар тодорхойлдог. “Баг” хэмээх үгийн гүнзгийрүүлсэн тодорхойлолт нь тодорхой үр дүнд хүрэхийн тулд ажлын үйлдвэр ба хариуцлагаараа өөр хоорондоо хуваагдсан бодгалиудын бүлэг мөн. Тодорхой зорилгод хүрэхийн тулд харилцан ажиллагаа, ажлынхаа нөхцөл байдлыг зохицуулдаг 2 ба түүнээс дээш тооны хүмүүсээс бүрдэх бүлгийг баг гэдэг. Багийн гишүүд байнгын харилцан ажиллагаатай байдаг. Хэдийгээр баг нь хүмүүсийн бүлэг боловч энэ хоёр ойлголт ялгаатай. Баг бол нэгэн эрхэм зорилготой, хамтын хариуцлага хүлээдэг бүлэг юм. Багийн гишүүд ажил дээрээ бие биеэсээ хараат байдалтай байдаг ба өөрөөр хэлбэл тэднийг хэсэгчилсэн зорилгоо биелүүлэхэд нөгөө гишүүдийн хувь нэмэр зайлшгүй өгүүлэгддэг. Багийн шинж чанарыг гаргахад дараахь гурван агшиныг анхаарвал зохино.

1. Харилцан хамаарал: Багийн гишүүн бүр нийтлэг үйлсэд өөрийн хувь нэмрээ оруулж байдаг. Багийн бусад гишүүд хүн нэг бүрийн ажлаас хамааралтай. Баг дотор бүгд бие биендээ ажлын мэдээлэл дамжуулж байдаг. Багийн гишүүд бас үйл ажиллагааныхаа явцад тэгш эрхэт гишүүд гэдгээ ухамсарлаж бие биедээ нөлөөлөл үзүүлэх боломжтой.

2. Хариуцлага: Багийн зорилгыг ухамсарлаж, хариуцлагаараа хуваагдаж ажиллана.

3. Үр дүн: Багийн үр дүнгийн төлөөх хариуцлага бүлгийн бүх гишүүдэд хуваарилагдаж, бүлгийн идэвхит чанарыг илэрхийлнэ. Баг – ерөнхий зорилго, бие биеэ харилцан нөхсөн эв дүй ба чадвар, харилцан хамаарлын өндөр түвшин болон эцсийн үр дүнд хүрэхийн тулд хариуцлагаараа хуваагдсан бүлэг хүмүүсийг хэлнэ.

Уламжлалт ба албан ёсны бүлгээс багийн гол ялгаа синергикийн нөлөө үзүүлдэгт оршино.

Багийн төрөл, хэлбэр

Орчин үед багаар ажиллах хэлбэр нэмэгдсээр байна. Баг нь бүлгийн нэг хэлбэр мөн. Багийн гишүүд нэг талаас нийгмийн тав тухтай байдал, нөгөө талаас үүргээ сайн биелүүлэхийн тулд нэгдэцгээдэг. Өөрөөр хэлбэл, тэд зорилтын хэрэгжилтийг хариуцах, бусад нөхөддөө сэтгэлийн дэм, сэтгэл зүйн таатай нөхцөл бүрдүүлэх хоёр гол нийгмийн үүрэгтэй. Багийн гишүүд голчлон мэргэжлийн хүмүүсээс бүрдсэн байх ёстой. Сайн багт мэргэжилтнүүд ч, нийгэм сэтгэл зүйн дэмжигчид аль аль нь байдгийг санах нь зүйтэй. Баг юуны өмнө тэнцвэржсэн байвал тэд удаан оршин тогтнох, ажлаасаа сэтгэл ханамж авах ба байгууллага нь өндөр үр дүнд хүрэх болно. Нэг байгууллагад янз бүрийн баг ажиллаж байж болно. Багийг ангилж болох хамгийн энгийн арга нь албан ёсны байгууллагын нэг хэсгийн хувьд чухам юу бүтээж байгаа түүнчлэн багийн гишүүдийг удирдлаганд оролцуулах боломжийг өргөтгөсөн зорилго зэргийг харгалзахад тулгуурлана.

Судлаачид багийн ангиллыг нэг мөр болгоогүй байна. Судлаач Д.Макинтош – Флетчер багийг шуурхай үйл ажиллагаатай ба тогтворжсон баг хэмээн хоёр гол төрөлд хуваажээ.

Шуурхай үйл ажиллагаатай баг албан ёсны байгууллагын нэгжүүдийн төлөөлөгчдөөс бүрэлдэж, тэдгээрийн сонирхолыг тусгаж байдаг. Ийм төрлийн багийн хэв шинж тодорхой, үр дүнг урьдчилан тооцсон нэг удаагийн даалгаврыг ихэвчлэн



гүйцэтгэнэ. Багийг цааш үргэлжлүүлэх эсэх нь даалгаврын бүрэн биелүүлэлтээс хамаарна.

Багийн гишүүний хувьд даалгавраар гүйцэтгэж байгаа ажил үндсэн ажилтай нь харьцуулахад хоёрдугаарт тавигддаг. Багийн ахлагчийг албан ёсоор томилох буюу багийн гишүүдээс сонгоно.

Тогтворжсон баг- үйлдвэрлэлийн нэгжээр эсвэл тодорхой бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэх буюу үйлчилгээ үзүүлэхээр зохион байгуулагдсан, удаан хугацаагаар оршин байгаа ажлын бүлэг юм. Багийн ахлагч нь багийн гишүүн биш ч гэсэн тэднийг дэвшүүлсэн зорилгоо биелүүлэхэд нь хүчийг нь төвлөрүүлэх, хэв ёсыг сахих, ажлыг зохицуулах үүрэгтэй. Хэрэв ахлагч багийн гишүүн байсан тохиолдолд хурал зохион байгуулах, багийн бусад бүлгүүдтэй холбоотой асуудлыг зохицуулах зэрэг ажлуудыг гүйцэтгэдэг.

Зарим үед ч ахлагчийн үүргийг тухайн нөхцөл байдлаас нь хамаараад эсвэл удирдлагын ажлын дадлага эзэмшүүлэх зорилгоор багийн гишүүдээс орлон гүйцэтгэх тал гардаг. Хангалттай хөгжиж боловсорсон, өөрийн удирдлагатай, бие даасан баг том биш үйлдвэрийн газар үйл ажиллагаа явуулж чаддаг.

Баг бүхэн өөрийнхөө зорилтоо тогтоодог. Зорилт нь багийн өмнө тавигдаж байгаа зорилгоо биелүүлэх, зохион байгуулалтын чиг хандлагыг дэмжсэн байдаг. Багийн хүчин чармайлт ба зорилтыг гурван хэсэгт хувааж болох юм. Үүнд.

o Ажлын үйл явц ба шийдвэрийг зохион байгуулалтын хандлага болон түүнийг боловсронгуй болгохтой уялдуулан тодорхойлох

o Эдгээр үйл явц, шийдвэрийг биелүүлэх зөвлөмж боловсруулах o Зөвлөмжөө хэрэгжүүлэх зэрэг болно.

Баг янз бүрийн зорилттой байдаг. Тодорхой тохиолдолд зарим баг бусдыг үүрэгт ажлаа гүйцэтгэсний дараагаар өөрийнхөө зорилтыг биелүүлдэг. Энэ нь багуудын зорилт бие биеэсээ харилцан хамааралтай байдгийг харуулж байна. Тавьсан зорилттой уялдуулаад багийг дараах гол дөрвөн категорид ангилан авч үзнэ. Тухайлбал:

Зөвлөгөөний /зөвлөл, “дугуй ширээ” гэх мэт хэлбэрээр ажилчдыг удирдлагын үйл явцад татан оролцуулах/

Үйлдвэрлэлийн / үйлдвэрийн бригад, уурхайчны баг, засварын бригад, зуны бүтэцтэй баг, тоо баримт боловсруулах гэх мэт/

Төслийн /судалгааны бүлэг, төлөвлөлтийн бүлэг, инженерийн бүлэг, зорилтот бүлэг/

Үйл хөдлөлийн бүлэг / биеийн тамирын баг, зугаалгын бүлэг, экспедици, хэлэлцээрийн баг, мэс заслын бригад, цэргийн салаа/ зэрэг орно.

Дж.Катценбах, Д.Смит нар багийг байгууллагад гүйцэтгэж байгаа үйл ажиллагааны төрлөөс нь хамааруулж зөвлөмж боловсруулах баг, үйлдвэрлэлийг баг, удирдлагын баг хэмээн ангилжээ.

Бүлгийн гишүүдийн харилцан үйл хөдлөлийн үр дүн, багийн хүчин чадлаас нь хамааруулаад баг бүхэн бүлгийн идэвхийн хөгжлийн дараах шатны аль нэгэнд нь ордог байна. Тухайлбал, Ажлын бүлэг, Далд баг, Чадавхтай баг, Жинхэнэ баг, Нөлөө бүхий баг гэсэн түвшинтэй байна.

Ажлын бүлэг: Энэ нь хамтын хөдөлмөрийн үр нөлөөг дээшлүүлэх хэрэгцээ бүрэлдээгүй буюу баг болох бололцоогүй байдаг. Бүлгийн гишүүд мэдээлэл, ажлын туршлагаа солилцох, хүн бүхэнд хариуцсан зүйлээ хийхэд нь туслахын үүднээс хэтийн төлөвөө тодорхойлох ба шийдвэр гаргахад дэм болох төдий харилцан үйл ажиллагаа явагдана. Ийм бүлэгт нийтлэг зорилт, хамтын хариуцлага байхгүй.



Багаас ажлын бүлгийн ялгаатай тал нь ажлыг гүйцэтгэхдээ шаардлагатай “бодгаль давуу талыг” нэгтгэдэг. Тэд хүчээ нэгтгэхийг шаардсан хамтын үйлдвэрлэлийн бүтээгдэхүүнийг зорилт болгож тавьдаггүй.

Ажлын бүтэц биш, харин баг болох замыг сонгосон хүмүүс сөргөлдөөний эрсдэлийг хүлээж, бүтээгдэхүүнийг үйлдвэрлэх ба үйлчилгээний төлөө хүчээ нэгтгэн, ерөнхий чиглэл, үйл ажиллагааны зорилтыг тодорхойлж, ажилд хандах хандлага болон хамтын хариуцлагаа тодорхой болгодог.

Далд баг – хамтын хөдөлмөрийн үр өгөөжийг дээшлүүлэх хэрэгцээгээр үүссэн бүлэг, баг болох боломжтой боловч ажлыг хамтаараа гүйцэтгэхийн хувьд хараахан төлөвшөөгүй, энэ талаар туршаагүй байдаг.

Энэ бүлгийнхэн өөрсдийгөө баг хэмээн нэрлэх боловч гишүүд нь ерөнхий чиглэл ба үйл ажиллагааны зорилтоо тодорхойлж, томъёолох сонирхол төрөөгүй байдаг. Далд багийн үйл ажиллагааны үр дүнгийн үзүүлэлт маш нам байдаг бөгөөд тэдний хэрэглэж байгаа ажлын арга, бодгалийн бүтээмжийг бууруулж, нийтэд үр нөлөөлөл өгдөггүй.

Чадавхитай баг – хамтын хөдөлмөрийн үр нөлөөг дээшлүүлэх жинхэнэ хэрэгцээгээр төрөн гарч, түүнийг туршсан бүлэг мөн .Гэхдээ энэ багт чиглэл, зорилт тодорхойлох ажлыг гүйцэтгэх үйл явцын тал дээр ил тод байдал дутагдах нь бий.

Түүнчлэн энэ бүлэгт өндөр түвшний сахилга журмыг шаардсан хамтын хариуцлага тогтоогүй байдаг. Гишүүд нь эрсдлийг өөрсөд дээрээ хүлээж, үүссэн бэрхшээлийг даван туулахын төлөө зүтгэж байгаа тийм бүлгийг чадавхтай баг хэмээдэг.

Жинхэнэ баг – нийтлэг чиглэл, зорилт ба хандлагаараа нэгдэж, хамтын хариуцлагаа ухамсарласан том биш бүлэг хүмүүс юм.

Нөлөө бүхий бүлэг – гишүүд нь багийн ажлыг харьцангуй өндөр түвшинд гүйцэтгэдэг хүмүүс юм. Бүлэг дэх ажлын арга ба харилцан үйл хөдлөл нь удирдлагын өсөлт, багийн гишүүдийн амжилтанд шууд нөлөөлдөг.

Байгууллагын бүтцийн хэсэгт орсон багийг албан ёсны баг гэдэг. Бүтцийн хувьд багийг 3 ангилна. Үүнд:

1. Босоо бүтэцтэй 2. Хэвтээ бүтэцтэй 3. Мэргэшсэн баг .

Босоо бүтэцтэй багт менежер болон түүнд албан ёсны захирагчид багтана. Тийм багийг заримдаа функцлаг гэж нэрлэсэн байдаг. Энэ төрлийн багт байгууллагын хэлтэс, тасаг багтах бөгөөд тус бүрдээ байгууллагын тодорхой зорилгыг хэрэгжүүлэхийн тулд зохион байгуулагдсан байдаг. Хэвтээ бүтэцтэй баг нь байгууллагын менежментийн ижил түвшинд орших боловч өөр өөр ажилтнуудаас бүрдэнэ. Тэд зорилгоо биелүүлснийхээ дараа тус тусынхаа ажлын байранд эргэж очдог. Хэвтээ бүтэцтэй баг ихэвчлэн мэргэжлийн бүлэг буюу хороо хэлбэрээр зохион байгуулагдана. Багийн гишүүдийг бүрдүүлэхэд ажлын туршлагаас ажилтны албан тушаалыг харгалзан үзнэ. Мэргэшсэн баг нь байгууллагын албан ёсны зохион байгуулалтын бүтцэд ордоггүй бөгөөд онцгой нарийн ур чадвар шаардсан маш чухал ач холбогдол бүхий төслүүд дээр ажилладаг. Мэргэшсэн багийг бие даасан байдлаар чөлөөтэй ажиллуулах нь илүү үр дүнтэй байдаг бөгөөд баг нь өөрийн гэсэн дотоод бүтэцтэй байна. Өгөгдсөн даалгаврыг биелүүлэх байдлаас болж багийн удирдагч гишүүдийнхээ үйл ажиллагааг чадварлагаар чиглүүлэх хэрэгцээ аяндаа бий болно. Өөрийгөө удирддаг баг нь янз бүрийн зүйлд мэргэшин дадлагажсан гишүүдээс бүрдэнэ .Менежментийн доод түвшинд ажиллаж байгаа хүмүүсийг нэгтгэх нь шийдвэр гаргах явцад тэднийг оролцуулж улмаар өгөгдсөн даалгаврыг биелүүлэх зорилгод



чиглэдэг бөгөөд энэ нь бүтээмж нэмэгдүүлэх бололцоог бүрдүүлнэ. Ийм маягийн багаар ажилладаг шалгарсан аргыг япончууд анх санаачлан хэрэгжүүлсэн байна. Ажиллагсад бие даасан байдлаа алхам алхмаар нэмэгдүүлэн тодорхой асуудал даалгавар биелүүлдэг багаас өөрийгөө удирддаг багийн хэлбэрт шилжсэн байна. Өөрийгөө удирддаг багийн гишүүд ажлын график зохиох, худалдан авах, зарцуулах материал, түүхий эдээ төлөвлөх зэрэг менежер гүйцэтгэдэг ажлыг хүртэл хийх хэрэгтэй болдог. Багийн удирдагчийг удирдагч гэхээсээ илүү “зохицуулагч” гэж нэрлэх нь зохимжтой юм. 2. Багийн ажлын хэрэгцээг тодорхойлох ба багийн ажлын үр ашиг

Үйлдвэрлэл ба технологийн хөгжилт нь байгууллагын хамтын ажлын бүтцийн

үзэл баримтлалын өөрчлөлтөнд шууд тусгалаа олж байна. Хэрвээ АНУ болон баруун Европын орнуудад 1960-аад онд ажлын ихэнх хэсгийг мэргэшсэн бодгаль хүмүүс гүйцэтгэж, тэд бусдын ажлаас төдийлөн хамааралтай бус байсан бол 1970-аад оны үед ажлын бүлэгт хөдөлмөр хорших, мэдээлэл солилцох зайлшгүй хэрэгцээ бий болов.

1980-аад оны үйлдвэрлэлийн өсөлт өөрийн удирдлага, бие даасан багийн хөгжилд хүргэв. Тэгвэл 1990-ээд оны мэдээллийн их үсрэлт байгууллагаас нэгжээр баг бүрдүүлэх үзэл баримтлалыг хэрэгжүүлэхийг шаардах боллоо. Уг үзэл баримтлал зөвхөн багийн гишүүд төдийгүй тэднийг бусад багийнхан болон байгууллагын нэгжүүдтэй интеграцид орохыг шаарддаг.

Эдүгээ байгууллагад баг бүрдүүлэх түүнийг хөгжүүлэх явдалд хэдийгээр нэмэгдэл хүч хэрэгтэй болдог ч багийн ажлыг дэлхий нийтэд улам бүр өргөн хэрэглэх болжээ. Тэгэхдээ бүх хүчин чармайлт болон амжилтыг дагуулахгүй нь мэдээж. Иймээс бодгаль хүний ажлын түвшинд хэрэгжих боломжгүй, хамтын үйл ажиллагаа зайлшгүй чухал болсон үед багийн зохион байгуулалтыг ашигладаг.

Багийн ажлын чухал болохыг тодорхойлоход баг бүрдүүлэгч гурван түвшний загварыг хэрэглэж болно.

А-Түвшин. Хамтын ажил хамгийн багаар шаардагдсан үеийн ажлын бүлгийн нягтралыг илэрхийлнэ. Энэ түвшинд хүмүүс нэг бүлэгт ажиллах боловч хүн бүрийн ажил бусдынхаасаа хамаарахгүй.

В-Түвшин. Бүлгийн гишүүдийн ажил харилцан хамааралтай, өөрийн удирдлага хэрэгтэй болсон үед бүрэлдсэн үр ашигтай ажлын баг юм.

С-Түвшин. Зохион байгуулалтын зорилгод хүрэхийн тулд хэд хэдэн багийн харилцан үйлдэл шаардлагатай болсон нөхцөлд зохион байгуулалтын үр нөлөөтэй бүрдэл болон төлөвшсөнийг харуулна. Энэ түвшинд баг тус бүрийн ажил бусдаас хамааралттай болдог.

А-түвшин. Нягтралтай ажлын бүлэг. Энэ түвшинд нягтралтай ажлын бүлэг

байх бөгөөд багийн гишүүд өөрсдийгөө нэг ажлын бүлгийн гишүүд хэмээн үзэх боловч тэдгээрийн ажил бие биенээсээ үндсэндээ хамаардаггүй. Тийм болохоор ажлыг хоорондоо хувиарилах хэрэгцээ байхгүй. “Бүлгийн” гишүүн болсон хүмүүс тухайн нэгжийн ажлын үр дүнд тодорхой хувь нэмрээ оруулна. Ийм бүлгийн шинж байдал нь:

o Бүгд зорилгоороо хуваагдсан байна. o Хүн болгон бүлэгт хамаарагдсанаа мэдэрч, бусдад нөлөөлөх боломжтой

байдаг. Нягтралтай ажлын бүлэг гишүүн нэг бүрийнхээ хэрэгцээнд анхаарлаа

төвлөрүүлдэг. В – Түвшин. Үр нөлөөтэй ажлын баг. Үр нөлөөтэй ажлын баг

үйлдвэрлэлийн бүтээмжийг дээшлүүлэхэд анхаарлаа төвлөрүүлнэ. Гишүүд нь бие



биеэсээ хамаардаг болохоор нийтлэг зорилтод хүрэхийн тулд ажлаа хувиарилах явдал чухал болдог.

Үр нөлөөтэй ажлын баг нь: o Байгууллагад бие даасан нэгжийн үйл ажиллагаа явуулна o Бүлгийн гишүүд бие биенээсээ ажлын мэдээллээр хуваагддаг. o Зорилго, зорилтоороо хоорондоо ялгаатай байдаг

Үр нөлөөтэй ажлын баг нь өөрийн зохион байгуулалттай , өөрийн удирдлагатай баг болохын хувьд тодорхой даалгаврыг биелүүлэхдээ үр өгөөжийг дээшлүүлэхэд голчлон анхаардаг.

С-Түвшин. Зохион байгуулалтын үр нөлөөтэй иж бүрдэл. Зохион байгуулалтын үр нөлөөтэй бүрдэл нь байгууллагын хэрэгцээг бүхэлд нь

хангахад анхаардаг. Иж бүрдэл хэмээх үгийг ажлын янз бүрийн шатанд олон төрлийн даалгаврыг гүйцэтгэдэг олон тооны хүмүүс ба дээд байгууллагаас бүрдсэн бүлгийг тэмдэглэхэд хэрэглэнэ.

Зохион байгуулалтын үр нөлөөтэй нэгдэлд А, В түвшний шинжүүд байхын зэрэгцээгээр нэмэгдэж:

o Баг бүр байгууллагынхаа бусад багуудтай мөн янз бүрийн төслүүд хэрэгжүүлэх үйл ажиллагаатай холбоотой байдаг.

o Багийн хүний болон материаллаг нөөц байгууллагын бусад багуудын гүйцэтгэх үүрэгт хувиарилагдсан байдаг.

o Баг байгууллагын бодлого ба стратегид нөлөөлөл үзүүлдэг. o Хүмүүс багаасаа өөрсдийн хэрэгцээ, төслийн хугацаа болон ажлын явцаас

хамаараад орж гарч болдог. Английн мэргэжилтэн У.Кричтли, Д.Кейс нар удирдлага өндөр түвшинд баг

бүрдүүлэхийг гүйцэтгэж байгаа даалгавартай нь уялдуулан гурван хэв шинжид хуваажээ. Эдгээр даалгаврын хэв шинжүүдийг:

o Техникийн шинжтэй энгийн даалгавар o Дунд зэргийн жирийн даалгавар o Бүх сонирхогч талуудад ач холбогдолтой , харьцангуй нарийн асуудлыг

шийдвэрлэх зорилт бүхий өндөр зэрэглэлийн даалгавар гэж ангилжээ. Дээрх мэргэжилтнүүдийн үзлээр бол нэгдүгээр хэв шинжийн даалгаврыг

биелүүлэхэд нийгмийн дадал туршлага хэрэгтэйгээс гадна бусдаас хараат бусаар ажлаа гүйцэтгэдэг байх нь чухал. Хоёр дахь даалгаврыг гүйцэтгэхэд ажилтнуудад хэрэв гэрээ хийх, үйл ажиллагаагаа зохицуулах, туршлагатай бол хамтран ажиллах явц дундаа ерөнхий мэдээлэл, чухал санааг олж авах шаардлагатай. Гуравдугаар хэв шинжийн даалгаврыг биелүүлэхэд багийн ажлын өндөр түвшний дадлага, эв дүй хэрэгтэй болдог.

Багт чухал зүйлийг тодорхойлоход түүнийг бүрэлдэх шатлалыг анхаарвал зохино. Үүнд:

1. Багийн онцлогийг тодорхойлох 2. Түүний зорилтыг томъёолох 3. Зорилгоо дэвшүүлэх 4. Багийн үүргийг тодорхойлох 5. Бүлгийн хэм хэмжээг боловсруулах зэрэг болно.

o Чиг үүрэг. Чиг үүрэг буюу зориулалт нь багийн оршин тогтнохын шалтгааныг тодорхойлдог. Чиг үүрэг хийх зүйлийн хязгаарыг тогтооно. Багийн чиг үүрэг нь зохион байгуулалтын үнэлэмж ба ажлын чиглэлийг илэрхийлдэг.

o Зорилт. Зорилт нь эцсийн бодит үр дүн буюу түүний чиг үүргийг хэрэгжүүлэхийн тулд хийсэн багийн ажлын хүрсэн амжилтын түвшин юм. Зорилтоо



биелүүлэхэд тодорхой хугацаа хэрэгтэй бөгөөд энэ нь гол төлөв нэг буюу таван жил байдаг.

o Зорилго. Зорилтондоо хүрэхийн тулд зайлшгүй хийх ёстой үйл хөдлөл мөн. Зорилгыг тодорхойлох ба хувиарилахад хэмжилтийн хэрэгсэл болгож, хувь бодох, цагийн хүрээг тогтоох, харилцааг гаргахын сацуугаар хэн, юу, хаана, хэзээ, яаж хийхийг тогтоох нь чухал.

o Багийн үүрэг. Үүргийн хувиарилалт байгууллагын зорилтондоо хүрэхэд тусалдаг ажлын нэг хэсэг юм. Энэ шатанд байгууллагын чиг үүрэгт нийцсэн зорилт ба зорилго биелүүлэхэд шаардлагатай багийн хандлагыг тодорхойлдог.

o Удирдлага. Энэ тохиолдолд удирдлагын доор багаас өөрийн ажлаа гүйцэтгэх, багийн гишүүдээс бие биетэйгээ хэрхэн харилцаж байгааг тодорхойлдог үндсэн дүрэм буюу хэм хэмжээг хамруулан үздэг. Багийн ажлын үр ашиг

Баг нь манай мэргэжлийн хийгээд хувийн амьдралд чухал үүрэг гүйцэтгэдэг.

Гэхдээ бүлэг бүр баг болон төлөвшиж, баг болгон үр ашигтай байж чаддаггүй. Бүлэг ба багийн үр ашигт чанарыг гаргасан үр дүнгээр нь хэмждэг. Үр дүн нь тооны болон чанарын үзүүлэлтээр илэрхийлэгдэнэ. Үр ашгийн тоон ба чанарын үзүүлэлтүүд нь хоорондоо нягт уялдаатай. Хэрвээ тавьсан зорилтдоо хүрч, бүлгийн гишүүд амжилттай хамтран ажиллаж, бие, биенийхээ эрэлт хэрэгцээнд хүндэтгэлтэй хандаж байвал бүлгийн ажлын үр нөлөө өндөр байдаг. Харин тавьсан зорилгоо хангалтгүй биелүүлсэн, эсвэл огт биелүүлээгүй, бүлгийн гишүүдийн эв түнжин тааруухан бол бүлгийн үр нөлөө муу байна гэсэн үг юм. Бүлгийн ажлын үр ашгийг судлаж ажлын байранд албан бус харилцаа чухал болохыг үндэслэсэн анхны судлаачдын нэг бол Э.Мэйо юм. Тэрбээр хамтран зүтгэгчдийнхээ хамтаар 1927-1932 онуудад Хоуторн, Чикагогийн цахилгаан компанид таван жил судалгаа хийжээ. Тэднийг очихоос өмнө тус компаний хэсэг инженерүүд ажлын байрны гэрэлтүүлэг бүтээмжинд хэрхэн нөлөөлж буйг судлаж зарим сонирхолтой дүгнэлтэд хүрчээ. Судлаачид хоёр хэсэг хуваагдаж, нэгдэх нь гэрэлтүүлгийг янз бүрээр өөрчилж, хоёр дахь нь түүнийг тогтмол байлгав. Хоёр хэсгийн бүтээмж дээшилсэн.

Э.Мэйо судалгаагаа үргэлжлүүлсэн. Судалгааны эхний шатанд утсан реле угсардаг зургаан эмэгтэйг сонгон авч ажлын өөрчлөлтөнд нөлөөлж буй янз бүрийн хүчин зүйлүүдийн нөлөөллийг ашигласан байна.

Судалгааны дараагийн шатанд Э.Мэйо болон түүний хамтран зүтгэгчид анхны нөхцөл байдалд эргэн орж, тэд өөрчлөлт явуулахгүйгээр ажлын бүлгийг зүгээр л ашиглажээ. Ингэхэд эмэгтэйчүүдийн ажлын үр дүн өндөр түвшинд хүрсэн байлаа. Хүрсэн амжилтаас нь үзэхэд судлагдсан эмэгтэйчүүд эрхэлсэн ажилдаа өндөр сэтгэл ханамжтай болох нь харагджээ. Туршилтын бүлэг нь эдгээр зургаан эмэгтэйг ажилчдын нэг баг хэмээж болох юм. Тэдэнд тодорхой зорилго, харилцааны ба оролцогчдын албан бус систем, тааламжтай уур амьсгал, шийдвэр гаргах шинэ дэг журам бий болсон. Ажиллагсад ба судлаачдын хоорондын харилцаа үр нөлөөтэй болов. Бүлэг нь үр нөлөөтэй багт байдагт олон чухал шинжүүдийг хүлээж авав.

Судалгааны явцад зарим албан бус систем нь бүлгийн сөрөг хэм хэмжээг бий болгож, ажлын ерөнхий үр дүнг бууруулдаг болохыг тогтоожээ. Ийм тохиолдолд бүлэг үр нөлөөгүй баг болдог.

Э.Мэйо менежментийн гол зорилго бол бүлгийн үр ашигт чанарт нөлөөлдөг нөхцлийг бүрдүүлэх явдал мөн гэсэн дүгнэлтэд хүрчээ. Түүний илрүүлсэн байгууллага дахь албан бус систем нь эдүгээ нэлээд тодорхой болсон зохион байгуулалтын соёл болдог.



1930-аад онд К. Левин бүлгийн үйл ажиллагааг тайлбарлахад тус болдог бүлгийн зан төлөв ба хүчийг судлахад үлэмж анхаарчээ. Түүний бүтээл нь бүлгийн амьдрал үйл ажиллагааны хүрээн дэх хөгжлийн асуудал, бүлгийн динамикийн асуудалд чиглэгджээ. К.Левиний үзлээр бүлэг бол хоёрмол байдлаар үйлчилдэг хүч бүхий нийгмийн нээлттэй систем ажээ. Хэрвээ хүчнүүд тэнцүү байвал бүлэг тэнцвэртэй байдалд болж, өөрчлөлт явагдахгүй. Харин хүчнүүд нь нэг талаасаа ихсэх буюу багасах аваас бүлгийн баланс өөрчлөгдөнө. Жишээлбэл: Үр нөлөөгүй багийг өөрчлөхийг хүсвэл бид бүлэг дэх ажлын сөрөг хэм хэмжээний нөлөөллийг багасгах буюу устгах, төлөвлөгөөг боловсруулах хэрэгтэй. К.Левиний энэ алхмыг өөрчлөлтийн үйл явцын эхний шат буюу бэхжүүлэх үе хэмээжээ.

Дараагийн алхам бол шинэ хэм хэмжээ, үнэлэмж ба зан төлөвийг бүрэлдүүлж судлах явдал юм. Эцсийн шатанд үр дүнгээ чулуу болгох учиртай. Бүлэг тэнцвэрийн цэг дээрээ тогтож шинэ зам тавихыг дэмжигч хүсч болно. Хүчний талбайд хийсэн шинжилгээг өдгөө багийн үр ашигт чанарыг дээшлүүлэх механик болгон хэрэглэж байв. Харин жилийн дараагаар Д.Макгрегор болон түүний хамтрагчид аж үйлдвэрийн менежерийг боловсронгуй болгох асуудлыг судлаж эхэлсэн.

3. Үр нөлөөтэй баг, үр ашиггүй багийн онцлог

Үр нөлөөтэй баг

1. Албан бус эвсэг уур амьсгалтай. Ажлын уур амьсгалд ямар нэгэн хүндрэл

бэрхшээл байхгүй, хүмүүс ажил үйл явцад сонирхолтой оролцдог, уйтгар гуниггүй. 2. Бүлгийн ажил үйлстэй холбоотой асуудлаар олон янзын маргаан

мэтгэлцээн болж хүмүүс түүнд идэвхитэй оролцоно. Хэрэв маргаан сэдвээсээ хазайвал түүнийг шуурхай гольдролд оруулж чиглүүлдэг.

3. Бүлгийн зорилго ба зорилтыг гишүүд сайтар хүлээж авна. Бүлгийн зорилтыг гишүүд чөлөөтэй хэлэлцэж, түүнийг биелүүлэхэд хүн бүхэн ямар үүрэг, байр суурьтай болохоо тодруулдаг.

4. Бүлгийн гишүүд бие биеэ сайн сонсоно. Бүх санаа санаачлага хэлэлцэгдэнэ. Хүмүүс бүтээлч санал гаргана.

5. Зохицохгүй зүйлс гарах боловч тэр нь нэг их давамгайлаад байхгүй. Сөргөлдөөний шалтгааныг нухацтай авч үзэж, бүлэг түүний шийдвэрлэх арга эвийг олж чадна.

6. Ихэнх шийдвэрийг зөвшилцлөөр гаргах бөгөөд хувь хүн нийтийн шийдлийг дагаж, урагшаа ахин дөхөхийг хичээдэг.

7. Шүүмжлэл ердийн, илэн далангуй ба харьцангуй зэвсэг. Хувь хүний зүгээс гарах ил болон далд дайралт тун бага. Шүүмжлэл нь ажилд садаа болсон зүйлийг арилгах бүтээлч чиглэлтэй.

8. Хүмүүс бүлгийн үйл ажиллагаа ба асуудалд хамаарах мэдрэмж үзэл санаагаа чөлөөтэй илэрхийлдэг.

9. Тодорхой даалгавар томилолтоор ажил үүргийг гүйцэтгэнэ. 10. Бүлгийн удирдлага давамгайлаад байхгүй, байдал нөхцлөөс хамаараад үе

үе нэлээд солигддог. 11. Бүлэг түүний ажлын хувийн үйл явцыг ухамсарлаж байдаг. Тэр нь ажил

сайн явагдаж байна уу, түүнд ямар хүчин зүйл нөлөөлж буйг тогтмол хянадаг. Бэрхшээл ба асуудал нь ажлын горим буюу бүлгийн зорилгыг дээшлүүлэх явц дахь гишүүдийн бодгаль зан төлөвтэй, холбоотой үүсдэг.



Үр ашиггүй баг

1. Уур амьсгал нь хайхрамжгүй, гунигтай хүндрэлтэй. 2. Маргааны үйл явц дахь цөөн тооны хүмүүс давамгайлна. Тэд бүлгийн үзэл

бодлыг тодорхойлдог. Бүлгийн ажлын нарийн чиглэлийг дэмжигчид цөөхөн байдаг.

