-
NICCOLO MACHIAVELLIHKMDARYusuf Adil EGEL Matbaas ANKARA
1955INICCOLO MACHIAVELLIHKMDARtalyanca aslndan eviren Yusuf Adil
EGELYILDIZ MATBAASI Ankara 1955SUNUNiccolo Machiavelli 1469 da
Firenze'de dodu.1498 den itibaren Cumhuriyet Hkmetinde kk bir
iileri ve Savunma Bakanl olan bir bronun sekreterliinde 14 sene
hizmet etti. Medici'lerin 1512 sonlarnda buralara tekrar sahip
olmalar zerine vazifeden uzaklatrld.1513 balarnda yeni efendilerine
kar gelmek phesi ile ksa bir mddet zindana atld. Sonra Toscana
huduttarmdan dar kmamak kaydiyle serbest brakld ve geim skntn
yznden Firenze yaknlarnda kendi ky evine ekildi."Hkmdar" bu
inzivada yazlmtr.#"Hkmdar" okurken yazld yzylda talya Yarmadas'nn
irili ufakl birok prensliklere, cumhuriyetlere ayrldm, bunlarn
birbirleriyle devaml sava halindo bulunduklarn, bu savalar
neticesinde kk devletlerden bir takmnn yok olduunu, yenilerinin
doduunu, el deitirdiklerini, byk devlet hviyeti almaa balam bulunan
ispanya ve Fransa'nn bu i kavgalara sk sk kartklarn, nihayet o
devirlerde hemen hibir yerde mill ordular bulunmadn hatrlamak
faydal olacaktr.*Machiavelli'ntn "Hkmdar" ahlk bakmndan ok tenkid
edilmitir. Byk Frederik'in, veliahtl zamannda, yazd ve mellife
canavar diyecek kadar sert hcumar ihtiva eden Anti Machiavel
adndaki eseri mehurdur.Bu eserdeki insan ve ahlk dnceler, krall
zamanndaki icraat ile karlatrlnca, Frederik'in kanaatlerinde samim
olmad hkmne vardrabilir. Ancak realitenin insanlar duyduklarndan
baka trl davranmaa mecbur edeceini de gz nnde tatmak lzmdr.Ayn
msamaha fikriyle, hisler bir tarafa braklarak, vakalar souk ve
-
tarafsz mantn tahlilinden geirilince neticeler ahlak duygularmz
ve ideallerimizi incitirse bu neticeleri karan mahkm etmek doru
olur mu?Bu esere, bugnn anlayna gre, bir bakmdan "KTDAR" adm vermek
de mmkndr: Usuller yumuatlm ohnakla beraber davranlar, ana
hatlariyle, her memlekette ve memleketten memlekete pek az
farkldrlar.Bu byle olagelmitir: nsanlk, insanlk idealine henz pek
ok uzaktr.#Machiavel'nin bu eseri ne maksatla yazd da hayli tartma
konusu olmutur. ou zaman, insanlarn niyeti muhakemelerinde deil,
duygularnda belirir. Bu akmdan mellifin maksadm hemen btn kitaba
hkim olan mantkta deil, son ksmnn lirizme kaan satrlarnda bulmak
mmkndr zannederim.TERCME HAKKINDA NOT: Dil bakmndan eski ile yeni
arasnda bocaladm itiraf ederim* Bu konuda henz istikrara varamad
unz bir devir iinde ne ok geride kalmak, ne de ileriye doru fazla
zorlamak istedim. Yalnz istemek deil, yapamadm da,..Herkesin bildii
bir sz vardr: slp ayniyle insandr. Bu dnceyle yazarn slbuna
yaklamaya zendim.Bugnk ifade tarz ile tercme etmek daha kolay
olurdu. Fakat hi olmazsa ifadede eskilik enisini muhafaza edeyim,
dedim. Tabii muvaffak olamadm. Bir tercmede slp aksettirilebilir mi
?Her eit hata muhakkak ki oktur. Az ok kim hata etmez ki..tY,
E,IIINCCOLO MACHAVELLDEN HAMETL LORENZO DE' MEDCt'YE (*)Bir hkmdarn
tevecchn kazanmak istiyenler, ok defa, malik olduklar eyler arasnda
en deerli saydklar, veya, hkmdarn daha ok holandn grdkleri eylerle
kendilerini ona tantmay det edinmilerdir; bundan dolay, ok kere,
ona atlar, silhlar, srmal kumalar, deerli talar ve ululuuna yaraan
buna benzer ssl eyler armaan eddii grlr. Ben de, Hametli Efendim'e
kulluumun baz delilleriyle kendimi tantmay arzu ettiim iin,
zamanmzda olup bitenler zerindeki uzun tecrbe ile ve eskileri arasz
okumak suretiyle byk adamlarn icraat hakknda edindiim bilgiden
baka, eyam arasnda, kendime gre, sunacak daha deerli bir ey
bulamadm* Bunu> byk zen e, uzun uzadya dnmek ve incelemek
suretiyle imdi ufak bir ct haline getirerek, hametli efendim'e
gnderiyorum. Bu eseri katlarna sunulacak deerde saymyorsam da,
bunca yl iinde ve o kadar sknt ve tehlike
-
pahasna grp rendiklerimin hepsini ksa bir zamanda anlayabilmek
kolayln size salamaktan daha byk bir armaanda bulunamyacam dnerek,
ltfen iyi karlanacan umuyorum.() Lorenzo de'Medici (14921519) 1513
den itibaren Firenzede hkmdarlk etmitir.IVBen bu eseri, ok kimsenin
kendi eylerini tasvir etmekte ve sslemekte det edindii gibi, uzun
cmleler, parlak ve tumturakl szlerle veya zle ilgisi olmayan
herhangi bir gzellikle iirip sslemedim; nk istedim ki baka hibir ey
esere deer katmasn ve yalnzca bahsin deiiklii ve konunun ciddii onu
beendirsin.Yine istemem ki aa halli ve deersiz bir kimse,
hkmdarlarn idare tarzlarn mnakaa etmee ve bunlara dzen vermee
kalkarsa "kendini beenmi'* saylsn; nk manzara resmi yapanlar dalarn
ve yksek yerlerin zelliini kavramak iin nasl alak yerde, ovada;
alak yerlerinkini kavramak iin de nasl dalar zerinde yksekte
dururlarsa, bunun gibi, halkn tabiatn iyice tanmak iin hkmdar
olmak, hkmdarlarnkini tanmak iin de halktan olmak gerektir. Bu kk
armaan kendilerine nasl bir duygu ile sundumsa dilerim ki Hametli
Efendimiz de onu ayni duygu ile karlasnlar. Onu zenerek okur ve
incelerlerse, orada benim son bir dileimi greceklerdir ki, o da,
bahtnn ve dier niteliklerinin vadettii ululua efendimizin ulamasdr.
Ve ayet efendimiz yksekliinin doruundan bu alak yerlere arasra
gzlerini evirirlerse, talihin byk ve srekli bir gadrini ne kadar
haksz olarak ektiimi anlayacaklardr.HKMDARTTThttp e / /groups.
yahoo.com. group/TTT_I. BLMHKMDARLIKLARIN KA ET OLDUU \ \/VE NASIL
ELDE EDLDKLER HAKKINDAinsanlar zerinde hkm srm olan ve sren btn
devletler, btn egemenlikler ya cumhuriyet ya hkmdarlk
olagelmilerdir.Hkmdarlklar ya babadan kalmadrlar ki "bey" in soyu
uzun zamandanberi orada egemendir ya yenidirler.Yeniler de ya btn
olarak yenidirler: Milano'nun Francesco Sfcrza () iin olduu gibi;
ya onlar ele geiren hkmdarn babadan kalma devletine katlm paralar
gibidirler: Napoli Krallmn spanya Kiral iin olduu gibi.Bu yolda
elde edilen lkeler ya bir hkmdarn buyruu altnda yaamaa alktrlar, ya
hr olmak adetndedirler; hkmdarlar bunlar ya bakalarnn ya kendi
silhlariyle, yahut talihin yardm, veya kendi
-
liyakatleri ile kazanrlar.(*) Milano Cumhuriyetini Venediklilere
kar mdafaaya memur kuvvetlerin komutan olan Franceseo Sforza 1450
de kendisini Milano Dukas iln ettirdi.2 HKMDAR
.II. BLMBABADAN KALMA HKMDARLIKLARHAKKINDA1 Cumhuriyetten
bahsetmeyi bir yana brakacam; nk ondan, baka bir yerde, (#J uzun
uzadya bahsetmitim. Yalnz Hkmdarl goznnde tutacak ve, yukarda yazl
rgy rerek, hkmdarlklarn nasl idare olunabeceklerin ve elde
tutulabileceklerini mnakaa edeceim.Bunun zerine diyoram ki, babadan
kalan ve hkmdarlann soyuna alm olan devletlerin elde tutulmasnda
yenilerinde olduundan daha az glk vardr; nk atalarnn dzenini yalnz
bozmamak, sonra da, gk ver en aksaklklar karsnda havaya gre dmen
kullanmak yeter; o suretle ki, eer bu hkmdar yle byle bir
beceriklikte ise, olaanst ve akn bir kuvvet onu elinden almadka,
devletinde tutunabilir; mahrum edilse bile, istilc herhangi bir
felkete uraynca, onu tekrar elde eder.2 Misl olarak, talya'da,
Ferrara Dukas vardr; bu zat 1484 de Venediklilerin ve 1510 da da
Papa Giulio'nun saldrlarna, ancak lkesinin kkl sahibi olduu iin kar
koyabmitir. nk yerli hkmdar iin fenalk etmeye daha az sebep ve
daha, az lzum vardr; bundan dolay da daha ok sevilmesi gerekir;
olaanst kusurlar kendisinden nefret ettirmezse uyruu tarafndan,
tabi olarak, daha ok(*) Mellifin, "Tito Livio'nun tarih:; ait ilk
on kitab hakknda konumalar" eserinde.HKMDARsevilip istenmesi akla
yakndr. Ve egemenliin lii ve sreklilii iinde deiiklik yapmak htra
ve sebepleri snp gider: un4an dolay ki daima bir deiiklik baka bir
deiikliin kurulmasna yarayan balant talar brakr.III. BLMKATIIK
HKMDARLIKLAR HAKKINDA1 Fakat glkler yeni hkmdarlkta bulunur. Evvel
bir hkmdarlk btn olarak yeni deil de bir bakasnn paras gibi ise ki
bu halde btnne birden katk ad verilebilir. bundaki deiiklikler,
bata, tekmil ye\i hkmdarlklara has olan tabi bir glkten doar; o da,
daha iyi bir hale ulaacaklarna inanarak, insanlarn kolayca efendi
deitirmeleridir;
-
bu inan ise efendilerine kar silha sarlmalarna sebep olur; bunda
da aldanrlar: nk, deneme sonunda, durumlarnn daha ktye varm olduunu
grrler. Bu da tabi ve her zam cm grlen baka bir zaruretten doar:
gerek askerleriyle, gerekse yeni istilnn arkasndan getirdii saysz
tedirginliklerle yeni hkmdar, basna geecei halk, her vakit,
incitmek zorunda kalr; o suretle ki bu lkeyi igal etmekle zarara
urattn herkes sana dman olur; stelik umduklar derecede memnun
edemediin ve, onlara kar borlu bulunmakla, zor kullanma yolarna
bavurmadn iin sana yardm etmi oanlar da dost olarak elde tutamazsn.
nk bir kimse, ordusuyla ne kadar kuvvetli olursa olsun, bir lkeye
girmek iin her vakit o lke halknn sevgisine muhtatr. Bu sebeplerle
Fransa Kri XII. Louis Milano'yu abucak ald ve, yine,
abucakHKMDARkaybetti: lkinde Milano'yu Louis'den geri almak iin
Lodovico'nun yalnz kendi kuvvetleri yetmiti; nk Fransa Kiralna
kaplan aan halk, inanlarnda ve umduklar gelecekteki iyiliklerde
aldandn grnce, yeni Hkmdarn verdii skntlara dayanamaz oldu.2
Ayaklanm memleketlerin, ikinci defa zaptedilince, dafha glkle,
elden ktklar ok dorudur; nk ayaklanmay vesile edinen hkmdar,
mcrimleri cezalan', irmak, pheli kimseleri arayp bulmak ve en zayf
taraflar iin tedbir almak suretiyle, emniyetini salamak iinde daha
az ekingen davranr. O suretle ki, Fransa'nn, ilk defa, Mno'yu
kaybetmesi iin snr boyunda grlt eden bir Duka Lodovico yetti ise,
ikinci defa kaybettirmek iin btn dnyann Fransa aleyhine dnmesi,
ordularnn yklm veya italya'dan kovulmu olmas gerekmiti; bu da
yukarda sylenen sebeplerden dolaydr. Yine de her iki defasnda
Milano Beylii elinden alnd. Birincisinin genel sebepleri hakknda
konuuldu; imdi ise ikincisinin sebeplerini sylemek ve, zaptettii
lkede Fransa'nn yaptndan daha iyi ekilde tutunabilmek iin, Fransa
Kiralnn elinde ne gibi areler bulunduunu ve ayn durumda bulunacak
bir bakasnn ne gibi areleri olabileceini gzden geirmek kald.3 imdi
diyorum ki, zaptedmek suretiyle igal edilenden daha eski bir
devlete katlan bu devletler ya ayn lke ve dildendir, ya deildirler*
Byle olduklar zaman, hele hr yasamaa alk deillerse, bunlar elde
tutmakta byk kolaylk vardr; ve salam olarak elde tutmak iin evvelce
hkmran olan hkmdarn soyunu sndrm olmak yeter; nkHKMDAR 5dier
hususlarda, eski yaay artlan muhafaza edilince, det fark olmad iin,
insanlar rahata yaarlar: uzun zamandr Fransa ile birlikte yaam olan
Burgonya, Bretanya, Gaskonya ve Normandiyann yapt gibi. Bunlarda
dilce birtakm ayrlklar olmakla beraber, yine, detleri birdir ve
-
birbirleriyle kolayca uyuabilirler. Bunlar zapteden de, muhafaza
etmek isterse, iki eye dikkat etmelidir: biri eski hkmdarlarnn
soyunun snmesine, tekisi de, ne *^ kanunlarn ne vergilerin
deimemesine; o suretle ki, ksa zamanda, eski hkmdarlkla tek bir
vcut (, tekil etsin. 4 Fakat bir lkeden dilce, dete ve nizamca
birbirinden farkl devletler zaptolunduu zaman glk buradadr; bunlar
muhafaza iin de byk talihe ve byk maharete ihtiya vardr. En byk ve
tesirli arelerden biri de fetheden kimsenin gidip orada oturmasdr.
Bu ekil, fethi daha gvenli ve srekli klar: Trk'n Yunanistan (*>,
iin yapt gibi; bu devleti elde tutmak iin, uygulad btn dzenlerle
birlikte, orada oturmaa gitmemi olsayd onu muhafaza etmesi mmkn
olamazd. nk orada oturunca dzensizliklerin douu grlr ve abuk are
bulunabilir; orada oturulmazsa, ancak bydkleri ve artk are olmad
zaman haberdar olunur. Bundan baka lke memurlarn tarafndan
soyulmaz; halk hkmdara yakndan bavurabilmekten faydalanr; bylece
halk iyi niyet besliyorsa hkmdarn sevmee, baka niyette ise, ondan
korkmaa daha ok frsat bulur. Yabanclardan kim bu devlete saldrmak
sterse daha ok dnp ekin(*) Yunanistan sz ile Balkan Yarmadas
kastediliyor.6 HKMDARinee mecbur olur; o kadar ki, hkmdar, iinde
oturdugu iin, ancak byk glklerle onu kaybedebilir.5 Daha iyi baka
bir are de lkenin bir veya iki yerine devletin o lkedeki balantsn
tekil edecefc olan gmenler yollamaktr; nk ya bunu yapmak t yaliut,
orada, oka silhl kuvvetler bulundurmak, lzmdr. Gmenlerle fazla
masraf olmaz; oraya az bir masrafla veya masrafsz gnderilir ve
yerletirilir; yeni sakinlere vermek zere kimlerin ev ve tarlalar
alnm ise, yalnz onlar zarar grrler; bunlar da o lkenin az bir ksmn
tekil ederler; zarar grenlere gelince, daldklar ve fakir kaldklar
iin, hi bir zaman ktlk yapamazlar; tekiler ise, bir yandan, zarar
grmedikleri iin uslu dururlar, te yandan da, soyulmu olanlarn basna
gelen hl kendi balarna da gelir korkusu ile, kusur ilememek
kaygusuna derler. Netice olarak diyorum ki, bu gmenler masrafl
olmazlar, daha sadktrlar ve halk iin daha az zararldrlar; zarar
grenler ise, denildii gibi, teye beriye dalm ve fakir dm olduklar
iin, ktlk edemezler. Bundan da unu hatrda tutmal ki, insanlar, ya
okanman, veya, sndrlmelidirler; zira insanlar, hafif zararlardan
intikam alrlar, ar zararlardan ise intikam alacak halleri kalmaz.
Bir insana yaplan ktlk yle olmaldr ki, intikamndan korkmaa yer
kalmasn.F&kat gmen yerine asker bulundurulursa, o devletin btn
gelirini
-
muhafzlara harcamak mecburiyetinden dolay, daha ok masraf yaplr;
yle ki kaz&n ziyana dner; ordusunun yer ve konak deitirmesi btn
halk rahatsz ettii iin, daha ok zarar verir; bu rahatszl herkes
duyar ve herkesHKMDAR 7ona dman olur; malp, fakat yuvalarnda
kaldklar iin, bunlar zarar verebilecek dmanlardr. Su halde gmenler
ne kadar faydal ise, bu muhafzlar her ynden faydaszdrlar.6
Kendisininkinden, sylendii ekilde, farkl bir lkede bulunan bir
hkmdar daha az kuvvetli komularnn ba ve koruyucusu olmal,
kuvvetlileri zayflatmaa almal, ve kendi kadar kuvvetli bir yabanc
hkmdarn, kazara, buralara girmesinden saknmaldr. Ve bir yabancnn,
byk ihtiras veya korku dolaysiyle memnun olmayan kimseler tarafndan
memlekete sokulmas daima vaki olabilir: nasl ki, eskiden, Etollerin
Romallar Yunanistan'a soktuklar grlmtr; ve girdikleri her lkeye
onlar sokan orann adamlar olmutur.Dnya dzeni odur ki, kudretli bir
yabanc bir lkeye girer girmez, orada, daha az kuvvetli olanlar,
kendilerinden kuvvetli olana kar duyulan haset dolaysiyle bu yabanc
ile birleirler; o kadar ki, bu az kuvvetlileri kazanmakta hi bir
zahmete katlanmas gerekmez; nk, hepsi birden, hemen kend>
arzular ile, onun zaptettii devletle bir btn olurlar. Yalnz bunlarn
ok kuvvet ve ok nfuz kazanmamalarn dnmee mecburdur; ve btn
memlekette, her ite, "Mutlak Hkim" olarak kalmak iin, kendi
kuvvetleri ile ve bunlarn yardmiyle, kudretli olanlar kolayca
alaltabilir. Bu cihetleri iyi idare edemiyecek olan kimse kazandm
abuk kaybeder; kaybetmedii mddete de, orada, saysz zorluklara ve
skntlara urar.7 Romallar, zaptettikleri lkelerde, bu cihetlere iyi
dikkat etmilerdir: gmenler gndermiler, az kuvvetlileri,
kuvvetlerini artrtmadan, tutmular;8 HKMDARkudretlileri alaltmlar ve
kudretli yabanclarn orada itibar kazanmalarna meydan vermemilerdir.
Misl olarak yalnz Yunanistan eyaletini alyorum: Romallar
Aitol'lerle Akhai'leri tutmular, Makedonya Kralln zayflatmlar,
Antiokhosru buradan kovmulardr; Akhai'ler veya Aitoller ne
yaparlarsa yapsnlar onlara lkelerini geniletmek iin hi bir zaman
msaade etmemilerdir; ne Philippos'un kandrmacalan Romallar,
kendsini kltmeden, dost olmaa srkleyebilmi, ne de Antiokhos'un
kudreti kendisinin o lkede herhangi bir devleti elinde muhafaza
etmesine muvafakatlarm salamtr. nk Romallar, bu gibi hallerde, btn
akll hkmdarlarn yapmaa mecbur olduklarn yapmlardr: akll hkmdarlar,
yalnz halin karklklarna deil, fakat,
-
gelecek olanlara da dikkat etmek ve, btn maharetleri ile,
bunlara kar gelmek mecburiyetindedirler; undan dolay ki, uzak iken
grlnce, glklere kolayca are bulunabilir. Fakat yaklancaya kadar
beklenirse il zamannda yetimi olmaz; nk hastalk artk tedavi edilmez
bir durum almtr.S Bu hl veremlinin haline benzer: hekimlerin
deyiine gre, balangta tedavisi kolay, tehisi gtr; fakat zaman
getike, balarken tehis olunamyarak tedavi edilmedii iin, tehisi
kolay fakat tedavisi g olur. Devlet ilerinde de durum byledir; nk
doacak fenalklar nceden grlnce ki bu da ancak aklllara ve uza
grenlere vergidir abuk tedavi olunurlar; fakat nceden tannmadklar
iin, herkesin tanyabilecei dereceye kadar bymelerine meydan
verilince, artk are kalmaz.Bylece, Romallar mahzurlar uzaktan
grmekle onlara daima are bulmular ve, bir harpten sakHKMDAR 9nacaz
diye, hi bir zaman fenalklarn uzayp gitmesine msaade etmemilerdir;
nk bilirlerdi ki harp bertaraf edilmez ancak, bakalarna yarayacak
ekilde, geciktirilmi olur. Bundan dolay Philippos ve Antiokhos'a
kar, talya'da muharebe vermee mecbur olmamak iin, Yunanistan'da
muharebe vermei istediler; o zaman iin her ikisinden de kanmaa
muktedir olduklar halde bunu istemediler. Zamanmz bilginlerinin,
her gn, dillerinden drmedikleri "zamann nimetlerinden istifade
etme" yi de hi sevmediler; bilkis, kndi liyakatleri ve uza
grllklerinden faydalanmay tercih ettiler; zira zaman her eyi nne
katar ve beraberinde fenalk kadar iyilii, iyilik kadar fenal da
getirebilir.9 imdi Fransa'ya dnelim ve yukarda sylediklerimizden
herhangi birini yapp yapmadn tetkik edelim. Charles'dan deil fakat,
italya'da daha uzunca bir zaman yerler igal ettii iin hareketinin
gelimesi daha iyi takip edilebilmi olan bir kimse olarak, Louis'den
sz aacam; ve onun, kendisininkinden farkl bir devleti elde tutmak
iin yaplmas gereken eylerin nasl aksini yaptn greceksiniz.10 Kral
Louis'yi, onun gelmesiyle Lombardiann yarsn kazanmak istiyen
Venediklilerin hrs talya'ya soktu. Kiraln bu davrann ayplayacak
deilim; nk talya'ya ayak atmak isteyince ve bu lkede doatlan
olmaynca, bilkis Kral Charles'in muamelesi sebebiyle btn kaplar
kendisine kapanm olduu iin, mmkn olan dostluklar kabule mecbur
oldu. teki hareketlerinde hi bir hata islememi olsayd, teebbsnde
muvaffak da olacakt. Bylece Kral, Lombardiya'y zaptedince,
Charles'in10 HKMDARkaybettii hret ve itibar tekrar kazand: Genova
teslim oldu,
-
Floransa'llar dost oldular; Mantova Markisi, Ferrara Dukas,
Bentivogli, Madonna di Furli, Faenza, PesaK), Rimino, Camerino,
Piombino beyleri, Lucca'hlar, Pisa'llar, Siena'hlar, her biri, dost
olmak iin, karlamaa ktlar. Lombardia'da iki ehir kazanmak iin Kral
Louis'yi italya'nn te ikisinin hkimi klan Venedik'liler, ancak o
zaman, kararlarndaki deli cr'eti anlayabildiler.11 Kral, yukarda sz
geen kaidelere riayet etmi ve ou zayf, kimi Jdliseden, kimi
Venedk'lilerden korktuu iin daima kendisi iie birlik olmaa mecbur
btn bu dostlar korumu ve savunmu olsayd onun talya'da hret ve
itibarn muhafaza etmesi ne kadar kolay olacakt; bunlar vastasiyle
et kuvvetli kalanlara kar, kolayca, kendini emniyete alabilirdi
Fakat Kral Milaro'ya ayak basar basmaz, Papa Alessandro'ya
Romanya'y igal etmesi iin yardm etmek suretiyle, aksini yapt. 3u
karar ile, dostlarndan ve kucana atlm olanlardan kendini mahrum
ederek, kendi kendini zayflattn ve o kadar byk bir otorite salayan
manev kudrete bir o kadar madd kudret de katmak suretiyle kiliseyi
daha byk kldn fark edemedi. Ve, bir kere ilk hatay ileyince, bu
hatal yolda yrmee mecbur kald: o suretle ki Alessandro'nun hrsna
son vermek ve Toscana'ya hkim olmasna engel olmak iin talya'ya
gelmee mecbur oldu. Kiliseyi kudretli klmas ve dostlarndan mahrum
olmas yetimiyormu gibi, Napoli Krallgma sahip olmak iin buray:
spanya Kiral ile paylat; ve kendisi talya'nn birinci mutlak hkimi
iken, oraya bir de ortak soktu: bu lkedeki harisler ve kendisinden
memnun olmayanlar dayanacak yer bulsunlar diye. Bu kralHKMDAR
11hkta kendisine hara verecek bir kral brakabilecek iken, kendisini
kovabilecek bir bakasn yerletirmek iin, onu att.12 Fethetmeyi arzu
etmek, muhakkak ki, ok tabi ve alelade bir eydir; ve insanlar
muktedir olup bunu ne zaman yaparlarsa, vlecekler, veya, ay
iplanmayacaklardr. Fakat, muktedir olmadklar halde, her ne olursa
olsun, bunu yapmaa kalkrlarsa ite hata ve ayplanacak ey buradadr. u
halde, Fransa, kendi kuvvetleri ile, Napoli'ye saldrabiliyor idi
ise, saldrmalyd; bunu yapamyor idi ise onu bakas ile paylamamal
idi. Venediklilerle yapt Lombardia paylamas, talya'ya ayak basmasn
salad iin, mazur grlebilmise de, ayn zaruretle mazur olmayan Napoli
paylamas ii ayplanmaa mstahaktr.Bylece Louis u be hatay ilemiti: kk
beylikleri mahvetmi, talya/da bir kudretlinin kudretini artrm,
oraya ok kudretti bir yabanc sokmu, talya'ya gelip iinde oturmam,
gmenler yerletirmemiti.13 Venedik'lilerin egemenliini kaldrmak gibi
altnc hatay ilememi olsayd, bu hatalar, yine, salnda, kendisine
zarar vermiyebilirdi: nk
-
kiliseyi bytmemi, talya'ya spanya'y sokmam olsayd Venediklileri
alaltmak akslca ve lzumlu bir i olurdu. Fakat bu ilk kararlar
verdikten sonra Venediklilerin kmelerine hi bir zurnan raz
olmamalyd; undan dolay ki. Venedikliler kuvvetli bulunduka,
bakalarn Lombardia teebbsnden daima uzak tutacaklard; nk, burann
egemenliini kendilerine hasretmedike, Venedik'tiler byle bir
teebbse raz olmazlar, veya bakalar buray Fran12 HKMDARsa'dan alp
Venediklilere vermek istemezlerdi; her ikisine birden atmaa ise hi
kimse cesaret edemezdi. Ve bir kimse "Kral Louis bir muharebeden
saknmak iin Alessandro'ya Romanya'y, spanya'ya da Napoli Krallm
brakt" derse yukardaki muhakeme ile cevap veririm ki bu da: harpten
kanmak iin bir karkln gelimesine hi bir zaman msaade edilmemesinin
gerektiidir; nk harpten kanlmaz, ancak, kendi zararmza
geciktirilir. Ve yine, bz kimseler, nikhnn bozulmasna ve Rouen
Arvekinin terfiine karlk, Papa hesabna bu teebbse girimek hususunda
Kiraln Papa'ya verdii sz ne srerlerse, buna da hkmdarlarn
verdikleri szler ve bu szlerin nasl tutulmas gerektii hakknda
ileride syleyeceklerimle cevap veririm.14 u halde Kral Louis
memleketler fethetmi ve bunlar muhafaza etmek istemi olan baka
kimselerin uyduklar artlardan hi birine uymadndan Lombardia'y
kaybetmitir. Bu hi de alacak bir ey deildir; olaan ve akla yakndr.