3. Бүлгийн зорилго ба зорилт бүрхэг, ойлгоход бэрхшээлтэй. 4. Хүмүүс бодит байдалд бие биеэ сонсдоггүй, чухал санааг хайхрахгүй байх

буюу няцаадаг. 5. Хурлын дараагаар түүнд оролцогсодтой ярилцахад тэд шүүмжлэл болон

бусад шалтгааны улмаас өөрсдийн үзэл бодлоо илэрхийлэхээс айдаг ажээ. Иймээс бүлэгтээ үлдье гэвэл нэн болгоомжтой гишгэсэн мөрөө эргэж харж байх нь чухал ажээ.

6. Ерөнхийдөө үл зохицолдохгүй байх нь бүлгийн үр нөлөөтэй буйгийн шинж бас биш юм. Энэ нь нэг талаас бүлгийн гишүүд удирдлага болон сөргөлдөөнөөс айж болгоомжилсон, нөгөө талаас чөлөөт сөргөлдөөний явцад нэг бүлэг нөгөөдөө дарамт үзүүлж байсны улмаас нуугдмал байдалд ордог ажээ.

7. Үр дүнг хянах, шийдвэр гаргахаас өмнө үйл ажиллагаа нь явагдчих явдал нэлээд гардаг. Хурлын дараагаар түүн дээр үнэн үгээ болгоомжлоод хэлж амжаагүй, шийдвэрийг үл зөвшөөрсөн сэтгэл гонсгор хүмүүс нэлээд гардаг.

8. Хүмүүс шийдвэрийг хэрхэн биелүүлэх нь тодорхойгүй байдаг. Хэн, юуг, яаж хийхээ бодит байдал дээр хэн ч мэддэггүй.

9. Удирдлага солигддоггүй. Тэд хүчтэй, сул байх нь хамаагүй, цаг үргэлж л ширээний эхэнд сууж байдаг.

10. Шүүмжлэл нэрийн төдий байх авч тэр нь бэрхшээлтэй, төөрөлдсөн шинжтэй, хурцадмал байдлыг үүсгэдэг.

11. Хувийн мэдрэмж нуугдмал байдалтай. Бүлгийн хэмжээнд нэг чухал биш авч хэлэлцэхэд нэн аюултай гэсэн мэдрэмж ноёрхож байдаг.

Д.Макгрегорын тэмдэглэснээр үр нөлөө багатай баг өөрсдийгөө тайлбарлахдаа: бид багаас нэг их зүйлийг хүсдэггүй, бид үр нөлөөтэй баг гэж юуг хэлээд байгааг мэддэггүй, бид бүлэг доторх сөргөлдөөнийг дарахыг хичээдэг, бид багийн амжилт удирдлагаас шалтгаална гэдэгт итгэлтэй байдаг, бид бүлгийн зорилго болон үйл ажиллагаанд тодорхой анхаардаггүй, Х онолын хүрээнд үр нөлөөтэй баг бүрэлдэж чадахгүй гэдэг ажээ. Бүлгийн тухай мэдлэгийг хөгжүүлэхэд чухал хувь нэмрийг оруулсан өөр нэг эрдэмтэн бол сэтгэл зүйч Р.Лайкерт билээ. Тэрээр Мичиганы их сургуульд нийгмийн судалгааны институтыг байгуулж, сайн ажиллаж байгаа менежерүүдийн амжилтанд хүрсэн нууцыг тайлан судалгаа хийжээ. Тэрээр нэлээд үр нөлөө бүхий менежер нь ажилдаа хүчээ төвлөрүүлдэг. Харин хамгийн нөлөөтэй менежер бол хамтран ажиллагсаддаа хүчээ төвлөрүүлдэг юм гэжээ. Р.Лайкер өөрийн гол дүгнэлтээ менежментийн системд хандуулжээ. Эдүгээ тийм 4 систем байдаг бөгөөд түүний нэг нь бүтээмжийг дээшлүүлэх, багийн удирдлагаар дамжуулан хүмүүсийг байгууллагын үйл ажиллагаанд татан оролцуулах удирдлагын үр ашигтай хандлагыг хэрэгжүүлэх явдал юм. Р.Лайкерт багийн үйл явц ба дотоод динамикт анхаарлаа төвлөрүүлж үр нөлөөтэй багийн 24 шинж чанарыг тодорхойлжээ.



Үр нөлөөтэй баг

1. Бүлгийн бүх гишүүд удирдлага болон ажиллагсад ялгаагүй хамтын үйл ажиллагаанд нь оролцож, бүлгийн бүхий л үүрэг, функцыг хэрэгжүүлдэг дадлыг эзэмшсэн байна.

2. Бүлгийн гишүүдийн хоорондын ажилсаг тайван харилцааг хөгжүүлж, удаан хугацаагаар мөрдүүлэх

3. Бүлэг гишүүдээ татаж, гишүүд болон удирдлагын хооронд эв зүйгээ олсон харилцаа тогтсон байна.

4. Бүлгийн гишүүд ба удирдлага бие биендээ илгээсэн харилцааны өндөр соёлтой байдаг.

5. Бүлгийн үнэлэмж ба зорилго нэгдсэн хэрэгцээгээр хангагдана. Гишүүд эдгээр үнэлэмжүүдийг бүрдүүлэхэд тусална.

6. Бүлгийн гишүүд харилцан хамааралтай функц гүйцэтгэдэг болохоор тэд нягт хамтарч зорилго ба үнэлэмжээ боловсруулахыг хичээдэг.

7. Бүлэгт чухал үнэт зүйлс бий болох тусам түүнд итгэх магадлал өндөрсөж, гишүүд улам бүр идэвхитэй оролцдог.

8. Гишүүд бүлгийн үнэлэмжид өндөр сэтгэгдэлтэй байна. Гишүүн бүр бүлгийн нийтлэг зорилтыг биелүүлэхэд тус болохын үүднээс чадах хэмжээгээрээ л ажиллана. Бусад маань ч ингэж ажиллана гэдэгт итгэлтэй байна.

9. Хамтын үйлдлийн бүх төрлүүд, асуудал шийдэх, шийдвэр биелүүлэх гэх мэт нь тааламжтай дэмжсэн уур амьсгал явагддаг. Бодомж, тайлбар, санаа, мэдээлэл, шүүмжлэл нь тус болоход чиглэгдэнэ.

10. Аливаа ажлын бүлгийн удирдлага нь түүний зарим практикт нийцсэн бүлгийн хэв шинж, уур амьсгалыг төлөвшүүлэхэд чухал нөлөөлөл үзүүлнэ. Иймээс өндөр үр нөлөөтэй бүлгийн удирдлага гишүүдийг хооронд нь өрсөлдүүлэх замаар бус, хамтын ажиллагааг хөгжүүлэн дэмжсэн зарчмыг туйлбартай хэрэгжүүлдэг.

11. Бүлэг гишүүн нэг бүрийнхээ авъяас чадварыг хөгжүүлэхэд туслахыг хичээдэг. 12. Бүлгийн гишүүн бүр бүлгийн зорилгоо биелүүлэхэд сайн дураараа оролцож,

ингэснээрээ бүлэг тэдэнд эргээд аятай нөхцлийг бий болгож өгнө гэж итгэдэг.

13. Удирдлагаас авахуулаад бүлгийн гишүүд хүртэл хүн бүр л /болоцоогүй/ зүйлд хүрч чадна гэдэгт итгэлтэй байдаг. Энэ хүлээлт нь хүчийг дайчилж, бие хүний өсөлтийг нэмэгдүүлнэ.

14. Чухал үед бүлгийн гишүүд өөрсдийн нөхөддөө хувийн зорилгоо амжилттай хэрэгжүүлэхэд тусалдаг. Харилцан туслалцаа бол өндөр үр нөлөөтэй багийн нэг гол шинж мөн.

15. Өндөр үр нөлөөтэй бүлгийн дэмжлэг үзүүлсэн уур амьсгал нь тэдний бүтээлч ажиллагааны чиглэл болдог.

16. /Үр өгөөжтэй/ конформизмыг зөв ашиглах нь хэрэгтэй гэдгийг бүлэг мэддэг. 17. Бүлгийн гишүүдийн дунд илэн далангуй нөхөрсөг харилцаа тогтож, мэдээлэл

солилцож, бүлгийн үнэт зүйлс, үйл ажиллагаанд хүндэтгэлтэй ханддаг. 18. Бүлэг зорилгодоо хүрэхийн тулд харилцааны хэрэгсэл, үйл хөдөлгөөнийг үр

өгөөжтэй ашигладаг. 19. Бүлгийн гишүүд мэдээллийг хүлээж авах өндөр боломжтой байдаг. Хүн бүхэн

асуудал шийдвэрлэхэд хэрэгтэй мэдээллийг олж авахыг үнэхээр сонирхдог. 20. Өндөр үр нөлөөтэй бүлэгт гишүүдийн бие биендээ нөлөөлөх

сэдэлжүүлэлтийн түвшин өндөр байдаг. 21. Өндөр үр ашигтай бүлгийн үйл ажиллагааны явц нь удирдлагад тогтмол

нөлөөлж байдаг.



22. Бүлгийн гишүүд бие биеийнхээ ажилд болон бүлгийн уян хатан байдал, зохицолдоонд нөлөөлөх чадавхитай байдаг.

23. Өндөр үр ашиг бүлгийн хүмүүст аливаа шийдвэрийг биелүүлэхэд бэрхшээл багатай, үйл ажиллагааны зорилго, философи нь хүн болгонд ил тод байна.

24. Ийм бүлгийн удирдлага нь сонгогдож байдаг. Түүний манлайлах ур чадвар нь ил тод харагдаж байх учиртай.

Йельскийн болон Гарвардын их сургуулийн профессор, сэтгэл зүйч К.Арджирис байгууллага дахь бодгалийн хувийн хөгжилтөнд ажлын нөхцлийн төрлүүд хэрхэн нөлөөлдөгийг судалжээ. Түүний судалгааны төв бие хүний дотоод үйл явцад гол анхаарлаа төвлөрүүлсэн байна.Тэрээр хүн бүхэнд бүрэн хэрэгжүүлэх шаардлагатай чадавхи байдаг. Иймээс бүлгийн гишүүдийн зан төлөвийг судлах нь үр нөлөөтэй багийн ажилд онцгой чухал хэмээжээ.

К.Арджирисийн үзэл бодлоор зохион байгуулалтын үр ашиг гэдэг бол багийн гишүүдийн нэр хүндийн байдал, байгууллагаас дэмжиж байгаа эерэг хэм хэмжээнүүдийн түвшинтэй холбоотой ажээ.

Тэрээр багийн эерэг хэм хэмжээнд : 1. Үзэл санаа ба мэдрэмж үнэн байх 2. Нээлттэй чанар 3. Туршигдсан байх 4. Бусдад чин сэтгэлээсээ тусалдаг байх, тэдний үзэл санаа, мэдрэмж

харьцангуй байх 5. Бусдад үзүүлсэн тусламжид нээлттэй байх 6. Бусдад үзүүлсэн туслалцаа туршигдсан байх 7. Бодгаль шинж чанар 8. Эргэцүүлэн бодох 9. Ашиг сонирхол 10. Дотоод үүрэг, даалгавар зэргийг оруулжээ. К.Арджирисийн судалгаа нь янз бүрийн хэв шинжийн байгууллага дахь хүмүүс

хоорондын нэр хүндийн өндөр нам түвшний тухай өгүүлдэг. Хүмүүс ихэвчлэн бусдад үзүүлж байгаа өөрийн нөлөөллийг анзаардаггүй. Тэд бусдын өөрт нь хэлэх зүйлсийн хагас хугасыг сонсож зан төлөвийн анхны аргуудыг дэмждэг боловч шинэ хандлагыг ашиглахыг туршаагүй байдаг. Үүнээс болоод бие биендээ итгэхгүй байх ба хардах, үнэнч бус мэдрэмж, хайхрамжгүй байдал үүсдэг. Иймээс үнэнч байдал, туршилт, бодгаль чанарт анхаарал хандуулах нь багийн зарим гишүүдийн эрэлт, хэрэгцээг мэдрэх, нөхцөл байдлыг өөрчлөхөд дэмжлэг болдог. 4. Багийн гишүүдийн үүрэг

М.Бельбин бүлгийн, багийн амжилтанд багийн бүрэлдэхүүнд орж байгаа хамтрагчдын хүчин зүйл чухал болохыг илрүүлсэн. Тэрээр олон жижиг бүлгүүдийн үйл ажиллагаанд судалгаа хийж бүлгийн гишүүдийн зан төлөвийг есөн зүйлд хамруулан авч үзжээ.

М.Бельбин бүлэг, баг нийт 9 үүргийг амжилттай биелүүлсэн тохиолдолд аль даалгаврыг амжилттай биелүүлж чадна гэсэн дүгнэлтэд хзрчээ. Бас тэрээр бүлгийн, багийн үр нөлөө болон үүргийн балансын харилцан хамаарлыг гаргасан. Бүлгийн, багийн бүрэлдэхүүн нь тавигдсан зорилтоо биелүүлэхдээ тохирч байх учиртай.

Багийн ажлыг ойлгоход чухал хувь нэмэр оруулсан судлаачдын нэг бол Р.Балтон юм. Р.Балтон бүлгийн гишүүдийн дунд үүссэн өрсөлдөөний хэв шинжүүдийн ялгааг гаргахад анхаарчээ. Түүний бодлоор бол субстантив (ажил үйлдэлтэй холбогдсон) сөргөлдөөн нь үүргийн хувиарилалт, мөрдөгдөж байгаа ёс горим, улс төрийн бодлоготой үл зохицсоноос үүсдэг бөгөөд энэ нь асуудлыг авч хэлэлцэх ба



гэрээний замаар шийдвэрлэгдэх ёстой ажээ. Тэгвэл сэтгэл хөдлөлийн сөргөлдөөн нь мэдрэмж, сандрал, үл итгэлцэл зэргээс үүсдэг байна. Эдгээр сөргөлдөөнүүд хэсэгчилсэн байдлаараа давхцах нь багийн дотоод сөргөлдөөний шалтгааныг тодорхойлоход ашигтай байдаг. Үүнд “үүргийн шинжилгээний техник” ба “үүргийн хэлэлцээр” гэсэн аргыг хэрэглэдэг.

Дж. Катценбах, Д.Смит нар олон янзын бүлгүүдийн үйл ажиллагаанд шинжилгээ хийгээд багийн хөгжлийг загварыг гаргажээ. Тэд энэ зураглалдаа багийн хөгжлийн үе шатны ажлын бүлгээс авахуулаад өндөр үр нөлөөтэй баг хүртэлх өсөлтийг авч үзжээ.

Дж.Хэкман бүлгийн үр нөлөөг гурван шалгуурт үзэл баримтлалаар тодорхойлсон бөгөөд түүндээ :

o Үйлчилгээ буюу бүтээгдэхүүн нь мөрдөгдөж буй стандартаас доогуур биш дээгүүр байх

o Бүлгийн дэмжлэг o Бүлгийн гишүүдийн хэрэгцээг хангах зэргийг оруулсан байна. Нэгдүгээр шалгуурт хэрэглэгчдийн шаардлагын хоёр төрөл дотоодын хэрэглэгчид

тухайн байгууллагад хамрагдаж бүлгийн ажлын үр дүнгээс хүртдэг буюу түүний биелэлтэнд үнэлгээ өгдөг, гадаад хэрэглэгчид бүлгийн ажлыг ашигладаг, байгууллагын гаднах үйлчлүүлэгчид ба захирагчдыг харуулсан ажээ.

Хоёрдугаар шалгуурт тодорхой бүлэг зорилтуудыг биелүүлэхийн тулд удаан хугацаагаар хамтран ажилласан бүлгийн ихэнх гишүүдийг оруулжээ. Үйл явцаас үзэхэд дээрх байдал нь хамтын ажиллагааг үр дүнтэй цааш нь үргэлжүүлэхэд нөлөөтэй ажээ. Жишээлбэл, тийм хүмүүсийн дунд сайхан харилцаа итгэлцэл бий болдог.

Гуравдугаар шалгуурыг бүлгийн гишүүдийн хэрэгцээг зайлшгүй харгалзан үзэх түүнийг харах явдалтай холбогдон үүсчээ. Тухайлбал, ажил сонирхолтой байх ёстой. Сонирхолгүй ажил оролцогсдыг сул идэвхижүүлж ажлын чанарыг бууруулдаг.

Р.Шварц бүлгийн үр нөлөөний загварын өөр нэгэн хувилбарыг боловсруулжээ. Энэ загвараар бол бүлгийн үр ашигт: бүлгийн үйл явц, бүлгийн бүтэц ба зохион байгуулалтын орчин гэсэн 3 хүчин зүйл нөлөөлдөг ажээ. Хүчин зүйл бүхэн тодорхой тооны элементүүдээс бүрдэнэ. Тухайлбал зохион байгуулалтын орчны элементэд: тодорхой эрхэм зорилго ба бүх зүйлсийг хүлээн зөвшөөрсөн байдал, дэмжигдсэн соёл, сэдэлжүүлэлтийн систем, зорилтоо биелүүлсэний төлөөний урамшуулал, мэдээлэл ба эргэх холбоо, сургалт ба зөвлөгөө, технологи ба материаллаг нөөц ордог.

Бүлгийн бүтцэд тодорхой зорилго сэдэлжүүлсэн зорилтууд ойлгомжтой тодорхойлсон үүрэг хангалттай цаг хугацаа, бүлгийн үр нөлөө бүхий соёл бүлгийн хэм хэмжээ хамрагдана. Бүлгийн үйл явцад асуудал шийдвэрлэх, шийдвэр гаргах, сөргөлдөөн ба мэдээллийн удирдлага зэрэг ордог.

Бүлгийн үр нөлөөтэй загварыг ашиглахдаа удирдлага доторхи дарааллаар ажиллах нь зохистой болой.

1. Бүлгийн болон элементүүдийн үр ашигтай ажиллах эхлэлийн байдал, төлөвийг тодорхойлно.

2. Бүлгийн үр ашигт нөлөөлөгч элемент нэг бүрийг авч үзэх. 3. Бүлгийг үр нөлөөтэй болгоход шаардах ямар өөрчлөлтүүдийг явуулахаа

шийднэ. Байгууллага нээлттэй систем учраас байгууллагын үйл явцын бүх элементүүд,

бүтэц ба зохион байгуулалтын орчин бие биедээ харилцан нөлөөлөл үзүүлж байх ёстой. Нэг элементийн өөрчлөлт бусад элементийн өөрчлөлтийг нөхцөлдүүлнэ.Сүүлийн үед зохион байгуулалтын өөрчлөлт ер бусын хурдацтай явагдах болжээ. Байгууллага бүр өөрчлөгдсөн нөхцөл байдалд дасан зохицох нь үр нөлөөтэй багийн ажлыг практикт хэрэгжүүлэх боломжийг олгож байна.



БМ 4.1 Багийн төрлүүд

Багийн төрлүүд Бусад бүлэг

Шуурхай ажиллагааны

баг

Тогтворжсон баг

Хороо, зөвлөл,

комисс гэх мэт

Гишүүнчлэл

Бүлгийн гишүүд нэг нэгж, хэсгээс олон байдаг

Бүлгийн гишүүд жам ёсны ажлын бүлэг буюу нэгж болдог

Бүлгийн гишүүд нэг нэгж, хэсгээс олон байдаг

Оршин тогтнох хугацаа

Оршин байх хугацаа

даалгавраа биелүүлснээ дуусгавар болно

Байнга байна

Байнга буюу тодорхой хугацаатай

Зорилтууд

Нэг зорилгод төвлөрдөг

Тодорхой хязгаарын дотор

хэд хэдэн зорилгыг биелүүлдэг

Үйл ажиллагааг зохицуулах ба боловсронгуй болгоно

Өөрчлөлт

Тавьсан зорилгоо биелүүлж, тодорхой түвшний

амжилт олно

Зохион байгуулалтын тавьсан

зорилтод хүрнэ

Дүрэм буюу журманд тохирсон ажлыг

гүйцэтгэнэ

Жишээ

Асуудал шийдэх бүлэг,

бизнес боловсронгуй болгох баг, бүтээгдэхүүн нийлүүлэх бүлэг

Үйлдвэрлэлийн нэгжүүд, ажлын

бүлэг

Техникийн зөвлөл, ажил хаялтын хороо,

зохицуулах зөвлөл

БМ 4.2



А-Түвшин.

Áàã á¿ðä¿¿ëýã÷ 3 ò¿âøèí

Áàãèéí àæëûí ÷óõàë áîëîõûã òîäîðõîéëîõîä áàã á¿ðä¿¿ëýã÷ ãóðâàí ò¿âøíèé çàãâàðûã õýðýãëýæ áîëíî.

À-ò¿âøèí. Õàìòûí àæèë, õàìãèéí áàãààð øààðäàãäñàí ¿åèéí àæëûí á¿ëãèéí íÿãòðàëûã èëýðõèéëíý. Ýíý ò¿âøèíä õ¿ì¿¿ñ íýã á¿ëýãò àæèëëàõ áîëîâ÷ õ¿í á¿ðèéí àæèë áóñäûíõààñàà õàìààðàõã¿é.

Â-Ò¿âøèí. Á¿ëãèéí ãèø¿¿äèéí àæèë õàðèëöàí õàìààðàëòàé, ººðèéí óäèðäëàãà õýðýãòýé áîëñîí ¿åä á¿ðýëäñýí ¿ð àøèãòàé àæëûí áàã þì.

Ñ-Ò¿âøèí. Çîõèîí áàéãóóëàëòûí çîðèëãîä õ¿ðýõèéí òóëä õýä õýäýí áàãèéí õàðèëöàí ¿éëäýë øààðäëàãàòàé áîëñîí íºõöºëä çîõèîí áàéãóóëàëòûí ¿ð íºëººòýé á¿ðäýë áîëîí òºëºâøñºíèéã õàðóóëíà. Ýíý ò¿âøèíä áàã òóñ á¿ðèéí àæèë áóñäààñ õàìààðàëòàé áîëäîã.



БМ 4.3 Багийг бүрдүүлдэг гурван түвшний шинж чанар

Түвшин

А-Түвшин. Нягтралтай ажлын

бүлэг

В-Түвшин. Үр нөлөөтэй ажлын бүлэг

С- Түвшин. Зохион байгуулалтын үр нөлөөтэй иж бүрдэл

Адилтгал

Эхлээд хувийн ажлаа, дараа нь бүлэгт эзлэх байр сууриа тодорхойлно

Хувийн багтай их төстэй

Хувийн багтай адилтгахаасаа илүү бусад багуудын шалтгааныг ухамсарладаг

Шийдвэр хүлээж авах үйл явц

Хувийн ба бүлэгт оруулах хувь

нэмэр холбоотой

Бүлгийн гишүүд хуваагддаг

Байгууллага баг бусад хэсгүүдэд хуваагдана.

Харилцаа

Бүлгийн ажлын үр дүнгийн талаарх албан ёсны

мэдээлэл албан бус харилцаа бага

Буцах холбоо өргөн, хувийн, албан бус харилцаа

Дотоод ба баг хоорондын эргэх холбоог өргөн ашиглана. Харилцаа нь

“манай байгууллага” гэсэн

маягтай.

Ажлын зорилгын хуваагдал

Ажлын зорилго

бага интеграцчилагдсан хувийн даалгавар

Нэгдсэн мэдээллийн

баазтай ажил, үйл явц ба

үйлдвэрлэлийн асуудлууд нийтлэг

шинжтэй.

Бусад багуудын дэвшилт ажлын өөрчлөлт тогтмол

явагдана.

Бүлгийн уур амьсгал

Бүлгийн уур амьсгал

Нэгдэлт, багийн зорилт ба зорилгыг

хамгаална. “манай баг” гэсэн мэдрэмжтэй.

Гол бодлого хамтын ажиллагаа ба хүн бүрийн

хэрэгцээг хангахад чиглэгдэнэ.

Бүлэг доторх

хүндэтгэл дэмжлэг

Үндсэндээ бодгаль мэдлэг, дадлагыг

хүндэтгэж дэмжинэ.

Багт хувиарилагдсан

зорилтыг хүндэтгэж бахархана.

Байгууллагын бусад бүлэг ба багт итгэл

хүлээлгэхэд хүчээ зориулна.

Синерги

Бодгаль хувь нэмрийн үр дүн

“Манай багийн” зорилтын биелэлтээр

ялалтанд хүрнэ гэсэн мэдрэмжтэй.

Байгууллагын бүх зорилтыг

хангаснаар ялалт байгуулна гэсэн мэдрэмжтэй.



БМ 4.4

1. ¯çýë ñàíàà áà ìýäðýìæ ¿íýí áàéõ

2. Íýýëòòýé ÷àíàð 3. Òóðøèãäñàí áàéõ

4. Áóñäàä ÷èí ñýòãýëýýñýý òóñàëäàã áàéõ, òýäíèé ¿çýë ñàíàà, ìýäðýìæ õàðüöàíãóé áàéõ

5. Áóñäàä ¿ç¿¿ëñýí òóñëàìæèä íýýëòòýé áàéõ 6. Áóñäàä ¿ç¿¿ëñýí òóñëàëöàà òóðøèãäñàí áàéõ 7. Áîäãàëü øèíæ ÷àíàð

8. Ýðãýö¿¿ëýí áîäîõ 9.Àøèã ñîíèðõîë 10.Äîòîîä ¿¿ðýã, äààëãàâàð.

Áàãèéí ýåðýã õýì õýìæýý



БМ 4.5

Багийн үр дүнгийн муруй

¯ð ä¿í ¯éë àæèëëàãààíû ¿ç¿¿ëýëò¿¿ä

Àæëûí á¿ëýã

Íóóãäìàë áàã

×àäàâõèòàé áàã

Æèíõýíýáàã

ªíäºð ¿ð íºëººòýé áàã

Á¿ëãèéí õ¿÷íèé ¿ð íºëºº



БМ 4.6

Багийн гишүүдийн үүрэг

Үүрэг Ялгагдах хэв шинжүүд Гүйцэтгэгч Сахилга баттай, найдвартай,

консерватив ба үр нөлөөтэй Зохицуулагч Боловсорсон, итгэлтэй, сайн дарга.

Зорилгоо нарийвчлан тодорхойлж чаддаг. Шийдвэр гаргадаг.

Зохион байгуулагч

Хөдөлгөөнтэй, уриалан дуудна, шахалт үзүүлдэг.

Генератор Зохион бүтээдэг, дүрслэн бодох болон санаа дэвшүүлэхдээ сайн.

Эрэн хайгч Урам зоригтой, нийтэч, боломжийг судлаж, бусадтай холбоо тогтоож чадна.

Математикч Сэтгэлгээ сайтай, гүнзгий ойлголттой, стратеги сэтгэхүй эзэмшсэн

Багийн “тоглоом”

Зөөлөн, мэдрэмтгий, дипломат, бусдыг сонсдог, багийн гишүүдийн үл ойлголцлыг арилгана.Хувь хүн болон нөхцөл байдалд мэдрэмж сайтай харилцана.

Төгсөгч (финишер)

Хичээнгүй бөгөөд сайхан сэтгэлтэй, алдаа дутагдлыг эрж хайна. Даалгаврыг биелүүлэх хугацаанд хяналт тавина.

Мэргэжилтэн Өөрийнхөөрөө л зүтгэнэ. Ганцаардмал мэдлэгийн явцуу хүрээнд тодорно.



Жишээ 4.1 БМ 4.7 Багийн спортын төрлүүдийн харилцан хамаарал Хэрэв байгууллагын гишүүд бие биенээсээ харилцан хамааралтай ажиллаж чадвал амжилтанд хүрч болдогийн нэг тод жишээ нь багийн спортын төрлүүд юм. Энд 3 төрлийн багийн спортын ажил үүргийн харилцан хамаарлыг үзүүлсэн юм. Бейсболын баг Хөл бөмбөгийн

баг Сагсан бөмбөгийн

баг 1. Хамт олны гишүүдийн хооронд ямар түвшний хамтын ажиллагаа өрнөдөг.

Шаталсан буюу дунд зэрэг

Хангалттай буюу

өндөр

2. Хамт олны гишүүд ажил үүргийн ямар хуваариар ажилладаг болох

Харьцангуй төвлөрсөн

Өндөр хэмжээнд төвлөрсөн

3. Багийн боломж ба биелүүлэх зорилтуудаас шалтгаалж бие даах боломж хэрхэн яаж өөрчлөгддөг.

Багийн дотоод бүлгийн удирдлагын түвшинд

Бүлэг нэг бүрийн дотор нэгдмэл зорилгын хүрээнд

4. Үйл ажиллагааны зохицуулалт ямар байдлаар явагддаг.

Багийн гишүүн нэг бүрийн үүрэг хариуцлагыг протоколд нэг бүрчлэн заасан байдаг.

Байнгын дотоод зохицуулалт, гишүүн нэг бүрт үүрэг хариуцлагыг нэг бүрчлэн оноох

5. Багийн удирдлагын зорилтыг хэрхэн яаж томъёолдог вэ?

Тоглолтын төлөвлөгөөг бэлтгэх, биелүүлэх

Тоглолтын явцад

нөлөөлөх



БМ 4.8

Бүлэг ба багийн ялгаа

Бүлэг Баг Томилогдсон хүчтэй хошуучлагчтай Нэг бүрчлэн захирагдсан Байгууллагатай ижил зорилготой Гаралтан дээр нь хүн тус бүрийн хөдөлмөрийн бүтээл Уулзалт “Зайлшгүй ба хүрэлцээтэй” Үр ашгийг бизнест нөлөөлөх хэлбэрээр шууд бусаар тодорхойлно. Гишүүн бүр өөрийн гэсэн харилцах хүрээтэй бие даан шийдвэр гаргах , ажлын тусгайлсан даалгавар биелүүлдэг.

Хошуучлагчийн үүрэг нэг хүнээс нөгөөд шилждэг Нэг бүрчилсэн ба харилцан захирагдсан Тусгай зорилготой Гаралтан дээр нь хамтын бүтээл Уулзалт дээр хэлэлцүүлгийг цагаар хязгаарлахгүйгээр бүх асуудлыг шийддэг. Үр ашгийг хамтын ажлын үнэлгээ хэлбэрээр шууд хэмжинэ. Хамтын харилцаатай, хамтарч шийдвэр гаргадаг, хамтын ажлын даалгавартай.



Ажлын хуудас 4.1 Сэргээх дасгал /Сонжоо/ Таны ой тогтоолт хир найдвартай вэ? АНУ-ын Беркли хотын эрдэмтэдийн хийсэн судалгаагаар бол хүн хэвтэж байхдаа юм тогтоох чадвар нь өндөр байдаг байна. Хэвтэж байх үед хүний цус тархиндаа юүлэгддэг учир ой тогтоолт нь сайн байдаг ажээ. Тиймээс ямар нэгэн зүйлийг яаралтай, сайн тогтооё гэвэл хэвтээрэй. Дараах асуултад “Тийм”, эсвэл “Үгүй ” гэж хариулаарай. 1.Та утасны 5 өөр дугаарыг хялбархан тогтоож чаддаг уу? 2. Ажил хэргийн чухал уулзалттай гэдгээ мартах тохиолдол гарч байсан уу? 3. Гурван өдрийн өмнө өглөөний хоолон дээрээ юу идэж байснаа санаж чадах уу? 4. Анхны үнсэлтээ санадаг уу? 5. Анхныхаа хайрыг мартаж чаддаг уу? 6. Сургуульд орсон анхны өдрөө санаж чадах уу? 7. Багадаа цээжилж байсан шүлгээ уншиж чадах уу? 8. Арван настайдаа өмсч байсан хувцасныхаа аль нэгийг санаж байна уу? 9. Утсаар ярихын өмнө тэмдэглэлийн дэвтрээ хардаг уу? 10. Анх үнсэлцэж байхдаа ямар хувцастай байснаа санаж байна уу? 11. Зарим нэг үнэр танд танил газруудыг санагдуулдаг уу? 12. Сургуульдаа ямар замаар явж байснаа санаж байна уу? 13. Найз нөхдийнхөө төрсөн өдөр, тэмдэглэлт баярыг санаж байна уу ?

“Тийм” гэсэн хариулт болгонд, мөн 10 дахь асуултанд “үгүй ” гэж хариулсан бол нэг, нэг оноо өгөөрэй. Харин” үгүй” гэсэн хариултанд оноо өгөхгүй.

11 ба түүнээс дээш оноо авсан бол та найдвартай, дээд зэргийн ой тогтоолтой, маш олон зүйлийг сайн санадаг юм байна. 6-10 оноо авсан бол заримдаа алддагтаа сандардаг ч хангалттай сайн ой тогтоолттой, олон зүйлийг санадаг юм байна. 5 болон түүнээс цөөн оноо авсан бол дунд зэргийн ой тогтоолтой юм байна. Магадгүй чухал ажил хэргийн уулзалт болон утсаар ярих зэргээ нэг бус удаа мартаж байсан байх. Гэвч аливаа юм 2 талтай байдаг болохоор та алдаагаа хурдан мартаж , байнга өөдрөг сэтгэлтэй байдаг давуу тал ажиглагдаж байна.



Ажлын хуудас 4.2 Бүлгээр дасгал ажиллах Дэлгэц цаасанд бичнэ үү. 1. Танай байгууллагад ямар төрлийн

ажлын баг ажилладаг вэ? Багаар ажиллахад тохиолдож

буй бэрхшээл

2. Танай байгууллагад “үр нөлөөтэй баг”-ийг бүрдүүлэхэд юу нөлөөлдөг

вэ?

Багийн ажлын хэрэгцээг хэрхэн тодорхойлдог вэ?

А. Оролцогчдыг баг болгон хуваарилна. Б. Баг бүр саналаа нэгтгэн ярилцана. В. Эцэст нь оролцогчид саналаа нэгтгэн, дүгнэлт гаргана.



Ажлын хуудас 4.3 Багаар ажиллах дасгал Дэлгэц цаасанд бичнэ үү. 1 Үр нөлөөтэй баг ямар байх ёстой вэ? Үр нөлөөтэй багийн шинжүүд

танай багт байна уу?

2 Үр нөлөөгүй баг танай байгууллагад байна уу?

Үр нөлөөгүй багийн шинжүүдийг нэрлэнэ үү.

А. Оролцогчдыг тус бүр 4 хүнтэй баг болгон хуваарилна. Б. Баг бүр өөрийн байгууллагын багийн ажлын онцлогт тулгуурлан дасгалыг ажиллана. В. Баг бүр дасгалаа ажилласны дараа оролцогчид саналаа нэгтгэн, ярилцана.



Ажлын хуудас 4.4 Сорил ажиллах

Хүний бичгийн хэв ааш зантай нь холбоотой . Та мэдэх гэсэн хүнийхээ /багийн аль нэг гишүүнийхээ эсвэл өөрийнхөө/ бичгийн хэвийг харж тодорхой оноогоор дүгнээд дараа нь оноонуудаа хооронд нь нэмнэ.Хариулт аль нэг талаараа хачирхалтай байвал битгий гайхаарай. Учир нь нэрт зохиолч Оноре Де Бальзакийн багынх нь бичгийг нэгэн алдартай бичгийн хэв судлаач хараад “Энэ хүүхэд хэзээ ч олигтой хүн болохгүй “гэсэн онош тавьсан юмсанжээ. 1.Үсгийн хэмжээгээр нь : -Хэт жижигхэн бол 3 оноо -Жижиг бол 7 оноо -Дунд зэргийн бол 17 оноо -Том бол 20 оноо 2. Үсгийн налуугаар нь: -Зүүн тийш налсан бол 2 оноо -Зүүн тийш ялимгүй налсан бол 5 оноо -Баруун тийш налсан бол 14 оноо -Баруун тийш хэт налсан бол 6 оноо -Босоо бол 6 оноо 3. Үсгийн хэлбэрээр нь: - Дугуй зууван бол 9 оноо -Хэлбэргүй бол 10 оноо -Өнцөглөсөн бол 19 оноо 4. Бичгийн чиглэлээр нь: -Дээшээ тэмүүлсэн бол 16 оноо -Тэгш бол 3 оноо -Доошоо тэмүүлсэн бол 1 оноо 5. Хэр чанга дарж бичсэнээр нь : -Хөнгөн бол 8 оноо -Дунд бол 15 оноо -Хүчтэй бол 21 оноо 6. Үсгүүдийн холбоосоор нь : -Үсэг нийлсэн бол 12 оноо -Үсэг зайтай бол 12 оноо -Холимог бол 15 оноо 7. Ерөнхийдөө: -Бичиг хичээнгүй, үсгүүд нямбай бичигдсэн бол 13 оноо -Бичиг тэгш бус, зарим үг нь гаргацтай , зарим үг нь гаргацгүй бол 9 оноо -Үсгүүд хайнга, хааш яйш бичигдсэн , бичиг гаргацгүй бол 4 оноо Нийт онооны дүнг нэгтгэхэд: 38-21 оноо бол: 80 дээш насны хүмүүст бол хэвийн. Бусад хүний хувьд бие султай гэж үнэлэхээс өөр аргагүй. 52-63 оноо бол: Зориггүй, идэвхгүй хүмүүс. 64-75 оноо бол: Шийдвэргүй, туйлбаргүй, наанаа харимтгай мэт боловч цаанааа нарийн аргатай хүмүүс. 76-86 оноо бол: Илэн далангүй, шулуун нийцтэй бөгөөд сэтгэл хөдлөмтгий, гэр бүлсэг, эвсэг хүмүүс. 88-98 оноо бол: Шударга зан, сайн үйлс журмаараа ялгарах чадвартай, хүчтэй, тогтвортой сэтгэхүй бүхий зоримог, ажил төрөлдөө санаачилгатай хүмүүс. 99-100 оноо бол: Хувийн онцгой чанар бүхий улс. Цочмог хурдан, хурц ухаантай. Эргэцүүлж бодохдоо болон үйл явдалдаа бусдаас гол төлөв хамаардаггүй. Гэсэн ч амархан гомддог, хэрүүлч учраас нийтийн дунд ажиллаж амьдрахдаа бэрхшээлтэй хүмүүс. Ийм хүмүүсийн дундаас гоц авьяастан, уран бүтээлчид төрдөг. 101-121 оноо бол: Хариуцлагагүй, сахилга батгүй, бүдүүлэг, дээрэнгүй зантай хүмүүс.



Энэ сэдвээр уншиж судлах материал

1. Р. Вандангомбо “Удирдлагын социологи” УБ., 2002 он 2. В.М Удальцова “Удирдлагын социологи” УБ., 2001 он 3. Д.Ганбаатар “ Байгууллагын хөгжлийн удирдлага” УБ., 2000 /док.дисс/ 4. ред Х. Пүрэвдагва “Менежмент УБ., 2005 он 5. Х. Пүрэвдагва “Менежер” УБ., 1994 он 6. П.Увш, Б.Хэрлэн “Байгууллагын зан үйл” УБ., 2004 он 7. “Удирдахуйд суралцахуй ” УА /сонгодог жишээн дээр/ УБ., 2002 он 8. Н.Отгонбаяр “Менежмент” УБ., 2007 он 9. Б.Амаржаргал, Б.Амаржаргал “Менежмент” УБ., 2002 он



СЭДЭВ 5 ХАРИЛЦААНЫ МЕНЕЖМЕНТ

/ Хэлцэл ба харилцаа /


Энэ сэдвийн хүрээнд харилцаа, түүний ач холбогдол, байгууллага дахь харилцаа, албан харилцааны менежмент /ажил хэргийн уулзалт зохион байгуулах, гэрээ хэлэлцээр, хурал зөвлөгөөнийг удирдах, хэлцэл хийх г.м / -ийн талаар онол, арга зүйн мэдлэг олгоно.


1.Харилцааны тухай ерөнхий ойлголт, бүтэц, үүрэг, ач холбогдол 2.Байгууллага дахь харилцаа, түүний онцлог, хэлбэр 3.Албан харилцаа / ажил хэргийн уулзалт зохион байгуулах, гэрээ хэлэлцээр, хурал зөвлөгөөнийг удирдах, хэлцэл хийх / - ны менежмент

3. Үзүүлэн таниулах болон тарааж өгөх материалын жагсаалт: 1. Унших, лавлах материал:

1. Харилцааны тухай ерөнхий ойлголт, бүтэц, үүрэг, ач холбогдол 2. Байгууллага дахь харилцаа, түүний онцлог, хэлбэр

2. Үзүүлэн таниулах материал: • ХМ 5.1 Харилцааны ангилал, хэлбэр • ХМ 5.2 Харилцааны үйл явц • ХМ 5.3 Хүмүүс хоорондын харилцаа, түүнд тохиолдох саадыг гэтлэх

арга зам • ХМ 5.4 Байгууллага дахь харилцаанд нөлөөлдөг хүчин зүйлс • ХМ 5.5 Менежментэд харилцааны гүйцэтгэх үүрэг • ХМ 5.6 Хүмүүст идэвхитэй нөлөөлөх аргууд • ХМ 5.7 Харилцан ярилцагчаа зөв сонсох “Арван тавтын тогтолцоо” • ХМ 5.8 Зөв боловсон ярихад анхаарах зүйлс • ХМ 5.9 Гэрээ хэлэлцээрийг үр дүнтэй явуулахад анхаарах зүйлс • ХМ 5.10 Гэрээ хэлэлцээрийн үр дүнг гаргах

3. Дасгал:

• Ажлын хуудас 5.1 – Сэргээх дасгал • Ажлын хуудас 5.2 – Сорил ажиллах




Алхам Ноогдох

цаг Үйл ажиллагаа Хэрэглэх арга Ашиглах

материал

1

15 минут

Харилцааны тухай ерөнхий ойлголт, бүтэц, үүрэг, ач холбогдол


Багшийн лекц ХМ 5.1- 5.2

2

10

минут

Хүмүүс хоорондын харилцаа, түүнд тохиолдох саадыг гэтлэх арга зам Сайн хүний шинж


Дэлгэц цаас, үзэг ХМ 5.3

3 10 минут


Багаар дасгал хийх, ярилцах


4

10 минут

Байгууллага дахь харилцаа, түүний онцлог, хэлбэр

Лекц унших Харьцуулан тайлбарлах


5 10 минут

Албан харилцаа


ХМ 5.6

6 10 минут

Ажил хэргийн уулзалт зохион байгуулах, Хурал зөвлөлгөөнийг удирдах



7 10 минут

Гэрээ хэлэлцээр, хэлцэл хийх Лекц унших Харилцан ярилцах

Багшийн лекц ХМ 5.9-5.10

8 10 минут

Сорил ажиллах Нийтээр ажиллах


9 5 минут Дүгнэлт Харилцан ярилцах

Самбар, шохой, үзэг




Харилцааны менежмент / Хэлцэл ба харилцаа /

1. Харилцааны тухай ерөнхий ойлголт, бүтэц, үүрэг, ач холбогдол

Харилцаа буюу communication гэдэг нь харилцан дамжуулж нэвтрэлцэх гэсэн утгатай үг юм.

Менежментэд зохион байгуулах ажлыг амжилттай хэрэгжүүлэхэд үр ашигтай харилцаа маш чухал байдаг.

Харилцаа нь удирдлагын бүхий л хүрээнд нэн ялангуяа удирдах, манлайлах үйл ажиллагаанд онцгой үүрэгтэй.

Харилцаа гэдэг нь хүмүүсийн хоорондын мэдээлэл солилцох, хүмүүс бие биедээ харилцан нөлөөлөх, харилцан ойлголцох, санаа сэтгэлээ мэдэлцэх явцад хүмүүсийн хооронд тогтож байгаа холбоог хэлнэ. Харилцааны мөн чанар нь мэдээллийг дамжуулах үйл явц юм. Харилцааны агуулга нь шинжлэх ухаан, ахуй амьдралын тухай мэдлэгийг хүнд хүргэх явдал. Иймд харилцааны агуулга нь хүн өөрөө болдог бөгөөд хүний гадаад байдал, төрх төлөв зэрэг нь бүгд харилцааны агуулгыг тодорхойлдог.

Харилцаа нь 2 ба түүнээс дээш хүмүүс бий болдог. Харилцаа нь удирдлагын үйл ажиллагаа, удирдлагын гүйцэтгэлийн хэм хэмжээнд нөлөө үзүүлдэг. Учир нь удирдагч хүн ажлын нийт цагийн 70-90 хувийг харилцаанд зориулдаг гэсэн судалгаа бий. Сайн удирдлагад үр ашигтай харилцаа шаардлагатай.

Харилцааны бүтцийг харилцан мэдээлэл солилцох буюу коммуникатив тал, харилцан хүртэн хүлээж авах буюу перцептив тал, харилцан үйлчлэн нөлөөлөх буюу интерактив тал гэсэн хоорондоо нягт холбоотой гурван талаас авч үздэг.

1. Харилцан мэдээлэл солилцох буюу коммуникатив тал гэдэг нь хүмүүс харилцах явцдаа сэтгэл, мэдрэмж, бодол санаа, хэрэгцээ сонирхол зэрэг олон зүйлийг солилцдог. Энэ нь төрөл бүрийн мэдээлэл болж харилцааны мэдээлэл солилцох явцыг үүсгэдэг.

2. Харилцан хүртэн хүлээж авах буюу перцептив тал гэдэг нь хүмүүс бие биеийн сэтгэл, мэдрэмж зан байдлыг нь хэрхэн хүлээж авч тусгах, ямар хэмжээнд ойлгож байгаагаас тэдний хоорондын хандлага тодорхойлогдож харилцаа үүсэх бөгөөд түүний тусламжтайгаар хамтын үйл ажиллагаа хэрэгждэг. Иймээс харилцааны явцад нэг хүн нөгөөгөө хүртэн хүлээн авч төсөөлөн ойлгох нь харилцааны зайлшгүй нэгэн бүрэлдэхүүн хэсэг юм.

3. Хүмүүсийн харилцааны харилцан үйлчлэл, хамтын үйл ажиллагааны шууд зохион байгуулалттай холбоотой тэрхүү бүрэлдэхүүн хэсгийг интерактив тал гэж тодорхойлон нэрлэдэг. Хамтын үйл ажиллагааны явцад харилцан бие биесийг ойлголцох бөгөөд сэтгэл санаагаа солилцоод зогсохгүй мөн “харилцан үйлчлэлд орж” хамтын үйл ажиллагааны явцад харилцан бие биесийг ойлголцдог. Иймд харилцагч хүний зан үйлийг өөрчилдөг тэмдэгтийн дохиоллоос гадна хамтын үйлдлээрээ бүлгийн гишүүдийн зан үйлийг өөрчлөх талыг харилцааны харилцан үйлчлэлийн интерактив тал гэж ойлгож болно. Харилцаа нь дараах үүргүүдийг гүйцэтгэнэ. Үүнд: 1. Нэгтгэх, холбох үүрэг: Харилцаа нь өөрөө хамтын хөдөлмөрийн шаардлагаар үүсдэг бөгөөд хамтын үйл ажиллагааны явцад хүмүүсийг нэгтгэж, холбож өгдөг. 2. Төлөвшүүлэх үүрэг: Харилцаа нь хүнийг төлөвшүүлэх, түүний зан үйлийг хөгжүүлэх чухал хүчин зүйл болдог.



3. Солилцох үүрэг: Төрөл бүрийн мэдээлэл үйл ажиллагааны арга туршлагаа хүмүүс харилцааны явцад солилцохын зэрэгцээ харилцан бие биенээ үнэлж дүгнэдэг. 4. Илэрхийлэх, батлах үүрэг: Харилцаа нь бусадтай холбоо тогтоох, өөрийгөө бусдад ойлгуулах, батлан харуулах боломжийг хүнд олгож байдаг. Иймээс хүнийг хоёр талын идэвхитэй харилцаанд татан оруулж буй аливаа хэлбэр нь өөрийгөө батлан харуулж, нийцэх чадвараа хөгжүүлэх боломжийг олгодог. 5. Зохицуулах, хадгалах үүрэг: Хүмүүстэй тогтоосон холбоо хэлхээг хадгалах, зохицуулахад харилцаа чухал үүрэгтэй. Харилцааны явцад төрсөн эерэг сэтгэгдэл нь бусадтай тогтоосон холбоог бататган гүнзгийрүүлэх чухал ач холбогдолтой байхад таагүй сөрөг сэтгэгдэл нь холбоог таслах, саатуулах үйлчилгээ үзүүлдэг. 6. Дотоод хандлагаа тодруулах үүрэг: Харилцаа нь зөвхөн гадагш чиглэсэн үйл биш өөртэйгөө харилцан ярилцах, хүүрнэн өгүүлэх нь хүн дотооддоо өөрийн доторхи хүнтэйгээ ярилцах үүргийн илрэл юм. Харилцааг нэг талт ба хоёр талт харилцаа гэж ангилдаг. Нэг талт харилцаа нь. мэдээлэл зөвхөн нэг чигт урсдаг, буцах холбоо байхгүй харилцааг хэлнэ. Хэрвээ мэдээлэл илгээгчийн мэдээлэлд хүлээн авагч хариу өгвөл энэ нь хоёр талт харилцаа болно. / Байгууллагын харилцаа хоёр талт харилцаа байх бөгөөд нэг талт харилцаа байх ёсгүй гэж үздэг./ Харилцааны хэлбэрийг үгэн ба үгэн бус гэж хоёр үндсэн хэсэгт хувааж үздэг.

Үгэн харилцаа гэдэг нь зөвхөн үгээр илэрхийлэгдэж байгаа харилцааг хэлнэ. Үгэн харилцааг дотор нь: бичгийн болон аман харилцаа гэж ангилдаг.

Бичгийн харилцаа нь: ажил хэргийн захидал, байгууллагын албан бичиг баримт гэсэн хоёр хэлбэрт хуваагддаг. Бичгийн харилцаа нь байгууллагыг гадаад орчинтой нь холбох чухал хэрэсэл болно. Бичгийн хэлбэрээр амжилттай харилцах чадвар нь удирдлагын бүх түвшинд чухал аргад тооцогддог.

Ер нь ажил хэрэгт бичгийн харилцааны соёлд их ач холбогдол өгдөг. Албан бичгүүдийг жинхэнэ ёсоор нь сайн найруулгатай бичих чадвар өндөр үнэлэгддэг ба зарим оронд үүнийг бичдэг хүмүүст албан бичгийн төрөл бүр дээр тогтоосон жишгээр хөлс төлдөг байна.

Аман харилцаа нь албан ба албан бус гэсэн хоёр хэлбэртэй байдаг. Менежер хүн өөрөө ч ярьж бусдыг ч сонсож чаддаг байх ёстой. Биечлэн уулзаж

ярилцах нь харилцаанд оролцогч талууд бие биенийхээ нүүр царай, сэтгэлийн хөдөлгөөний илэрхийллийг харах, дуу хоолойг нь сонсох, намба төрхийг нь танин мэдэх боломж олгодог юм. Авах мэдээлэл нь хэдийчинээ чухал, зайлшгүй, ердийн байхын хэрээр хүн амаар харилцахыг чухалчилдаг.

Олон янзын харилцааны үед харилцааны гурван сувгийг ашигладаг. Үүнд: Аман харилцаа, аман бус харилцаа, бичгийн харилцаа ордог. Харилцааны суваг бүр нь онцлог шинж чанартай байх ба үр ашигтай ашиглахад тус бүр нь тодорхой ур чадварыг шаарддаг. Аман харилцаанд: нүүр нүүрээ харан хэлэлцэх, албан уулзалт, ярилцлага, утсан харилцаа зэрэг ордог байна. Аман харилцааг өөрийн хүслээр удирдаж болдог ба ихэнх хүмүүс нүүр тулан ярилцахыг үр дүнтэй гэж үздэг. Бичгийн харилцаанд: захиа, тайлан, зурвас болон бусад бичиг баримтууд багтдаг. Удирдлагууд ихэвчлэн аман ба бичгийн харилцааг үйл ажиллагаандаа ашигладаг. Бичгийн харилцааны давуу тал нь мэдээлэл хадгалагддаг ба хүмүүс халагдаж, солигдсон ч мэдээлэл нь хэвээр байдаг. Мөн мэдээллийг хэд хэдэн удаа шалгаж ашиглаж болно. Аман бус харилцаанд: үг ашигладаггүй, биеийн дохио зангаа, хөдөлгөөнөөр харилцдаг. Аман бус харилцааны гүйцэтгэх үүрэг, ач холбогдлын талаар дараах тоо



баримт санаанд оромгүй мэдээг бидэнд өгдөг. Хүн мэдээллийн 55 хүртэлх хувийг харааны сэрлээр, 38 хүртэлх хувийг сонорын сэрлээр, үлдсэн 7 хувийг үгнээс авдаг гэсэн судалгаа байдаг. Жнь: Огт мэдэхгүй гадаад хэл дээр кино үзэж суугаа балчир хүүхэд, киноны үйл явдлыг нь ойлгон, манайх, дайсных гэж ялган шимтэн үзэх суухыг та бид олон харсан.

Аман бус харилцаагаар ихэвчлэн сэтгэл зүйн харилцаа холбоо тогтоож, ярианы явцад түүнээ хадгалахыг зорьж байдаг.

Аман бус харилцаа нь: • Мэдээллийн чухал анхаарууштай хэсэгт ярилцагчийн анхаарлыг

хандуулдаг. • Мэдээллийн агуулга, илэрхийллийг улам баялаг болгодог. • Харилцагчиддаа та хэрхэн хандаж байгааг илтгэдэг. • Ярилцагчийн сэтгэл санааны тухайн үеийн байдлыг илэрхийлдэг ач

холбогдолтой. Харилцагчид өөр хоорондоо мэдээллийг хэлж байгаа үгний утгаас гадна, түүний хэлсэн дууны өнгө, донж, харц, хөдөлгөөнөөс нь ихэнх мэдээллийг авч байдаг нь түүний давуу талыг илтгэдэг байна. Харилцааны явцад оролцогчид зөвхөн мэдээлэл солилцоод зогсохгүй, бие биенээ бодитой зөв ойлгохыг гол зорилгоо болгодог. Харилцагчид бие биенээ зөв ойлгохгүй явдал байнга гардаг. Үүний учир шалтгааныг дараахь байдлаар судлаач Леонард, Страусс нар тайлбарласан байна.

1. Бид хүлээсэн зүйлээ л сонсдог. Бид амьдралын явцад хуримтлуулсан өмнөх туршлагатай маань ижил нөхцөл давтагдахад нөгөөх л мэдээг сонсоно хэмээн хүлээдэг.

2. Бидний мэддэгээс эсрэг зүйлийг бид чихнийхээ хажуугаар өнгөрөөдөг. Харин таниж, мэддэг зүйлдээ сэтгэл илүү татагддаг.

3. Илгээгч буюу мэдээний эх сурвалжийг үнэлдэг. Ямар хэрэгтэй мэдээлэл вэ гэж үзэхийн оронд хэн хэлэв гэдэгт хүмүүс гол анхаарлаа чиглүүлдэг. Сэтгэлд хүрсэн хэн нэгний үг үнэн, зөв ч юм шиг бодогдон, харин хичнээн зөв хэрэгтэй ч сэтгэлд нийцэхгүй хүний үг өчүүхэн ч үнэ цэнэгүй болдог тал бий.

4. Хүртэхүйн ялгаатай байдал. Үг, үйл явдал, хувь хүний үнэлэмж, хүний онцлогоос хамааран ялгаатайгаар ойлгогдоно.

5.Нийцгүй дохио зангаа. Хэлэх үг, илэрхийлж байгаа утга санаанд харилцагчдын харц, дууны өнгө, дохио зангаа, биеийн хөдөлгөөн зохицохгүй байх тохиолдолд гардаг. Жнь: баяр хүргэж, тэврэн үнсэх хэрнээ харц нь атаархал жөтөөрхлөөр дүүрэн байх нь бий. Иймээс бидний хэлэх үг, дамжуулах утга санаа биеийн хэлээр давхар илэрхийлэгдэж байдгийн ямагт санах хэрэгтэй.

Хүмүүс хоорондын харилцаанд саад бэрхшээл багагүй тохиолдоно. Тухайлбал, мэдээллийн хэлбэр, мэдээлэгчийн хувийн онцлог, хүлээн авагчийн талаарх түүний төсөөлөл, түүнд хандах хандлага болон харилцаа явагдаж байгаа нөхцлөөс ихээхэн шалтгаална. Мөн илгээсэн мэдээлэл яг хэвээрээ дамждаггүй. Учир нь хүлээн авагч бие хүний сэтгэл зүйн хувийн онцлог, мэдээлэгчид хандаж байгаа хүлээн авагчийн хандлага, харилцааны нөхцөл, өгүүлэх зүйлд хандах хандлагын нөлөөгөөр мэдээлэл өөрчлөгдөн, хувирч дамждаг. / Ажлын хуудас 5.1 / Хүмүүс хоорондын харилцааны саадыг дараах арга замаар гэтлэн давах боломжтой юм. Үүнд: 1. Буцах холбоотой байх. Хоёр талт харилцаа нь мэдээллийг үнэн зөв ойлгох нөхцөлийг бүрдүүлдэг. Мэдээллийн утга санаа төвөгтэй бол буцах холбоог ашиглан ойлгомжгүй зүйлийг залруулах боломжтой болно.



2. Нүүр тулан ярилцах. Мэдээллийг гажуудуулж болох элдэв саад бэрхшээлгүй, нүүр тулан харилцах нь хамгийн үр өгөөжтэй байдаг. 3. Мэдрэмжтэй байх. Харилцагчаа байнга мэдэрч байх нь харилцаа холбоог цаашид хадгалахад тус болно. Харилцагчийн сэтгэл хөдлөл, зан үйлийн аливаа өөрчлөлтийг хурдан мэдрэх нь таны мэдрэх чадвараас хамаарна. 4. Энгийн, тодорхой үг хэллэг хэрэглэх. Чамин үг хэлж, нийлмэл, хэт нуршуу өгүүлбэр хэрэглэснээр харилцагчаа татах нь ховор. Харин хэлэх гэсэн санаагаа энгийн агаад тодорхой илэрхийлж чадаж байвал харилцаа үр дүнтэй болно.

4. Байгууллага дахь харилцаа, түүний онцлог, хэлбэр

Харилцаа бол бизнесийн үйл ажиллагаанд томоохон байр суурь эзэлдэг мэдээлэл солилцооны нэг хэлбэр юм. Байгууллагын үйл ажиллагааг бүрдүүлж буй хүн бүр цаг мөч бүрт ямар нэг харилцаанд оролцож байдаг. Гэвч энэ харилцаа нь тэр бүр үр ашигтай байж чаддаггүйгээс байгууллагын үйл ажиллагааны эцсийн үр дүнд сөргөөр нөлөөлөх явдал гардаг. Үүнээс үүдэн удирдагч хүн харилцааны гол агуулга болсон мэдээллийн солилцооны үр өгөөжийг ямагт дээшлүүлж байх нь тухайн байгууллага өмнөө тавьсан зорилго зорилтуудаа аль болохоор бэрхшээл багатай ойр дөт замаар хүрэх нөхцлийг бүрдүүлдэг.

Иймээс харилцааны чадвараа сайжруулснаар амжилтанд хүрэх замаа хурдасгаж чадна.

Байгууллагын харилцааны агуулга нь:

• Өөр хоорондоо мэдээлэл дамжуулах • Харилцагч талууд бие биенээ үнэлж дүгнэх • Харилцагч талууд бие биендээ нөлөөлөх • Харилцан үйлчлэлцэх • Бүлгийг болон олон нийтийг удирдахад чиглэгддэг. Төлөвлөх зохион байгуулах , манлайлах хянах зэрэг менежментийн үндсэн

функцийн холбогч элемент нь харилцаа юм. Иймээс удирдагч үйл явцын бүх шатанд ажил хэрэгч харилцаа нэн чухал үүрэгтэй байдаг. Энэ нь менежерийн функцуудын нэгдлийг хангаж тухайн байгууллагыг түүний орчинтой холбож өгдөг.

Тухайлбал,төлөвлөлтийн явцад боловсруулж тавьсан зорилтууд харилцаагаар дамжин мэдээлэгдэж улмаар, уг зорилгод тохирох зохион байгуулалтын бүтцийг бий болгодог. Энэхүү бүтцийн хүрээнд үүргээ гүйцэтгэж чадах менежерүүдийг шилж сонгох, дүгнэх, бэлтгэхэд харилцаагаар дамжин гадаад орчинтойгоо холбогддог. Ингэхлээр харилцаа нь нэг талаас зорилго, ажлын үзүүлэлтийн стандартын боловсруулалт, нөгөө талаас ажилтны гүйцэтгэл хоёрын хоорондох гүүр юм.

Харилцаа нь мэдээлэгч, мэдээ, хүлээн авагч гэсэн процесс боловч нэлээд олон элементийн оролцоотой явагддаг ярвигтай үйл явц юм. Харилцааны үйл явц гэдэг нь 2 ба түүнээс дээш тооны хүмүүсийн хооронд мэдээлэл солилцох хэлбэр юм. Энэ үйл явцад голлох 4 суурь элемент байдаг гэж үздэг.Үүнд : 1.Илгээгч гэж үзэл бодлыг бясалгагч буюу мэдээллийг цуглуулж, түүнийг дамжуулагч хүнийг хэлнэ. 2.Мэдээ нь тэмдэг ба тусгай томъёоллын тусламжтайгаар өгөгдөж буй мэдээлэл юм. 3.Суваг нь мэдээлэл дамжих хэрэгсэл 4. Хүлээн авагч нь зориулагдсан мэдээллийг хүлээн авч , түүнийг тайлбарлагчийг хэлнэ.



Мөн харилцааны үйл явц нь кодлох, шүүлт хийх, шуугиан / хажуугийн нөлөө/, хүлээн авах, кодыг тайлах /декодлох/, буцах мэдээллийг өгөх зэрэг үйдлээс бүрдэнэ. Мэдээ: Мэдээ гэдэг нь хариулт бий болгогч үүсгүүр юм. Нэг дор хэд хэдэн мэдээ хүргэж болно гэдгийг менежер санаж байх ёстой. Мэдээ дамжуулагч аман болон түүнийг дагасан бие махбодийн хөдөлгөөний байдлаар дамжуулах мэдээг нэг дор илгээж болох ба тэр нь өөр өөр санаа агуулсан мэдээ байж болдог. Харилцаагаа үр ашигтай болгохын тулд менежер бие биендээ харшилсан давхар мэдээг нэг дор аль болохоор дамжуулахгүй байхыг эрмэлзэнэ. Код ба илгээх: Мэдээг кодлох нь дамжуулах санаагаа тэмдэгт , нэр томъёогоор илэрхийлж агуулгыг бүрдүүлэх, дамжуулах үр шигтай суваг сонгох зэргийг хамаарна. Мэдээ нь агуулга ба суваг гэсэн 2 хэсгээс бүрдэнэ. Агуулга ба суваг нь хоорондоо тохирсон байх ёстой. Аль нэг нь тохирохгүй бол үр ашигтай харилцаа болж чадахгүй. Менежерүүд юу ярьж, яаж ойлгуулахаа мэдэх ёстой. Менежерт тулгарч буй гол бэрхшээл бол санаагаа хамгийн зөв ойлгуулахын тулд яриа, эсвэл захидалд ямар үг хэллэг хэрэглэхийг сонгох явдал юм.

Хэрэв менежер чухал нөхцөл байдал, мэдээний ач холбогдлыг цохон тэмдэглэхийг хүсэж байгаа бол албан захиа зохимжтой.

Албан бус гэсэн санааг тэмдэглэхийг хүссэн бол санамж бичиг зохимжтой. Шүүлт хийх: Энэ бол мэдээг илгээгч хүлээн авагч 2-т хоёуланд нь тохиолддог

физиологийн ч психологийн ч шинжтэй үйл ажиллагаа бөгөөд харилцаанд нийтлэг тохиолддог зүйл болно. Жнь: Шуугиантай үдэшлэгт арай чанга ярьж, арын шуугианыг шүүж орхих замаар бие биетэйгээ харьцана.

Психологийн хувьд хүний үзэл бодол нь мэдээ, харилцааг өөрчилж болно. /Эрчүүд, эмэгтэйчүүдийн тухай үзэл бодол г.м /

Шуугиан: мэдээлэл дамжуулах үйл явцад илгээгч хүлээн авагч хоёрын хооронд оршин байж мэдээг гажуудуулах чадвартай хажуугийн хүчин зүйл юм. Илгээж байгаа хүн нь харилцааг үр ашигтай болгох үүднээс аль болох шуугианаас аль болох зайлсхийх хэрэгтэй.

Кодыг тайлах: /декодлох/ гэдэг нь хүлээн авагч, тусгай тэмдэгтээр ирсэн мэдээг өөрийн ойлголтоор илэрхийлэх явдал юм. Декодлол хийхийн өмнө мэдээ нь 3 удаа өөрчлөгдсөнийг санах хэрэгтэй .

1.Илгээгчийн шүүлтүүрээр шүүгдсэн. 2.Шуугианаар гажуудсан. 3.Хүлээн авагчийн шүүлтүүрээр шүүгдсэн. Хэрэв илгээгчийн хэрэглэсэн тэмдэг,

томъёоллын утга нь хүлээн авагчийнхтай ижил бол мэдээ юуны тухай болох нь ойлгомжтой. Мэдээнд заавал хариу өгөх шаардлагагүй бол уг мэдээ үүгээр дуусгавар болно.

Буцах мэдээ: Хувь хүн мэдээг илгээмэгц буцах мэдээлэл ирдэг. Тэр нь илгээсэн мэдээг өөрчлөх чадвартай байдаг. Тухайлбал: менежер ажилтныг загнаж зэмлэхдээ ажилтны уур хүрч байгааг хармагц мэдээгээ зөөлрүүлж ажилтны уурыг багасгах жишээтэй. Буцах мэдээлэл нь илгээгчийн хувьд чухал байдаг. Буцах мэдээллийг ажиглан шинжилж, үнэлж дүгнэх замаар мэдээг хүлээн авч байгаа тухай маш үнэтэй зүйл олж мэдэж чадна. Харилцааны сүлжээ гэдэг нь харилцааны үйл явцад оролцогч талуудыг мэдээллийн урсгалуудын тусламжтайгаар тодорхой маягаар холбон нэгтгэхийг хэлдэг. Харилцааны сүлжээнд тухайн тодорхой бодгалийг биш, харин бодгалиудын хоорондох харилцааны хэлхээ холбоог тусгадаг.Тэр нь илгээлтийн урсгалууд буюу 2 болон түүнээс олон байгууллагуудын хоорондох дохионуудыг хамардаг байна. Илгээлтийн утга санааг дамжуулж чадаж буй эсэхэд харин түүний урсгалуудын тухайн байгууллагад ямар маягаар , яаж боловсруулсанд нь үндэслэн харилцааны сүлжээг тогтоодог.