Valentino (Papa Alessandro'nun olu Cesare Borgia'y byle arrlard)
Romanya'y zaptettii zaman, Nantes ehrinde, Rouen Kardinaline bu
mese'eleden bahsetmitim. Rouen Kardiah talyanlarn harpten
anlamadklarn syleyince, ben de, Franszlarn devlet ilerinden
anlamadklan cevabn verdim; nk anlasaydlar kilisenin bu kadar kudret
kazanmasna, msaade etmezlerdi. Ve tecrbe ile grld ki, italya'da
Kilisenin ve spanya'nn kudretli olmasna Fransa sebep olmu,
Fransan'n talya'da kmesine de bunlar sebep olmulardr. Bundan da hi
bir zaman yanlmayan, veya, nadiren yanlan genel bir kaide kar ki, o
da udur: kim ki bakasnn kudretli olmasna sebep olur, kendini
mahveder; zira buHKMDAR 13kudret, sebep olan kimsenin ya kuvveti
veya mahareti ile meydana gelmitir; bunlarn her ikisi de yeni
kudret kazanan iin pheli ve ekinilecek eylerdir.IV. BLMSKENDER
TARAFINDAN GAL EDLMOLAN DARA KIRALLIININ SKENDER'NLMNDEN SONRA
HALEFLERNE KARI
-
NE SEBEPTEN AYAKLANMADII HAKKINDA1 Yeni fetholunmu bir devletin
elde tutulmasndaki glkler gz nnde bulundurulunca, Byk skender'in,
nasl olup da, az zamanda, Asya'nn hkimi olabildiine ve, buray igal
eder etmez lnce de, btn bu lkenin ayaklanmas akla yakn grnyorken,
buna ramen, haleflerinin onu nasl muhafaza edebildiklerine, ve
muhafaza etmekte kendi hrslar neticesinde aralarnda doan glklerden
baka gle rastlamadklarna alabilir. Cevap olarak derim ki, insanlarn
hatrlayabildii hkmdarlklar iki ayr ekilde idare olunagelmilerdir:
ya bir prens ve hepsi de onun kulu olan kimseler tarafndan idare
olunurlar ki, bu kullar, hkmdarn ltf ve msaadesiyle vezir olarak o
devleti idare etmek iinde yardm ederler veya, bir hkmdar ile beyler
tarafndan idare olunurlar ki bu beyler prensin ltf ile deil, fakat,
soylarnn eskilii ile bu mevkide bulunmaktadrlar. Bu gibi beylerin
kendilerine mahsus lkeleri, kendilerini Efendi olarak tanyan ve
onlara, t*bi olarak, bal olan uyruu vardr. Bir hkmdar ile kullar
tarafndan idare olunan devletlerde ise hkmdarn otoritesi daha
byktr; nk, btn lkesinde, ba olarak tannan kendisinden gayri14
HKMDARkimse yoktur; bakasna itaat edilse bile vezir ve memur olarak
edilir; ve ona kar husus bir ballk duyulmaz.2 Bu iki ayr hkmete
misl, zamanmzda, "Trk" ile Fransa Kiraldr. Trk'n btn monarisi bir
Efendi tarafndan idare olunmaktadr; tekiler onun kullardr; ve
lkesini sancaklara ayrarak oraya muhtelif valiler gnderir ve,
isteine gre, bunlar deitirir ve yerlerinden oynatr, Fransa Kiral
ise, lkesi iinde uyruklar tarafndan tannan ve onlar tarafndan
sevilen bir ok eski Bey'lerin ortasmdadr. Bu beylerin kendilerine
mahsus imtiyazlar vardr ; Kral, kendini tehlikeye koymadan, bunlar
onlarn ellerinden alamaz. Bu devletlerin her birini gzden geiren
kimse "Trk" n lkesini zaptetmekte glk, fakat, bir kere malp
edilince de elde tutmakta byk kolaylk grecektir. Aksine olarak, baz
sebeplerle, Fransa devletini igal etmekte daha ok kolaylk, fakat,
elde tutmakta byk glk bulacaksnz.3 "Trk"n lkesini zaptedebilmekteki
gln sebepleri o lkenin beyleri tarafndan davet olunamamaktan ve
maiyetindekilerinin ayaklanmas ile. teebbsn kolaylaacana mit
balanamamasndandr; bu da, yukarda sylenen sebeplerden doar. nk
hepsi de, kendi kullar ve ltuf grmleri olduu iin, daha glkle ifsat
olunabilirler; ifsat olun sal ar be sylenen sebeplerle halk
arkalarndan srleyemiyecekleri iin, onlardan pek az fayda
beklenebilir. Bundan dolay "Trk" e kim sal* drrsa onu birlik
bulacan dnmeye
-
mecburdur; ve bu sebeple midini bakalarnn i dzensizliine deil,
daha ek, kendi z kuvvetine balamas uygunHKMDAR 15olur. Fakat
yeniden ordu dzemiyecek ekilde, bir kere, sava meydannda malp
edildi mi, Hkmdar'm soyundan baka ekinilecek bir ey kalmak; bu da
yok edilince, bakalarnn halk nazarnda itibar olmad iin korkulacak
kimse kalmaz. Ve zaferden evvel galip, onlardan nasl bir ey
bekleyemez idi ise, zaferden sonra da, bylece, onlardan
korkmamaldr.4 Fransa gibi idare olunan kratlklarda bunun aksi vaki
olur; nk kralln baz Bey'lerini kendi tarafna ekmek suretiyle,
kolaylkla, oraya girebilirsin; nk memnun olmayanlar ve yenilik
istiyenler daima bulunur: bu gibiler, sjenen sebeplerden dolay,
sana o lkenin yolunu aabilirler ve sana zaferi kolaylatrabilirler;
fakat, sonra, orada tutunabilmek iin, gerek sana yardm edenlerden,
gerekse skntya soktuklarndan sonsuz glkler ekersin. Hkmdar'm soyunu
sndrmek dahi yetmez, nk, geriye, yeni deiikliklerin bana geen bir
takm beyler kalr; bunlar ne memnun etmeye ne ortadan kaldrmaya
muktedir olamaynca da, ilk frsatta bu lkeyi kaybedebilirsin.I5 imdi
Dara'nmkmin ne biim bir hkmet olduuna bakarsanz, Trk Sultanlnn tpks
olduunu grrsnz; ve bunun iin iskender'in ilkin Dara'ya saldrmas ve
onu ak sahrada malp etmesi gerekmitir. Bu zaferden sonra, Dara
lnce, yukarda sylenen sebeplerle, bu devlet emniyetle skender'e
kald. Ve halefleri birlik olsalard burada rahata hkm srebilirlerdi:
bu devlette kendilerinin yarattklar kargaalktan baka kargaalk kmad.
Fakat Fransa gibi dzenlenmi devletleri bu kdar grltszce elde tutmak
mmkn deildir HKMDARRomallara kar spanya'da, Fransa'da ve
Yunanistan'da sk sk vukua gelen ayaklanmalar bu memleketlerde bir
ok Beylerin bulunmasndan domutur; bu Bey'lerin htras durduu mddete,
Romallar, bu lkenin ellerinde kalp kalmayacan daima pheli grdler;
fakat, mparatorluun kudret ve sreklilii ile Bey'lerin htras snnce
bunlarn gvenli sajib oldular. Ve daha sonra Roma'llar kendi
aralarnda savanca, her biri, kurduu hkimiyet derecesinde, bu
vilyetlerin bir ksmn beraberinde srkliyebildL Bu vilyetler eski
Beyler'in soyu snd iin de, Romallardan bakasn tanmaz olmulard. Btn
bu iler gznnde tutulunca, skender'in Asya devletini elinde
tutmaktaki kolayla ve, Pyrrhos ile daha bir oklar iin olduu gibi,
kazandklarn muhafaza etmekte bakalarnn uradklar glklere almaz. Bu
da galibin az veya ok liyakatinden deil, fakat, durumun bakalndan
domutur.
-
V. BLMZAPTOT.UNMADAN EVVEL KEND KANUNLARI LE YAAYAN EHRLERN VEYA
HKMDARLIKLARIN NASIL DARE OLUNMALARI GEREKT .HAKKINDA1 Dediim
ekilde kazanlan memleketler, kendi kanunlar ile ve hrriyet iinde
yaamaa alkn iseler, bunlar elde tutmak iin yol vardr: birincisi yok
etmektir; teki yol bizzat gidip oralarda oturmaktr; ncs de vergi
almak ve, o memleHKMDAR Tketlerde sana dost olarak oralar muhafaza
edecek az kiilik bir hkmet kurmak suretiyle, onlar kendi kanunlar
ile yaamakta serbest brakmaktr. nk bu hkmet, buray zapteden hkmdar
tarafndan yaratld iin, hkmdarn dostluu ve kuvveti olmakszn ayakta
duramyacan bilir, ve onu idame iin, her eyi yapmaa mecbur olur. Ve
hr yaamaya alm bir ehir, yok edilmek istenmeyince, herhangi baka
bir yoldan ziyade, kendi hemehrileri vastasiyle daha kolay elde
tutulur.2 Misl olarak sparta'llar ve Roma'llar vardr, Isparta'hlar
Atina ve Thebai'yi, oralarda az kiilik bir hkmet kurmak suretiyle,
elde tuttular; bununla beraber bunlar yine kaybettiler. Roma'llar
Kapus, Kartaca ve Numanzia'y elde tutmak iin onlar yktlar ve bylece
kaybetmediler. Yunanistan', hemen hemen tspartallarn yapt gibi hr
klarak ve kanunlarn kendilerine brakarak, tutmak istediler; fakat
muvaffak olamadlar, yle ki, muhafaza edebilmek iin bu lkede bir ok
ehirleri ykmaa mecbur oldular.3 nk, hakikatte, bir lkeye sahip
olabilmek iin onu ykmaktan baka hi bir emniyetli yol yoktur. Ve hr
yaamaya alm bir ehri zaptedip de onu ykmayan kimse, kendisinin o
ehir tarafndan ykldn beklemelidir. nk ayaklanmada, hrriyet adn ve
kendi eski det ve nizamlarn snak olarak kullanr ki, her ikisi de,
ne zamann gemesiyle, ne de menfaat karsnda, asla unutulmazlar. Ve
ne yaplsa, ne tedbir alnsa, ahalisi birbirinden ayrlmaz veya
datlmazca, o ad, o det ve nizam unutmazlar; Floransa'hlar tarafndan
esaret alF: 218 HKMDARtna alndktan yz sene sonra Pisa'nn yapt gibi,
her frsatta, onlara snrlar. Fakat ehir veya eyaletler bir hkmdarn
hkimiyeti altnda yaamaa alk iken slle snnce, bir yandan itaat etmee
yatkn olduklar iin, dier yandan eski hkmdarlar ortada olmadndan
kendi aralarnda yeni bir hkmdar kartmakta uyuamazlar, hr yaamay
bilmezler; yle ki silha sarlmakta daha gevektirler; ve W hkmdar
bunlar daha kolaylkla kazanabilir ve emniyet altnda tutabilir.
Fakat
-
cumhuriyetlerde daha ok dirilik, daha ok kin, daha fazla intikam
arzusu vardr; gemi hrriyetlerinin htras ne onlar brakr, ne onlara
dirlik verir: o suretle ki en iyi yol cumhuriyetleri sndrmek veya
gidip oralarda yerlemektir.VL BLMZ SLAHLARLA VE LYAKATLE KAZANILAN
YEN HKMDARLIKLAR HAKKINDA1 Gerek hkmdar gerekse devlet bakmndan
bsbtn yeni olan hkmdarlklar zerine yapacam konumada ok byk misller
sayarsam, kimse amasn; nk insanlar, hemen daima, bakalarnn gemi
bulunduklar yoldan yrdkleri ve kendi icraatn taklit ile yrttkleri
iin, bakalarnm yolunu tamamiyle tutmak mmkn olmaynca ve taklit
ettiklerinin liyakatine bir ey ilve edemeyince ihtiyatl bir insan,
daima, byk adamlarn getii yoldan gitmee ve en iyi olanlar taklit
etmee mecburdur; t ki kendi liyakati yetiemese bile, hi olmazsa,
onlar andrsn, ihtiyatl okular da b'yHKMDAR 19le yapar: vurmak
istedikleri yer ok uzak grnnce, yaylarndaki kudretin nereye kadar
yetieceini bildikleri iin, nianlann hedeften ok daha yksee alrlar:
oklar ile bu kadar ykseklie ulamak iin deil, fakat, bu kadar yksek
niann yardm ile hedeflerine varmak iin.' 2 Bylece diyorum ki,
tamamiyle yeni olan ve yeni bir hkmdar bulunan hkmdarlklarda, bu
yerleri kazanan kimsenin az veya ok liyakatli oluuna gre, bunlar
muhafaza etmekte de az veya ok glk vardr. Ve alelade br insan iken
hkmdar olmak olay liyakat veya talihi gerektirdii iin, bu iki eyden
birinin veya tekisinin bir ok glkleri az ok hafiflettiine
hkmolunabilir; bununla beraber talihe daha az balanm olan daha ok
tutunur. Baka memleketi olmad iin hkmdarn bizzat gelip burada
oturmaa mecbur olmas da kolaylklar dourur.3 Fakat talihten dolay
olmayp da z liyakatleri ile hkmdar olanlara gelince, derim ki
bunlarn en mkemmelleri Musa, Keyhusrev, Romulus, Theseus ve
benzerleridir. Geri, Allann kendisine buyurduu ilerin sadece icracs
olduu iin, Musa'dan bahsetmek gerekmezse de, asl Allahla konumaya
onu lyk klan yalnz o byk mazhariyeti iin dahi olsa, ona hayran
kalnmaldr. Fakat biz Kralhklar fetheden veya kuran Keyhusrev'e ve
bakalarna bakalm; hepsini takdire lyik greceksiniz; ve bunlann
husus icraat ve dzenleri tetkik edilirse, o kadar byk bir reticiye
malik olmu olan Musa'nnklerine aykr grnmezler. Ve hayatlar ile
yaptklar incelenirse, bu kimselerin talihin elinden frsattan baka
bir eye nail olmadklar grlr; frsat bun
-
20 HKMDARlara, istedikleri ekle sokabilmek zere, ham maddeyi
verdi: bu frsat olmasayd ruhlarndaki liyakat kaybolurdu; ve bu
liyakatleri olmasayd, frsat da beyhude atm olurdu.4 Bylece, Musa
iin israil milletini Ms'j'da kle ve Msrllarn zulmne uram olarak
bulmak gerekti, t, ki bu millet, esaretten kurtulmak ii\ Musa'nn
arkasndan gitmee hazr olabilsin.Roma Kiral ve bu vatann kurucusu
olmasn istemesi iin Romulus'un Alba'ya smamas, doar domaz
terkedilmi olmas lzmd. Keyhusrev'in ranllar Med'lerin hkimiyetinden
gayrimemnun, Medleri de, uzun sren sulh t en dolay, gevemi bulmas
lzmd. Theseus, Atinallar dalm bulmasa idi, kendi liyakatini
gsteremezdi. Bylece bu frsatlar bu adamlan bahtiyar kld; bunlarn
mkemmel liyakatleri de bu frsatlar belirtti. Bu sebeple vatanlar
ykseldi ve ok bahtiyar oldu,5 Liyakat yolu ile, deminker gibi,
hkmdar olanlar hkmdarl zahmetle kazanrlar, fakat kolaylkla
ellerinde tutarlar: hkmdarl kazanmakta uradklar glkler, ksmen,
kendi devletlerini kurmak ve gvenliklerini salamak iin sokmaa
mecbur olduklar yeni nizam ve detlerden doar.Yeni nizamlar sokmaa n
ayak olmak kadar ele alnmas g, baarlmas pheli ve idaresi tehlikeli
bir ey bulunmad gz nnde tutulmaldr. nk eski nizamlardan kar
olanlarn hepsi yeni dzeni kurann dmandr; yeni dzenden
faydalanacaklarn hepsi de onun hararet siz mdafileridir. Bu hararet
sizlik ise, ksmen, kanunu kendi taraflarnda gren hasmlardan
korkulduundan, ksmen de,VHKMDAR 2Vsalam bir tecrbesini grmeden yeni
eylere gerekten inanmayan insanlarn inanmazlndan doar. Bundan da u
kar ki dman olanlar, hcum frsatn bulduklar her zaman, hararetli
partizan olarak saldrrlar; tekiler ise geveke mdafaa ederler; yle
ki onlarla beraber tehlikeye dlr^6 Bu noktay iyice incelemek
istersek, bu yenilik getirenlerin kendi balarna m i grdklerini,
yoksa bakalarnn yardmna m bal olduklarn aratrmak lzmdr; yni, kendi
eserlerini yrtmek iin rica etmee mi mecburdurlar, yoksa, zorla i
grebilirler mi?Birinci halde sonular daima fena olur ve hi bir eyin
arkasn getirmezler; fakat yalnz kendilerine gvenirler ve zorla i
grebilirlerse, o zaman nadiren tehlikeye derler.yi silhlanm btn
peygamberlerin galip kmalar ve silhszlarn baarszla uramalar
bundandr. nk, evvelce sylenen eylerden
-
baka, milletlerin tabiat deikendir; onlar bir eye^inandrmak
kolaydr, fakat bu inanta tutmak gtr. Bunun iin o ekilde
tertiplenmek lzmdr ki artk iannadklar zaman zorla inandrmak mmkn
olsun.7 Musa, Keyhusrev, Theseus ve Romulus silhsz olsalard, kendi
nizamlarna uzun mddet riayet ettiremezlerdi; nasl ki, zamanmzda,
Fra Girolamo Savonerola'mn bana ayn ey gelmitir; halk inanmamaya
balaynca, kendi yeni nizamlar iinde mahvolup gitti; o ise inanm
olanlar inanlarnda sabit tutmak ve inanmayanlar inandrmak aresine
malik dedi. Onun iin yukardaker ilerinde b*22 HKMDARyk gle urarlar,
btn tehlikeleri de yol boyuncadr, ve liyakatleri ile bunlar
yenmeleri icabeder; fakat bir kere yenip sayg ve itibar grmee
balaynca, mevkilerine haset edenleri sndrm bulunduklar iin,
kudretli, gvenli, itibarl ve bahtiyar kalrlar.S Bu kadar yksek
misllere daha kk bir misl katmak istiyorum; fakat yine onlarla
mnasebetli olacaktr; ve isterim ki bu misl buna benzer dierleri iin
de yetsin; bu da Siracusa'l Hieron'dur. Bu zat sade br vatanda iken
Siracusa hkmdar oldu: o da, talihten, yalnz frsata nail olmutu; nk
Siracusa'ular ezilmekte olduklarndan onu kendilerine babu setiler;
bylece onlara hkmdar olmaa lyik oldu. Daha, husus hayatnda, o kadar
faziletli idilfci, ondan bahseden bir yazar yle der: "Hkmdarlk
etmek iin bir Kralhktan baka eksii yoktur." (*) Bu zat eski
milisleri sndrd, yenisini nizamlad; eski dostluklar brakt,
yenilerini edindi; ve kendisine ait askerleri ve dostluklar olduu
iin byle bir temel zerine her trl binay kurabdi^yle ki kazanmakta
ok, muhafaza etmekte ise az zahmet ekti.vn, blmBAKALARININ SLHLARI
VE TALH LEKAZANILAN YEN HKMDARLIKLAR HAKKINDA1 Alelade bir vatanda
iken yalnz talih dolay(*) Metinde Ltineeai yazlmtr:"Quod nihil U1
deerat ad regnandum praeter regnum."HKMDARsiyle hkmdar olanlar az
zahmetle olurlar, fakat ok zahmet ile tutunurlar; yol boyunca da
hibir gle uramazlar, nk oraya uarlar; fakat btn glkler konduklar
zaman doar. Bu gibiler de para karlnda, veya, ba yapann ltf ile bir
kimse ye bir devlet baland zaman hkmdar olanlardr: lkeyi kendi
gvenlii ve an erefi adna muhafaza etsinler diye Yunanistan'da Ionis
ve Hellespontos ehirlerinde Dara tarafndan hkmdar yaplan bir
oklarna vki olduu, ve yine, askerleri ifsat ederek alelade
vatandalktan imparatorlua
-
ykselen kimselerin imparator yapldklar gibi.2 Bunlar sadece
kendilerine ltufta bulunanlarn iradeleri ve talihleriyle yerlerinde
kalrlar ki, bu ikisi de istikrarsz ve ok oynak eylerdir. Bu
kimseler bu rtbeyi ne muhafaza etmesini bilirler ne de buna
muktedirdirler: bilmezler, nk byk maharet ve liyakat sahibi bir (*)
kimse deilse, daima halktan bir kimse gibi yaam bulunduu iin, emir
ve komuta etmesini bilmesi akla yakn deildir; muktedir deildirler,
nk kendilerine dost ve sadk olabilecek kuvvetlere malik deildirler.
Bundan baka, birden bire treyen devletler tabiatn abucak doup byyen
dier her eyi gibi ilk aksi rzgrla devrilmiyecek ekilde kklere ve
dal budaklara malik olamazlar; meer ki, evvelce sylendii gibi,
birdenbire hkmdar olanlar talihin kucaklarna att eyi derhal
muhafaza etmee kendilerini hazrlamasn bilsinler ve bakalarnn hkmdar
olmadan evvel attklar temelleri sonradan atsnlar.{*) Metin byledir:
cemiden, birden mfrede atlyor; sonra tekrar cemic dnyor.24 HKMDAR3
Liyakat veya talih ile hkmdar olmak hakknda sylediim bu yollardan
her ikisi iin zamanmzdan iki misl zikretmek isterim: bunlar da
Francesco Sforza ile Cesare Borgia'dir. Francesco, uygun areler ve
byk bir liyakat ile, alelade vatandaken Milano Dukas oldu; ve bin
zahmetle kazandm az glkle muhafaza etti. br ynden, halk tarafndan
Duka Valentino diye anlan Cesare Borgia devleti babasnn talihi
sayesinde kazand; ve, bakasnn silh ve talihinin bahettii devlette
kk tutmak iin uza gren ve liyakatli bir kimsenin yapmaa mecbur
olduu her eyi yapmasna ve her areye ba vurmasna ramen, yine babasnn
talihi ile birlikte onu kaybetti. nk, yukarda sylendii gibi,
temelleri nce atmayan kimse, mimarn zahmeti ve binann tehlikesi
pahasna olmakla beraber, byk liyakat gstererek sonradan atabilir.
Bylece Duka'un btn yaptklar incelenirse, gelecekteki kudreti iin
byk temeller att grlr ki, bunlar hakknda sz sylemeyi fazla gryorum;
nk bir yeni hkmdara, onun yaptklarnn rneinden daha iyi, hangi
tavsiyelerde bulunacam bilemiyorum: ve onun tertipleri kendine
faydal olmad ise, kabahat onun deildi; nk bu, olaanst ve byk bir
talih aksiliindendi.4 Kendi olu Duka'y byk klmak isteinde, VI.