Бизнесийн харилцаанд гадаад, дотоод, хувийн гэсэн 3 хэлбэр байдаг. Байгууллага нь бизнесийн үйл ажиллагааны явцад гадаад орчинтойгоо харилцах явдал гардаг Үүнд: худалдан авагчид, бэлтгэн нийлүүлэгчид, өрсөлдөгчид, хэвлэлийнхэн, зохицуулагч агентлагийнхантай харилцах харилцаа орно. Байгууллагын дотоод үйл ажиллагааны харилцаа нь ажиллагчдын үйл ажиллагаа явагдаж байхад хэрэглэгддэг. Байгууллагын дотоод харилцааны босоо/ уруудах, өгсөх/, хэвтээ /хөндлөн ба диагональ/ гэсэн хоёр хэлбэр байдаг. Босоо харилцаа: Босоо харилцааг өгсөх ба уруудах гэж 2 ангилдаг. Удирдлага өдөр болгон байгууллагын дотоод түвшингүүдэд мэдээлэл дамжуулдаг. Энэ тохиолдолд мэдээлэл дээд түвшингээс нэг буюу хэд хэдэн доод түвшинд очдог бөгөөд үүнийг уруудах харилцаа гэнэ. Энд 5 янзын мэдээлэл доошоо чиглэсэн албан ёсны сувгаар доошоо дамждаг. Үүнд: 1. Удирдлагад ажиллагчдаас чухам юу хүлээж байгаа, түүнийг тэд хэрхэн хийх заавар байдаг. 2. Байгууллагын ерөнхий зорилго ба бусад ажлын уялдаа холбооны талаархи тайлбарууд. 3.Байгууллагын зорилго ба үзэл суртал, ёс суртахуун , урамшуулал, эрхэм зорилгын мөн чанарыг ятган итгүүлэх. 4.Байгууллагын үйл ажиллагаа ба бодлого 5.Ажилчид ба тэдний гүйцэтгэлийн тухай буцах холбоо зэрэг болно. Уруудах харилцаа гүнзгийрэх /доошлох/ тусам мэдээний хэмжээнээс үл хамааран ажилчид нь хангалттай мэдээллээр байнга дутагдаж байдгийн улмаас янз бүрийн сөрөг үр дагавар гардаг. Үүнд: 1.Мэдээллийн бөөгнөрөл: Ажилчид ихээхэн мэдээллээр хангагдах боловч тэдгээр мэдээллийг ямар нэгэн зүйлд ашиглах чадваргүй байх. 2.Удирдлага ба ажилчдын хоорондох илэн далангүй байдлын дутагдал 3.Шүүлтүүрийн асуудал. Мэдээллийг мушгин гуйвуулж , эсвэл үг нэмэх зохисгүй явдал гардаг. Энэ харилцааг амжилттай болгохын тулд удирдлага шаардлагатай мэдээллийг ажилтнууд хүлээн авахуйц хэлбэрээр дамжуулах ёстой. Энэ бол харилцаа нь нийтлэг үгсийн санг хэрэглэсэн хялбар , ойлгогдохуйц байх ёстой гэсэн үг юм. Байгууллагын доод түвшингээс нэг буюу түүнээс дээших өндөр түвшинд мэдээлэл дэс дараалан шилжиж байгаа харилцааг өсгөх харилцаа гэдэг. Өсгөх харилцаанд дараах мэдээлэл ордог. Үүнд: 1.Одоогийн ажлын дэвшил 2.Шийдвэрлэвэл зохих суудал болон тухайн нөхцөл байдал. 3.Шинэ санаачлага болон боловсронгуй болгох санал . 4.Удирдлага нь юу хийж байгааг мэдэхэд тус болох мэдээллүүд. Ажилчид дээшээ харилцах болсноор ёс суртахуун нь дээшилж , үйлдвэрийн үйлдвэрлэлийн үйл ажиллагаанд оролцох оролцоо нь идэвхижиж , ажлын бүтээмж, өгөөж дээшилнэ. Өгсөх харилцааг үр ашигтай болгоход тэр харилцаанд оролцдог ажилтны найдвартай байдал онцгой чухал.

Удирдлагаас өгсөх харилцааг дэмжих, урамшуулах шаардлагатай байдаг. Үүнд: 1.Тохиромжтой сувгаар хангах. 2.Өгсөх харилцааг сэдэж өдөөж өгөх. 3.Ажилчид болон удирдлагын доорхи хүмүүсийнхээ итгэлийг нэмэгдүүлэх. Итгэл байхгүй бол ажилтан ажлын баталгаатай байртай байх үүднээс зөвхөн хүссэн сайн мэдээллийг л дээшээ дамжуулна. 4.Ашигтай заавар, зөвлөгөөг өгөх нь.



5.Дунд болон доод шатны залуу удирдагчдын зөвлөлийг бий болгож, тэдгээрээр дамжуулан доод түвшингээс санаа олж авах.

Бүх харилцаа нь бизнесийн үйл ажиллагаатай холбоотой байдаггүй. Хувийн харилцаа нь бизнесийн үйл ажиллагаатай холбоогүй бөгөөд хүмүүс хоорондын мэдээлэл болон санал бодлоо солилцох харилцаа юм. Харин хувийн харилцаа нь бизнесийн тодорхой нэг хэсэг биш боловч байгууллагын үйл ажиллагаанд нөлөөлдөг. Заримдаа хувийн харилцаа нь албан бус гэж нэрлэгддэг.

Албан ёсны зохион байгуулалтын дагуу явагдаж буй харилцаа / босоо хэвтээ / бол албан ёсны харилцаа юм.

Албан бус харилцааны нэг хэлбэр бол цуурхал /цуу яриа/ юм. Цуурхал тархах гэдэг нь албан бус зохион байгуулалтын бүтэц дэх мэдээлэл дамжуулах систем юм. Цуурхалын хэлбэрээр хэргийн мэдээлэл эсвэл хувийн мэдээлэл тардаг. Гэхдээ цуурхал нь ихэнхдээ ажиллагчдын хувийн амьдралтай холбоотой байдаг. Цуурхал нь компаниудын хооронд ч , салбар дотроо ч явагддаг зүйл. Өрсөлдөгч компанийн хэн нэгэнтэй нь хувийн холбоотой ажилтан эсвэл үйлчлүүлэгч компанийн хэн нэгэнтэй танил хүмүүсээр дамжуулан аливаа мэдээллийг нийтэд тархахаас нь урьтаж олж авах бодит боломжтой байдаг.

Ихэнх тохиолдолд цуу яриа ердийн өдөр тутмын уйтгар гаргах үүрэг гүйцэтгэдэг хэдий боловч зарим үед ноцтой үр дагавартай. Ухаалаг удирдагч цуурхалыг чадварлаг ашиглана. Цуурхал заримдаа жинхэнэ үнэн мэдээлэл байдаг нь шийдвэр гаргахад тус болно. Мөн ажилчид болон гадны хүмүүс байгууллагад яаж ханддагийг таньж мэдэх талаар төсөөлөл баримжаа авах боломж олгоно. Ер нь цуурхалын үнэн худлыг ялган салгаж танин мэдэх чадварт л хамаг учир оршино. К.Дэвисийн судалгаагаар уг байгууллагын тухайд зөрчилгүй л бол цуу яриа гэгдэх мэдээллийн тарих бодит уршиг,өдөр тутмын хэвшмэл хачин мэдээллийнхнээс үнэхээр түвэгтэй шинжтэй байдаг тул хүмүүсийн сэтгэлд бат тогтож, тэд цуурхалыг магадлал багатай мэдээлэл гэж үзэх хандлагатай байдаг. Хүмүүс хоорондын харилцааг сайн мэдэж боловсронгуй болгох арга эзэмшсэнээр удирдлагын үйл ажиллагаа, ур чадварын дээшлэлт хязгаарлагдахгүй. Үүнээс гадна байгууллагын дотоод харилцаа чухал. Байгууллагын харилцаанд учрах саад бэрхшээлд мэдээллийн гажуудал, мэдээллийн хэт ачаалал, зохион байгуулалтын бүтцийн дутагдал хамаарагддаг. Мэдээллийн гажуудал: Мэдээлэл байгууллагын дээрээс доош хүрэхдээ ихээхэн гажууддаг. Удирдагчийн хэн нэг нь мэдээлэлтэй санал зөрвөл мэдээллийг санаатай гуйвуулах явдал ч гардаг. Ийм мэдээ тэр хүний сонирхолтой холбоотой байдаг. Мөн гажуудал нь бүлэг хэсгийн үүрэг даалгавартай холбоотой байдаг. Өөртөө холбоотойг анзаараад бусадтай холбоотойг анзаардаггүй гэх мэт. Мэдээллийн хэт ачаалал: Ухааран ойлгох бололцоо өгөхгүй, болж буй мэдээллийн үйл явц тулгамдсан, тасалдалгүй, шуурхай, түргэн шийдвэр гаргах шаардлагатай тул удирдагчдын бодож тунгаах, нухацтай ажиллах чадварыг илэрхий хүндрүүлж байдаг. Зохион байгуулалтын бүтцийн дутагдал: орчин үед удирдлагын түвшин аль болохоор цөөн, мэдээлэл солилцооны суваг харьцангуй шууд байх нь зохистой. Байгууллага дахь харилцааг төгөлдөржүүлэхийн тулд мэдээллийн урсгалыг зохицуулах, буцах холбооны тогтолцоо, санал сэтгэгдлийг цуглуулж авах систем, бий болгох, мэдээллийн орчин үеийн технологийг ашиглах хэрэгтэй. Хүмүүс хоорондын харилцааны саад тотгорт ухаарал, үгийн утга, хэллэг, үгэн бус мэдээллийн солилцоо, чанар муутай буцах холбоо, хүний үгийг үл тоомсорлох зэргийг хамааруулна.



Ухаарал: Хүмүүс эргэн тойрондоо чухам юу болж байгааг бус, харин түүнийг яаж ухаарснаараа мэдэрч хариу үйлдэл хийдэг. Бодит байдлыг буруу зөрүү ухаарах янз бүрийн шалтгаан байдаг. Энд хүмүүс өөрсдийн хуримтлуулсан туршлагадаа үндэслэн нэг мэдээллийг янз янзаар тайлбарлаж болно.

Үгийн утга, хэллэгийн холбогдолтой саад: Харилцааны зорилго бол мэдээллийг ойлгомжтой байлгах явдал. Үг олон салаа утгыг илэрхийлэх нь цөөнгүй. Дохио тэмдгийг хүмүүс янз бүрээр ойлгодог. Үүнээс үүдэн илгээгчийн мэдээг хүлээн авагч яг эхний утгаар нь ойлгох албагүй.

Үгээс бусад дохио тэмдгийн холбогдолтой саад: Үгнээс бусад дохио тэмдэг томъёоллоор мэдээ дамжиж болдог. Гэхдээ тэдгээр нь үгтэй хавсран хэрэглэгдэх нь цөөнгүй тул үгийн утга өөрчлөгдөх буюу чангарч суларч болно.

Чанар муутай буцах холбоо: Хүмүүс хоорондын харилцааг хязгаарладаг нэг хүчин зүйл бол буцах холбоо байхгүй байлаа ч тэр нь чанар муутай байх явдал юм.

Мэдээ илгээгчийн үзэл санаа, хүлээн авагчид анхныхаа утгаар бууж уу, үгүй юу гэдгийг мэдэхэд буцах холбоо чухал.

Хүний үгийг үл тоомсорлох байдлаар илэрдэг саад: Бусдыг сонсож сурах нь нэн чухал юм. Удирдагч хүн бусдыг сонсоно гэдэг нь зөвхөн өөрөө сонсоод бусдыг яриулна гэсэн үг ч бас биш. Тэр нь бичгээр ирсэн захиа , өргөдөл, санаа бодлыг заавал уншиж хариу өгөх, бусадтай уулзахаар тогтсон цагаа хатуу барьж сурахтай холбоотой асуудал юм.

5. Албан харилцаа /ажил хэргийн уулзалт зохион байгуулах, гэрээ хэлэлцээр, хурал зөвлөгөөнийг удирдах, хэлцэл хийх /-ны менежмент

Гэрээ хэлэлцээр

• Гэрээ хэлэлцээрт бэлтгэх үе

Гэрээ хэлэлцээр нь удирдлагын үйл ажиллагааны чухал хэсэг бөгөөд

удирдагчийн гаргах аливаа шийдвэртэй нягт холбоотой байдаг. Хүмүүсийн зан араншин, дадал, эв дүй, авъяас чадвар, хүсэл сонирхол, хэрэгцээ, соёл, боловсрол нь хоорондоо өөр өөр байдаг болохоор гэрээ хэлэлцээр хийх өөр өөрийн гэсэн арга барил, туршлагатай байдаг. Гэрээ хэлэлцээрийн мөн чанар нь өөрийн түншээ хэрхэн сонгож, тавигдаж байгаа зорилтыг шийдвэрлэх боломж ямар байгаа зэргээс хамаарна. Гэхдээ гэрээ хэлэлцээр хийхэд баримтлах наад захын зарим нэг зүйлийг мэдэж байхад хэрэгтэй. Үүнд: Оролцогч талуудын сонирхол нэгдмэл байх, хорших, хамтран үйл ажиллагаа явуулах боломжийг бүрдүүлэх зэрэг гэрээний харилцан ашигтай байх зарчмыг бодолцсон байх шаардлагатай. Гэрээ хэлэлцээрт бэлтгэх нь хэлэлцээр хийх газраа тогтсон байхаас эхэлнэ. Гэрээ хэлэлцээрт бэлтгэхдээ зохион байгуулалтын нэлээд ажлыг хийнэ.Үүнд:

• Гэрээ хэлэлцээр хийх цаг хугацаа • Төлөөлөгчдийн бүрэлдэхүүн • Гэрээ хэлэлцээр хийх ажлын байраа тогтоох • Хэлэлцэх асуудлын хөтөлбөр гаргах • Хэлэлцэгч талуудын ахлагчийг урьдчилан томилж хөтлөгчийг тохирох • Хэлэлцээрээс гарах баримт бичгийн төсөл боловсруулах • Гэрээ хэлэлцээрийг явуулах процесс Хэлэлцээрийн суурь тавихад түншүүд харилцан өөр хоорондоо найрсаг хүндэтгэл

үзүүлсэн байдалтай байх нь чухал. Уламжлалт мэндчилгээний үг хэлсэний дараа юу хийх вэ? гэдгийг бодох хэрэгтэй.



Хэлэлцээр явуулах үе шатууд

1. Тохиролцооны талаар түнштэйгээ харилцан зөвшилцөх- Юуны өмнө 2 тал бие биенийхээ сонирхлыг биелүүлж чадах боломж аль хэр байгааг судлах. Үүний тулд: • Асуудлыг шийдвэрлэхэд түншийн ямар саналыг хүлээж авч хэрэгжүүлэх

боломжтой вэ? • Яагаад тийм санал тавьж байна вэ? • Үүний цаана ямар сонирхол агуулагдаж байна вэ? • Эдгээр асуудлын дотроос алийг нь эхлээд шийдвэрлэх вэ гэдгийг сонгох

учиртай. 2. Ярилцлагын үе-Энэ үе шат нь өөрсдийн үзэл бодлыг батлахад чиглэгддэг. Хэлэлцээрийн зарим үед зөрчилдөөн үүсч ширүүсэх, зарим үед бүр гутрангуй

байдалд шилжих явдал олон байдаг. Ийм байдлыг даван туулахад хэлэлцээрийн 3 үед шилжих хэрэгтэй болдог.

3. Зөвшилцлийн үе-Энэ үед зарим нь ажлыг завсарлага авах, асуудал шийдвэрлэх өөр хувилбар хайх, өөрийн бүрэлдэхүүний хүрээнд зөвлөлдөх, түр амралтын хугацаа авах зэргээр зохицуулдаг.Тэрчлэн албан ёсны бус уулзалтаар зөвлөлдөх шаардлага гардаг. Ийм үед ихээхэн цаг хугацаа зарцуулдаг боловч хэлэцээрийн үр дүнд нааштай алхам гардаг.

4. Шийдвэр гаргах үе-Хэлэлцэж байгаа асуудлаас хамааран хэлэлцээрийн явцад асуудалд янз бүрээр хувирч эцэст нь түүнийг шийдвэрлэх хувилбарууд гарч баримт бичигт тусгагддаг.

• Гэрээ, хэлэлцээрийн үр дүн

Гэрээ хэлэлцээрийг үр дүнтэй явуулахад шийдвэрлэх үндсэн нөхцлүүд нь: 1. Маш сайн бэлтгэл хангах 2. Харилцан хөндөх гол асуудалд анхаарлаа төвлөрүүлэх 3. Асуудлыг аль болох бүтэх талаас нь шийдвэрлэхэд чиглэсэн сэтгэлгээ бий

болгох 4. Нэгдмэл нэг үзэл бодол баримтлах 5. Хоршигч талынхаа хувийн зан чанарыг бодолцох 6. Бодитой байх 7. Аль алиныхаа ашиг сонирхолыг харгалзах 8. Уян хатан байх зэрэг нь гол байдаг.

Аливаа хэлэлцээрийн үр дүн нь дарах шалгуураар тодорхойлогдоно.

1. Хэлэлцээр үр өгөөжтөй болж гэрээнд гарын үсэг зурах 2. Гэрээнд гарын үсэг зурахаар тохиролцоонд хүрч чадаагүй хэдий ч ямарваа нэг

ухаалаг тохиролцоонд хүрсэн байх учиртай 3. Хэлэлцээр нь түншүүдийн хоорондын харилцааг сайжруулсан байх

шаардлагатай

• Нэрийн хуудас хэрэглэх ёс Нэрийн хуудас нь ажил хэрэгч харилцааны явцад ажил хэрэгч харилцааны явцад өдөр тутам, байнга хэрэглэгдэж байдгаараа онцлогтой. Нэрийн хуудас нь хүний овог нэр, ажил албан тушаал, албан хаягыг мэдээлэхээс гадна баяр хүргэх, эмгэнэл илэрхийлэх, хаяг өөрчлөгдөх зэрэг мэдээллийг хүргэх бололцоог олгодог.



Хэлцэл хийх Хэлцэл гэдэг нь иргэний эрх үүргийг үүсгэж өөрчилж, дуусгавар болгоход чиглэсэн хэлцэл хийгч этгээдийн хүсэл зоригийн илэрхийлэл болсон эрх зүйн үйлдэл үйл ажиллагаа юм. Дээрхээс үндэслэн хэлцэлийн үндсэн шинжүүдийг тус бүрд нь авч үзье.

• Хэлцэлийн хэлбэр Иргэний эрх зүйн харилцааг үүсгэх, өөрчлөх, дуусгавар болгоход чиглэсэн

хэлцэлийг хийхэд хууль зүйн үүднээс тавигдах гол шаардлагуудыг хэлцэлийн хэлбэр гэж тодорхойлон үздэг байна.

1. Амаар 2. Бичгээр 3. Бодит үйлдлээр гэж ангилдаг.

Хэлцэлийн аман хэлбэр гэдэг нь:

- хэлцэлд оролцогчид хоорондоо тохиролцож хэрэгждэг хэлцэл - хуульд заавал бичгээр хийхийг зааснаас бусад хэлцэл гэж зааглан үзнэ.

Хэлцэлийн бичгийн хэлбэр гэдгийг энгийн, баталгаат гэж ангилж үзнэ. Бичгээр хийвэл зохих энгийн хэлцэлийг :

- Иргэд хоорондын хиймэгц биелэгдэхээс бусад хэлцэл - Хуульд өөрөөр заагаагүй бол хуулийн этгээдийн хийх хэлцэл гэж ангилна.

• Хэлцэл хүчин төгөлдөр байх нөхцөл

Хэлцэлийн чухал шаардлага бол түүний хүчин төгөлдөр байх нөхцөл юм. Хүчин төгөлдөр байх гэдэг нь:

1. Субъектийн бүрэлдэхүүн 2. Субъектив тал буюу түүний санаа зоригийн илрэл 3. Хэлцэлийн агуулга гэсэн элементийг өөртөө агуулдаг. Хэлцэлийн хүчин төгөлдөр бус хэлбэр

Хүчин төгөлдөр бус хэлцэл нь утга агуулгаар хууль зөрчсөн эрх зүйн хэлбэрт ороогүй эрх ашгийг хохироосны улмаас хууль зүйн үр дагавар болж чаддаггүй өөрөөр хэлбэл хууль зүйн дагуу өөрчлөх дуусгавар болох үндэслэл болдоггүй учраас хүчин төгөлдөр хэлцэл болдог.

Хүчин төгөлдөр бус хэлцэлийг дараах байдлаар ангилна. 1. Субъектийн бүрэлдэхүүний хувьд дутагдалтай хэлцэл 2. Хэлцэлд оролцогч аль талын санаа зоригоос гадуур хийгдсэн хэлцэл хүчин

төгөлдөр хэлцэл 3. Ноцтой төөрөгдлийн улмаас хийгдсэн хэлцэл 4. Утга агуулгаараа хууль зөрчиж хийсэн хэлцэл хүчин төгөлдөр биш байна. • Хэлцэлд тавигдах шаардлага Хэлцэл хүчин төгөлдөр байхад дарах үндсэн шаардлагууд тавигддаг. Үүнд:

Хэлбэрийн хувьд:

Хэлцэл нь хуульд заасан хэлбэрээр хийгдсэн байхыг шаардана. /амаар,бичгээр, бодит, үйлдлээр/



Ажил хэргийн уулзалт зохион байгуулах Уулзалт нь менежер хүний ажил болон цагийн нэлээд их хэсгийг эзэлдэг. Судалгаанаас харахад ач холбогдлоос хамааран менежерүүд уулзалт, зөвлөгөөнд ажлын цагийнхаа 50-80%-ыг зарцуулдаг. Өөр ямар ч ажил ийм их цаг үрдэггүй.

Уулзалтанд ийм их цаг мөнгө зарцуулдагийг шалтгаан нь уулзалтанд хангалтгүй хийж, муу удирдаж зохион байгуулж, муу үнэлснээс болдог. Дараах 25 дүрэм нь уулзалт семинарын үр ашигтай бэлдэх, удирдах, үнэлж сурахад зөвлөгөө өгөх болно.

I. Уулзалтын өмнө 1. Хувийн уулзалт нь дараах нөхцөлд үнэ цэнэтэй байдаг.

• Мэдээлэл солилцох • Санаа, бодол солилцох • Бэрхшээлтэй асуудлыг шинжлэх • Шийдвэр гаргах

2. Уулзалт хийх сонголтуудыг бодох • Удирдлагын шийдвэр гаргах • Хэд хэдэн хувийн уулзалтыг зэрэг зохион байгуулах • Нэг уулзалтыг нөгөөтэй хослуулах

3. Хэрэв та хувиараа оролцох болбол • Оролцохгүй байж болох боломжтой юу? • Төлөөлөгч илгээх боломжтой юу?

4. Шаардлагатай хэмжээгээр уулзалтанд оролцохоор хязгаарлах. 5. Оролцогчдын тоог хязгаарлах. Зөвхөн шаардлагатай хүмүүсийг урих 6. Уулзалтын цагийг тохиромжтой үед сонгох /оролцогчид нь бэлэн байх, бэлдэх

цагтай байх/ 7. Уулзалтыг тасалдуулахгүй байх тохиромжтой өрөөг сонгох, бизнесийн

харилцаанд ашиглагддаг удирдлагыг техник хэрэгслээр хангах /кодоскоп, проектор гэх мэт/

8. Уулзалтын зорилгыг тодорхойлж тогтоох 9. Ач холбогдол, дэс дарааллаар нь хэлэлцэх сэдэв, асуудал бүрт цагийн үнэлгээ

тогтоох. 10. 7 хоногийн өмнө сэдэв зорилгынхоо талаар дэлгэрэнгүй мэдээллийг хавсарган

урилга, зурвас явуулах

II.Уулзалтын үеэр 11. Цагтаа эхэл 12. Уулзалтынхаа нэг миниутын зардлыг танилцуулж, уулзалт амжилттай болно

гэдэгт итгүүлэх. 13. Хамтын ажиллагааны дотоод дэгийг тогтоох. 14. Нэг оролцогчийг цаг хянагчаар сонгох. 15. Тасалдлыг хянаж байх. 16. Хэлэлцүүлэгийн үеэр анхаарал сарниулах, шуугилдах, санал бодлын зөрүү

мухардал зэрэг хуумгай эсвэл буруу шийдвэр гаргахад нөлөөлдөг хүчин зүйлүүдийг илрүүлэх.

17. Уулзалтын үеэр шийдвэрийн хувилбарууд, шийдвэр гаргалтын арга, нөхцөл байдлын шинжилгээгээр зорилго биелэгдэж байгаа эсэхийг хянаж байх.

18. Уулзалтанд оролцогчдын үл ойлголцлыг аль болох багасгасны дараа шийдвэр гаргах.

19. Уулзалтын төгсгөлд үр дүнг дүгнэж юуг хэнээр, хэзээ хийлгэх хэрэгтэй вэ? гэдгийг тайлбарлах.



20. Уулзалтыг цагт нь дуусгах. III.Уулзалтын дараа

21. Уулзалт бүрт уулзалтын хугацаа, үр дүнгийн талаар бүх оролцогчдоос санал асуулга авч судалж байх.

22. Уулзалтын дүгнэлт, шийдвэрийг товч ойлгомжтойгоор бэлтгэх, дүгнэлтийг 24-48 цагийн дотор боловсруулан тараах хэрэгтэй.

23. Уулзалтын дараа оролцогчдод шийдвэрийг хуулбарлан тараах хэрэгтэй. 24. Гол асуудлыг шийдсэн эсэхийг хянаж байх. 25. Дуусгаагүй ажил асуудлыг дараагийн хэлэлцэх асуудалд эхэнд тавих ёстой. Ихэнх менежерийн хувьд зочид нь олон янзын бэрхшээл учруулдаг. Зочид хүлээн авах нь үргэлж бусад ажлаас илүү их цаг авдаг.Судалгаагаар менежерүүд зочдод өдөрт дунджаар 3.5 цаг зарцуулдаг гэж гарчээ. Тухайн зочин ашигтай зүйл ярих уу? Ашигтай мэдээлэлтэй байна уу? гэдгийг урьдчилж мэдэж болдоггүйн улмаас ганцаарчилсан ярилцлагыг тодорхойгүй байдалд хүргэдэг. Уулзалтыг мэдээлэл хайх, тусламж хайх, зөвлөгөө өгөх, мэдээлэл өгөх, урилгаар очих, харилцаа холбоогоо сайжруулах зорилгоор зохион байгуулдаг.

Ãîë íºõöëèéí õóâüä ººðèéí õ¿ñëýý áîäèò ¿éëäëýýð èëýðõèéëáýë çîõèõ /ÈÕ 39.2./

Õýëöýëèéí õýëáýð

Àìààð

Èðãýä õîîðîíäûí õèéìýãö áèåëýãäýõ áóñàä õýëöýë õóóëüä ººðººð çààãàã¿é áîë õóóëèéí ýòãýýäèéí õèéõ õýëöýë/ ÈÕ 39.5.6

Òàëóóäûí àëü íýã íü õ¿ñâýë õóóëüä òóñãàéëàí çààñàí áîë /ÈÕ 42.1.2

Õèéìýãö áèåëýõ õýëöýë

Õóóëüä áè÷ãýýð õèéõýýð çààñíààñ

áóñàä õýëöýë /ÈÕ-39.1.5/

ýíãèéí Íîòàðèàòààð ãýð÷ë¿¿ëýõ

Áè÷ãýýð Áîäèò ¿éëäëýýð



Хурал, зөвлөлгөөн

• Хурал, зөвлөлгөөний төрөл, хэлбэрүүд Байгууллагын өмнө тулгарч буй асуудлыг хамт олноороо хэлэлцэж, тэдний санал бодлыг авч оновчтой шийдвэр гаргахад хурал, зөвлөлгөөний зорилго оршино. Хурлыг хэлэлцэж буй асуудлын агуулгаар нь 3 төрөлд хувааж болно.

1. Хурал-маргаан /бүлгийн хүмүүс тодорхой асуудлаар ямар байр суурьтай байгааг тодруулах зорилготой/

2. Чөлөөт хурал /тухайн асуудлыг шийдэхийн тулд хуралд оролцогсдод бодол саналаа чөлөөтэй илэрхийлэх боломжийг олгох/

3. Шийдвэр гаргах хурал /тухайн хэлэлцэгдэж байгаа асуудлыг нэг мөр болгон шийдвэрлэх зорилго бүхий /

• Хурлын бэлтгэл, хурлын танхимын зохион байгуулалт

Тухайн хурал хэр зэрэг амжилттай болж ямар үр дүнд хүрэх нь хурлын бэлтгэл ажлаас их шалтгаалдаг. Хурал зөвлөлгөөнийг хийхийн өмнө юунд зориулсан ямар зорилготой хийгдэж байгаа, оролцогчид нь хэн байх, байр танхимыг хэрхэн засахыг сайн бодох хэрэгтэй. Хурлыг чанартай зохион байгуулъя гэвэл түүнийг явуулах танхимыг сайн бэлтгэх нь чухал. Хурлын ширээ сандлыг уг хурлын зохион байгуулалтаас шалтгаалан янз бүрээр байрлуулах учиртай.

• Хурал зөвлөлгөөний үе шатууд Хуралд асуудлыг шийдэх 4 үе шат байдаг.Үүнд:

1. Хэлэлцэх асуудлаа батлах 2. Уг асуудлыг бүх баримтаар нь шүүмжлэн ярилцах 3. Шийд эрэлхийлэх 4. Шийдвэр гаргах

Хурлын удирдагч: 1. Хуралд оролцож буй хэний боловч, санал бодол, хандлагаа чөлөөтэй илтгэж

гарах нөхцлийг аль болох бүрдүүлэх 2. Хүмүүс үг хэлж байхад саад хийхгүй байхыг эрмэлзэх 3. Хүмүүсийн хэлсэн үгийг бодитой баримттай зүйл хэмээн чин сэтгэлээсээ

шийдвэр гаргах юмуу цаашдын хэлэлцүүлэгт харгалзан тусгаж байх. 4. Хэлэлцүүлгийг чанартай тасралтгүй, жигд, эрчимтэй явуулахад анхаарах 5. Хурлын явцад гарах элдэв зөрөлдөөн зөрчлөөс болгоомжлох, хэрэв тийм зөрчил

гаргавал хуралдагсдад түшиглэн учрыг нь эвтэйхэн олж байх 6. Хэн нэгэн хүн эвгүй юм хэлэх буюу эвгүй тохиолдол гаргавал өөрөө шийдэхээсээ

өмнө хуралд оролцогчдоор шийдүүлэх нь ёс суртахууны болон хүмүүжлийн ач холбогдолтой.

• Хурлын тэмдэглэл /протокол/ хөтлөх

Тэмдэглэл /протокол/ нь хурал зөвлөлгөөн уулзалт яриа хэлэлцээрийн явц, үр дүн , гаргах шийдвэрийг хэлэлцсэн асуудлын дэс дарааллын дагуу тодорхойлон тэмдэглэсэн зохион байгуулалтын баримт бичиг юм. Тэмдэглэл нь аливаа нэг хурал, зөвлөлгөөн дээр хэлэлцсэн асуудал, хуралд оролцогчид , тэдний хэлсэн үг, санал дүгнэлтийг тусгах төдийгүй, удирдлагаас гаргасан шийдвэрийг хэрэгжүүлэх, протоколоор өгөгдсөн үүрэг даалгаврын биелэлтийг зохион байгуулах ажлын эхлэл болдог. Тэмдэглэл хөтлөхөд тавигдах үндсэн шаардлага нь хэлэлцэж буй асуудал, түүнтэй холбогдуулж хийсэн мэдээлэл, хэлсэн үг, санал дүгнэлт, удирдлагын шийдвэрийг ойлгомжтой үнэн зөв, алдаагүй, тодорхой тусгах явдал



юм. Энэ нь хожим ямар асуудлыг хэрхэн шийдвэрлэсэн, хэн юу хийснийг магадлан үлдэх баримт бичиг юм. Хурлын тэмдэглэл буюу протокол нь хэлэлцсэн, шийдвэрлэсэн гэсэн хоёр хэсгээс бүрдэнэ. Хэлэлцсэн гэсэн хэсэгт хуралдааныг хэн даргалсан хэзээ хаана болж өнгөрсөн , хэн хэн оролцсон, ямар асуудал хэлэлцсэн талаар бичнэ. Мөн түүнчлэн хурлаар хэлэлцсэн асуудлуудтай холбогдож гарсан асуулт хариулт, санал шүүмжлэл, үнэлэлт, дүгнэлтийг үг хэлсэн хүн тус бүрээр нь бичнэ. Шийдвэрлэсэн гэсэн хэсэгт хуралдаанаас гарсан шийдвэр, дүгнэлт , удирдлагын чанартай заалтуудыг тодорхой бичнэ.



Ажлын хуудас 5.1 Сэргээх дасгал 1. Мэдээлэл дамжуулах (Хувилбар А). Оролцогчид хажууд буй бүлгийн гишүүддээ “хаягдал” мэдээлэлгүйгээр мэдээ дамжуулах үйл ажиллагаа явагдана. Гишүүн бүр бүлэгтээ үүрэгтэй. Хэнч алдаа гаргах боломжгүй ба мэдээ саатах ёсгүй юм. Мэдээг хамгийн үнэн зөв авч, дамжуулж чадсан бүлэг түрүүлнэ. Оролцогчид 3 бүлэгт хуваагдах ба бүлэг бүр тусдаа удирдагчаа сонгоно. Бүлгийн удирдагч оролцогчдын өмнө зогсож, өөрийн бүлэгт өгөгдсөн мэдээллийг бүлгийнхээ эхний гишүүнд дамжуулна. Эхний гишүүн дараагийн гэх мэтээр мэдээ хамгийн сүүлийн гишүүн хүртэл явна. Сүүлийн гишүүн бүх мэдээллийг самбар дээр бичнэ. Энэхүү мэдээллийг анхны мэдээлэлтэй харьцуулан ярилцана. 2. Мэдээлэл дамжуулах (Хувилбар Б). Оролцогчдоос 5 хүнийг сонгож хичээлийн танхимаас гаргана. Төрийн захиргааны үйл ажиллагаатай холбогдсон (багшийн бэлтгэсэн) мэдээллийг 1 оролцогч нийтэд уншиж сонсгоно. Гадагш гарсан оролцогчдоос 1-ийг оруулж, танхимд мэдээлэл сонссон 1 хүн мэдээллийг дамжуулна. Дараагийн хүнийг оруулж түрүүний хүн түүнд мэдээ дамжуулах гэх мэтээр 4-5 хүн дамжсаны дараах мэдээллийг анхны мэдээлэлтэй харьцуулан ярилцана.