Alessandro iin, nnde ve gelecekte byk glk vard, ilk olarak,
Kiliseye ait olmayan hi bir devlette onu hkmdar yapmak imknn
gremiyordu; Kiliseye ait olann almaa kalknca da Milano Dukasnn ve
Venedik'lilerin buna muvafakat etmiyeceklerini byordu; nk Faenza ve
Rimini, oktanberi, Venedik'lilerin himayesi altnda idiler. Bundan
baka Italya'daki silhl
-
kuvvetleri, bilhassa kendileHKMDAR 25rinden faydalanmak mmkn
olacak olanlar, Papann byklnden korkmas icabeden kimselerin elinde
gryordu; bu kuvvetlerin hepsi de Orsini'ler, Colonna'lar ve
hempalarnn elinde olduu iin, bunlara gveni olamazd. Bundan dolay
bir ksmna emniyetle hkim ve sahip olabilmesi iin bu nizamn bozulmas
ve bunlara ait devletlerin paralanmas lzmd ki, bu da kolay oldu;
nk, baka sebeplerden dolay Fransz'lar talya'ya tekrar geirmee
yeltenen Venediklileri buldu; bu ie yalnz kar gelmemekle kalmad,
Kral Louis'nn eski nikh iini halletmek suretiyle, bunu daha fazla
kolaylatrd.5 __ Bylece Kral Venediklilerin yardm ve Allessandro'nun
muvafakatiyle talya'ya geti; ve Kral daha Milano'ya varr varmaz
Papa, Romagna'ya kar yapaca hareket iin, ondan silhlkuvvetler ald.
Kral bu teebbse kendi hret ve itibar bakmndan muvafakat etti.
Bylece Duka, Romagna'y zaptedip Colonna'llar malp ettikten sonra,
buray muhafaza etmek ve daha ilerisine gitmek isteine iki ey engel
oluyordu: biri sadk grnmeyen askerleri, tekisi de Fransa'nn iradesi
idi; yani istifade ettii Orsini kuvvetlerinin, ihtiya annda, iten
kanmalarndan ve, yalnz kazanmasna engel olmalarndan deil, fakat,
kazandklarn dahi elinden almalarndan ve hatt kiraln da ayn
muameleyi yapmasndan korkuyordu. Faenza'nn zaptndan sonra
Bologna'ya saldrd zaman, bu hcumda gevek davrandklarn grd Orsiniler
bunun delilini verdiler. Papa, rbino Dukaln alp Toscana'ya saldrd
zaman kiraln da i niyetini anlad: Kral onu bu teebbsten vaz
geirmiti. Bunun zerine duka, bir daha, bakasnn silh ve talihine tbi
olmamak kararn verdi.i26 HKMDAR /^6 Ve ilk i olarak Roma'daki
Orsini ve Colon / na taraflarn zayflatt: bunlarn aszade olan btn/
taraftarlarn, onlara byk maalar tahsis ederek,' kendine asilzade
olarak ald; derecelerine gre komutanlklar ve memuriyetlerle
ereflendirdi: o suretle ki, birka ay iinde eski partilerine olan
sevgileri snd ve tanamiyle dukaya yneldi. Bundan sonra,
Colonna'llan datm bulunduu iin, Orsinileri sndrmek frsatn bekledi;
bu frsat da uygun ekilde geldi, kendisi de bu frsattan daha iyi
ekilde faydaland; nk Orsini'ler, Dukann ve Kilisenin kuvvet
kazanmasnn kendi ykllar demek olduunu ge olarak fark edince,
Perugia blgesinde Magione'de bir toplant yaptlar. Bu toplantdan,
Dukann, Franszlarn yardm ile, hepsinden muzaffer kt Urbino
ayaklanmas, Romagna kargaal ve sonsuz tehlikeler dodu,7 Bylece,
hret ve itibar avdet edince, ve bir daha tecrbe etmee
-
mecbur kalmamak iin ne Fransz'lara ne baka yabanc kuvvetlere
gvenmediinden, hilelere ba vurdu. Duygularn o kadar iyi gizlemesini
bildi ki Orsini'ler, Sinyor Faulo'nun aracliyle, Duka ile bartlar;
Duka, n'atlar, para ve atlar armaan ederek PauIoTya gven vermek iin
hi bir nezaketi esirgemedi; o derecede ki, saflklar onlar
Sinigallia'da Duka'nn eline drd. Bu suretle, bu baslar yok edip
taraftarlarn kendine dost kalnca Duka, Urbino Dukahyle birlikte btn
Romagna'ya hkim olarak, ve kendi eseri olan refahtan halkn
istifadeye baslamasiyle, bilhassa, Romagna'nn dostluunu kazandn ve
btn bu milletleri kendisine baladn grerek hkimiyetine iyi temeller
atm bulunuyordu.HKMDAR 278 Bu iler zikredilmee ve bakalar tarafndan
taklit edilmee lyik olduklar iin, bunlar ir tarafa brakmak
istemiyorum.Duka Romagna'y zaptedince, uyruu idare edecek yerde
soyan ve birletirecek yerde birbirine dman klacak vesileler veren
beceriksiz beyler tarafndan idare edildiini grd; o derecede ki,
memleket hrszlklar, kavgalar ve her trl ktlklerle dolu idi.
Memleketi saltanatn buyruuna itaatli klmak ve dirlie kavuturmak iin
salam bir idare kurmak lzumuna hkmetti. Bu maksat iin le, tam yetki
ile tehiz ederek, zalim ve becerikli olan Remiro da Orco'yi oraya
tayin etti. Bu zat, ksa zamanda, byk itibar kazanarak Romagna'y
birletirdi ve dirlie kavuturdu. Bundan sonra duka, nefreti mucip
olur kaygusuyla, bu kadar fazla otoritenin lzumlu olmadna karar
verdi ve lkenin ortasna mkemmel bir bakanla sivil bir mahkeme
kurdu, ki her ehrin burada kendi avukat bulunuyordu. Eski
iddetlerin baz dmanlklar yarattn bildii iin de, halk yattrmak ve
her ynden kazanmak iin, baz zulmler yaplmsa bile bunun, kendisinden
de, fakat vekinin zalim tabiat in den geldiini gstermek istedi. Ve
bu frsattan hemen faydalanarak bir sabah, erkenden, Cesana'da, ehir
meydanlnda, yannda bir odun kt ve kanl bir bak olduu halde, vekini
ikiye paralatt. Bu manzarann vahilii halk memnun etti, ayn zamanda^
akna evirdi.9 Fakat baladmz noktaya dnelim. Diyorum ki, istedii
gibi silhlanmak ve yakn komu olmakla kendisine zarar verebilecek
silhl kuvvetlerin byk bir ksmn yoketmek suretiyle kendisini28
HKMDARok kuvvetli ve mevcut tehlikelerden ksmen korunmu gren Duka
iin, ftuhatna devam etmek isteyince, yalnz Fransa Kiraln hesaba
katmak kahyordu; nk hatasn ge anlayan kiraln buna tahamml
etmiyeceini biliyordu. Bu sebeple yeni dostluklar aramaa, Gaeta'y
muhasara eden spanyol'lar aleyhinde Fransz'larn Napoli Kralh
zerine
-
yrylerinde'Fransa'ya kar kararsz bir vaziyet taknmaa balad.
Maksad da kendisini onlara kar emniyet altnda bulundurmakt ki,
AUessandro sa kalm olsayd, bunda da abucak muvaffak olacakt. Hlin
olaylar karsnda davran ite byle olmutu.10 Fakat, gelecek olaylara
gelince, her eyden evve Papalk makamna yeni gelecek olann kendisine
dost olmamasndan ve AUessandro'nun kendisine verdiini yeni Papa'nn
geri almaa yeltenmesinden ekinmesi gerekti. Buna da drt ekilde are
bulma dnd: evvel, yeni Papa'ya bu frsat vermemek iin, malsz ve
mlksz brakt btn beylerin soyunu sopunu sndrmek; ikincisi, evvelce
sylendii gibi, Romandaki btn asilzadeleri, onlar vastasiyle Papa'y
dizginlyebilmek iin, kendine balamak; ncs Kardinaller hey'etini,
mmkn olduu kadar, kendi tarafna ekmek; drdncs de, Papa lmeden, bir
ilk saldra tek bana dayanabilecek derecede, nfuz ve kudret
kazanmak. Allessandro'nun lmnde bu drt eyden n yapabilmiti; drdncsn
de tamamlamak zere idi: nk soyduu beylerden yakalayabildii kadarn
ldrm ve pek az kurtulabilmiti; Roma asilzadelerini kendi tarafna
kazanm ve Kardinaller hey'etinde de ok fazla taraftarlar olmutu;
yeni ftuhata gelince, Toscanarya hkim olmay tasarlam, PeruHKMDAR
29gia ve Piombino'yu esasen zaptetmi, Pisa'y da himayesine alm
bulunuyordu.11 Fransa'dan ekinecek bir eyi kalmaynca (Franszlar,
spanyollar tarafndan, Napoli Krallndan koulduklar iin filvak
onlardan ekinecek bir ey kalmamt; o suretle ki herkes onun
dostluunu satn almak mecburiyetinde idi.) Pisa'ya saldrr, bundan
sonra, Lucca ve Siena ksmen Floransalara hasetlerinden, ksmen
korkudan derhal teslim olurlard; Floransa'llarn ise kurtulu aresi
yoktu. Bu ilerde muvaffak olsayd (Papa Alessandro'nun ld sene
muvaffak olabilirdi), o kadar kudret ve itibar kazanrd ki, kendi
kendine ayakta durabilir ve bakasnn talih ve kudretine deil, kendi
kudret ve maharetine gvenebilirdi. Fakat Allessandro, Duka klc syrp
ise koyulduktan be sene sonra ld. Olunu da, salam temellere dayanm
yalnz bir Romagna devleti ile ve btn dier lkeleri iki kuvvetli dman
ordusu arasnda mesnetsiz bir durumda olduu halde, lm derecesinde
hasta brakt.12 Duka'da o kadar sert bir azm ve o kadar liyakat vard
ki, insanlarn nasl kazanlacaklarn veya kaybedileceklerini o kadar
iyi biliyordu ki, ve o kadar ksa zamanda att temeller o derece
salamd ki, btn o ordular aleyhinde olmam olsayd, yahut
hastalanmasayd, btn glklerin hakkndan gelirdi. Att temellerin
salaml undan anlalabilir ki, Romagna kendisini bir aydan fazla
bekledi; yar l olduu halde Roma'da
-
emniyetle oturabildi ve Ballioni, Vitelli, Orsiniler, Roma'ya
geldikleri halde, aleyhinde bir ey yapamadlar. Kendi istedii
kimseyi Papalk makamna getiremediyse30 HKMDARde, hi olmazsa, kendi
istemedii kimsenin Papa olmamasn salad. AHessandro'nun lmnde
kendisi shhatte olsayd, her ey kolay olurdu.Babas lnce neler
olabileceini dndri ve her eye are bulmu olduunu, fakat, bu lm
annda, kendisinin de lm halinde bulunacan hi dnemediini, ikinci
Giulio'nun Papala seildii gnlerde bizzat kendisi bana anlatt,13
Bylece, Duka'nn btn yaptklarn toplayp baknca onu nasl muahaze
edeceimi bilemiyorum; bilkis, yaptm gibi, talih eseri olarak ve
bakalarnn silhlariyle egemenlie erien herkese misl diye gsterilmee
lyik buluyorum. nk ruhu byk, niyet ve hedefleri yksek olduu iin
baka trl davranamazd; tasarlarna ise yalnzca AHessandro'nun mrnn
ksal ve kendi hastal engel oldu. u halde, yeni lkesinde dmanlarna
kar gvenliini salamak, dostlar kazanmak, zorla, veya hile ile
muzaffer olmak, kendisini halka sevdirmek ve korku ile saydrmak,
askerleri arkasndan srklemek ve onlarn saygsn salamak, zarar
dokunabilen ve zarar yapmak zorunda olan kimseleri yok etmek, yeni
usullerle eski nizamlar yeniletirmek, sert ve iyilik sever, asil
ruhlu ve hogrr olmak, sadk olmayan milisleri sndrmek, yenisini
kurmak, gnl rzas e iyik, veya, ekinerek ktlk edebilecek ekilde
kurallarn ve hkmdarlarn dostluunu muhafaza etmek istiyen bir kimse,
Duka'nn yaptklarndan daha taze misaller bulamaz.14 Yalnz Giulio'nun
Papa yaplmas iinde muaheze olunabilir; burada fena bir seim yapt;
nk, evvelce sylendii gibi, kendisine gre bir Papa yapamaynca, Papa
olmasn istemedii kimseHKMDAR 31nin Papa olmamasn salayabilirdi; ve
kendisinden fenalk gren, veya Papa olunca kendisinden korkmak
mevkiinde kalacak olar kardinallerin Papalna asla muvafakat
etmemeli idi. nk insanlar ya korkudan veya dmanlktan fenalk
yaparlar. Kendisinden fenalk grenler arasnda San Piero ad Vincula
kardinali, kardinal Colonna, San Giorgio kardinali, kardinal
Ascanio vard; dierlerinin de, Papa olduklar takdirde, kendisinden
korkacak sebepleri vard; Ruen kardinali ile spanyol'lar mstesna:
spanyoHar akraba ve minnet altnda olduklar iin; Ruen kardinali ise,
Fransa Kr all onu tutmakla kuvvetli olduu iin. Bundan dolay Duka,
her eyden nce, bir spanyol'u Papa yapmal idi; buna gc yetmeyince,
San Piero ad Vincula kardinalinin det Rouen kardinalinin Papa
olmasna rza
-
gstermeli id. nk byk adamlarda, yeni menfaatlerin eski hakszl ve
zararlar unutturacan sanan kimse aldanr. Demek ki, Duka bu seimde
yanl yol tuttu, bu da, sonunda mahvna sebep oldu,VIH BLMALAKLIKLA
HKMDARLIA ERENLERHAKKINDA1 Liyakat veya talihe hi bir suretle
hamledemeksizin, halktan bir kimse iken, iki yolda daha hkmdar
olunabilecei iin Cumhuriyetlerden bahsederken bunlardan biri
hakknda uzunca muhakeme yrtmek mmkn olmakla beraber bunlar bir
tarafa brakmamak gerektiini sanyorum. Bu iki yol da unlardr: ya
alak ve kahpe arelerle hkmdarla eriilir; yahut alelade bir yurtta
baka yurt32 HKMDARtalarnn yardm ile kendi yurdunun hkmdar olur.