Сорил ажиллах Сорил: “Тантай харилцаж ярилцахад бусдад хир тааламжтай вэ ?” Та өөрийгөө хир зэрэг ярилцагч болохоо дараах сорилоор тодорхойлоорой. /Хариулт: “тийм” ,эсвэл “үгүй” 1.Та ярилцагчаа сонсох дуртай юу? 2.Танихгүй хүнтэй ч гэсэн ярилцах сэдэв олж чаддаг уу? 3. Та ярилцагчаа байнга анхааралтай сонсдог уу? 4.Та зөвлөгөө өгөх дуртай юу? 5.Таныг сонсохгүй бол цухалддаг уу? 6. Аливаа асуудлаар таны өөрийн бодол байдаг уу? 7.Ярианы сэдвийг та мэдэхгүй бол яриагаа цааш үргэлжлүүлэн хөгжүүлэх үү? 8. Та анхаарлын төвд байх дуртай юу? 9. Та нилээд бат мэдлэг эзэмшсэн гэж хэлэх мэдлэгийн гурван салбар бий юу? 10.Та сайн илтгэгч мөн үү?

Хэрэв та 1.2.3.4.5.6.7.8.9.10-д “тийм” хариулт өгсөн бол тус бүрд нь нэг нэг оноо тавиад онооныхоо нийлбэрийг гаргаарай. 1-3 оноо: Тантай ярилцахад нилээд төвөгтэй, магадгүй их хүнд. Энэ талаараа та урьд өмнө бодож байгаагүй байж магадгүй. Одоо л сайн бодоорой. 4-7 оноо: Та тийм ч нийтэч хүн биш боловч та бусдыг анхааралтай сонсож чаддаг, дажгүй ярилцагч. 8-10 оноо: хүнтэй харилцан ярихад та илүү тохиромжтой. Найз нөхөд чинь таныг хэзээ ч тойрч гардаггүй. байхаа. Энэ бол тун таатай хэсэг.



ХМ 5.1. Харилцааны ангилал, хэлбэр

Õàðèëöààã õ¿íèé õýðýãöýýã õàíãàõ çîðèëãîîð íü:

• Áèîëîãèéí • Íèéãìèéí ãýæ àíãèëäàã.

Õàðèëöààã õýðýãñëýýð íü: • Øóóä áà äàì • Òîéðóó áà øóëóóí ãýæ

àíãèëäàã.

Õàðèëöààã òºðëººð íü: • Àæèë õýðãèéí • Õóâèéí ãýæ àíãèëäàã.

Õ¿íèé õàðèëöààíû ÷óõàë õýëáýð áîë • ¯ãñèéí • ¯ãñèéí áèø õàðèëöàà þì.



ХМ 5.2

Харилцааны үйл явц Мэдээллийг

Дамжуулах

Ìýäýýëýë èëòãýã÷ Ñóâàã Ìýäýýëýë Ñóâàã

Ýðãýõ õîëáîî

Ìýäýýëýë Õ¿ëýýí àâàã÷



ХМ 5.3

Õ¿ì¿¿ñ õîîðîíäûí õàðèëöààíû ñààäûã ãýòëýõ àðãà çàì

1. Áóöàõ õîëáîîòîé áàéõ. Õî¸ð òàëò õàðèëöàà íü ìýäýýëëèéã ¿íýí çºâ

îéëãîõ íºõöºëèéã á¿ðä¿¿ëäýã. Ìýäýýëëèéí óòãà ñàíàà òºâºãòýé áîë áóöàõ õîëáîîã àøèãëàí îéëãîìæã¿é ç¿éëèéã çàëðóóëàõ áîëîìæòîé áîëíî.

2. Í¿¿ð òóëàí ÿðèëöàõ. Ìýäýýëëèéã ãàæóóäóóëæ áîëîõ ýëäýâ ñààä

áýðõøýýëã¿é, í¿¿ð òóëàí õàðèëöàõ íü õàìãèéí ¿ð ºãººæòýé áàéäàã.

3. Ìýäðýìæòýé áàéõ. Õàðèëöàã÷àà áàéíãà ìýäýð÷ áàéõ íü õàðèëöàà

õîëáîîã öààøèä õàäãàëàõàä òóñ áîëíî. Õàðèëöàã÷èéí ñýòãýë õºäëºë, çàí ¿éëèéí àëèâàà ººð÷ëºëòèéã õóðäàí ìýäðýõ íü òàíû ìýäðýõ ÷àäâàðààñ õàìààðíà.

4. Ýíãèéí, òîäîðõîé ¿ã õýëëýã õýðýãëýõ. ×àìèí ¿ã õýëæ, íèéëìýë, õýò íóðøóó ºã¿¿ëáýð

õýðýãëýñíýýð õàðèëöàã÷àà òàòàõ íü õîâîð. Õàðèí õýëýõ ãýñýí ñàíààãàà ýíãèéí àãààä òîäîðõîé èëýðõèéëæ ÷àäàæ áàéâàë õàðèëöàà ¿ð ä¿íòýé áîëíî.



ХМ 5.4.

Áàéãóóëëàãà äàõü õàðèëöààíä íºëººëäºã

õ¿÷èí ç¿éëñ Àìåðèêèéí ýðäýìòýí ×åñòåð Áàðíàðä

áàéãóóëëàãà äàõü õàðèëöààã ¿ð ä¿íòýé áîëãîõûí òóëä äîîðõ äîëîîí õ¿÷èí ç¿éëñèéã òîîöîí àæèëëàõûã çºâëºñºí áàéäàã.

• Áàéãóóëëàãà äàõü õàðèëöààíû ¿íäñýí ñóâãóóä íü èëýðõèé áàéõ

• Áàéãóóëëàãûí íýãæ ãèø¿¿äèéí õàðèëöàõ àëáàí ¸ñíû õàðèëöààíû ñóâàã íü òîäîðõîé áàéõ

• Õàðèëöààíû ñ¿ëæýý íü øóëóóí, áîãèíî áàéõ

• Õàðèëöààíû àëáàí ¸ñíû íýãäìýë ñóâãèéã àøèãëàõ

• Õàðèëöààíä îðîëöîã÷ õ¿ì¿¿ñ ÷àäâàðòàé áàéõ

• Áàéãóóëëàãûí ¿éë àæèëëàãàà ÿâàãäàæ áàéãàà òîõèîëäîëä õàðèëöààíû ñ¿ëæýý íü òàñðàëòã¿é áàéõ

• Õàðèëöààíû ¿éëäýë á¿ðèéí ¿ð ä¿íã õÿíàæ áàéõ ¸ñòîé



ХМ 5.5

Менежментэд харилцааны гүйцэтгэх үүрэг

Òºëºâ ëºõ

Çîõèîí áàéãóóëàõ

Ìàíëàé ëàõ

Õÿíàõ

Õàðèëöàà

Äîòîîä îð÷èí

• Àæèëëàã÷èä • ÒÓÇ • Áóñàä

Ãàäààä îð÷èí Õýðýãëýã÷èä, íèéë¿¿ëýã÷èä, Õóâüöàà ýçýìøèã÷èä Çàñãèéí ãàçàð áóñàä ò¿íø, á¿ëýã, äàâõðàãà



ХМ 5.6

Õ¿ì¿¿ñò èäýâõèòýé íºëººëºõ àðãóóä

I II III Õàðèëöàã÷àà òàéâàí Àæèëòíóóäûíõàà àëü íýã ªºðèéíõºº ¿çýë áîäîëä òýâ÷ýýðòýé áàéäëààð òàë äýýð àíõààðëàà àâòàãäàõã¿é áàéõ ìîõîîõ òºâëºð¿¿ëýõ

IY Y YI Ãýíýò øèéäâýð ãàðãàõ Àæèëòíóóäûíõàà õ¿ñýë Òà ººðèéãºº áóñäûí îðîíä

çîðèãèéã áàäðààñàí òàâèàä ¿ç øèéäâýð ãàðãàõ



ХМ 5.7

Харилцан ярилцагчаа зөв сонсох “Арван тавтын тогтолцоо”

À. Õýðõýí àíõààðàëòàé áàéõ âý?

1. Õàðèëöàí ÿðèëöàã÷äàà õ¿íäýòãýë ¿ç¿¿ëýõ

2. ßðèàíû ýõýíä ñýòãýë ç¿éí òààòàé õîëáîî òîãòîîõ

3. Õàðèëöàí ÿðèëöàã÷òàéãàà õàðààíû õîëáîî òîãòîîõ

4. ßðèàã äóíäóóð íü òàñëàõã¿é áàéõ

5. Óðüä÷èëñàí ä¿ãíýëò ãàðãàõã¿é áàéõ

Á. Õýðöãèé á¿ä¿¿ëýã ÿâäëààñ õýðõýí çàéëñõèéõ âý?

1. ßðèëöëàãûí ¿åä á¿¿ çîíõèë

2. Ñýòãýë õºäëºë, ñýòãýë ñàíààãàà òîãòâîðòîé áàéëãà

3. Ýñýðã¿¿öýõýý á¿¿ óðüäàë áîëãî

4. Äîõèî çàíãààãàà àíõààðàõ

5. ßðèàíû äóíäàà àìñõèéõ ìº÷ ãàðãàæ áàéõ

Â. Èäýâõèã¿é áàéäëààñ õýðõýí ãàðàõ âý?

1. Äóóã¿é á¿¿ ñóó

2. ªºðèéãºº áèòãèé õýòýðõèé áàðü

3. ªºðèéãºº óõààíòàéä á¿¿ òîîö

4. Áèåý ñóëëàõ ÷ºëººòýé òàâèõ áàéäëàà àíõààðëààñ

á¿¿ ãàðãà.



ХМ 5.8

Зөв боловсон ярихад анхаарах зүйлс

1. ¯ãèéí áàÿëàã 2. Õàðèëöàí ÿðèã÷ ðóóãàà

õàíäàõ õàðüöàõ 3. ¯ãèéí õýìíýëä àíõààðàõ.

Ñóë ¿ã õýðýãëýõã¿é áàéõ 4. Áóñäàä ÿðèõ áîëîìæ

îëãîõ 5. Áóñäûí ñàíàëûã õ¿íäýëæ

áàéõ 6. Õàðèëöàí ÿðèëöàã÷àà

îéëãîæ ìýäðýõ



ХМ 5.9

Ãýðýý õýëýëöýýðèéã ¿ð ä¿íòýé

ÿâóóëàõàä àíõààðàõ ç¿éëñ 1. Ìàø ñàéí áýëòãýë õàíãàõ

2. Õàðèëöàí õºíäºõ ãîë àñóóäàëäàà àíõààðëàà

õàíäóóëàõ

3. Àñóóäëûã àëü áîëîõ á¿òýõ òàëààñ íü øèéäâýðëýõýä

÷èãëýñýí ñýòãýãäýë áèé áîëãîõ

4. Íýãäìýë íýã ¿çýë áîäîë áàðèìòëàõ

5. Õîðøèã÷ òàëûíõàà õóâèéí çàí ÷àíàðûã áîäîëöîõ

6. Áîäèòîé áàéõ. Õýëýëöýí òîõèðîõ ÿâäëûã õÿëáàð

áîëãîõ

7. Àëü àëü òàëûíõàà ñîíèðõîëûã õàðãàëçàõ

8. Óÿí õàòàí áàéõ

9. ßðèëöàã÷èéí õýëýõ ¿ãèéã äóóñòàë íü ñîíñ

10. ßðèëöàã÷àà õóâü õ¿íèé õóâüä õ¿íäýë

11. Òàøàà áóðóó á¿ðõýã îéëãîëòîîñ çàéëñõèéõ



ХМ5.10

Ãýðýý õýëýëöýýðèéí ¿ð ä¿íã ãàðãàõ Ãýðýý õýëýëöýýð õèéñíèé äàðàà ¿ð ä¿íãýý ãàðãàõäàà

äàðààõ àñóóëòóóäàä õàðèóëæ ¿çýõ õýðýãòýé.

1. Òàâüñàí àñóóäëûí àëü àñóóäàë øèéäýãäýæ, àëü

àñóóäàë äýýð òîõèðîëöîæ ÷àäààã¿é âý?

2. Ãýðýý õýëýëöýýðèéí ¿ð ä¿íä õ¿ðýõ ãîë õ¿÷èí ç¿éë

íü þóíä îðøèæ áàéíà âý? ¯¿íýýñ ÿìàð ä¿ãíýëò

õèéæ áîëîõ âý? äàðàà äàõèàä ãýðýý õýëýëöýýð

õèéõýä þóã àíõààðâàë çîõèõ âý?

3. Ãýðýý õýëýëöýýðèéí áýëòãýëèéã õàíãàëòòàé õèéñýí

¿¿?

4. Îðîëöîã÷îî çºâ ¿íýëæ òàíüæ áàéíà óó?

5. Îëãîñîí ýðõ ìýäëèéí õ¿ðýý õýìæýý õàíãàëòòàé

áàéñàí óó?

6. Õýëýëöýýðèéí ÿâöàä òîõèðîëöîîíä õ¿ðýõ á¿õ

áîëîëöîîã àøèãëàñàí óó?

7. ßìàð íîòîëãîîíóóä íü ¿íýìøèëòýé áàéñàí áý?

Àëèéã íü õ¿ëýýí àâààã¿é âý?



Энэ сэдвээр уншиж судлах материал 1. ред. Х.Пүрэвдагва нар “Байгууллага дахь харилцаа” УБ., 1998 он 2. П.Увш, Б. Хэрлэн “Байгууллагын зан үйл” УБ., 2004 он 3. Н.Нарантуяа “Удирдлагын сэтгэл зүй” УБ., 2001 он 4. Н. Отгонбаяр “Менежмент” УБ., 2007 он 5. “Удирдахуйд суралцахуй” /УА/ УБ., 2001 он 6. ред. Х.Пүрэвдагва нар “Менежмент” УБ., 2005 он 7. Д.Болормаа “ Байгууллагын зохион байгуулалтын зан төлөв” УБ.,

2002 он



СЭДЭВ 6 ТӨРИЙН ЗАХИРГААНЫ YЙЛЧИЛГЭЭНИЙ ЧАНАР

1. Сэдвийн тодорхойлолт: Сэдвийн хүрээнд нутгийн захиргааны хэмжээнд үйлчилгээ үзүүлэх чиг үүрэгтэй

нутгийн захиргааны байгууллагын үзүүлдэг үйлчилгээ, үйлчилгээний чанар, тавигдах шаардлага, чанарын иж бүрэн удирдлагын талаар онолын мэдлэг олгоно.


4. Нутгийн захиргааны байгууллагын үүрэг, бүтэц зохион байгуулалт 5. Бүтээгдэхүүн, үйлчилгээг тодорхойлох, бүтээгдэхүүний шалгуур

үзүүлэлтүүд 6. Yйлчилгээний чанар, чанарын иж бүрэн удирдлагын тухай

3. Yзүүлэн таниулах болон тарааж өгөх материалын жагсаалт: 1. Унших лавлах материал:

• Төрийн захиргааны байгууллагын бүтээгдэхүүн, ажил үйлчилгээ, түүний шалгуур үзүүлэлт

• Төрийн захиргааны үйлчилгээний онцлог • Чанарын тухай ойлголт, чанарын иж бүрэн удирдлага, түүний

үүрэг • Эрх зүйн лавлагаа

2. Yзүүлэн таниулах материал : • ТЗ 6.1. Төрийн үйлчилгээг иргэдэд хүргэх тогтолцоо / УИХ-ын 38-р

тогтоол / • ТЗ 6.2. Төрийн зорилт, чиг үүргийн ерөнхий хуваарь, түүнийг хэрэгжүүлэх

байгууллагын тогтолцоо • ТЗ 6.3. Нутгийн Захиргааны Байгууллагын үйл ажиллагааны бүтцийн

ерөнхий тогтолцооны загвар • ТЗ 6.4. Аймгийн Засаг дарга, түүний тамгын газрын бүтэц • ТЗ 6.5. Бүтээгдэхүүний шалгуур үзүүлэлт • ТЗ 6.6. Чанар, чанарын үзүүлэлт шаардлага • ТЗ 6.7. Бүтээгдэхүүний чанарт нөлөөлдөг хүчин зүйлс

3. Дасгал. - Ажлын хуудас 6.1: Орон нутгийн захиргааны байгууллагын үзүүлэх

үйлчилгээг тодорхойлох /аймаг, сум, багийн түвшинд / - Ажлын хуудас 6.2. Байгууллагад чанарын иж бүрэн удиирдлагыг

хэрэгжүүлэх боломжийг тодорхойлох




Ал хам

Ногдох Цаг

Yйл ажиллагаа Хэрэглэх арга


1 10 мин Төрийн захиргааны үйлчилгээний тухай харилцан ярилцах

Харилцан ярилцах

ТЗYЧ 6.1. Төрийн үйлчилгээг хүргэх тогтолцооны тухай

2 15 мин Төрийн үйлчилгээний тухай ойлголт


Багшийн лекц Унших лавлах материал

3

15 мин - Төрийн захиргааны байгууллагын үүрэг, бүтэц зохион байгуулалт - Төрийн үйлчилгээнд тавигдах шаардлага


- ТЗYЧ 6.2 Төрийн зорилт чиг үүргийг хэрэгжүүлэх байгууллагууд Унших лавлах материал

4 15 мин Орон нутгийн захиргааны байгууллагын үзүүлдэг үйлчилгээг тодорхойлох /аймаг, сум, багийн түвшинд/


Ажлын хуудас 6.1 Унших, лавлах материал

5 10 мин Бүлгийн ажлыг нэгтгэх Саналуудыг нэгтгэх

Дэлгэц цаас самбарын үзэг

6 15 мин Бүтээгдэхүүн үйлчилгээг тодорхойлоход нөлөөлөх хүчин зүйлүүд


ТЗYЧ6.5 Бүтээгдэхүүний шалгуур үзүүлэлт Унших лавлах материал

7 15 мин Бүтээгдэхүүн, үйлчилгээний чанарын тухай ойлголт


ТЗYЧ 6.6 - Чанар, чанарын үзүүлэлт, тавигдах шаардлага

8 15 мин Бүтээгдэхүүн, үйлчилгээний чанарт нөлөөлдөг хүчин зүйлсүүд


ТЗYЧ 6.7 Чанарт нөлөөлөх хүчин зүйлс

9 15 мин Чанарын иж бүрэн удирдлага, түүний үүрэг


Унших лавлах материал

10 20 мин Байгууллагад чанарын иж бүрэн удирдлагыг хэрэгжүүлэх боломжийг тодорхойлох


Ажлын хуудас 6.2 Дэлгэц цаас, самбарын үзэг

11 10 мин Бүлгийн ажлыг нэгтгэх Саналуудыг нэгтгэх


12 10 мин Хичээлийг дүгнэх Нийтээр хэлэлцэх

Бүх материал



Унших лавлах материал:

1. Нутгийн захиргааны байгууллагын үүрэг, бүтэц зохион байгуулалт

Монгол Улсын төрийн захиргааны шинэчлэлийн стратегийн баримт бичигт төрийн захиргаа, төрийн албаны эрхэм зорилго нь “Иргэдэд ойр, тэдний хэрэгцээг хангахад чиглэгдсэн уян хатан, идэвхи санаачлагатай цомхон чадварлаг үр дүнд чиглэсэн байхад оршино” гэж тодорхойлон энэ хүрээнд төрийн захиргааны үйлчилгээг хэрэглэгчээр удирдуулах зарчимд тулгуурлах, төрийн захиргааны байгууллагуудын үүргийн оновчтой хуваарийг , үйл ажиллагааг нь тодорхойлон өгсөн билээ.

Төрийн зорилт чиг үүргийг хэрэгжүүлж, төрийн үйлчилгээг иргэдэд хүргэж байдаг төрийн захиргааны байгууллага, түүний үүргийн тухай авч үзэхэд: “Төрийн захиргаанд явцуу утгаараа төрийн шууд мэдэлд байдаг захиргааны байгууллагууд /яам тусгай газар, аймгийн захиргаа/, өргөн утгаараа төрийн шууд мэдэлд байдаггүй бие даасан захиргааны байгууллага /эмнэлэг, сургууль, засгийн газрын бус байгууллага/ гэж ойлгож болно.

“Төрийн үйлчилгээ” гэдэг нь Yндсэн хууль болон бусад хууль тогтоомжид заасан бүрэн эрхийн хүрээнд төрийн зорилт чиг үүргийг ард иргэдэд бараа нийлүүлэх, үйлчилгээ үзүүлэх замаар хэрэгжүүлж байгаа Засгийн газар, нутгийн өөрийн удирдлагын байгууллагуудаас хариуцан гүйцэтгэх үйл ажиллагаа юм. Yйлчилгээ нь:

1. Төвийн 2. Аймаг нийслэлийн 3. Сум дүүргийн 4. Баг хорооны гэсэн түвшинд хуваагдана. Төрийн үйлчилгээг төрийн албаны тогтолцоогоор дамжуулан хүргэх ба

гүйцэтгэх эрх мэдлийн байгууллагын хүрээний төрийн зорилт чиг үүргийг хэрэгжүүлэх байгууллагууд нь:

1. Засгийн газар нь үндэсний хэмжээнд тэргүүлэн манлайлах стратегийн удирдамжаар хангах чиг үүрэгтэй

2. Ерөнхий чиг үүргийн байгууллага нь нэгдсэн стратегийн төлөвлөлт бодлогын удирдамжаар хангах хөтөлбөржүүлэх, бодлогын хэрэгжилтийг зохицуулах бодлогын хэрэгжилтийн явц байдалд хяналт шинжилгаа мониторинг хийх үр дүнд нь үнэлгээ өгөх чиг үүрэгтэй

3. Чиглэлийн яам нь салбарын төлөвлөлт бодлогын удирдамжаар хангах, хөтөлбөржүүлэх, бодлогын хэрэгжилтийг зохицуулах, бодлогын хэрэгжилтийн явц байдалд, хяналт- шинжилгээ /мониторинг/ хийх, үр дүнд нь үнэлгээ өгөх чиг үүргийг хэрэгжүүлнэ.

4. Тохируулагч агентлаг нь хууль тогтоомжийн стандартыг албадан сахиулах чиг үүргийг хэрэгжүүлнэ

5. Хэрэгжүүлэгч агентлаг, төсвийн байгууллага нь бодлогыг хэрэгжүүлэх чиг үүрэгтэй ажиллах бөгөөд энэ чиг үүргийн заримыг төрийн өмчийн болон төрийн өмчийн оролцоотой аж ахуйн нэгж, эсвэл хувийн хэвшлийн болон төрийн бус байгууллага, гэрээний үндсэн дээр улсын төсвийн санхүүжилтээр гүйцэтгэж болно.

6. Нутгийн захиргааны байгууллага нь орон нутгийн бодлогын зорилтыг хэрэгжүүлэх асуудлын хүрээнд стартегийн төлөвлөлт, бодлогын удирдамжаар хангах, хөтөлбөржүүлэх, бодлогын хэрэгжилтийг зохицуулах, бодлогын хэрэгжилтийн явц байдалд хяналт-шинжилгээ /мониторинг/ хийх, үр дүнд нь үнэлгээ өгөх чиг үүргийг тустус хэрэгжүүлнэ.



Орон нутгийн түвшинд нутгийн захиргааны байгууллага нь орон нутгийн бодлого, чиг үүргийг хэрэгжүүлэх бөгөөд:

1. Нутгийн захиргааны үйлчилгээ буюу ЗДТГазрын үйл ажиллагаа: Энэ нь төсвийн ерөнхийлөн захирагчийг эрх үүргээ хэрэгжүүлэхэд дэмжлэг болох зорилгоор тухайн нутгийн захиргааны байгууллагын ЗДТГаас үзүүлж байгаа үйлчилгээ Засаг дарга болон түүний эрхлэх асуудлын хүрээний байгууллага болон бусад байгууллага иргэдээс ирсэн захидал, албан бичгийн хариу бэлтгэх зэрэг өдөр тутмын үйл ажиллагаа, мөн төсвийн төсөл боловсруулах, жилийн тайлан бэлтгэх дэмжлэг үзүүлэх зэрэг үйлчилгээнүүд үзүүлнэ.

2. Орон нутгийн нийтлэг үйлчилгээ: Энэ нь хуульд заасан бүрэн эрхийн хүрээнд орон нутагт нийлүүлэх бүтээгдэхүүн, үйлчилгээ юм.

Монгол Улсын ЗЗНДНТУ тухай / 2006 он / хуулинд аймаг, нийслэл, сум, дүүрэг, баг, хорооны Засаг дарга нь харьяалах нутаг дэвсгэртээ төрийн удирдлагыг хэрэгжүүлэх чиг үүрэг бүхий төрийн засаг төрийн төлөөлөгч мөн гэж заагаад аймаг, нийслэл, сум, дүүргийн ажлын алба нь Тамгын газар байна хэмээн тодорхойлсон байна. ЗДТГазар нь дараах үндсэн чиг үүргүүдийг хэрэгжүүлнэ. Yүнд:

1. Харьяалах нутаг дэвсгэрийнхээ эдийн засаг, нийгмийн хөгжлийн стартегийн төлөвлөлт, хөтөлбөр, төсөл зохиох, зохицуулах, хяналт шинжилгээ хийх, үнэлж дүгнэх, бодлогын удирдамжаар хангах

2. Засаг даргаас бүрэн эрхээ хэрэгжүүлэхэд нь зохион байгуулалт, эрх зүй, аж ахуйн талаар болон тамгын газрын хэлтэс албадын үйл ажиллагааг уялдуулан зохицуулах, нутгийн захиргааны байгууллагыг чиглүүлэн удирдахад нь Засаг даргад туслах

3. Хурал, Засаг дарга доод шатны нутгийн захиргааны байгууллагыг шаардлагатай мэдээллээр хангах,

4. Хууль тогтоомж, Засгийн газар, Хурал, Засаг даргын шийдвэрийг биелүүлэх үүрэг бүхий байгууллага, албан тушаалтанд хүргүүлэх хэрэгжилтийг зохион байгуулах, гүйцэтгэлд нь хяналт тавьж үр дүнг тооцох

5. Тамгын газрын бичиг хэргийг хөтлөх, байгууллага иргэдээс ирүүлсэн өргөдөл, санал гомдлыг шийдвэрлэх ажлыг зохион байгуулах

6. Төрийн захиргааны ажилтныг бэлтгэх давтан сургах, мэргэшүүлэх, тэдний ажиллах нөхцөл, нийгмийн баталгааг, хангах ажлыг хууль тогтоомжийн хүрээнд зохион байгуулах

7. Тухайн шатны Хурлын хэвийн үйл ажиллагааг хангаж аж ахуйн талаар үйлчлэх зэрэг орж байна.

Мөн бүх шатны Засаг дарга нь дээр дурьдсан чиг үүргээс гадна үйл ажиллагааны чиг үүрэг онцлогтой холбогдсон дараах нийтлэг эрх хэмжээг хэрэгжүүлдэг. Yүнд:

1. Төлөвлөлт, төсөв, санхүү, бүртгэлийн тооцооны талаар 2. Орон нутгийн өмчийн эд хөрөнгийг эзэмших, ашиглах, захиран зарцуулах

талаар 3. Хөдөө аж ахуйг хөгжүүлэх, газар, байгалийн бусад баялгийг ашиглах,

байгаль орчныг хамгаалах талаар 4. Дэд бүтцийн талаар 5. Хүн амын нийгэм-соёлын үйлчилгээ, нийгмийн хамгааллын талаар 6. Хууль ёс, дэг журам, аюулгүй байдлыг хангах, иргэдийн эрх, эрх чөлөөг

хамгаалах талаар



2. Бүтээгдэхүүн, үйлчилгээг тодорхойлох шалгуур үзүүлэлтүүд

Төсвийн байгууллагын удирдлага, санхүүжилтийн тухай хууль хэрэгжсэнээр төсвийн байгууллагын төсөв, санхүүгийн удирдлагын үйл ажиллагаа нь төрийн захиргааны бүх шатны байгууллагуудын үйл ажиллагааны зорилт, үр дүнг санхүүжүүлэхэд чиглэгдэх болсон бөгөөд байгууллагын үйл ажиллагааны стратеги, буюу зорилго, зорилтыг хэрэглэгчдийн эрэлт, хэрэгцээнд нийцүүлэн тодорхойлж түүнийг хэрэгжүүлэх үйл ажиллагаа нь иргэдийн эрэлт хэрэгцээг хангасан байх шаардлага тавигдаж байгаа юм.

Төрийн захиргааны байгууллага иргэдэд /хэрэглэгчдэд/ нийлүүлэх бүтээгдэхүүн, үйлчилгээгээ тодорхойлохдоо дараах зарчмыг мөрдлөг болгох хэрэгтэй. Бүтээгдэхүүнд тавигдах шалгуур үзүүлэлтүүд нь:

1. Шинж чанараараа ижил төстэй байх: Нэг бүтээгдэхүүнийг нийлүүлэхэд орох үйл ажиллагаа нь аль болох шинж чанараараа ижил төстэй байх хэрэгтэй.

2. Иж бүрэн байх Бүтээгдэхүүний тодорхойлолтод нь төвийн байгууллагаас төсвийн ерөнхийлөн захирагчид болон төсвийн ерөнхийлөн захирагчийн нэрийн өмнөөс гуравдагч этгээдэд нийлүүлж буй бүх бараа, үйлчилгээг багтаасан байх ёстой.

3. Хэмжиж болохуйц байх Худалдан авагч нь төсвийн байгууллагын бүтээгдэхүүн нийлүүлэлтийг үнэлж, дүгнэж чадахуйц байх ёстой бөгөөд ингэснээр тухайн бүтээгдэхүүн нийлүүлэгдсэн эсэхийг тодорхойлоход хялбар байх юм.

4. Хяналт тавих боломжтой байх Бүтээгдэхүүн ба бүтээгдэхүүний шалгуур үзүүлэлтийг тодорхойлохдоо байгууллага тухайн бүтээгдэхүүний нийлүүлэлтэд нөлөө үзүүлэх, хяналт тавих боломжтой эсэхийг тооцох хэрэгтэй.

Төрийн үйлчилгээ үзүүлэх үйл ажиллагааны онцлогоос хамааран бүтээгдэхүүн, үйлчилгээнд тавигдах шаардлагад дараах хүчин зүйлсүүд хамаардаг байна. Yүнд:

1. Тоо хэмжээ Төрийн захиргааны байгууллагын хувьд үзүүлдэг ихэнх үйлчилгээний хувьд тоо хэмжээ чухал байдаг. Ямар ч худалдан авагч худалдан авч буй бүтээгдэхүүнийхээ тоо хэмжээнд илүү анхаарч байдаг. Учир нь бараа, бүтээгдэхүүний тоо хэмжээ нь бүтээгдэхүүний үнэ болон үйлдвэрлэлийн өртгийг тодорхойлох гол үзүүлэлт болж өгдөг. 2. Чанарын асуудал Төрөөс үзүүлэх ихэнх үйлчилгээний хувьд чанарын асуудал маш чухал байдаг. Тухайлбал бодлогын зөвлөгөө зэрэг бүтээгдэхүүнүүд бүгд чанарын үзүүлэлттэй бөгөөд эдгээр үзүүлэлт нь үзүүлж буй үйлчилгээний чухал хэсэг болдог. 3. Бүтээгдэхүүн нийлүүлэх байршил Нийлүүлэх газар байршил нь нэг хэсэг бүтээгдэхүүн үйлчилгээний хувьд чухал байхад нөгөө хэсэг бүтээгдэхүүн үйлчилгээний хувьд төдийлөн чухал биш байхаас гадна ихэнх нөхцөлд бүтээгдэхүүн нийлүүлэх байршил тодорхой байдаг. / ЗДТГ-ын байр / 4. Хугацаа Бүтээгдэхүүнийг гол төлөв тодорхой хугацаанд нийлүүлэх шаардлагатай байдаг. Энэ нь бодлогын зөвлөгөө зэрэг ганц удаа нийлүүлэгдэх



бүтээгдэхүүн, ижил төстэй бүлэг бүтээгдэхүүний хувьд ч мөн адил байдаг. / Өргөдөл, гомдлыг шийдвэрлэх тодорхой хугацаа гэх мэт/ 5. Өртөг Бүтээгдэхүүний гол үзүүлэлт нь түүний өртөг байдаг. Өөрөөр хэлбэл тухайн бүтээгдэхүүнийг үйлдвэрлэхэд зарцуулсан нөөц зардал юм. Бүтээгдэхүүний бодит зардал нь түүнийг үйлдвэрлэхдээ холбогдсон зөвхөн мөнгөн хөрөнгийн гүйлгээ бус харин түүнийг үйлдвэрлэхэд гарсан бүх зардлаас бүрдэнэ.

Төрийн захиргааны байгууллагын хувьд бүтээгдэхүүнийг тодорхойлох, бүтээгдэхүүний шалгуур үзүүлэлтийг тогтооход зарим бүтээгдэхүүн, үйлчилгээ болон бүтээгдэхүүн худалдан авах явцтай холбоотой өвөрмөц шинж чанарууд нөлөө үзүүлдэг байна. Yүнд:

1. Бүтээгдэхүүнийг худалдан авч байгаа эрхэлсэн сайд ихэнх бараа үйлчилгээг шууд хүлээн авдаггүй. Засгийн газрын худалдан авсан бараа бүтээгдэхүүн, ажил үйлчилгээг ихэвчлэн гуравдагч этгээд хүлээн авдаг.

2. Хувиасаа төлбөр хийдэггүй Төрийн үйлчилгээг хүртэснийхээ төлөө хувиасаа төлбөр хийдэггүй.

3. Ижил бараа үйлчилгээ нийлүүлдэг нийлүүлэгчгүй монополь байдаг 4. Yйлчилгээ нь үргэлжилсэн шинжтэй

/ Боловсрол, эрүүл мэндийн үйлчилгээ г.м/ 5. Бүтээгдэхүүн хэрэглэгч этгээд байх эсэх нь тодорхойгүй /Батлан хамгаалах, улс

орны аюулгүй байдлыг хангах/ зэрэг болно.