Birinci ktan bahsederken, biri eski, dieri yeni, iki misal
gsterilecektir; fakat bunlarn doruluu ve hakll hakknda sz amyacam;
nk dnyorum ki, bu lzumu duyacak olan bir kimse iin, bunlar taklit
etmek yetiir.2 Sicilyal Agatokles yalnz alelade deil, en baya ve
alak seviyeden Siracusa Krallna ykseldi. Bir mlekinin olu olan bu
adam, mrnn btn basamaklarnda, rezil bir hayat srmt: bununla
beraber, rezilliklerine o kadar irade ve beden kudreti katt ki,
mis'e kaplanarak derece derece Siracusa'nm kumandan olmaa muvaffak
oldu. Bu makama yerletikten sonra, hkmdar olma ve gnl rza siyle
kendisine verileni zorla ve bakasna minnet etmeden elinde tutma
tasarlad iin, ordusu banda Sicilya'da muharebe eden Kartaca:l
Hamilkar ile anlaarak, devleti ilgilendiren ileri mzakere etmek
bahanesiyle, bir sabah, Siracusa halkn ve senatosunu toplad; ve
verdii bir iaretle btn senatrleri ve halkn en zenginlerini
askerlerine ldrtt. Bunlar ldrlnce, halk tarafndan hi bir kar koyma
olmakszn, bu ehrin hkmdarln ele geirdi. Kartaca'llar tarafndan iki
defa malp eddii ve sonunda sarld halde, yalnz ehri savunabilmekle
kalmad, fakat, ordusunun bir ksmm sarlm ehrin savunmasna brakarak
dier ksm ile Afrika'ya saldrd ve ksa zamanda Siracusa'y muhasaradan
kurtard ve Kartaca'hlar g bir duruma soktu. Bylece, Kartaca'llar
onunla anlamaa, Sicilya'y ona brakmaa ve kendileri Afrika ile
yetinmee mecbur oldular.3 Bu adamn hayat ve icraatn gzden geirecek
bir kimse, talihe hamledebilecei hi bir eyHKMDAR 33gremez, veya,
pek az ey grebilir. nk, yukarda sylendii gibi, herhangi bir
kimsenin ltf ile deil, fakat bin zahmet ve' tehlike ile
-
kazand ordudaki mevkii vastasiyle hkmdarla erimiti; sonra da onu
birok cr'etli ve tehlikeli arelerle muhafaza etmiti Bununla beraber
kendi hemerilerini ldrmee, dostlara hanet etmee, imansz,
merhametsiz ve dinsiz olmaa liyakat ve meziyet ad verilmez; bu
haller egemenlik kazandrabilir, fakat eref kazandramaz. nk
Agatokles'in tehlikelere dp kurtulmasndaki mahareti, aksi talihe
dayankh ve onu yenmedeki irade ykseklii gz nnde tutulursa, en iyi
bir babudan aa saylmas iin sebep bulunamaz. Bununla beraber sonsuz
alaklklariyle birlikte onun yrtc zalimlik ve vahilii en mkemmel
insanlar arasnda anlmasna msaade etmez. Bylece, onun talih veya
liyakatin dahii olmak szm elde ettikleri, talih ve liyakate
hamledilemez.4 Zamanmzda, VI. Allessandro papa iken, Fermo'lu
Oliverotto, bir ok seneler evvel, kk yasta babasz kaldndan Giovanni
Fogliani adndaki days tarafndan bytlm ve genliinin ilk alarnda,
meslekte yetierek milis kuvvetlerinde iyi rtbelere ulamas iin,
Paulo Vitelli'nin maiyetinde askerlik hizmetine verilmiti. Sonra
Paulo lnce kardei Vitellozzo'nun emrinde hizmet etti; ve, becerikli
ruha ve vcuta kuvvetli olduu iin, ok ksa bir zamanda arkadalar
arasnda temayz etti* Fakat, maiyette bulunmak kendisine baya
grndnden, vatanlarnn kleliini hrriyetinden kymetli sayan bir takm
Fenno'lu vatandalarn yardnu ve Vitellozzo'nun himayesiyle, Fermo'yu
igs etF: 334 HKMDARmeyi tasarlad. Days Giovanni Fogliani'ye, bir ok
seneler gurbette kaldndan, kendisini ve memleketini grmek ve ayn
zamanda maln mlkn ylece tanmak istediini yazd. Ancak, yalnzca eref
ve itibar kazanmak iin uram olduundan, vaktini beyhude yere
harcamadn hemehrileri grsn diye, arkadalarndan ve maiyetinden yz
atl ile birlikte erefli bir surette gelmek istiyor ve Fermo 'lular
tarafndan merasimle karlanmasnn emredilmesmi rica ediyordu; byle
karlanmas yalnz kendi ahsna deil, yetitirmesi olduu iin, daysna da
eref verecekti.5 Giovanni de yeenine kar bu nezaket lizmetinde
kusur etmedi; Fermo'lulara merasimle istikbal ettirilen Olivorotto
evine yerleti. Orada, bir ka gn getikten ve yapaca ihanet iin
gerekli olan eyleri dzenledikten sonra, Giovanni Fogliani ile
Ferno'nun btn bata gelenlerini davet ettii ok parlak bir len verdi.
Yemekler ve byle bir lende det olan dier btn elenceler bitince,
Oliveretto, papa Alessandro ile olu Cesare'nin byklnden ve bunlarn
teebbslerinden sz aarak, kasden, baz ciddi muhakemeler ileri srd.
Bu muhakemelere Giovanni ve bakalar karlk verince, bunlarn daha
gizli bir yerde konuulacak eyler olduunu syleyerek, birden bire
ayaa kalkt; ve
-
Giovanni ile dier btn Fermo'lularn da kendisini takip ettikleri
br odaya ekildi. Daha oturmaa vakit kalmadan, odann gizli
yerlerinden, askerler k verdiler ve, Giovanni ile beraber, hepsini
ldrdler.6 Bu kitalden sonra Oliverotto ata bindi, btn beldeyi dolat
ve ba hkimi saraynda sard; bylece halk, korkudan, kendisine boyun
emek veHKMDAR 35kendisinin hkmdar olarak bana getii bir hkmet
kurmak zorunda kald. Memnun olmadklar iin kendisine zarar
verebilecek olanlarn hepsi ldrldkten sonra, sivil ve asker yeni
dzenlerle yerini salamlatrd; o suretle ki hkmdarl elinde tuttuu bir
sene iinde, yalnz Fermo ehrinde gven iinde olmakla kalmyor, btn
komularna korku ahni bulunuyordu. Ve, evvelce anlatld gibi, Orsini
ve Vitelliler Sinigallia'da Cesare Borgia tarafndan yakalandklar
zaman kendi de tuzaa dmemi olsayd, onun da yok edilmesi
Agatocles'inki gibi g olurdu; daysn ldrdkten bir sene sonra kendi
de yakalanarak maharet ve alaklkta stad olan Vitollozzo ile
birlikte yine Sinigalia'da boduruldu.7 Br oklar, deil bulank sava
zamanlarnda, bar zamannda bile, zulm ile devleti ellerinde tutamam
iken, Agatokles ve baz benzerlerinin saysz ihanetler ve zulmlerden
sonra nasl olup da yurtlarnda uzun zaman gven iinde
yaayabildikleri, d dmanlardan savunabildikleri, ve hemehrilerinin
suikastlarna uramadklar phe ile karlanabilir. Bunun iyi veya fna
kullanlm zulmden ileri geldiini zannediyorum, tyi kullanlm zulm
(ktle iyi denebilirse), kendini gven altna almak zoru ile bir defa
da toptan yaplan ve, sonra, zerinde srar edilmiyen, fakat mmkn
olduu kadar uyruun iyiliine evrilen zulmdr. Fena kullanlm zulm ise,
balangta az olduu halde, zamanla snecek yerde oalan zulmdr. lk ekle
uyanlar Allann ve insanlarn yardm ile (Agatokles iin olduu gibi)
kendi durumlarna bir are salayabilirler; tekilerin ise
tutunabilmeleri imknszdr.8 Bundan da unu hatrda tutmaldr ki, bir36
HKMDARmemleket zaptedince, bunun fatihi, yaplmas gereken btn
zulmleri tasarlamah ve hepsini birden yapmaldr ki, her gn bunlara
ba vurmaa mecbur olmasn vet tekrarlamaynca, halka gven verebilsin
ve iyilikle onlar kendisine balayabilsin. Ya korkudan, ya ktlkten
baka trl yapan, her zaman hanerini elinde tutmaa mecbur olur; daima
tazelenen fenalklardan dolay uyruu kendisine gvenmedii iin, kendisi
de, hi bir zaman uyruuna gvenemez. Fenalklar hep birden yaplmaldr,
t ki az zaman tadlmak suretiyle acs az duyulsun; iyilikler de azar
azar yaplmaldr ki, tadna daha iyi varlsn. Ve br hkmdar, her eyden
evvel, uyruu ile o suretle yasamaldr ki, iyi veya kt hi bir olay
ona tutumunu
-
deitirtmesin: nk fenalk yapmak lzumu kt zamanlarda gelir, o
vakit ise, ktlk yapmak zaman gemitir; yapacan iyilik ise fayda
vermez, nk zoraki olduuna hkmedilir ve hi makbule gemez.IX. BLM
StVL HKMDARLIK HAKKINDA1 Fakat teki ksma gelerek bir vatanda,
alaklkla veya menfur baka bir zorbalkla deil de, br hemehrilerinin
yardm ile kendi vatannn hkmdar olduu zaman (buna sivil hkmdarlk
denebilir ve ulamak iin ne byk bir liyakat ne de byk bir talih
lzmdr; fakat, daha ziyade, talihli bir kurnazlk ister.) diyorum ki
bu hkmdarla ya halkn veya byklerin yardmiyle eriilir. nk her ehirde
bu iki ayr temayl mevcuttur: bundan u doar ki, halk byklerin
tahakkm ve zulmHKMDAR 37,altnda kalmama arzu eder; bykler ise halk
tahakkm ve zulm altnda tutmak isterler; bu ayr iki itihadan da,
ehirlerde, u neticeden biri meydana gelir: ya hkmdarlk, ya hrriyet
veya inzibatszlk.2 Hkmdarlk, taraflardan birine veya tekine frsat
dtne gre, ya halkn, yahut byklerin tesiriyle meydana gelir; nk
bykler, halka kar koyamy ocaklarn grnce, ar alarmdan birini
sivriltmeye balarlar ve onu hkmdar yaparlar; t ki onun glgesi
altnda hrslarn doyurabilsinler. Halk da, byklere kar koyamyaean
grnce, birini sivriltir vet onun otoritesi ile korunmak iin, onu
hkmdar yapar. Byklerin yardm ile hkmdarla ykselen, halkn yardm ile
olanndan daha fazla glkle tutunur; nk, kendisine eit gibi grd bir
ok kimselerin ortasnda hkmdar olduu iin, istedii gibi bunlara ne
kumanda edebilir ne de onlar idare edebilir.3 Fakat halkn istei ile
hkmdarla ulaan, bu makamda tek bana bulunur ve etrafnda kendisine
itaate hazr olmayan kimse yoktur veya pek azdr. Bundan baka,
bykleri namuslu bir surette ve gayriye zarar vermeden memnun etmek
kabil olmadjalde, halk memnun etmek mmkndr; nk bykler ezmek, halk
ise ezilmemek istedii iin, halkn diledii byklerin dileinden
temizdir. Bundan baka dman bir halka kar hkmdar hi bir zaman
emniyetini salayamaz, nk halk kalabalktr; byklere kar ise bunlar
azlk olduklar iin kendisini koruyabilir. Bir hkmdarn dman olan
halktan bekiyebecei en kt ey onun tarafndan terk edilmi olmaktr;
fakat dman38 HKMDARolan byklerden yalnz terkedilmi olmaktan deil,
fakat, kendisine kar gelmelerinden de korkmaldr; nk, bunlarda daha
uza gr ve hilekrlk bulunduundan, kendi selmetleri iin daima
evvelden tedbir alrlar ve galip geleceini umduklar kimseden ise
faydalanma ararlar. Bundan baka, hkmdar, ayni halkla yaamak
zaruretindedir; fakat, her
-
zaman birini kartp birini indirebildii ve arzusuna gre onlara
itibar ve hret verip geriye alabildii iin, bykler olmadan da iini
grebilir,4 Bu ciheti daha iyi aklamak iin derim ki, byklerin
davranlar, balca, iki trl mtala olunabilir: ya tutumlar ile o
ekilde hareket ederler ki her hususta senin talihine balanrlar veya
balanmazlar: balananlara ve soyguncu olmayanlara itibar etmeli ve
onlar sevmelidir; balanmayanlar ise iki ekilde incelenmelidirler:
bunu ya rkeklikten ve tabii yreksizlikten yaparlar ki, bu takdirde
bunlardan, bilhassa iyi fikir sahibi olanlardan, istifade
etmelisin: nk iyi gnnde sana eref katarlar ve, kt gnnde, onlardan
korkacak bir eyin olmaz. Fakat kasden ve hasis sebeplerle bal
olmazlarsa bu, senden ziyade, kendilerini dndklerine almettir;
hkmdar bunlardan, aktan aa dman imi gibi, saknmal ve korkmaldr; nk
daima kt gnde bunlar hkmdar mahvetmeye yardm edeceklerdir.5 Bu
sebeple, halkn yardm ile hkmdar olan bir kimse halk kendine dost