3. Yйлчилгээний чанар, чанарын иж бүрэн удирдлага

Бүтээгдэхүүн нь зөвхөн үйлдвэрийн төдийгүй үйлчилгээ, систем, үйл ажиллагааны эцсийн үр дүнг илэрхийлдэг. Бүтээгдэхүүн нь:

1. Тоног төхөөрөмж /техник хэрэгсэл/ 2. Программ хангамж /арга/ 3. Дахин боловсруулж байгаа материал 4. Yйлчилгээ гэж ангилдаг.

Орчин үеийн байгууллагууд байнга өөрчлөгдөн шинэчлэгдэхийн хамт өөрчлөлтийн хэрэгцээг мэдэрч, өрсөлдөөнд ялан гардаг, олон соёлын уулзварт үйл ажиллагаагаа явуулах чадвартай байх шаардлага тавигдаж байна. Тийм ч учраас төрийн захиргааны байгууллага удирдлагын оновчтой бүтэц, сэтгэлгээний бүтээлч чанар, албан хаагчдын үйл ажиллагааны мотиваци, үйлчилгээний чанарыг байнга дээшлүүлэхэд анхаарах хэрэгтэй. Yйлчилгээ нь бүтээгдэхүүний онцгой нэг төрөл бөгөөд үйлчилгээний чанарыг тодорхойлохдоо дараах хүчин зүйлсийг авч үздэг. Yүнд:

- Үйлчилгээний стандарт: Энэ нь хэрэглэгчдийн авах ёстой үйлчилгээний түвшинг тодорхойлоход үйлчилгээний стандарт хэрэглэдэг эсэх Стандарт гэдэг нь үйлдвэрлэсэн бүтээгдэхүүн нь үндэсний болон олон улсын стандарттай заасан үзүүлсэн шаардлагад нийцэж байгаа байдал юм. Стандарчилал гэдэг нь зориулалтын нөхцөл, аюулгүй шаардлагыг мөрдлөг болгон бүх нийтийн зохистой хэмнэлтэнд хүрэх зорилгоор сонирхогч талуудын оролцоо, харилцан зөвшилцлөөр тэдний тусын тулд сайн дурын үндсэн дээр хэрэглэх оновчтой хэм хэмжээ, дүрэм, журам тогтоох үйл ажиллагааг хэлнэ.

- Үйлчилгээний тодорхойлолт:



Yйлчилгээний түвшин ба чанарыг энгийн үйлчилгээний тодорхойлолтонд оруулж нийтэд мэдэгддэг эсэх

- Хэрэглэгчдийн судалгаа : Yйлчилгээний чанарыг хэмжихэд хэрэглэгчдийн судалгааг ашигладаг эсэх

- Чанарын менежмент: Төрийн үйлчилгээний чанарыг сайжруулахад чанарын менежментийн систем ашигладаг эсэх асуудлуудыг тодорхойлох шаардлага гардаг. Ерөнхийдөө Чанар гэдэг нь аливаа зүйлд оршиж байгаа өөрчлөгдөшгүй тогтвортой багц үзүүлэлтийн шаардлагыг биелүүлэх хэм хэмжээ болно. Нутгийн захиргааны байгууллагын нийтлэг үйлчилгээ нь үндсэндээ хүний нийтлэг хэрэгцээ буюу нийгмийн хэрэгцээг хангахад чиглэсэн байдаг. Бүтээгдэхүүний шинж чанарыг тоон эсвэл үг хэлбэрээр тогтоосон шаардлагуудыг чанарын үзүүлэлт гэнэ.

Чанарын иж бүрэн удирдлага гэдгийг байгууллагын чанарын талаархи удирдлага гэж тодорхойлсон байдаг бөгөөд бүтээгдэхүүн төдийгүй үйлчилгээг хамардаг. Чанарын удирдлага нь 1920-оод оноос ерөнхий удирдлагаас салбарлан бие даасан чиглэл, бодлого, аргазүйгээр хөгжиж байгаа бөгөөд А.Шухарт, Г.Ф.Джорж, Г.Г.Роминг зэрэг эрдэмтэд технологийн ажилбар болон бүтээгдэхүүний чанарын хяналтын түүвэр аргад үндэслэсэн хяналтын картыг анх боловсруулсан бөгөөд орчин үеийн чанарын иж бүрэн удирдлага нь дараах үндсэн таван үе шатаар хэрэгжиж байна.

Yүнд: 1. Юуг хэн, яаж, хийх шийдвэр гаргах – Хэрэглэгчийн хэрэгцээ

шаардлагыг судлан тогтоох 2. Yйлдвэрлэлийн бэлтгэлийг хангах, зохион байгуулалтын

асуудлыг шийдвэрлэх- холбогдох бичиг, баримт хууль тогтоомжийн дагуу үйл ажиллагаа явуулахад чиглэгдсэн арга хамжээг авах

3. Yйлчилгээг хэрэглэгчдэд хүргэх- бүтээгдэхүүн, үйлчилгээний чанарын хүрсэн түвшинг бууруулахгүйгээр хэрэглэгчдэд хүргэх, байнгын харилцаа холбоотой байх

4. Бүтээгдэхүүн үйлчилгээний чанарыг байнга сайжруулах арга хэмжээ авах- хэрэглэгчийн шинэ хэрэгцээ шаардлагыг судлах

5. Чанарыг сайжруулах стратеги, төлөвлөгөө боловсруулах - үйлчилгээний хөгжлийн чиг хандлагыг тодорхойлох, холбогдох бүхий л нөөц бололцоог дайчлан ажлыг тодорхой үе шатаар хэрэгжүүлэх үйл ажиллагаанууд орно.

Чанарын иж бүрэн удирдлага буюу TQM /Total Quility Management/ нь хэрэглэгчдийн эрэлт хэрэгцээг хангах, хүслийг нь тосон гүйцэлдүүлэх, тухай удирдлагын арга юм. Чанарын иж бүрэн удирдлагыг тал талаас нь авч үзсэн олон тодорхойлолт байдаг бөгөөд түгээмэл тодорхойлолт нь “Хэрэглэгчдэд дээд зэргийн чанартай бараа бүтээгдэхүүн, үйлчилгээ хүргэх, онцгой арга барилуудыг ашигладаг зохион байгуулалтын стратеги юм. “ ИЖ БYРЭН” гэсэн үг нь уламжлалт чанарын хяналт, шалгалт буюу бүтээгдэхүүний баталгааг хангах тогтолцооноос өөр зүйл юм. Энэ нь бүхэллэг шинжтэй, удирдлагын дээд шатанд бий болж дараа нь бүх байгууллагад хэрэгждэг зохион байгуулалтын стратеги байдаг. Чанарын удирдлагын иж бүрэн байдал нь зөвхөн гадна талын бүтээгдэхүүн, үйлчилгээний эцсийн шатан дахь хэрэглэгчийг биш дотоод хэрэглэгчид, ханган нийлүүлэгчид, туслах буюу ар талын албаныхан гээд бүх хүнийг хамарна. Мөн чанартай бүтээгдэхүүн гэхээсээ илүү чанартай соёлч боловсон үйлчилгээ гэж болно. Ингэж үйлчилгээний талд ач холбогдол өгч байгаа нь нийгэмд үйлчилгээний салбар



хөгжиж байгаатай холбоотой юм. Yүний улмаас уламжлалт үйлдвэрийн газрууд чанарын иж бүрэн удирдлагын нөхцөлд хэрэглэгчдэд бүх төрлийн үйлчилгээ үзүүлдэг газрууд болж хувираад байна. Тэгвэл шинэ нөхцөлд бүтээгдэхүүн, үйлчилгээний чанарыг яаж хэмжих вэ гэсэн асуулт гарч ирж байгаа юм. Энэ нөхцөлд чанарыг хэмжих хэмжүүр нь хэрэглэгчдийн сэтгэл ханамжийг дээшлүүлэх явдал юм. Хүмүүсийн хэрэгцээг бүрэн хэмжээгээр хангах нь чанарын иж бүрэн удирдлагын нэг чухал шинж гэж үздэг. “УДИРДЛАГА” гэдэг үгний гол утга нь удирдлагын арга барилын систем юм. Чанарын иж бүрэн удирдлагыг хэрэгжүүлэх нь энэ чиглэлийн үйл ажиллагааг зохион байгуулах хэлтэс алба байгуулах гэсэн үг биш, тэнд ажиллагсдын ур чадвар чухал нөлөөтэй. Зохион байгуулалтын зан үйлийн олон төрлийн хандлагыг авч үзвэл: Реинжниринг. Хаммер, Чапи нар Реинжниринг гэдгийг “Бизнесийн амжилтыг тодорхойлогч гол хэмжүүрүүд болох үр дүнгийн үзүүлэлтүүд, зардал, чанар, үйлчилгээний төвшин, шуурхай чанар зэргийг дээд зэрэгт хүргэхийн тулд түүнийг цоо шинээр төлөвлөх, бүхнийг эргэж харахад чиглэсэн үйл явц” хэмээн тодорхойлсон. Чанарын иж бүрэн үйлчилгээний олон чиглэл өдөр тутмын үйлдлийг цөөрүүлэх замаар үр бүтээлийг дээшлүүлэхэд чиглэнэ. Суралцагч байгууллагын орчин үеийн төсөөөлөл нь / Крис Арджирис / нэгдүгээр ба хоёрдугаар төвшний сургалтын тухай онол юм. Энэ сургалт нь байгууллагын түвшинд дараах байдлаар хэрэгждэг. Yүнд: 1. Нэгдүгээр төвшний сургалт нь тухайн байгууллага тухайн байгууллага тодорхой зорилгод хүрэх чадвартай болоход нь тусалдаг. Энэ нь өдөр тутмын дахин давтагддаг зүйлүүдэд сургадаг гэсэн үг. 2. Хоёрдугаар шатны сургалтын нөхцөлд байгууллага үйл ажиллагааныхаа үндсэн зорилго, үнэт зүйлс, итгэл үнэмшлээ өөрчилж байдаг. Байгууллага энэ үед байнга суралцахад суралцдаг гэж болно. Нийгмийн хөгжлийг дагаад мэдээллийн технологи хурдацтай хөгжиж байна. Yүнтэй уялдаад байгууллагын бүтэц зохион байгуулалт, ажиллагсдын үүрэг оролцоо өөрчилж байна. Байгууллагын бүтэц зохион байгуулалт өөрчлөгдөн орон тоо цөөрөх тусам ажилтан нэг бүрийн хөдөлмөрийн бүтээмжийг дээшлүүлэх асуудал гарч ирнэ. Мэдээллийн технологи нь “ цаасгүй хувьсгал” гэж нэрлэгддэг үйл явц байгууллагын үйл ажиллагааг хөдөлгөгч хүч болоод байна. Комьпютер, тусгай программ хангамжийн тусламжтайгаар байгууллагын удирдлага, албан хаагчид өдөр тутмын ажлын талаар шийдвэр гаргах, мэдээлэл солилцох зэргээр харилцах болжээ. Энэ нөхцөлд удирдаж сурахын тулд менежерүүд:

- Бие даан суралцах чадвартай болох - Хүмүүсийг олон янзаар удирдаж чаддаг байх - Хүн нэг бүрийн давтагдашгүй онцлогийг харгалзах - Yйл ажиллагааны олон талт чадавхийг дээдэлж хөгжүүлдэг байх - Угсаа соёлын ялгааг нэг адил хүлээн зөвшөөрдөг зан үйлийг эзэмших

гэх мэт олон төрийн үйл ажиллагаанд бэлтгэгдэх хэрэгтэй болдог. Чанарын иж бүрэн удирдлага нь орчин үеийн байгууллагын соёлын салшгүй нэг хэсэг бөгөөд зарим нэг онцлог шинжийг дурдвал:

1. Ямар нэгэн аргаар хэрэглэгчийн хэрэгцээг эрхэмлэн хангах 2. Дотоод хэрэглэгчдийг гадаадтай нэгэн адил авч үзэх 3. Ажлын өдөрт багтаан үйлчлүүлэгчийн санал хүсэлтэнд хариу өгөх 4. Харилцагчийн хүлээлтэнд үйлчилгээний үйл явцыг нийцүүлэх 5. Чанарын талаар ажилтнуудын дэвшүүлсэн саналыг хүлээн авдаг 6. Нэгэнт хүрсэн чанарын түвшинд сэтгэл ханахгүйгээр байнга

тасралтгүйгээр дээшлүүлж байх зэрэг байна.



Удирдлагын өдөр тутмын байнгын үйл явцыг авч үзвэл төрийн захиргааны менежерүүд нь:

- Хүн амд үзүүлэх төрийн үйлчилгээний хэрэгцээ, эдгээр хэрэгцээг хангахад чиглэгдсэн бодлогыг дахин нягтлан үзэх

- Төрийн үйлчилгээний зорилтуудыг тодорхойлж бүтээгдэхүүн үйлчилгээний төрөл, түвшинг тодорхойлох

- Нөөцийн хуваарьлалт, ба ашиглалтыг сайжруулах боломжийг судлах үнэлэн тогтоох

- Гүйцэтгэлд хяналт шинжилгээ хийх - Yр дүнд шинжилгээ хийх, шаардлагатай сайжруулалтыг хийхэд удирдлагын үйл

ажиллагааг чиглүүлэх үүргийг гүйцэтгэж байдаг. Төрийн захиргааны байгууллагын оновчтой бүтэц зохион байгуулалт,

чадварлаг боловсон хүчин нь үйл ажиллагааны үр дүн, чанарыг дээшлүүлэхэд гол нөлөөлөх хүчин зүйл байдаг. Төрийн захиргааны байгууллагын менежерүүд үйлчлүүлэгчдийнхээ хэрэгцээг судлан тэдний хэрэгцээнд тохирсон үйлчилгээ үзүүлэн үйлчилгээний чанарыг үнэлэх үйл ажиллагааг байнга хийж байх ёстой.

Үйлчилгээний үр дүнд тоо чанарыг тухайн үйлчилгээг хүлээн авсан хүн амын дунд сэтгэл хангалуун байдал хэр байгаа, үйлчилгээний талаарх хэрэглэгчдийн санал гомдол, хэрэглэгчдэд үйлчилгээ үзүүлэх хугацаа гэх мэт үзүүлэлтээр ерөнхийд харж болно. Төрийн захиргааны үйлчилгээний чанарыг дээшлүүлэхэд гүйцэтгэл үр дүнд чиглэсэн хяналтын үйл ажиллагаа гол хөшүүрэг болж өгдөг.



Эрх зүйн лавлагаа:

/ Монгол улсын Засаг захиргаа, нутаг дэвсгэрийн нэгж түүний удирдлагын тухай хуулиас /

1. Баг, хорооны Засаг аргын бүрэн эрх:

1. Төр, засгийн бодлого, хууль тогтоомж, Засгын гаүрын болон дээд шатны хурал, Засаг даргын шийдвэрийг сурталчлах, хэрэгжүүлэх ажлыг зохион байгуулах

2. Хадлан тэжээл бэлтгэх отор нүүдэл малын урьдчилан сэргийлэх угаалга, тарилга хийх, ноос ноолуур авах, хашаа саравч барих, худаг ус гаргах тариа ногоо тарих, хураах, өвөлжилтийн бэлтгэл хангах мал тэжээвэр амьтад, хашаа худгийн тооллого явуулах зэрэг цаг үеийн ажлыг хугацаанд нь гүйцэтгэх зохитон байгуулалтын арга хэмжээг авах

3. Хүн амын эрүүл мэндийн байдалд ажиглалт хийж, эмнэлгийн яаралтай тусламжийг цаг тухайд нь үзүүлэх арга хэмжээг холбогдох байгууллагатай хамтран зохион байгуулах

4. Хүн амын хүнсний хангамжийг сайжруулахад орон нутгийн нөөц бололцоог илрүүлж ашиглах ажлыг зохион байгуулах, энэ талаар иргэдээс гаргасан санаачлагыг дэмжих

5. Хүн амын боловсролын түвшинг судлах, сургуулийн өмнөх насны хүүхдийг бүртгэж тухайн жилд нь сургуульд оруулах, сургууль завсардсан хүүхдийг сургалтанд хамруулах арга хэмжээг авах

6. Шаардлагатай иргэдийг асрамжийн болон халамжийн үйлчилгээнд хамруулах саналыг хууль тогтоомжийн дагуу сум дүүргийн Засг даргад тавьж шийдвэрлүүлэх

7. Нутаг дэвсгэрийн хүн амын амьжиргааны түвшинг судлах 8. Хүн амд шуудан, хэвлэл хүргэх ажлыг зохион байгуулах 9. Ган, зуд зэрэг байгалийн гамшиг, гэнэтийн бусад аюул тохиолдсон үед айл өрх, хүн, малыг

нүүлгэн шилжүүлэх, тэдгээрийг зохих үйлчилгээгээр хангах ажлыг зохион байгуулах, шаардлагатай тохиолдолд хүн хүч, тээвэр холбооны хэрэгсэл, эд хөрөнгийг дайчлах ажлыг нутаг дэвсгэрийн хэмжээнд зохион байгуулах

10. Статистикийн мэдээллийг зохих журмын дагуу бүртгэх 11. Хүн ам, түүний шилжилт хөдөлгөөнийг зохих журмын дагуу бүртгэх 12. Захиргааны журмын биелэлтэнд хяналт тавьж, гэмт хэрэг зөрчилтэй тэмцэх ажлыг

холбогдох байгууллагатай хамтран зохион байгуулах, энэ ажилд иргэдийг татан оролцуулах, санал, санаачлагыг нь дэмжих

13. Байгалийн баялагийг ашиглах, байгаль орчныг хамгаалах, хууль тогтоомжийн биелэлтэнд олгогдсон эрх хэмжээний хүрээнд хяналт тавих

14. Гал түймрээс урьдчилан сэргийлэх ажлыг зохион байгуулах 15. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Улсын Их Хурал, аймаг, нийслэл, сум дүүргийн иргэдийн

Төлөөлөгчдийн Хурлын сонгууль, ард нийтийн санал, асуулга явуулах, түүнчлэн эрх бүхий байгууллагын шийдвэрийн дагуу хуулийн төсөл, төр нийгмийн амьдралын чухал асуудлыг ард нийтээр хэлэлцүүлэх ажлыг нутаг дэвсгэртээ зохион байгуулах иргэдийн өргөдөл, санал, гомдлыг хүлээн авч эрх хэмжээнийхээ хүрээнд шийдвэрлэх буюу эрх бүхий байгууллага, албан тушаалтанд уламжлах

16. Нутаг дэвсгэрийнхээ үйлчилгээний байгууллагын тайланг иргэдээр хэлэлцүүлэх ажлыг зохион байгуулах

17. Нутаг дэвсгэрт нь байнга буюу түр оршин суугч иргэд иргэний үндсэн ба журамт үүргээ хэрхэн биелүүлж байгаад хяналт тавих

18. Нутаг дэвсгэрт нь үйл ажиллагаа явуулдаг аж ахуйн нэгж, албан газар, байгууллага, түүнчлэн байнга буюу түр оршин суугч иргэдэд захиргааны журам, дээд шатны болон иргэдийн Нийтийн хурлын шийдвэрийг хэрэгжүүлэхтэй холбогдсон үүрэг, чиглэл өгч биелэлтийг хангуулах, тэдгээрээс дэмжлэг туслалцаа авах

19. Иргэнийг шагнаж урамшуулах, гачигдалтай иргэнд тусламж дэмжлэг үзүүлэх тухай саналыг сум, дүүргийн Хурал, Засаг даргад тавьж шийдвэрлүүлэх

20. Хууль тогтоомжид заасан бусад бүрэн эрх



2. Аймаг, нийслэл, сум, дүүргийн Засаг даргын нийтлэг бүрэн эрх: Зорилтууд Хэрэгжүүлэх үйл ажиллагаа

1. Төлөвлөлт, төсөв, санхүү, бүртгэлийн тооцооны талаар

o Нутаг дэвсгэрийн эдийн засаг, нийгмийн хөгжлийн хэтийн болон жилийн үндсэн чиглэлийн төсөл, гүйцэтгэлийн тайлан, орон нутгийн төсвийн болон түүнд нэмэлт, өөрчлөлт оруулах, төсөл, төсвийн гүйцэтгэлийн тайланг батлуулахаар тухайн Хуралд оруулах, батлагдсан, хөтөлбөр, төсөв, төслийг хэрэгжүүлэх ажлыг зохион байгуулах

o Харьяалах нутаг дэвсгэрийнх нь эдийн засаг, нийгмийн хөгжлийн асуудлаар төрийн эрх бүхий байгууллагаас батлах, төсөл хөтөлбөрт санал өгөх, тэдгээрийн хэрэгжилтийг зохион байгуулах

o Харьяалах нутаг дэвсгэрийнхээ санхүүгийн байдал, хүн амын орлого, хөдөлмөрийн нөөц, газрын төлөв байдлын удирдлага, төлөвлөлтийг хангахад шаардагдах тайлан тэнцэл гаргах

o Харьяалах нутаг дэвсгэртээ хууль тогтоомж, эрх бүхий байгууллагын шийдвэрт заасан тайлан мэдээг хугацаанд нь хариуцан гаргуулж, хяналт тавих, хүн ам, орон сууц, газар, мал, тэжээвэр амьтад, хашаа, худгийн тооллого явуулах ажлыг зохион байгуулах

o Орон нутгийн төсвийн бус орлогоор хөгжлийн санг бүрдүүлэх, уг сангийн хөрөнгийг зориулалтын дагуу захиран зарцуулах

o Нутаг дэвсгэрийнхээ татварын албыг удирдлагаар хангах, татварын орлогыг хууль тогтоомж Хурлын шийдвэрийн дагуу төвлөрүүлэх, шилжүүлэх ажлыг зохион байгуулах

2. Орон нутгийн мчийн эд хөрөнгийг эзэмших, ашиглах, захиран зарцуулах талаар:

o Төрийн болон тухайн орон нутгийн өмчийн тадаархи төрийн бодлого, хууль тогтоомж, тухайн Хурлын шийдвэрийн биелэлтийг хангах ажлыг зохион байгуулах

o Тухайн орон нутгийн өмчийн үндсэн хөрөнгийг хувьчлах ба бусдад шилжүүлэх, шинээр олж авах, эд хөрөнгийн жагсаалт, төлөвлөгөө, эх үүсвэрийн тухай санал боловсруулж Хурал, түүний Тэргүүлэгчдийн хуралдаанд оруулж шийдвэрлүүлэх, гарсан шийдвэрийн хэрэгжилтийг зохион байгуулах

o Тухайн орон нутгийн өмчийн хуулийн этгээд байгуулах, өөрчлөх, татан буулгах санал боловсруулж Хурал, түүний Тэргүүлэгчдийн хуралдаанд оруулж хэлэлцүүлэх, гарсан шийдвэрийн хэрэгжилтийг зохион байгуулах

o Орон нутгийн өмчит хуулийн этгээдэд олгогдсон эд хөрөнгийг эзэмших, ашиглах, захиран зарцуулах хэмжээ, хязгаарыг тогтоох

o Орон нутгийн өмчийн эд хөрөнгийн тооллого явуулж, дүнг Хуралд танилцуулах, шаардлагатай бол зохих шийдвэр гаргуулж хэрэгжилтийг зохион байгуулах

o Орон нутгийн өмчийн эд хөрөнгийг хувьчилсан ажлын дүнг Хуралд тайлагнах

4. Хөдөө аж ахуйг

хөгжүүлэх, газар,

байгалийн бусад

баялгийг ашиглах, байгаль орчныг

хамгаалах талаар:

o Төрийн бодлого хууль, хууль тогтоомж, Хурлын шийдвэрийг хэрэгжүүлэх үндсэн дээр мал сүргийг өсгөн үржүүлэх, малын удмын сан, эрүүл мэндийг хамгаалах, мал эмнэлэг, үржлийн ажлыг зохион байгуулах, байгалийн гэнэтийн аюул, мал, амьтан, ургамлын халдварт өвчнөөс урьдчилан сэргийлэх арга хэмжээг бүрэн эрхийнхээ хүрээнд авч хэрэгжүүлэх

o Нутаг дэвсгэрийнхээ газрыг зүй зохистой ашиглах, газар тариалангийн үйлдвэрлэлийг дэмжих, үржил шимийг дээшлүүлэх, байгаль орчныг хамгаалах, бусад арга хэмжээний цогцолбор хөтөлбөрийг боловсруулж Хуралд өргөн мэдүүлэх, батлагдсан хөтөлбөрийг хэрэгжүүлэх ажлыг зохион байгуулах

o Хууль тогтоомж, Хурлын шийдвэрийг үндэслэн тухайн нутаг дэвсгэрийн тусгай хэрэгцээний газрыг иргэн, аж ахуйн нэгж, байгууллагад ашиглуулах, тухай шийдвэр гаргах

o Газар, газрын хэвлийн тухай хууль тогтоомж, тэдгээрийн



биелэлтийг хангах чиглэлээр Хурлаас гаргасан шийдвэрийг хэрэгжүүлэх ажлыг нутаг дэвсгэрийнхээ хэмжээнд зохион байгуулж биелэлтийг хангуулах

o Газрын нэгдмэл сангийн данс бүртгэлийг хөтлөх, тайлан гаргах, нутаг дэвсгэртээ газар зохион байгуулалт, хийх тухай шийдвэр гаргаж, Засгийн газраас тогтоосон журмын дагуу хэрэгжүүлэх

o Нутаг дэвсгэрт нь ашигт малтмалын хайгуулын болон ашиглалтын тусгай зөвшөөрөл олгоход хууль тогтоомжид заасны дагуу санал өгөх

o Газар эзэмших ашиглахтай холбогдсон маргааныг Гзарын тухай хуульд заасан журмын дагуу шийдвэрлэх

o Газар нутгийнхаа тодорхой хэсгийг орон нутгийн тусгай хамгаалалтад авах санал боловсруулж Хуралд оруулж шийдвэрлүүлэх, гарсан шийдвэрийн хэрэгжилтийг зохион байгуулах

o Хуульд заасан зориулалтаар тухайн орон нутгийн чанартай барилга байгууламжийг газар дор барих, ашиглахад зориулан газрын хэвлийг олгох

o Цэцэрлэгт хүрээлэн, зүлэгжүүлсэн талбай байгуулах, мод, бут сөөг тарьж ургуулах ажлыг зохион байгуулах

o Нутаг дэвсгэрийнхээ байгалийн тодорхой төрлийн баялгийг хамгаалах, зүй зохистой ашиглах, эзэмших тухай иргэдийн нөхөрлөл, аж ахуйн нэгж, байгууллагын хүсэлтийн талаар гаргасан сум, дүүргийн Хурлын шийдвэрийн хэрэгжилтийг зохион байгуулах

o Нутаг дэвсгэрт нь газар ашиглах, эзэмших, ашигт малтмал эрэх, хайх, ашиглах үйл ажиллагаа явуулж байгаа аж ахуйн нэгж, байгууллага байгаль орчныг хамгаалах, нөхөн сэргээх талаар хууль тогтоомжид заасан үүргээ хэрхэн биелүүлж байгаад хяналт тавих ажлыг зохион байгуулж гарсан зөрчлийг таслан зогсоох арга хэмжээг авах

5. Дэд бүтцийн талаар:

o Харьяалах нутаг дэвсгэрийнхээ болон засаг захиргаа, нутаг дэвсгэрийн нэгж хоорондын, түүнчлэн бүс нутгийн чаөнартай үйлдвэрлэл, үйлчилгээ, нийгэм соёлын зориулалттай барилга, байгууламж барьж байгуулахад орон нутгийн болон хувийн хөрөнгө оруулалт хийх ажлыг дэмжиж, зохион байгуулах

o Өмчийн бүх төрөл, хэлбэрт тулгуурлан харьяалах нутаг дэвсгэрийнхээ хүн амын хүн амын тээврийн үйлчилгээний хэрэгцээг хангах ажлыг зохион байгуулах, уг үйлчилгээнд дагаж мөрдөх журам, стандартын биелэлтийг хангуулах

o Орон нутгийн чанартай зам, гүүр, үер усны хамгаалалт, далан суваг барих, засварлах, тэмдэгжүүлэх ажлыг зохион байгуулах

o Нутаг дэвсгэртээ харилцаа холбоог хөгжүүлэх, харилцаа холбооны үйлчилгээгээр хүн амыг хангах, шуудан солилцох, хүргэх хуваарь, чиглэлийг батлах

o Нутаг дэвсгэртээ эрчим хүчний үйлдвэрлэл хангамж, худалдаа, аж ахуйн үйлчилгээ, хот тосгоны орон сууц, нийтийн аж ахуй, үйлчилгээг хөгжүүлэх бодлого боловсруулах хэрэгжүүлэх ажлыг зохион байгуулах

6. Хүн амын нийгэм-соёлын

үйлчилгээ, нийгмийн хамгааллын талаар:

o Нутаг дэвсгэртээ боловсрол, соёл, эрүүл мэнд, биеийн тамир спортын талаарх төрийн бодлого, хууль тогтоомж, тухайн Хурлын шийдвэрийн биелэлтийг хангах ажлыг зохион байгуулах

o Хуульд өөрөөр заагаагүй бол Хурлын шийдвэрийг үндэслэн тухайн орон нутгийн өмчит ерөнхий боловсролын болон мэргэжлийн сургууль, соёл, эрүүл мэнд, биеийн тамир спортын байгууллагыг байгуулах, өөрчлөн байгуулах татан буулгах

o Нутаг дэвсгэрийн ариун цэвэр, халдваргүйжилтийн байдалд хяналт тавьж, хүн амыг гоц халдварт болон халдварт өвчнөөс урьдчилан сэргийлэх, уг өвчин гарч болох нөхцөл бүрдсэн буюу гарсан тохиолдолд нутаг дэвсгэртээ бүхэлд нь буюу хэсэгчилсэн онцгой дэглэм тогтоох

o Хуульд өөрөөр заагаагүй бол нутаг дэвсгэрийн боловсрол соёл,



эрүүл мэнд, биеийн тамир, спортын байгууллагууд эрх бүхий байгууллагаас тогтоосон стандарт, норм, нормативыг сахин мөрдөж байгаа эсэхэд тэдгээрийн харьяалал, өмчийн төрөл хэлбэрийг харгалзахгүйгээр хяналт тавих

o Нутаг дэвсгэрийнхээ хүн амын нийгмийн хамгааллын хөтөлбөрийг боловсруулж Хурлаар шийдвэрлүүлэх, гарсан шийдвэрийг хэрэгжүүлэх ажлыг зохион байгуулах, хөдөлмөр эрхлэлтийг дэмжих, нийгмийн халамжийн зэрэг хууль тогтоомжид заасан санг бүрдүүлэх, захиран зарцуулах ажлыг ерөнхий удирдлагаар хангах

o Нутаг дэвсгэрт нь үйл ажиллагаа явуулдаг үйлдвэр, аж ахуйн нэгж, байгууллага, үйлдвэрлэлийн ариун цэвэр, хөдөлмөр хамгаалал, аюулгүй ажиллагааны арга технологи, шаардлагыг хэрхэн сахиж байгаад хяналт тавих ажлыг зохион байгуулах

7. Хууль ёс, дэг журам, аюулгүй байдлыг хангах,

иргэдийн эрх, эрх чөлөөг хамгаалах талаар:

o Хууль тогтоомж, Засгийн газар, Хурал Засаг даргын шийдвэрийг сурталчлах, биелэлтийг нь хангах ажлыг нутаг дэвсгэрийнхээ хэмжээнд зохион байгуулах

o Байгалийн гамшиг, гэнэтийн бусад аюул тохиолдсон үед хүн, мал амьтныг аврах, нүүлгэн шилжүүлэх, нэрвэгдэгсдэд тусламж үзүүлэх, гэнэтийн аюулын бусад үр дагаврыг арилгахтай холбогдуулан тухайн нутаг дэвсгэрийн хэмжээнд буюу түүний тодорхой хэсэгт түр хугацаанд дагаж мөрдөх журмыг холбогдох хууль тогтоомжид нийцүүлэн тогтоох, хүн хүч дайчлах, төрийн болон орон нутгийн өмчийн үйлдвэр, аж ахуйн нэгж, байгууллагын тээвэр холбооны хэрэгсэл, хүнс тэжээлийн нөөцийг дайчилж нөхөх олговор үнийг төлөх

o Тухайн нутаг дэвсгэрийн цагдаагийн байгууллагыг хууль тогтоомжийн хүрээнд удирдах

o Иргэдийг хүлээж авах ажлыг зохион байгуулж, тэднээс гаргасан өргөдөл, санал, гомдлыг эрх хэмжээнийхээ хүрээнд шийдвэрлэх

o Тухайн нутаг дэвсгэр дэх шүүх прокурорын байгууллага, үйл ажиллагаагаа хараат бусаар явуулах нөхцөлийг бүрдүүлэхэд дэмжлэг үзүүлэх

o Нутгийн өөрөө удирдах байгууллага болон Засаг даргын үйл ажиллагааны талаар хүн амыг үнэн зөв мэдээллээр хангах

o Худалдаа үйлчилгээний байгууллагуудын ажиллах цагийн хуваарийг баталж мөрдүүлэх

o Дотоод, гадаадад тухайн засаг зүахиргаа, нутаг дэвсгэрийн нэгжийг төлөөлөх

o Засгийн газраас аймаг нийслэлийн Засаг даргад аймаг нийслэлийн Засаг даргаас сум дүүргийн Засаг даргад хууль тогтоомжид заасны дагуу шилжүүлсэн бүрэн эрхийг хэрэгжүүлэх

o Нутаг дэвсгэрт нь үйл ажиллагаагаа явуулж байгаа байгууллагад орон нутаг, ард иргэдийн эрх ашигтай холбоотой асуудлаар хууль тогтоомжид заасан хэмжээ, хязгаарын дотор үүрэг, чиглэл өгч, биелэлтийг нь хангуулах



Yйлчилгээг иргэдийн эрэлт

хэрэгцээнд ойртуулж, тєсвийн бэрхшээлтэй

нєхцєлд аль болох хямд байхыг эрмэлзэнэ.

Yйлчилгээ нь:

~ Тєвийн

~ Аймаг, нийслэлийн

~ Сум, дїїргийн

~ Баг, хороо гэсэн тївшинд

хуваагдана.

ТЗ 6.1

Тєрийн їйлчилгээг иргэдэд хїргэх тогтолцоо



ТЗ 6.2 Нутгийн Захиргааны Байгууллагын үйл

ажиллагааны бүтцийн ерөнхий тогтолцооны загвар

ОРОН НУТГИЙН БОДЛОГЫН ЗОРИЛГО

Нутгийн захиргааны байгууллага

Засаг даргын тамгын газар – удирдлагын манлайлал, стратегийн бодлого тєлєвлєлт, бодлогын удирдамжаар хангах, хяналт – шинжилгээ /мониторинг/ хийх, їнэлж дїгнэх чиг їїрэгтэй.

Тєрийн бус байгууллага – Бодлогын зарим зорилтыг хэрэгжїїлэх чиг їїрэгтэй

Хувийн хэвшил – Бодлогын зарим зорилтыг хэрэгжїїлэх чиг їїрэгтэй

Хэрэгжїїлэгч агентлаг , тєсєвт байгууллага – бодлогыг хэрэгжїїлэх чиг їїрэгтэй

ИРГЭД



ТЗ 6.3. Төрийн зорилт, чиг үүргийн ерөнхий хуваарь, түүнийг хэрэгжүүлэх

байгууллагын тогтолцоо

Yндэсний хэмжээнд тэргїїлэн манлайлах, стратегийн удирдамжаар

хангах

Ерєнхий сайд, засгийн газрын танхим, Засгийн газрын ажлын

алба

Нэгдсэн бодлого ба тєлєвлєлт Удирдлагын ерєнхий чиг їїргийн байгууллага

Салбарын бодлого ба тєлєвлєлт Чиглэлийн яам

Тохируулах Тохируулагч агентлаг

Бїтээгдэхїїн їйлдвэрлэх, їйлчилгээ їзїїлэх, Засгийн газрын тэргїїлэх

чиглэлийг хэрэгжїїлэх

Нутгийн захиргааны хэмжээнд тэргїїлэн манлайлах ба їйлчилгээ їзїїлэх

Yйлчилгээ їзїїлэх

Бїтээгдэхїїн їйлдвэрлэх, їйлчилгээ їзїїлэх

Тєрийн гїйцэтгэх байгууллагын зарим чиг їїргийг гэрээний їндсэн дээр

гїйцэтгэх

Хэрэгжїїлэгч агентлаг

Нутгийн захиргааны байгууллага

Тєрийн ємчийн їйлдвэр, аж ахуйн газар

Тєрийн ємч давамгайлсан болон тєрийн ємчийн оролцоотой

хувьцаат компани

Тєрийн бус болон хувийн байгууллага



ТЗ 6.4

Аймгийн Засаг дарга, түүний Тамгын газрын бүтэц

ЗАСАГ

ДАРГА

Тєрийн захиргааны удирдлагын хэлтэс

Yйлдвэрлэл, дэд бїтэц, байгаль орчны бодлого зохицуулалтын хэлтэс

Хууль зїйн хэлтэс

Агентлагууд

Санхїї эдийн засгийн бодлого зохицуулалын

хэлтэс

Засаг даргын тамгын газар

Нийгмийн бодлого зохицуулалтын

хэлтэс

Засаг даргын орлогч

Архи

ТС

ИБМ

Нийтлэг їйлчилгээний алба

Öýðãèéí øòàá

- Боловсрол соёлын газар

- Статистикийн хэлтэс

- Татварын хэлтэс

- Байгаль орчны алба

- Хїїхэд залуучуудын тєв

- Шїїхийн шийдвэр

гїйцэтгэх алба

- Эрїїл мэндийн газар

- Цагдаагийн газар

- Нийгмийн даатгалын

хэлтэс

- Хїнс, ХАА-н газар

- Тээврийн алба

- СХЗТєв

- Мэргэжлийн хяналтын

газар

- Онцгой байдлын хэлтэс

- Биеийн тамир спортын

хороо

- Хєдєлмєр халамж

їйлчилгээний хэлтэс

- Газрын алба



ТЗ 6.5 Бүтээгдэхүүний шалгуур үзүүлэлт

Б Y Т Э Э Г Д Э Х Y Y Н

Шинж чанараараа ижил тєстэй байх

Иж бїрэн байх

Гадна хэрэглэгчдэд чиглэсэн байх

Хэмжиж болохуйц байх



ТЗ 6.6 Чанарын агуулга

ТЗ 6.7

Чанарт нөлөөлөх хүчин зүйлүүд

ТЄРИЙН БОДЛОГО

СОРИЛТ ТУРШИЛТ ХЭМЖИЛТ

ОЛОН УЛСЫН

ГЭРЭЭ ХЭЛЭЛЦЭЭР

ЧАНАР

ХYНИЙ НЄЄЦ

БАРИМТ БИЧИГ

ДЭД БYТЭЦ

ТЕХНОЛОГИ

АЖИЛБАР

УДИРДЛАГА

ТYYХИЙ ЭД

Чанар гэдэг нь аливаа зїйлд оршиж байгаа, єєрчлєгдєшгїй тогтвортой багц їзїїлэлтийн

шаардлагыг биелїїлэх хэм хэмжээ болно.

Yзїїлэлт Тоон болон їгээр илэрхийлж байгаа тухайн зїйлийн онцлог шинж тэмдэг.

Шаардлага Байгууллага хэрэглэгч болон бусад сонирхогч талын заншил болж тогтсон болон албан журмын баримт бичигт тогтоосон хэрэгцээ, сонирхол



Ажлын хуудас 6.1. Монгол Улсын удирдлагын түвшингийн доорх 3 шатанд тохирох захиргааны

үйлчилгээний хэлбэрүүдийг нөхөж бичнэ үү.

Yндэсний түвшин

Аймаг, нийслэл

Сум, Дүүрэг

Баг, хороо



Ажлын хуудас 6.2.

Танай байгууллагад чанарын иж бүрэн удирдлагыг хэрэгжүүлэхэд ямар боломжтой болон тулгамдсан асуудлууд байна гэж үзэж байна бичнэ үү.




1. “ Төсвийн байгууллагын удирдлага, санхүүжилтийн тухай” МУ-н хууль 2002 он

2. “ Засаг захиргаа, нутаг дэвсгэрийн нэгж, түүний удирдлагын тухай “ МУ-н хууль УБ 2006 он

3. ЗГ-ын 2005 оны 45, 48-р тогтоол 4. М.Сандаг-Очир “ Нутгийн удирдлага” УБ 2003 он 5. “Сумын судалгаа: онол арга зүйн асуудал” Удирдлагын академи УБ

2004 он 6. Т.Сосорбарам “ Чанарын удирдлага” УБ 2005 он 7. “ Удирдахуйд суралцахуй” Удирдлагын академи УБ 2002 он



СЭДЭВ 7

МЕНЕЖМЕНТ, МЕНЕЖЕРИЙН АЖИЛ ХЭРЭГЧ ЧАНАР

1. Сэдвийн тодорхойлолт: Энэ сэдвийн хүрээнд менежмент, менежерийн гүйцэтгэх үүрэг, ур

чадварын талаар онол арга зүйн мэдлэг олгоно.

2. Сэдвийн агуулга: 1. Менежментийн тухай ойлголт 2. Менежерийн гүйцэтгэх үүрэг 3. Менежерийн ур чадварт ажил хэрэгч чанар нөлөөлөх нь

3.Үзүүлэн таниулах болон тарааж өгөх материалын жагсаалт: 1.Унших, лавлах материал:

1. Менежментийн тухай ойлголт 2. Менежерийн гүйцэтгэх үүрэг 3. Менежерийн ур чадвар

2. Үзүүлэн таниулах материал: • ММ 7.1 Байгууллага, түүний төрөл, шинжүүд • ММ 7.2 Байгууллагын орчин • ММ 7.3 Менежментийн үндсэн элементүүд • ММ 7.4 Менежерийн гүйцэтгэх үүрэг, түвшин • ММ 7.5 Менежер, түүний ур чадварууд

4. Дасгал: • Ажлын хуудас 7.1 – Сорил ажиллах • Ажлын хуудас 7.2 – Дасгал ажиллах • Ажлын хуудас 7.3 – Сорил ажиллах




Алхам Ногдох

цаг Үйл ажиллагаа Хэрэглэх арга Ашиглах

материал 1 30

минут Менежментийн тухай ойлголт Лекц унших,

харилцан ярилцах

Багшийн лекц ММ 7.1-7.3

2 15 минут

Монголын менежментийн хөгжилд Чингис хааны оруулсан хувь нэмэр


Дэлгэц цаас, үзэг

3 20 минут

Оролцогчдыг сэргээх, идэхижүүлэх

Сорил ажиллах ярилцах

Ажиллах хуудас 7.1

4

30 минут

Менежерийн гүйцэтгэх үүрэг Лекц унших, харилцан ярилцах

Багшийн лекц ММ 7.4

5 15 минут


Дасгал ажиллах ярилцах


6 30 минут

Менежерийн ур чадвар


Багшийн лекц ХМ 7.3

7 15 минут

Менежерийн ажил хэрэгч чанар



8 15 минут

Оролцогчдыг сэргээх, идэхижүүлэх

Сорил ажиллаж ярилцах

Ажиллах хуудас 7.3

9 10 минут

Дүгнэлт Харилцан ярилцах

Самбар шохой үзэг




1. Менежментийн тухай ойлголт

Хүмүүсийн үйл ажиллагааны нэг онцлог нь удирдан зохион байгуулах шинж чанар юм. Yүгээрээ адгуусны зөн билгээс ялгагддаг. Ганц нэгээрээ хэрэгжүүлэх боломжгүй зорилгодоо хүрэхийн тулд хүмүүс хамтран ажиллаж эхэлсэн түүхтэй. Иймээс ч хүн үүссэн тэр цагаас менежмент үүссэн гэж үзэх талтай.

Нийгмийн хөдөлмөрийн хуваарийн үр дүнд менежмент гэдэг хүмүүсийн үйл ажиллагааны бие даасан төрөл гарч ирсэн. Энэ ажлыг эхний үед нэг хоёр хүн, дараа нь хэсэг бүлэг хүн, бүр сүүлдээ тодорхой байгууллага гүйцэтгэх болж удирдах ажил эрхэлдэг хүмүүс тэдгээрийг нэгтгэсэн байгууллага, зохион байгуулалтын бүхэл бүтэн бүтэц үүссэн билээ. Ийнхүү хүмүүсийн урт удаан хугацааны хүчин чармайлтын үр дүнд байгууллагыг удирдах үйл ажиллагаа нь бие даасан мэргэжил болон хувирчээ.

YIII зууны үед Англи улсад анх аж үйлдвэржилтийн хувьсгал гарч ирсэнтэй холбогдуулж шинжлэх ухааны үүднээс тайлбарлах оролдлого гарсан байна.

Орчин цагт менежментийн шинжлэх ухаан нь нийгмийн хөгжилд чухал үүрэг бүхий шинжлэх ухаан бөгөөд хувь хүмүүсийн амьдралын сайн сайхан байдал амжилтыг тодорхойлох боломж олгодог бол байгууллагад зах зээл дээр урт удаан хугацаанд оршин тогтнох боломж олгодог байна. Өөрөөр хэлбэл менежментээ сайжруулж чадсан байгууллага үр дүнд хүрч байдаг. Үүнээс менежмент нь нэг талаас үйл ажиллагаа, нөгөө талаас шинжлэх ухаан болох нь харагдаж байна. Үйл ажиллагаа талаас нь авч үзвэл, менежментийг хүмүүсээр ашигтай зүйл бүтээлгэх урлаг гэж ойлгож болно. Харин шинжлэх ухаан болох талаас нь байгууллагын зорилго, зорилтыг тодорхойлж, түүнд хүрэх арга зам, нөөцийг төлөвлөж, ажиллах хүч, техник технологи, санхүүгийн бүхий л нөөцийг зохистойгоор хуваарилах, оновчтой зохион байгуулах, ажиллагсдаа манлайлах, үйлдвэрлэлийн үйл ажиллагааг хянах нэгдмэл цогц гэж тодорхойлж болох юм.

Шинжлэх ухаан бүр өөрийн судалгаагаа эхлэх гол ойлголттой байдгийн нэгэн адил менежментийн ухаан байгууллага, түүний удирдах үйл ажиллагаанд гүйцэтгэх үүргийг эхэлж судалдаг билээ. Энэ ч утгаараа байгууллага нь менежментийн шинжлэх ухааны мөн чанар илрэн гарах гол объект болдог байна.

Аливаа бүлэг хүмүүс байгууллага болохын тулд дараах шаардлагыг хангасан байх ёстой. Yүнд:

1. Хоёр ба түүнээс дээш хүний бүрэлдэхүүнтэй байх шаардлагатай. 2. Бүлгийн гишүүд өмнөө тавьсан нийтлэг зорилгуудыг хүлээн зөвшөөрсөн байх 3. Нэгдмэл үйл ажиллагаа явуулах 4. Yйл ажиллагаа нь тасралтгүй шинж чанартай байдаг. Үүнээс байгууллагыг удаан хугацаанд оршин тогтнох, эрхэм зорилго,

зорилтуудаа хэрэгжүүлэхийн тулд үйл ажиллагаагаа ухамсартайгаар зохицуулсан хүмүүсийн бүлэг гэж хэлж болох боловч байгууллагагүй менежер, менежергүй байгууллага байх нөхцөлгүй учир нэгдсэн зорилгодоо хүрэхийн тулд менежерээр дамжин холбогдож зохицуулагдан ажилладаг хэсэг бүлэг хүмүүсийг байгууллага гэж тодорхойлж болох юм. Байгууллага нь өмнөө тавьсан зорилгодоо хүрэхийн тулд хөдөлмөрийн оновчой хуваарилалтай байх ёстой. Иймд удирдлага ба ажиллагсдын харилцан хамаарал, үүрэг даалгаврын оновчтой хуваарилалт, ажлын ачаалал, үйл ажиллагааны цар хүрээ, онцлог гээд олон хүчин зүйлийг харгалзан үзэх шаардлагатай.



Хөдөлмөрийн хуваарь ба менежментийн төвшин Хүн ганцаараа ажиллаж байхдаа өөрөө өөрийгөө удирдана. Харин шийдвэрлэж

байгаа асуудлын цар хүрээ өргөжиж нарийн нийлмэл болох хэмжээгээр удирдах ажлыг даган хариуцсан хүмүүс, тэдгээрийг удирдах аппарат үүсч, удирдлагын хүрээнд ажиллагсдын хооронд хөдөлмөрийн хуваарилалт аяндаа явагддаг.

Нэг хэсэг нь шуурхай зохицуулалт хариуцаж байхад нөгөө хэсэг нь төлөвлөлт, зах зээл судлал, борлуулалт гээд өөр өөр ажил хариуцдаг. Yүний үр дүнд удирдлагын хөдөлмөрийн босоо, хэвтээ хуваарилалт үүсдэг.

Байгууллагын дотор дээрээс доош хүртэл менежментийн хэдэн ч түвшин байж болно. Гэвч энэ түвшний тоог харгалзахгүйгээр байгууллагын менежментийн түвшинг 3-н үндсэн хэсэгт ангилан үздэг.

1. Стратегийн түвшин 2. Тактикийн түвшин 3. Yйл ажиллагааны түвшин г.м

Орчин үед менежментийг доод, дунд, дээд гэсэн гурван түвшинд хувааж үздэг. Түвшин бүрт тодорхой удирдах ажилтан хамрагдах бөгөөд тэдгээр нь хоорондоо ялгагдах, өвөрмөц онцлогтой байна.

Доод түвшинг үйл ажиллагааны, дунд түвшинг тактикийн, дээд түвшинг стратегийн гэж нэрлэх явдал бий. Энэ нь түвшин тус бүрийн онцлогийг илтгэн харуулж байгаа юм.

Доод түвшний менежерт: мастер, ээлжийн ахлагч, их сургуульд бол тэнхимийн эрхлэгч гэх мэт хамрагдана. Энэ түвшинд удирдах ажлыг биечлэн хэрэгжүүлэх тал нь голлох бөгөөд хүмүүстэй шууд харилцаж нөөцөө зохицуулна. Маш олон янзын ажилбар гүйцэтгэнэ. Төрөл бүрийн шийдвэр хүлээн авч хэрэгжүүлэх хэрэгтэй болно. Удирдах ажилтнуудын зонхилох хэсэг нь энэ түвшинд ажилладаг. Дээд түвшний удирдагчдын ажлын эхлэл гол төлөв энэ үе шатаас эхэлдэг. Энэ түвшинд авъяас чадвар нь илэрдэг. Асуудлыг маш богино хугацаанд шийдвэрлэх хэрэгтэй болох төдийгүй, шийдвэрээ хэрэгжүүлэх хугацаа нь ч богинохон байдаг. Дунд түвшний менежерт хэлтэс, тасгийн дарга, эрхлэгч, декан, салбарын эрхлэгч гэх мэт хамрагдана. Гарах шийдвэрийн үндсийг боловсруулах, доод түвшний менежерүүдийн үйл ажиллагааг уялдуулах, төрөлжсөн чиглэлийнхээ дагуу судалгаа, мэдээлэл хангамжийн гол гол асуудлыг хариуцна. Энэ түвшинд аман шийдвэр голлоно. Судалгаанаас үзэхэд нийт шийдвэрийн хугацааны 90 орчим хувийг аман шийдвэрт зориулж байна. Энэ түвшний менежерүүд дээд, доод түвшнийг холбож өгдөг. Сүүлийн үед техник өргөн ашиглах замаар /бизнесийн байгууллагууд хоорондоо нэгдэж корпораци үүсгэх замаар/ энэ түвшний менежерүүдийн тоог хорогдуулах ажил эрчимтэй хийгдэж байна. Дээд түвшний менежерт ерөнхий захирал, удирдах зөвлөлийн дарга, түүний орлогчид, ерөнхий менежер, гэх мэт хүмүүс хамрагдана. Байгууллагын хувь заяатай холбоотой гол асуудал энэ түвшинд шийдвэрлэгдэнэ. Маш их ачаалал ноогддог болохоор онцгой бэлтгэлтэй байж, эрчимтэй ажиллахыг шаарддаг. Энэ түвшний удирдагчийн ажил асар их, төгсгөл гэж бараг байдаггүй.

Стратегийн түвшний менежерүүдийн мэдлэг, чадвар, боловсрол, менежментийн арга барил зэрэг олон цогц хүчин зүйлээс тухайн байгууллагын амжилт, өсөлт, үр ашиг, үр дүн, удаан оршин тогтнох чадвар шалтгаална. Стратегийн түвшний эдгээр менежерүүд нь байгууллагын урт хугацааны зорилго, зорилт, стратегийн төлөвлөгөөг боловсруулж, гадаад орчинтой холбох үүрэг гүйцэтгэдэг.

Менежментийн түвшингээс хамаарч, удирдах ажилтанд тавигдах шаардлага, хүлээх хариуцлага, ажлын шинж чанар, хамрах хүрээний хувьд харилцан адилгүй



байдаг боловч тэдгээрт нийтлэг зүйл байдаг. Чухамхүү энэ нийтлэг үндэслэлийг менежментийн ухаан авч үздэг. Менежментийн ухаан янз бүрийн түвшний өөр хоорондоо ялгаатай удирдах ажилтны шинж чанарыг судалсны дээр бүх төрлийн удирдах ажилтанд зайлшгүй шаардлагатай хамгийн гол нийтлэг ажилбаруудыг гаргаж иржээ.

Удирдах үйл ажиллагааны эдгээр төрлүүдийг удирдлагын чиг үүрэг гэж нэрлэж заншсан юм. Ингэхлээр менежмент нь юуны өмнө удирдлагын чиг үүргийг хэрэгжүүлэх ажиллагаа юм. Удирдлагын ерөнхий чиг үүргүүдэд төлөвлөлт, зохион байгуулалт, идэвхижүүлэлт, хяналт хамрагдана.

Төлөвлөлт гэдэг нь байгууллага өмнөө тавьсан зорилгодоо хүрэхийн

тулд нийт арга замыг олон хувилбараар боловсруулж, түүнээс аль оновчтойг нь сонгох ажиллагаа юм. Энэ нь менежментийн чухал чиг үүргийн нэг юм. Төлөвлөлтийн үндсэн дээр байгууллагын өнөөгийн нөхцөл байдал, зорилт, түүнийг хэрэгжүүлэх арга замууд тодорхойлогдоно. Байгууллагын үйл ажиллагааг төлөвлөнө гэдэг нь дараах үндсэн гурван асуудлыг шийдвэрлэнэ гэсэн үг юм. Yүнд: 1. Байгууллагын одоогийн оршин байгаа нөхцөл байдалд үнэлэлт өгнө. Энэ нь байгууллагын дотоод орчны сул ба давуу талыг тодорхойлно гэсэн үг. Ийнхүү тодорхойлохдоо маркетинг, хүн технологи, зохион байгуулалтын бүтэц, санхүү нягтлан бодох бүртгэлийн байдал, байгууллагын соёл гэх мэт олон хүчин зүйлсийг авч үздэг. Ингэснээр одоо бид хаана хүрээд байна вэ? гэдэг нь тодорхой болно. 2. Байгууллагын цаашдын хөгжлийн төлөв байдлыг тодорхойлно. Энэ нь байгууллагын гадаад орчны боломжит болон боломжит бус байдлыг нь судлана гэсэн үг. Байгуулага нь өөртөө байгаа боломжоо ашиглан гадаад орчинд нэр хүнд бүхий үйл ажиллагаа явуулснаар өөрийн гэсэн байр суурийг эзэлнэ. Yүний үр дүнд ямар түвшинд хүрч очих вэ? гэдэг нь тодорхойлогдоно. 3. Байгууллага өмнөө тавьсан зорилгодоо хүрэхийн тулд чухам юу хийх ёстойг тодорхолно. Ингэснээр байгууллага дахь бүлгүүдийн нийт гишүүд ямар төрлийн үйл ажиллагаа, үйлдлийг хэзээ хэрхэн, яаж гүйцэтгэх шаардлагатай нь тодорхой болно.

Зохион байгуулалт гэдэг нь байгууллага өмнөө тавьсан зорилгодоо хүрэхийн тулд хүн, материал, түүхий эд, мэдээлэл, санхүүгийн бүх төрлийн нөөцийг оновчтойгоор нэгтгэн зангидах үйл явц юм.

Зохион байгуулалт нь менежментийн бүх түвшинд зайлшгүй шаардлагатай. Энэ нь байгууллагын нийт үйл ажиллагаа, үйлдлийг тодорхой нэгж хэсгүүдийн хооронд хамгийн оновчтой, үр ашигтай хэлбэрээр хуваарилна гэсэн үг юм.

Аливаа ажлыг эрхлэн гүйцэтгэх эрх мэдлийг хүмүүст хуваарилах нь зохион байгуулалтын салшгүй хэсэг юм. Зохион байгуулалтын бүтцийн шугаман, штабын, шугаман функцианаль бүтэц, газар нутгийн болон матриц, глобаль гэх мэт олон хэлбэрүүд байдаг. Байгууллага өөрийн зорилго, гадаад болон дотоод орчин, хэрэглэгчдийн байдлаа тодорхойлсоны үндсэн дээр бүтцийн дээрхи төрлүүдээс өөртөө тохирох хэлбэрийг сонгодог. Энэ нь зохион байгуулах ажлын нэг чухал чиглэл юм. Идэвхижүүлэлт нь байгууллага өмнөө тавьсан зорилгодоо хүрэхэд нийт ажиллагсдыг татан оролцуулахад байгууллагын зүгээс нөлөөлөх үйл явц юм. Yндэслэлтэй төлөвлөгөө боловсруулж, сайн зохион байгуулалт хийж, удирдан өөрөө үлгэр жишээч ажиллахаар бүх асуудал амжилттай шийдвэрлэгдэхгүй. Иймээс хүмүүст нөлөөлөх арга хэлбэрийг оновчтой сонгох нь бусдын хүчээр тавьсан зорилгодоо хүрэх чухал нөхцөл юм. Хүмүүс хэрэгцээгээ хангахын тулд хөдөлмөрлөдөг.



Хоол унд, орон байрны зэрэг материаллаг хэрэгцээ, өөрийгөө нотлох, сэтгэл хангалуун байх үнэ цэнэтэй хөдөлмөр эрхлэх оюуны хэрэгцээ үйл ажиллагаа нь зохицуулахад чухал үүрэг болохоор өөрийгөө хамгаалах зөн билэг амьдрал, үйл ажиллагааг нь тодорхой хэмжээгээр зохицуулдаг. Эдгээр хэрэгцээнд нөлөөлөх замаар хүмүүсийг ажиллуулах аргыг идэвхжүүлэлт гэнэ. Хяналт нь байгууллага өмнөө тавьсан зорилгодоо нийцсэн үйл ажиллагаа явуулж байгаа эсэхийг тодорхойлох, буруу үйлдлийг зогсоох, урьдчилан сэргийлэх ажиллагаа юм. Үүнд байгууллага үр ашигтай үйл ажиллагаа явуулахын тулд удирдлагын дээд, дунд, доод түвшинг хамарсан хяналтын оновчтой системийг тогтоох нь чухал. Байгууллага доторхи хяналтыг урьдчилсан, явцын, төгсгөлийн буюу эргэх холбоогны гэж ангилан үздэг. Хяналтанд материал түүхий эд, хүн хүч, санхүүгийн бүхий л нөөц хамрагдана. Менежментийг дан ганц чиг үүрэг, үйл явцын үүднээс үзэж болохгүй. Байгууллагыг амжилттай удирдахийн тулд хүмүүсийн харилцаа, сэтгэл зүй, үүрэг даалгаврын харилцан хамаарал, системийн онол, тооны ухаан зэрэг олон шинжлэх ухааны ололтыг менежментэд өргөн ашиглах шаардлагатай. Байгууллага амжилттай ажиллаж үр дүнд хүрэх тусам үйл ажмллагаагаа өргөжүүлэх, дотоодын төдийгүй гадаадын зах зээлд хамтран ажиллах хэрэгцээ шаардлага гардаг. Иймээс зөвхөн өөрийн орны онцлогийг харгалзан үзэх төдийгүй дэлхийн зах зээл дээр үр бүтээлтэй ажиллаж чадах, олон улсын түвшинд хүрсэн менежменттэй байх шаардлагатай. Байгууллага үйл ажиллагаагаа төлөвлөх, зохион байгуулах, ажилтны ажлын гүйцэтгэлийг үнэлэх, дүгнэх урамшууллын болон хяналтын үр ашигтай системийг тогтооход мэдээллийн солилцоо ихээхэн үүрэгтэй. Байгууллагын менежер нь гадаад болон дотоод орчноос мэдээлэл хүлээн авч, түүнийгээ боловсруулж түгээж байдаг. Мэдээлэл бол удирдах ажлын үндсэн түүхий эд гэж хэлж болно. Бүх төрлийн мэдээлэл боловсруулалт хийж шийдвэр хэмээх эцсийн бүтээгдэхүүн гаргадаг оюуны үйлдвэрлэлийн энэхүү өвөрмөц хэлбэрийг менежмент гэсэн ойлголт нэгэн адил багтаадаг. Мөн зохицуулах обьектыг нь харгалзан хүний нөөцийн, техникийн дэвшлийн менежментийн эдгээр хэлбэрүүдийн дотор хүний нөөцийн менежмент гол байр суурь эзэлдэг. Энэ ойлголт нь хүн хүчний төлөвлөлт, шагнал, урамшуулал, албан тушаалын шинжилгээ, тодорхойлолт хийх, гүйцэтгэлийг дүгнэх гээд олон асуудлыг багтаадаг. Байгууллагын менежментийг сайжруулахын тулд түүний хамрах хүрээг авч үзэх нь чухал байдаг.

2. Менежерийн гүйцэтгэх үүрэг Байгууллагын амжилт, удаан оршин тогтнох чадварт менежерийн гүйцэтгэх үүрэг асар их. Менежер нь маш олон талын мэдлэгтэй байж, байгууллагыг цогц хэлбэрээр удирдаж, аливаа асуудлын хамрах хүрээг зөв тодорхойлж, шийдвэр гаргах чадварыг эзэмших шаардлагатай. Байгууллагын санхүү, маркетинг, үйлдвэрлэл, хүний нөөц гадаад харилцаа гэх мэтийн олон талт үйлдэл, үйл ажиллагааг мэдэж байж удирдана. Америкийн эрдэмтэн Хенри Минцберг менежерийн үндсэн гурван бүлэг, 10 үүргийг тодорхойлсон байдаг. Үүнд: 1. Харилцааны үүрэг:

• Удирдагч холбогч Удирдагчийн үүрэг нь менежерийн үйл ажиллагааны агуулгаас урган гардаг

анхдагч үүрэг юм. Энэ чиг үүргийг хэрэгжүүлэхэд менежерт тодорхой эрх мэдэл шаардлагатай байдаг. Гэхдээ чиг үүрэг, эрх мэдлийн зохистой харьцаа заавал байх хэрэгтэй.



Мөн гадаад орчныг байгууллагатай холбох, байгууллагын дээд түвшнээс доод төвшин хүртэл, өөрөөр хэлбэл удирдлагаас ажиллагчид хүртэл хамгийн үр ашигтай уялдаа холбоог зөвхөн менежерийн оролцоотойгоор бий болгоно.

• Манлайлагч Менежер манлайлагчийн үүрэг гүйцэтгэснээр нийт ажиллагсдыг зорилгоо

хэрэгжүүлэхэд уриалан дуудаж байгаа юм. Манлайллаа амжилттай хэрэгжүүлэхийн тулд менежер өөрийн хүлээсэн үүрэг , хариуцлага, хувийн шинж чанар, харилцааны соёл, мэдлэг боловсрол, арга барил ёс зүйн олон шаардлагыг хангасан байх учиртай.

2. Шийдвэр гаргах үүрэг: • Зөрчлийг арилгагч

Байгууллагын доторхи хэсэг бүлэг, хэсэг ба хувь хүн, хувь хүмүүсийн хооронд олон төрлийн зөрчил маргаан гарч байдаг. Нөөц дутагдах, ашиг орлого бүтээмж, буурах, удирдлага болон ажиллагчдын боловсрол, чадвар буурах, техник технологи хоцрогдох, ажиллдагчдын уур амьсгал, ажиллах нөхцөл муудах, байгууллагын нэр хүнд унах зэрэг олон хүчин зүйлээс зөрчил, маргаан үүсдэг. Иймээс менежер нь түүнийг таслан зогсоох, тэдгээр зөрөлдөөнийг оновчтой шийдвэрлэх үүрэгтэй.

• Шинийг санаачлагч Байгууллагын эрхэм зорилго, зорилт, стратегийг тодорхойлж гадаад, дотоод

нөөц боломжийг нээн илрүүлж, хэрэгжүүлэх үүрэгтэй. • Нөөцийг хуваарилагч

Мененжер бүх төрлийн нөөц /санхүү, хүний, түүхий эд материал, тоног төхөөрөмж/-ийг хуваарилах үүрэг гүйцэтгэнэ. Нөөцийг хуваарилахдаа ажлын ачаалал, байгууллагын онцлог, байгууллагын хамгийн сайн үр дүн, үр ашиг өгч байгаа хэсэг техник, технологийн хоцрогдол, ажиллагсдын мэдлэг, чадавхи гээд олон хүчин зүйлийг харгалзан үзэх хэрэгтэй.

• Гэрээ хэлэлцээр хийгч Байгууллага амжилттай үйл ажиллагаа явуулсны үр дүнд бизнесийг өргөжүүлэх,

өөрчлөх, шинэ салбар бий болгох боломжтой болдог. Үүний тулд гадаад, дотоодын олон түнш, харилцагчтай үр ашигтай харилцаа холбоо тогтоох шаардлагатай. Иймээс менежер нь гэрээ хэлцэл хийх замаар холбогчийн үүрэг гүйцэтгэдэг.

3. Мэдээллийн үүрэг: • Мэдээлэл хүлээн авагч

Менежер нь мэдээллийг хүлээн авах, боловсруулах үүргийг гүйцэтгэнэ. Байгууллагын үйл ажиллагааг амжилттай удирдаж, асуудлыг оновчтой шийдэхийн тулд гадаад, дотоод орчноос маш их хэмжээний мэдээллийг хүлээн авдаг. Бүх төрлийн мэдээлэлд дүн шинжилгээ хийж, түүний үнэн зөв, бодитой эсэх, байгууллагад хамааралтай, хамааралгүйг тодорхойлж сайтар боловсруулна. Сайн боловсруулсан мэдээлэл гэдэг бол амжилттай удирдах үндэс мөн. Yүний тулд менежер нь судалгааны тодорхой арга барил эзэмшсэн , аливаа мэдээлэлд дүн шинжилгээ хийх чадвартай байх нь чухал.

• Мэдээлэл түгээгч Мененжер нь мэдээллийг хүлээн авч сайтар, боловсруулалт хийсэний дараа

түүнийгээ гадаад болон дотоод орчиндоо түгээнэ. • Төлөөлөгч

Менежер нь албаны мэдээллийг байгууллагаа төлөөлж, гадаад орчинд дамжуулж байдаг. Байгууллагынхаа ажилтан ажиллагсадтайгаа, дараа нь гадаад орчинтой харилцаж мэдээлэл олж авахын зэрэгцээ асуудлыг шийдэх, олон сонголтоос хамгийн оновчтойг сонгох чадвартай байх нь чухал. Орчин үед менежерийн гүйцэтгэх үүрэг, хүлээх хариуцлага асар их болсоор байна.



7. Менежерийн ур чадвар

Дээр бид менежментийн чиг үүргүүдийг товч авч үзсэн. Эдгээр чиг үүргүүдийг амжилттай гүйцэтгэхэд тодорхой ур чадвар шаардагдана. Менежерүүдийн ажлын үр дүнгийн гол шалгуур нь ур чадвараар тодорхойлогдоно. Менежрийн ур чадвар гэдэг нь менежерийн өөрт нь зайлшгүй байвал зохих шаардлагуудын нийлбэр цогц юм. Өөрөөр хэлбэл, аливаа менежер өгөгдсөн үүрэг даалгаврыг гүйцэтгэх арга зүй, туршлага, чадвар, боломж зэргийг менежерийн ур чадвар гэж ойлгож болно.