olarak muhafaza etmelidir; bu ise kolaydr; nk halkn zulm grmemekten
baka bir dilei yoktur. Halkn zddna byklerin yardm e hkmdar olan bir
kimse ise, her eyden nce, halk kazanmaa almaldr; buHKMDAR 39i de
halkn korunmasn kendi zerine almakla kolayca salanr, insanlar
fenalk umduklar kimseden iyilik grdkleri vakit, bu, iyilii yapana
kar daha ok minnet duyduklar iin, halk hkmdar, kendi yardmlar ile
hkmdarla ykselmesi halinde olduundan ziyade, sever; hkmdar da halk
bir ok ekillerde kazanabilir; bu ekiller duruma gre deiik
olduklarndan kesin bir kaide sylenemez; bu sebeple bundan
bahsedilmiyecektir. " (T Yalnz netice olarak unu diyeceim ki, bir
hkmdar iin halkn sevgisini kazanmak arttr; baka trl olursa, kt
gnlerinde aresiz kalr. Ispartall arn kiral Nabis tekmil
Yunanistan'n ve daima muzaffer olmu bir Roma Ordusunun saldrlarina
gs gerdi, ve bunlara kar vatann ve devletini savundu: tehlike ba
gsterdii zaman pek az kimseye kar kendini emniyete almas yetmiti;
fakat halk ona dman olsayd bu yetmezdi. "Halka dayanan bataa
dayanr" mehur ata sz ile, bu inancm cerh etmee kimse yeltenmesin;
nk halktan bir kimse, dmanlardan veya memurlardan zulm grd zaman,
halka dayanr ve onun kendisini kurtaracan umarsa bu ata sz dorudur.
Byle bir halde, Roma'da Gracco'lar, ve floransa'da Messer Grigio S
cali iin olduu gibi, ou zaman, aldanabilh\ Fakat buna dayanan kimse
kumanda etmesini bilen, yrekli, talihsizliklerden korkup asrmayan,
dier tedbirlerinde kusur etmiyen ve kendi yrek peklii ve
dzenleriyle herkesi cesaretlendirebilen bir hkmdar ise, hi bir
zaman halk tarafndan
-
aldatlm olmayacak ve iyi temellere dayandn grecektir.7 Bu
hkmdarlklar, bir halk hkmetinden mutlak bir idareye atladklar
zaman, tehlikeye gre*40 HKMDARler; nk bu hkmdarlar ya bizzat
kendileri veya memurlar vastasile emir ve komuta ederler. Bu ikinci
halde durumlar daha zayf ve daha tehlikelidir; nk, tamamiyle, bu
mevkilere getirilmi bulunan bir ksm vatandalarn irade ve tutumlarna
bal bulunurlar; bunlar ise, bilhassa kt zamanlarda, ya aleyhe dnmek
veya itaat etmemek suretiyle, byk kolaylkla hkmdar devletinden
edebilirler. Ve tehlike kt zaman, hkmdar, mutlak otoriteyi eline
almak iin ge kalmtr; nk memurlardan emir almaa alm olan yurttalar
ve uyruk byle g durumlarda onun emirlerine itaat a yatkn
deildirler; ve pheli zamanlarda, hkmdar, gvenebilecei kimseler
bulmakta daima ktla urayacaktr. nk byle bir hkmdar, sakin
zamanlarda yurttalar devlete muhtaken grd eyler zerine mit
balayamaz; nk sakin zamanda herkes koar, herkes vdeder ve, lm uzak
iken, herkes onun iin lmek ister; fakat kt gnlerde, devlet
yurttalara muhta olduu zaman, o vakit bunu yapacak az kimse
bulunur. Ve byle bir tecrbe, ancak bir defa yaplabildii iin, o
nisbette tehlikelidir. Bu sebeple akll bir hkmdar vatandalarn, her
zaman ve her trl halde, devlete ve kendisine muhta klacak bir yol
dnp bulmaldr: bundan sonra yurtdalan kendisine daima sadk
olurlar.X. BLMBTN HKMDARLIKLARINKUVVETLERNN NE EKLDELLECE HAKKINDA1
Bu hkmdarlklarn niteliklerini incelerken, baka bir mlhazay gz nnde
tutmak gerekHKMDAR 41tir ki o da udur: bir hkmdar, gerektii zaman,
kendi kendine yetecek kadar bir devlete malik midir, yoksa, her
zaman, bakasnn yardmna muhta mdr? Bu ciheti daha iyi aklamak iin de
derim ki, ya insan veya para okluu sayesinde ihtiyaca uygun bir
ordu kurabilen ve kendilerine saldracak kim olursa olsun, ona kar
bir meydan muharebesi verebilen hkmdarlar, kanaatimce, kendi
kendine yeter hkmdarlardr. Ve yine ak sahrada dman karsna kamayan,
fakat kale duvarlar arkasna snmak ve bunlar savunmak zorunda kalan
hkmdarlar ise, daima, bakasna muhta hkmdarlar diye sayarm. Birinci
ktan evvelce bahsedilmiti, ileride de gereine gre bahsedeceiz,
kinci k iin ise kendi ehirlerini tahkim ve tehiz etmeyi ve ovay hi
hesaba katmama
-
bu hkmdarlara tavsiye etmekten baka sylenecek bir ey yoktur. Ve
kim ki kalesini iyi tahkim eder, ve uyruu ile dier mnasebetlerinde
yukarda sylendii ve ileride sylenecei gibi davranrsa, daima ona
saldrmakta byk tereddt duyulacaktr; nk insanlar, glk grlen
teebbslere her vakit dmandrlar; lkesi iyi tahkim edilmi ve halk
tarafndan sevilen bir kimseye saldrmakta ise hi kolaylk grlemez.2
Almanya ehirleri ok bamszdrlar, arazileri azdr imparatora,
istedikleri Kaman, itaat ederler, ne ondan ne de" etraflarndaki
herhangi bir kuvvetliden korkarlar; nk ylesine tahkim edilmilerdir
kit herkes, bunlar zaptetmenin ge ve g olmas lzm geleceini dnr.
Zira her birinin uys^un duvar ve hendekleri, bol topusu vardr;
umuma mahsus anbarlarmda daima bir sene yetecek kadar iecek,
yiyecek ve yakacak saklarlar; bundan baka, hazineye zarar vermeden
fukara halk tok tutabil42 HKMDARmek iin, halkn geim vastas olan ve
ehrin hayatn ve sinirlerini tekil eden san'atlarda bunlara bir sene
iin verecek i bulunur. Ayrca askerlik talimlerine ok itibar ederler
ve bunlar bir ok usullerle idame ederler.3 Bylece tahkim edilmi bir
ehre malik olan ve uyruunun nefretini kazanmam bir hkmdar taarruza
urayamaz; ona saldracak biri ksa bile, kepaze olup ters yzne dner;
nk dnya ileri o kadar deiiklikler gsterir ki, bir kimsenin
ordusiyle, btn bir sene, bou bouna, bir ehri muhasara etmesine imkn
yoktur. Buna kar, "halkn var you darda olur da bunlarn yakldn
grrse, sabr tkenir ve uzun sren muhasara ve mal kaygusu halka
hkmdarlarn unutturur" diyen olursa yle cevap veririm: Kudretli ve
cessur bir hkmdar, uyruuna, yerine gre, felketin uzun zaman
srmiyecei midini vererek, bazan dmann vahetiyle onu korkutarak,
kimi zaman da ok cr'etkr grnenleri kurnazlkla emniyet altna alarak,
her vakit btn bu glkleri yenebilir. Bundan baka dmann, akla yakn
olarak, gelir gelmez ve halkn ruhu henz ateli ve mdafaaya istekli
bulunduu zaman memleketi yakp ykmas lzmdr; bu sebeple hkmdar bu
iten daha az korkmaldr, nk bir mddet sonra, ruhlar souduu zaman,
zararlar yaplm, felket olmu bitmitir ve artk are yoktur; o zaman,
urunda evleri yanm, mal ve mlkleri harap olmu olmakla kendilerine
minnettar olduuna hkmederek, halk hkmdarlarna daha ok balanr. Ve
insanlarn tabiati yledir ki, kendilerine yaplan iyikler iin olduu
kadar yaptklar iyilikler iin de ballk duyarlar. Bylece meselenin
her yn iyice gznnde tutulursa, yiyecek ve saHKMDAR 43vunma aralar
bulunduka, muhasara esnasnda batan sona kadar halknn
-
maneviyatn salam tutmann tedbirli bir hkmdar ijin g olmad
meydana kar.XI. BLMDN HKMDARLIKLAR HAKKINDA1 imdi de, yalnz din
hkmdarlklar hakknda mtala yrtmek kalyor ki, bunlarda da btn glkler
bu hkmdarla sahip olmaktan ncedir; nk bunlar ya liyakat ya talih
ile elde edilirler, ve ne biri ne de tekisi olmakszn muhafaza
olunurlar; nk bu hkmdarlklar dinin eski ve kklemi nizami arna
dayanrlar; bu nizamlar o derece kuvvetli ve o eittendirler ki,
yaaylar ve tutumlar nasl olursa olsun, hkmdarlarm daima makamlarnda
tutarlar.Yalnz bunlarn devletleri vardr, fakat onlar mdafaa
etmezler; tebaalar vardr, fakat onlar idare etmezler; devletleri
mdafaa edilmLem olmakla beraber ellerinden alnmaz; tebaalar idare
edilmemi olmakla beraber buna aldr etmezler' ve hkmdarlarndan
syrlma ne dnrler ne de yapabilirler. Bylece yalnz bu hkmdarlklar
emin ve mesutturlar,2 Fakat insan aklnn ermiyecei yksek bir hikmet
ile idare edildiklerinden, bunlardan bahse tmiyeceim; nk Allah
tarafndan ykseltildikleri ve onun tarafndan tutulduklar iin bunlar
mnakaa etmek haddini bilmez ve cr'etkr insanlara yarar. Bununla
beraber Papa Alessandro'dam evvel talya hkmdarlar (ve yalnz hkmdar
diye anlanlar44 HKMDARdeil, kk olsa dahi, her baron ve bey) dnya
ilerinde kiliseyi umursamadklar halde, zamanmzda bir Fransa Kiralnn
Kiliseden korktuuna ve Kilisenin bu kiral talya'dan kovabildiin*,
Venedik'leri ykabildiine gre, bir kimse Kilisenin dnya ilerinde bu
kadar kudrete erimesinin neden ileri geldiini sorup aratracak
olursa, sebebini, belli olmakla beraber, tekrar hatrlatma lzumsuz
grmyorum:3 Fransa Kiral Charles talya'ya, gemezden evvel bu lke
Papa'nm, Venedik'lilerin, Napoli Kiralnn, Milano Duka'snn ve
Floransa'hlarn hkm altnda idi. Bu hkmdarlarn esasl iki eye dikkat
etmeleri lzmd: biri, bir yabancnn, ordusu ile, talya'ya girmemesi;
tekisi de ilerinden hi birinin birden fazla devleti igal etmemesi
idi. En ok ekinilen de Papa e Venedikliler idi. Venediklileri uzak
tutmak iqin, Ferrara'nn savunmasnda olduu gibi, btn tekilerinin
birlemesi gerekti; Papay alkoymak iin ise Roma Baron'larndan
faydalanlyordu; nk bunlar Orsini'ler ve Colonnalar diye iki parti
olduklar iin daima aralarnda geimsizlik sebepleri bulunurdu; ve
papann gz nnde silhlan ellerinden brakmadklar iin Papal zayf ve
aciz brakyorlard. Arada srada Sisto gibi cessur bir papa ksa bile,
bu papalarn ne talihi ne de bilgileri hi bir
-
zaman kendilerini bu tacizlerden kurtaramad. Sebep de mrlerinin
ksal idi; nk bir papa, ortalama yaad on sene iinde, bin zahmetle
partilerden birini azaltabiliyordu; ve faraza, papalardan biri
Colonna'lar hemen sndrm olsa, Orsini'Iere dman baka bir papa kyor
ve Colonna'lar diriltiyor, fakat Orsinneri yoketmee vakit
bulamyordu. Bu da papann dnyev kudretine talya'da az itibar
edilmesine sebep oluyordu.HKMDAR 454 Daha sonra VI. Alessandro ka
geldi; bu zat, kendisinden nce gelen btn papalar arasnda, para ve
kuvvetle bir papann "kendisini ne kadar saydrabileceini gsterdi; ve
Valentino Dukas eliyle, Franszlarn talya'ya girmeleri vesilesiyle
dukann icraatndan bahis ederken sylediim btn o ileri yapt. Geri
niyeti Kiliseyi deil, fakat dukay kuvvetlendirmek idi; bununla
beraber, yaptklar Kilise'nin kuvvetlenmesine yarad; Papa ve Duka
ldkten sonra dahi Kilise onun hizmetlerinin meyvelerine tevars
etti. Bundan sonra Papa Giulio geldi ve Kilise'yi kudretli buldu:
btn Romagna zaptedilmi, Roma baronlar sndrlm ve, Alessandro'nun
takibatiyle, btn o hizipler bertaraf edilmi bulunuyordu; ayrca
Alessandro'dan nce hi bas vurulmam olan para biriktirmek iinde de
yolu ak buldu.5 Papa Giulio btn bu ilere devam etmekle kalmad, hz
da verdi; ve Bologna'y zaptetmei, Venediklileri yok etmei ve
Franszlar talya'dan kovma kafasna koydu, ve btn bu teebbslerinde
muvaffak oldu; ve her eyi, herhangi bir kimseyi deil, fakat yalnz
Kilise'yi kuvvetlendirme yolunda yapt iin de daha ok vlmee lyktr.