Менежерийн ур чадвар бол зөвхөн онолын мэдлэгээ практикт хэрэгжүүлэх үйл ажиллагаа биш бөгөөд хувь хүний өөрийн төрх, зан байдал зэрэг олон хүчин зүйлээр нөхцөлддөг. Менежерт үндсэн 3 төрлийн ур чадвар зайлшгүй шаардагддаг байна. Yүнд:

• Техник ур чадвар • Харилцааны ур чадвар • Нэгтгэн дүгнэх ур чадвар

Техникийн ур чадвар нь удирдлагаас өгсөн тодорхой үүрэг даалгаврыг тодорхой арга барилаар эрхлэн гүйцэтгэх ур зүй, дадлага мэргэжлийн чадварын нийлбэр цогц юм. Өөрөөр хэлбэл энэ төрлийн ур чадвар нь тодорхой нэг чиглэлээр мэргэшсэн байхыг шаарддаг байна.

Менежер хүн өдөр тутмын ажлаа амжилттай гүйцэтгэхийн тулд техникийн чадвараа хөгжүүлэх шаардлагатай. Оёдолчин хүн гэхэд л оёх, эсгэх, хайчлах, наах, холбогдох техник хэрэгсэлтэй харьцах чадвартай байж ажлаа хийнэ. Yүний адилаар менежер хүн тушаал шийдвэр гаргах, гэрээ хэлэлцээр хийх, төсөв төлөвлөгөө боловсруулах, дүн шинжилгээ хийх, хяналт тавих илтгэх, баланс боловсруулах гээд тодорхой ажилбарыг заавал хийж чаддаг байх учиртай.

Байгууллагын анхан шатны нэгжид ажилладаг менежерүүд техникийн ур чадварыг бусдаас илүү эзэмших хэрэгтэй байдаг. Учир нь энэ шатны менежерийн үйл ажиллагааны дийлэнх нь энэ ур чадварыг хэрхэн эзэмшсэнээс шалтгаалдаг. Анхан шатанд ажиллаж байгаа үйлдвэрлэлийн мененжер нь үйлдвэрлэлийн шугам, техник хэрэгсэл, тоног төхөөрөмж зэрэгтэй харьцах техникийн чадвар сайтай, бүртгэлийн менежер гэхэд бүртгэлийн техник арга хэрэгсэл, улмаар аудитын талаар техникийн чадвар сайтай байх шаардлагатай. Харилцааны ур чадвар менежерүүд ажлын цагийнхаа дийлэнхийг хүмүүстэй харилцахад зарцуулдаг. Тэд хамт олон, хувь хүмүүстэй хамтран ажиллахдаа тэднийг идэвхжүүлэх, манлайлах, нөлөөлөх ур чадварыг зайлшгүй эзэмших шаардлагатай. Түүнчлэн хүмүүсийн хоорондох харилцааг зохицуулахад бичих, унших, сонсох, чадвар нэгэн адил чухал ач холбогдолтой. Энэ чадварыг бүх шатны менежерүүд эзэмшсэн байдаг бөгөөд манлайлах үүрэгтэй холбоотой гарч ирдэг. Өөрөөр хэлбэл, хүнтэй харилцах, хүмүүсийг үр ашигтай ажиллуулах чадвар нь харилцааны ур чадвараар илэрдэг. Тухайлбал бусдад өөрийн үзэл санааг ойлгуулж чаддаг, бусдынхыг ойлгодог, харилцааны өндөр соёл эзэмшсэн байхыг хэлнэ.

Шийдвэр гаргах ур чадвар гэдэг нь ерөнхий онол, хийсвэр санааг тодорхой нөхцөл, байдалд тохируулан хэрэглэх ур дүй юм. Асуудлын хамрах хүрээ, түүнд нөлөөлж байгаа хүчин зүйл, онцлог, байгууллагын үр ашигт нөлөөлөх хэм хэмжээ зэргийг сайтар харгалзан үзэж бодит байдлыг зөв таньж мэдэж байж оновчтой шийдвэр гаргана. Байгууллагын үйл ажиллагаа өргөжин тэлэх, тусам гадаад, дотоод зах зээл дээр явуулах үйл ажиллагаа нь нарийн төвөгтөй тодорхойгүй болдог. Энэ нөхцөлд асуудлыг оношлох, түүнийг шийдэх оновчтой сонголт хийх нь менежерээс өндөр ур чадварыг шаардана. Менежер нь шийдвэр гаргах чадварыг эзэмшихийн



тулд асуудлыг шийдэх сонголтын олон хувилбар тус бүрийг үнэлэх, дүгнэх, тооцох улмаар сонголт бүрийн үр дагаварыг урьдчилан харах чадвартай байх нь чухал.

Дээрх ур чадвараас гадна дараах чадварыг аль ч түвшний менежер эзэмшсэн байвал зохино. 1. Цагийг төлөвлөх чадвар. Цаг хугацаа бол менежерийн нэг чухал нөөц юм. Менежерүүд байгууллагынхаа хүний нөөц, санхүүгийн болон материаллаг нөөцүүдэд илүү анхаарч цаг хугацаа гэдэг чухал нөөцийг анзаардаггүй. Цагийг зөв төлөвлөж, сурах нь менежер хүний нэг гол чадвар юм. Энэ нь зөвхөн цаг минутыг хуваарилахаар хязгаарлагдахгүй бөгөөд менежерийн ерөнхий соёлыг эзэмшсэн байдлаар илэрхийлэгдэнэ. 2. Манлайлах чадвар. Байгууллагыг удирдана гэдэг нь тухайн байгууллагын зорилго, зорилтоо биелүүлэхийн тулд шаардлагатай хувь нэмэрээ оруулах хэмжээнд хүртэл хүмүүс, хамт олны үйл ажиллагаанд удирлагын зүгээс нөлөөлөх ур чадвар юм. Өөрөөр хэлбэл манлайлал гэдэг нь бусдад нөлөөлөх чадварыг хэлнэ.

Аливаа байгууллага зорилгод хүрэхийн тулд бусдыг удирдан чиглүүлж, тэдэнд нөлөөлөл үзүүлж буй хүнийг манлайлагч гэнэ. Манлайлагчид байгууллагын алс хэтийн төлвийг боловсруулахад авъяастай байхаас гадна боломжийг бусдаас илүү хурдан олж харах, үндэслэлтэй нарийн төлөвлөгөөг боловсруулах чадвартай байх ёстой. 3. Итгүүлж үнэмшүүлэх чадвар. Энэ чадвар нь мэдээлэл өгөх, тайлбарлах, баталж нотлох, няцаах гэсэн үндсэн нөлөөллөөр дамжин хэрэгждэг.

Орчин цагт менежментийн шинжлэх ухаан нь нийгмийн хөгжилд чухал үүрэг бүхий шинжлэх ухаан бөгөөд байгууллагад зах зээл дээр урт удаан хугацаанд оршин тогтнох боломж олгодог. Тэрхүү байгууллагын амжилттай ажиллах, эрхэм зорилгодоо хүрэх нь менежерийн үйл ажиллагаа, ур чадвар шууд шалтгаалах юм.



ММ 7.1

Албан

бус

Албан

ёсны

Хэлбэрийн хувьд

Байгууллагын тухай ойлголт, тїїний тєрєл, шинжїїд

Байгууллага, тїїний їндсэн шинжїїд

Зохион байгуулалтанд орсон хїмїїсийн

нэгдлийг бїлэг гэнэ. Бїлгїїдийн олонлог нь

байгууллагыг бїрдїїлнэ. С

истем

Хїмїїс

Тївшингээр

Нийтлэг нэг зорилгыг хэрэгжїїлэхийн тєлєє бїлгийн бїх гишїїд санал нэгдсэн байна

Бїгдэд ач холбогдол бїхий зорилгод хїрэхийн тулд бїлгийн бїх гишїїд хамтран ажиллахад бэлэн байх

Наад зах нь 2 хїн байна.



ММ 7.2

Байгууллагыг бїрдїїлж буй элементийн хїчин зїйлсїїдийн зїгээс нєлєєлж буй нєлєєллийг хэлнэ.

Байгууллагын орчин

Байгууллагад тасралтгїй нєлєєлєл їзїїлж байгаа гадаад, дотоод хїчин зїйлийн нийлбэр цогцыг байгуулллагын орчин гэнэ

Дотоод орчин

Нийгэм соёлын хїчин зїйл

ШУ-ы технологи

Эдийн засаг

Улс тєр

Гадаад орчин

Дам нєлєєлєл Шууд нєлєєлєл

Зохицуулагч

Хэрэглэгч

Бэлтгэн нийлїїлэгч

Єрсєлдєгч

Зорилго

Зорилт

Удирдлагын бїтэц

Технологи

Хїмїїс

Байгууллагын орчны нєлєєлєл

Глобаль

Байнгын

Хугацаагаар нь Хїрээгээр нь

Локаль

Тїрзуурын



ММ 7.3

Менежментийн їндсїїд:

Менежер ба байгууллага. Менежментийн їїрэг, ур чадвар

Тєлєвлєлт ба стратеги

Тєлєвлєлт ба стратегийн менежмент Гадаад орчин

Зохион байгуулалт: Байгууллагын бїтэц.

Хїний нєєцийн менежмент

Манлайлал: Идэвхжїїлэлт коммуникаци

Хяналт: Байгууллагын хяналт. Хяналтын хэлбэрїїд



ММ 7.4

Стратегийн

Тактикийн

Yйл ажиллагааны

Техникийн ур

чадвар

Харилцааны

ур

чадвар

Øéè

äâýð

ãàð

ãàõ

÷àäâ

àð

Менежер нь байгууллагын зорилгод хїрэхийн тулд ажилтан

ажилагсдын їйл ажиллагааг нэгтэгдэг

Õàðèëöààíû ¿¿ðýã

• Ò¿ð ¿¿ðýã õ¿ëýýã÷ • Ìàíëàéëàã÷ • õîëáîã÷

Ìýäýýëëèéí¿¿ðýã

• Øàëãàã÷ •Ò¿ãýýã÷ •Òºëººëºã÷

Øèéäâýð ãàðãàõ ¿¿ðýã

•Áèçíåñ ýðõëýã÷èéí ¿¿ðýã •Çºð÷èëèéã øèéäýã÷ •Íººöèéã õóâèàðëàõ

Ìåíåæåðèéí ¿íäñýí ¿¿ðýã

Менежер

Ìåíåæåðò çàéëøã¿é áàéõ ¿íäñýí óð ÷àäâàðóóä



ММ 7.5

Ìåíåæåð, ò¿¿íèé óð ÷àäâàð

Áóñàä õ¿ì¿¿ñèéí õ¿÷, àâúÿàñ áèëãèéã àøèãëàí, òýäíèéã çîõèîí áàéãóóëàõ, ìàíëàéëàõ, çàìààð ººðèéí õ¿÷íýýñ äàâñàí èõ àæëûã õèéëãýõ ÷àäâàðòàé õ¿íèéã

ìåíåæåð ãýíý.

Ур чадвар

Техник ур чадвар Харилцааны ур чадвар

Íýãòãýí ä¿ãíýõ óð ÷àäâàð

Ýíý íü óäèðäëàãààñ ºãñºí òîäîðõîé ¿¿ðýã, äààëãàâàðûã ã¿éöýòãýõ ÷àäâàð þì. ªºðººð õýëáýë: òîäîðõîé íýã ÷èãëýëýýð ìýðãýøñýí áàéõûã õýëíý. Ýíý óð ÷àäâàðûã àíõàí øàòíû ìåíåæåð¿¿ä ýçýìøñýí

Ýíý óð ÷àäâàðûã á¿õ øàòíû ìåíåæåð¿¿ä ýçýìøñýí áàéäàã áºãººä ìåíåæìåíòèéí ìàíëàéëàõ ¿¿ðýãòýé õîëáîîòîé ãàð÷ èðäýã ººðººð õýëáýë õ¿íòýé õàðèëöàõ, õ¿ì¿¿ñèéã óð ÷àäâàðààð èëýðäýã. Òóõàéëáàë áóñäàä ººðèéí ¿çýë ñàíààã îéëãóóëæ ÷àääàã. Áóñäûíõûã îéëãîäîã õàðèëöààíû ºíäºð ñî¸ë ýçýìøñýí áàéõûã õýëíý. Ýíý óð ÷àäâàðûã äóíä øàòíû ìåíåæåð¿¿ä ò¿ëõ¿¿ ýçýìøñýí áàéõ

Òîäîðõîé íýã àñóóäàëä, òîäîðõîé ¿ð ä¿íä õ¿ðýõ àðãà çàìûã òºëºâëºõ ÷àäâàð íü ýíý òºðëèéí óð ÷àäâàð áîëíî. ªºðººð õýëáýë àñóóäëûã îéëãîõ îíîøëîõ ìýäýýëëèéã äýñ äàðààëëààð ýìõýòãýõ, íýãòãýõ ä¿ãíýõ, øèéäâýð ãàðãàõ ÷àäâàðûã õýëíý. Ýíý òºðëèéí óð ÷àäâàðûã äýýä ò¿âøíèé óäèðäëàãà ýçýìøñýí áàéõ øààðäëàãàòàé.




“Темпераментийг тодорхойлох нь ”

Та асуултуудыг уншаад шударгаар өөрийгөө дүгнээрэй. Хэрэв асуултанд гарч буй шинж тэмдэг танд байдаг бол “тийм”, байхгүй бол “үгүй” гэсэн хариултыг сонгоорой. “Тийм” гэсэн хариулт бүр 1 оноо, харин “үгүй” гэсэн хариулт бүр 0 оноо. А. тийм үгүй 1 Тогтвортой хөдөлгөөнтэй. байнга ямар нэгэн зүйлийг оролдож

байдаг

2 Омогтой 3 Бие барьж чаддаггүй 4 Санаачлагатай 5 Зөрүүд 6 Маргаанд дийлэх гэж зүтгэдэг 7 Үе үе гэнэт түргэн шуурхай ажилладаг 8 Шууд, шулуун харьцаатай 9 Аз турших дуртай 10 Өсөрхүү 11 Түргэн ярьдаг 12 Хэрүүлч 13 Бусдын дутагдлыг тэвчиж чаддаггүй 14 Түрэмгий 15 Дохио зангаа их хэрэглэж ярьдаг 16 Түргэн сэтгэж шийдвэр гаргадаг 17 Шинэ зүйлд амархан дасдаг 18 Зорилгодоо тууштай 19 Огцом түргэн алхаа гишгээтэй 20 Ааш зан чинь эрс хувьсан өөрчлөгддөг Б. 1 Хөгжилтэй, баяр баясгалантай 2 Эрч хүчтэй 3 Эхэлсэн зүйлээ дуусгалгүй орхих нь цөөнгүй 4 Өөрийгөө хэт үнэлдэг 5 Шинийг амархан тусгаж авдаг 6 Сониуч, харилцаа тогтворгүй 7 Юманд санаа зовж шаналах нь бага 8 Янз бүрийн орчинд түргэн дасдаг 9 Шинэ ажлыг сонирхон дурлаж эхэлдэг 10 Нэг хэвийн зүйлээс амархан уйддаг 11 Нэгээс нөгөөд амархан шилжих чадвартай 12 Бусдыг уриалан зохион байгуулахдаа сайн 13 Нийтэч 14 Тэсвэртэй, тууштай ажиллах чадвартай 15 Нүүрний хувирал,гарын дохио зангаа ихтэй, чанга яриатай 16 Гэнэтийн үед биеэ барьж чаддаг 17 Ямагт цовоо сэргэлэн 18 Түргэн унтай амархан сэрдэг 19 Эмх цэгц муутай, яаран шийдвэр гаргах талтай 20 Заримдаа өнгөц хийсвэр хандлагатай



В. 1 Эмх журамтай, нямбай 2 Юманд суурьтай ханддаг 3 Болгоомжтой 4 Хүлээцтэй 5 Дуу цөөнтэй 6 Жигд тогтуун яриатай 7 Тайван удаан хөдөлгөөнтэй 8 Юмыг удаан ойлгож сайн тогтоодог 9 Эхэлсэнээ заавал дуусгадаг 10 Хүчээ хоосон зарцуулдаггүй 11 Хэвшсэн дэг журмаа хатуу баримталдаг 12 Сэтгэлийн хөдөлгөөнөө барьж чаддаг 13 Магтах шүүмжлэхэд эмзэг биш 14 Доог тохууг үл тоомсорлодог 15 Харилцаа тогтвортой 16 Нэг үйлдлээс нөгөөд шилжихдээ удаан 17 Хүн бүгдтэй жигд харилцаатай 18 Шинэ нөхцөлд дасан зохицоход бэрхшээлтэй 19 Зовлон, өвчин зэрэгт тэвчээртэй 20 Уур уцаар багатай Г. 1 Ичимхий 2 Шинэ орчинд тэвдэн барьц алддаг 3 Танихгүй хүмүүсээс бишүүрхдэг 4 Өөрийнхөө хүчинд итгэддэгүй 5 Ганцаардлыг давж чадна 6 Бүтэлгүйтсэн үедээ сэтгэлээр амархан унадаг 7 Бодлогошронгуй 8 Амархан ядардаг 9 Сул дуутай 10 Ярьж байгаа хүнийхээ зан төлөвт зохицдог 11 Өрөвчхөн эмзэг 12 Сайшаал, шүүмжлэлд маш мэдрэг 13 Өөртөө болон бусдад маш өндөр шаардлага тавьдаг 14 Хардаж сэрдэх талтай 15 Өвчин, зовлонд эмзэг 16 Гомдомтгой 17 Бусадтай санаа бодлоо хуваалцдаггүй 18 Идэхи багатай 19 Бусдаар өрөвдүүлэх дуртай 20 Дуулгавартай, хүлцэнгүй

Тайлбар:

Та 16-20 оноог А хэсэгт авсан холерик темпераменттай 16-20 оноог Б хэсэгт авсан бол сангвиник темпераменттай 16-20 оноог В хэсэгт авсан бол флегматик темпераменттай 16-20 оноог Г хэсэгт авсан бол меланхолик темпераменттай юм байна.

Хэрэв аль нэг хэсэгт 6-10 тийм гэсэн хариулт байвал тухайн темпераментийн шинж танд бага байгааг, тийм гэсэн хариулт 11-15 байвал тухайн темпераментийн шинж нилээд байгааг илтгэнэ.




Шилдэг борлуулагч

“Шилдэг борлуулагч” жишээг уншаад доор өгөгдсөн 3 асуултад баг тус бүр хариулна уу.

Эцэг эх нь Батын бие даасан байдлыг хүүхэд байхаас нь ихэд дэмжин урамшуулдаг

байжээ. Сургуульд байхдаа Бат анги, сургуулийн тэргүүний сурагч нь байв. Бага сургуульд байхдаа сурагчдын хоолны газарт жижүүр хийх, аливаа олон нийтийн ажилд зохицуулагч ахлагч нь болохыг дурладаг хүүхэд байлаа. Бусад хүүхэдтэй найзалж, аятайхан зохицож чадахгүй байгаад нь ээж нь санаа их зовдог байсан гэнэ. Тэр тухай Батаас асуухад “Тэд нар юу ч чадахгүй, тэгээд ч надад хэрэгггүй. Тэдэнтэй орооцолдох цаг зав надад алга. Би өөрийгөө хөгжүүлэх хэргтэй байна” гэж хэлдэг байжээ.

Бат ахлах ангид байхдаа сургуульдаа сурлагаараа тэргүүний сурагч гэгдэн холын зайд сайн гүйдэг болохоор чөлөөт цагаараа сургуулийнхаа шигшээ багт орж тоглодог байжээ.

Их сургуульд элсэн орж мөн сурлагаар тэргүүлэгч оюутнуудын нэг болсон байна. Мөн оюутны байранд бус гэртээ амьдарч оюутнуудын амьдралаас бага зэрэг хөндий байв. Их сургуулиа амжилттай төгсөөд Бат даатгалын нэгэн том компанид ажилд оржээ. Удалгүй тэргүүний ажилтны нэг болов. Тэрээр компанид 8 жил ажиллахдаа 6 жилд нь компанийн тэргүүний 5 агентийн 1 нь болсондоо маш их баяртай явах болжээ.

Батын ажилладаг даатгалын компанийн төв байранд гүйцэтгэх хорооны хурал болж

байв. Энэ хороо чухал албан тушаалд сонгон томилох асуудлыг хариуцдаг бөгөөд энэ удаагийн хурлаар борлуулалтын хэлтэсийн даргаар хэнийг томилох талаар хэлэлцэж байлаа. Хүний нөөцийн хэлтэсийн дарга: “Сүүлийн жилүүдэд борлуулалт харьцангуй муудах төлөвтэй байгаа. Бидэнд одоо энэ өндөр хариуцлагыг хүлээн авч, бий болоод байгаа нөхцлийг өөрчлөн ажиллах чадвартай, ажилдаа идэвх зүтгэлтэй хүн хэрэгтэй. Нилээд хайж судалсны эцэст энэ албанд Бат хамгийн тохирох хүн гэж үзлээ. Бат энэ компанид идэвх зүтгэлтэй, сайн мэргэжилтэн гэдгийг бид сайн мэднэ. Энэ ажилд Батыг томилох саналыг би гаргаж байна.” гэж хэлэв.

1. Та хүний нөөцийн хэлтэсийн даргын саналтай нэг байна уу? Яагаад? 2. Батын намтарыг эргэн харвал түүний хувьд ямар сэдэл нэн чухал вэ?, тодорхой тайлбар нотолгоог бичнэ үү? 3. Менежерийн алба хашиж байгаа хүмүүст ямар мотиваци чухал вэ? Яагаад?



Ажлын хуудас 7.3 “ Та ажил хэрэгч хүн мөн үү ”

Дараах асуултанд “тийм” эсвэл эсвэл ”үгүй ” гэсэн хариултын аль нэгийг

шударгаар хариулна уу. 1. Ажил хэргийнхээ талаар нөхдөөсөө илүү хамтран ажиллагсадтайгаа

нарийвчлан ярилцдаг. А. Тийм Б. Үгүй 2. Ажил хэргийн уулзалтанд хоцролгүй очиж, маш нягт нямбай нягт нямбай

ханддаг. А. Тийм Б. Үгүй 3. Хагас сайн өдрийн үдээс хойш бүтэн сайн өдрөөс илүү амардаг.

А. Тийм Б. Үгүй 4. Ажилтай байх үед ажилгүй байх үеэс илүү биеийн байдал сайн байдаг.

А. Тийм Б. Үгүй 5. Цагаа маш сайн төлөвлөдөг. А. Тийм Б. Үгүй 6. Нөхөд чинь таныг хүлээлгэхэд та бухимддаг.

А. Тийм Б. Үгүй 7. Тантай ямар нэгэн зүйл тохиролцоход хялбар байдаг гэж хүмүүс ярилцдаг.

А. Тийм Б. Үгүй 8. Ажлаа хийж байхдаа ойр дотныхоо хүмүүсийн тухай мартдаг.

А. Тийм Б. Үгүй 9. Нэн хүнд нөхцөлд ч та ажиллах цаг олж чаддаг.

А. Тийм Б. Үгүй 10. Ямар ч нөхцөлд ажлаа нарийн сайн төлөвлөж чаддаг.

А. Тийм Б. Үгүй 11. Зөвлөгөөний завсарлагаар өөр сэдвээр бусадтай ярилцах дуртай.

А. Тийм Б. Үгүй 12. Нөхөд чинь ихэвчлэн тантай адил төсөөтэй ажил эрхэлдэг.

А. Тийм Б. Үгүй 13. Бие чинь ноцтой өвдөөгүй л бол бага зэргийн өвдөлтийг тоолгүй ажиллахыг

хичээдэг. А. Тийм Б. Үгүй 14. Бүх зүйл таны үйл ажиллагааны хүрээнд хамрагдана гэж үздэг.

А. Тийм Б. Үгүй 15. Ажил дээрээ хамтран ажиллагсдаасаа илүү орой болтол ажилладаг.

А. Тийм Б. Үгүй 16. Өглөө эрт сэрчихвэл ажлынхаа тухай боддог.

А. Тийм Б. Үгүй 17. Ажил дээр чинь ямар нэгэн таагүй зүйл гарахгүй байгаасай гэж хүсдэг.

А. Тийм Б. Үгүй 18. Тоглоомонд ч гэсэн ажил дээрээ байгаа мэт чармайлттай оролцдог.

А. Тийм Б. Үгүй 19. Амрахад амархан уйддаг.

А. Тийм Б. Үгүй 20. Амралтын өдрүүдэд ихэнхдээ дараа долоо хоногийн бэлтгэлээ хангадаг.

А. Тийм Б. Үгүй Та 7-р асуултаас бусад бүх “Тийм” гэсэн хариултанд 1 оноо авна.

10 ба түүнээс доош оноо авбал та ажил хийхгүй байх сонирхолтой хүн байна, ажил хүнд их эрч хүч, таашаал, амжилт зэрэг сайн сайхан бүхнийг өгдөг гэдгийг сана. 11-15 оноо авбал та ажил хэрэгч хүн байна. Амжилт таны хажууханд байна. 16-20 оноо авбал та үр дүнгүй ажил их хийж байна. Тиймээс зайлшгүй ажилд хэрэгтэй зүйлээ сонгож авах хэрэгтэй.




1. Х.Пүрэвдагва “ Менежер” УБ 1994 он 2. “Удирдахуйд суралцахуй” Удирдлагын академи УБ 2002 он 3. Б.Мөнхжаргал Б.Амаржаргал “ Менежмент” УБ 2002 он 4. Ч.Пүрэвдорж “ Байгууллагын менежмент” УБ 2005 он 5. П.Увш Б.Хэрлэн “ Байгууллагын зан үйл” УБ 2004 он 6. Н.Отгонбаяр “ Менежмент” УБ 2007 он



Ñóðãàëòûí ºìíºõ ñîðèë

Òà äàðààõ àñóóëòóóäûã àíõààðàëòàé óíøèæ çºâ õàðèóëòûã äóãóéëíà óó? /Îíîî 22/

1. Çàõ çýýë ãýæ þó âý? à. Yéëäâýðëýë ¿éë÷èëãýýíèé íèéëáýð öîãö á. Çàõ çýýëä îðîëöîã÷ õ¿ì¿¿ñèéí íèéëáýð â. Á¿òýýãäýõ¿¿í, àæèë ¿éë÷èëãýý ÿâóóëäàã áàéãóóëëàãóóäûí öîãö

2. Íóòãèéí çàõèðãààíû áàéãóóëëàãà íü îðîí íóòãèéí çàõ çýýëä îðîëöîã÷ ìºí. à. Òèéì á. Yã¿é â. Ìýäýõã¿é 3. Ìàë÷äûí á¿ëýã íü áèçíåñ ýðõëýõ õýëáýð ìºí. à. Òèéì á. Yã¿é â. Ìýäýõã¿é 4. Ñòðàòåãè áàéãóóëëàãûã òîäîðõîéëæ áàéäàã. à. Òèéì á. Yã¿é â. Ìýäýõã¿é 5. Á¿òýýìæ ãýäýã íü: à. ªìíºõººñºº èë¿¿ èõ ãàðö ãàðãàõ ¿éë ÿâö á. Á¿òýýìæ ãýäýã íü çºâõºí áèåèéí õ¿÷íèé ¿éë àæèëëàãàà þì â. Á¿òýýìæ ãýäýã íü çºâõºí îþóí óõààíû ¿éë àæèëëàãàà þì 6. Á¿ëýã áîëãîí áàã ìºí. Ýíý áîäîìæ çºâ ¿¿? à. Òèéì á. Yã¿é â. Ìýäýõã¿é 7. SWOT øèíæèëãýýíèé çîðèëãî íü: à. Çºâõºí ãàäààä îð÷íû õ¿÷èí ç¿éëñèéã ñóäëàõàä îðøèíî á. Çºâõºí äîòîîä îð÷íû õ¿÷èí ç¿éëñèéã ñóäàëàõàä îðøèíî â. à, á çºâ ã. Àëü íü ÷ áèø 8. Õàðèëöàà áîë çºâõºí ìýäýýëýë ñîëèëöîõ ïðîöåññ þì. à. Òèéì á. Yã¿é â. Ìýäýõã¿é 9. Á¿òýýãäýõ¿¿íèéã :

à. Õýðýãöýýã õàíãàõ çîðèëãîòîé ¿éëäâýðëýäýã á. Õóäàëäàí áîðëóóëàõ çîðèëãîòîé ¿éëäâýðëýäýã â. Äýýðõ á¿ãä ã. Çºâõºí “ à”

10. Òºðèéí çàõèðãààíû ¿éë÷èëãýý íü îðîí íóòãèéí íèéòëýã õýðýãöýýã õàíãàõàä ÷èãëýíý. à. Òèéì á. Yã¿é â. Ìýäýõã¿é 11. Øèéäâýð ãàðãàëò íü ñîíãîëò þì. à. Òèéì á. Yã¿é â. Ìýäýõã¿é 12. Yéë÷èëãýý íü á¿òýýãäýõ¿¿íèé îíöãîé íýã òºðºë ìºí. à. Òèéì á. Yã¿é â. Ìýäýõã¿é



Ìýäëýã øàëãàõ ñîðèë

Òà äàðààõ àñóóëòóóäûã àíõààðàëòàé óíøèæ çºâ õàðèóëòûã äóãóéëíà óó? / Îíîî26 / 1. Îð÷èí ¿åèéí ÷àíàðûí óäèðäëàãà íü ¿íäñýí ... ¿å øàòààð õýðýãæèíý.

à. 3 á. 4 â. 5 ã. 6

2. Òºðèéí áàéãóóëëàãààñ ãóðàâäàã÷ ýòãýýäýä íèéë¿¿ëæ áàéãàà á¿òýýãäýõ¿¿í, ¿éë÷èëãýý íü: à. Áîëîâðîëûí ¿éë÷èëãýý á. Ýð¿¿ë ìýíäèéí ¿éë÷èëãýý â. Íèéãìèéí ¿éë÷èëãýý ã. Çàõèðãààíû ¿éë÷èëãýý ä. Äýýðõ á¿ãä å. ã-ýýñ áóñàä íü

3. Á¿òýýìæèéí ¿ç¿¿ëýëòýä äàðààõ ç¿éë¿¿ä îðäîã. /Áóðóóã íü îë/ à. Yð àøèã á. Ã¿éöýòãýëèéí ò¿âøèí â. ×àíàð ã. Õºäºëìºðèéí àðãà áàðèë ä. Øèíý÷ëýëò

4. Á¿òýýìæèéí ìåíåæìåíòèéí ¿íäñýí ÷èã ¿¿ðýã íü àëü íü âý? à. Á¿òýýìæèéí øèéäâýð ãàðãàëò

á. Á¿òýýìæèéí øèíý÷ëýëò â. Á¿òýýìæèéí ºðñºëäººí ã. Á¿òýýìæèéí äýýøë¿¿ëýëò

5. Áàãèéí ýåðýã õýì õýìæýýíä äàðààõ àñóóäëóóä áàãòàíà. /Áóðóóã íü îë/ à. Íýýëòòýé ÷àíàð á. Àøèã ñîíèðõîë â. Ýðãýö¿¿ëýí áîäîõ ã. Yçýë ñàíàà áà ìýäðýìæ ¿íýí áàéõ ä. Çîðèëãî 6. Áàãèéã äàðààõ áàéäëààð àíãèëíà. Ã¿éöýýæ áè÷: à. ×àäàâõèòàé áàã á. Äàëä áàã â.................. ã. Àæëûí á¿ëýã ä. ................. 7. Çàõ çýýëèéí ýäèéí çàñãèéí ¿íäñýí àñóóäàë íü : à. Õýðýãëýã÷äèéí õýðýãöýýã õàíãàõ àñóóäàë

á. Õÿçãààðã¿é õýðýãöýýã õÿçãààðëàãäìàë íººöººð õýðõýí õàíãàõ òóõàé àñóóäàë â. Á¿òýýãäýõ¿¿í äàìæóóëàõ ¿éë ÿâö ã. Àðèëæàà ñîëèëöîîíû ¿éë àæèëëàãààíû òóõàé àñóóäàë 8. Ìåíåæåðò äàðààõ óð ÷àäâàðóóä áàéíà. /Áóðóóã íü îë/: à. Òåõíèêèéí óð ÷àäâàð á. Õàðèëöààíû óð ÷àäâàð â. Øèéäâýð ãàðãàõ óð ÷àäâàð ã. Áîäëîãî òîäîðõîéëîõ óð ÷àäâàð 9. Òóõàéí áàéãóóëëàãûí ¿éë àæèëëàãààíä øóóä íºëººëäºã õ¿÷èí ç¿éëñèéã áàéãóóëëàãûí......................îð÷èí ãýíý. à. Ãàäààä á. Óëñ òºðèéí îð÷èí â. Äîòîîä îð÷èí ã. Õ¿í àì ç¿éí îð÷èí 10. Çàõ çýýëèéí õàðèëöààíä îðîëöîã÷èäèéã äàðààõ áàéäëààð àíãèëíà. à. á. â. 11. Õàðèëöààíû õýëáýðèéã äàðààõ 2 ¿íäñýí õýñýã õóâààæ àâ÷ ¿çíý. à. Àëáàí áà àëáàí áóñ á. Yãýí áà ¿ãýí áóñ â. Àëü íü ÷ áèø 12. Õàðèëöàà íü äàðààõ ¿¿ðã¿¿äèéã ã¿éöýòãýíý. Áóðóóã íü îë: à. Íýãòãýõ ã. Òºëººë¿¿ëýõ á. Òºëºâø¿¿ëýõ ä. Áàòëàõ â. Ñîëèëöîõ

Management Training

Documents

total factor

total productivity

partial productivity

work life

effectiveness

efficiency

persective

quality