Bundan baka Orsini ve Colonna partilerini nasl buldu ise yle brakt;
bu partiler, kendi aralarnda karklk karacak vesileler bulunmakla
beraber, yine iki sebepten dolay rahat durmaa mecbur oldular:
sebeplerden biri onlar korkutan Kilise'nin kudreti, biri de
aralarndaki kavgalarn menba olan kendilerine taraftar kardinallarn
bulunmamas idi. Ve bu partiler kendilerine taraftar kardinallar
bulduka hi bir zaman rahat duramyacaklardr; nk bu kardinallar
Roma'da ve tarada ayrl krklerler, baronlar da bunlar mdafaaya
mecbur kalrlar; bylece kardi46 HKMDARnallarn ihtirasndan baronlar
arasndaki geimsizlikler ve grltler doar.Dediimiz gibi Papa Leone
papal ok kudretli bulmutur: ve yle umulur ki, ncekiler papal
silhlar ile byk kmlarsa, bu da, iyilii ve bata sonsuz
meziyetleriyle daha ok byk ve itibarl klacaktr. (*) BLMMLSN ETLER
VE CRETL ASKERLER
-
HAKKINDA1 Balangta, zerinde muhakeme yrtmei kararlatrdm
hkmdarlklarn btn niteliklerinden inceden inceye bahsettikten,
arada, iyi ve kt durumlarnn sebeplerini gzden geirdikten ve bir ok
kimsenin bu hkmdarlklar ne ekilde elde etmee ve elde tutmaya
savatklarn gsterdikten sonra, imdi de, sz konusu ettiim bu
hkmdarlklarda vak olabilecek saldrlardan ve savunmalarndan
bahsetmek kalyor.Bir hkmdar iin salam temellere malik olmasnn ne
kadar lzumlu olduunu, byle olmazsa yklmas icap ettiini evvelce
sylemitim. Yeni olsun, eski veya katk olsun, btn devletlerin malik
olmalar lzm gelen balca temeller iyi kanunlar ve iyi silhlardr. yi
bir ordu olmayan yerde de iyi kanunlar bulunmayaca iin, ve iyi bir
ordu bulunan yerde iyi kanunlarn bulunmas gerektii iin, kanunlar
zerinde muhakeme yrtmei bir tarafa brakarak, ordudan
bahsedeceim.(*) Machiavelli bu satrlar Leone'nin Papala knn ilk
aylarnda yazmaktadr.HKMDAR 472 u halde diyorum ki, bir hkmdarn
kendi devletini savunmak iin kulland silhl kuvvetler ya kendi z
maldr, ya para' ile tutulmu (cretli) tur; ya yardmc, ya katktrlar.
Para ile tutulmu olanlar ve yardmclar faydasz ve tehlikelidirler:
bir kimse devletini para ile tutulmu kuvvetlere istinat ettirirse,
hi bir zaman istikrarl ve gven iinde olamaz; nk bu kuvvetlerde
birlik yoktur, bunlar haris, inzibatsz ve sadakatsizdirler; dostlar
arasnda kahraman, dman karsnda korkaktrlar; Allahtan korkulan ve
insanlara inanlar yoktur; kafi neticeli hcum ne kadar
geciktirilirset yenilgi de o nisbette geciktirilmi olur; barta
onlar tarafndan, savata da dman tarafndan soyulursun. Bunun da
sebebi, aldklar biraz cretten baka onlar sava meydannda tutacak bir
ba ve sebep olmaydr ki, bu cret de, senin uruna lmek istemeleri iin
yeter bir ey deildir. Sen harp etmedike senin askerin olma pekl
isterler, fakat, harp atp geldi mi ya kamak veya ayrlmak isterler.3
Bu sylediklerimize inandrmak iin de ok zahmet gerekmez; nk
italya'nn bugnk perianl bir ok seneler sresince para ile tutulmu
silhl kuvvetlere dayanm olmasndan baka bir sebepten ileri
gelmemitir. Bu kuvvetler bazlarna bir takm ilerlemeler saladlar ve
bunlar kendi aralarnda cessur gibi grnyorlard; fakat bir yabanc
gelince ne olduklarn meydana koydular. O suretle ki Fransa Kiral
Charles iin talya'y tebeirle (*) zaptetmek mmkn oldu. Buna sebep
gnahlanmz(*) Bir kt'a, konaklamak iin bir kye geldii vakit ne kadar
insan ve
-
hayvan yerletirilecei evlerin ve ahrlarn kaplarna tebeirle
iaret,edilir; muharebesiz oaln bu igale telmih edilmektedir.48
HKMDARdr diyen doru sylyordu; fakat bu gnahlar syleyenin zannettii
gnahlar deil, benim anlattklarmdr: ve bunlar hkmdarlara mahsus
gnahlar olduu iin cezasn da yine onlar ekmitirler,4 Bu eit silhl
kuvvetlerin uursuzluunu daha iyi isbat etmek istiyorum. cretli
komutanlar ya deerli kimselerdir veya deildirler; deerli iseler
onlara gvenemezsin, nk ya efendileri olan seni tazyik etmek, veya
senin niyetinin dnda olarak bakalarn ykmak suretiyle kendilerini
byk ve kuvvetli klmaa uraacaklardr; fakat liyakatli deilseler,
tabii olarak, seni mahvederler. cretli olsun olmasn silhl
kuvvetleri elinde tutan her kimse ayn eyi yapar diye cevap
verilirse, bir hkmdarn veya bir cumhuriyetin silhl kuvvetleri nasl
kullanmas lzm gelecei ile mukabele ederim: Hkmdar muharebeye bizzat
gidip komutanlk vazifesini kendi yapmaldr; Cumhuriyet ise kendi
yurtdalarn gndermelidir; ve deerli kmayan birini gnderdii vakit
bunu deitirmelidir; deerli karsa, haddi amamas iin, kanunlarla onu
balanaldr. Ve yalnz silhl hkmdarlarla cumhuriyetlerin ok byk
terakkiler yapt, para ile tutulmu silhl kuvvetlerin ise zarardan
baka bir ey yapmad tecrbe ile grlmektedir. Kendi silhl kuvvetleri
ile silhlanm olan bir cumhuriyet, yabanc br ordu ile silhlanm olan
bir cumhuriyete nisbetle, kendi hemerilerinden birinin boyunduruuna
daha glkle girer.5 Roma ve sparta bir ok yz yllar boyunca silhl ve
hr olmulardr. Isvire'liler ok silhlanm ve ok hrdrler. Eski
zamanlara ait, para ile tutulmu silhl kuvvetlere misal olarak
Kartaca'llar vardr ki Romallara kar ilk savalar biHKMDAR 49tince,
komutanlar kendi z hemerilerinden olduu halde, para ile tutulmu
askerler tarafndan yok edilmelerine kl kalmt. Makedonyal Fip,
Epamnondas'n lmnden sonra, Thebai'liler tarafudan ordularuun
komutanlgma getirilmiti; bu da zaferden sonra onlar hrriyetlerinden
etti* Duka Filippo ldkten sonra Milanolular, Venediklilere kar,
Francesco Sforza'y para ile tuttular; bu adam dmanlarn
Caravaggio'da yendikten sonra kendi efendileri olan Milanolular
sktrmak iin dmanla birleti. Napoli Kraliesi Giovanna'nn cretinde
olan Sforza'nn babas ise, gnn birinde, kralieyi ordusuz brakverdi;
yle ki, Kralie krallm kaybetmemek iin Aragon Kralnn kucama athnaa
mecbur oldu.6 Venedik'lilerle Floransallar, daha eskiden, bu eit
silhl kuvvetlerle egemenliklerini artrdklar halde komutanlar kendi
kendilerini
-
hkmdarla ykseltmemiler ve yine onlar savunmularsa, cevap olarak
derim ki Floransa'llar bu takdirde tesadfen yardmna mazhar
olmulardr; nk ekinebecekleri deerli komutanlardan kimi bir sava
kazanmam, kimi muhalefete uram, kalanlar da ihtirasla' rm baka
yerlere yneltmilerdi. Sava kazanmam olan Giovanni Aucut idi ki,
sava kazanmad iin sadakati de anlalmazd; fakat herkes itiraf eder
ki bir zafer kazansayd Floransa'llar onun insafna kalm olurlard.
Sforza, karsnda daima, Braccio'nun kuvvetlerini bulmutu; bunlar
birbirini kollarlard; bylece Francesco Sforza ihtirasn Lombardia
zerine, Braccio ise kilise ile Napoli kralh zerine yneltti* iFakat
az zaman evvel olup bitenlere dnelim:F: 450 HKMDARFloransa'hlar ok
tedbirli bir adam olan ve halktan bir kimse iken ok byk bir hret ve
itibar kazanm olan Paulo Vitelli'yi kendilerine komutan yaptlar. Bu
zat Pisa'y zaptetmi olsayd Floransallarn onun tahakkmne boyun emek
zaruretinde kalacaklarn kimse inkr edemez; zira dmanlarnn hizmetine
girmi olsayd Moransa'llar aresiz kalrlard; kendi yanlarnda
alkoyunca da ona itaate mecburdular.7 Elde ettikleri ilerlemeler gz
nnde tutulursa Venediklilerin, muharebeyi bizzat kendileri yaptklar
mddete, gven ve erefle ii idare ettikleri grlr (bu husus karadaki
teebbslere bulamadan nce oluyordu) ki,.bu zamanda iyj silhlanm halk
ve asilzadelerimle ok cesaretle dyorlard; fakat karada savamaa
balaynca bu yararl braktlar ve talya'daki muharebe detlerine
uydular. Karada, ilk genilemelerinde, byk arazileri olmad ve byk
itibarlar olduu iin, cretli komutanlarndan fazla korkacak bir sebep
yoktu; fakat genileyince (ki bu da Carnignuola zamannda oldu) bu
hatann ilk delilini edindiler. nk Venedikliler Carmignuola'nm
komutas altnda Milano dukasn malp etmekle kumandanlarmm byk yararlm
grmken sonra da savaa kar souk davrandn farkedince, onun emrinde
(istemedii iin) artk muzaffer olmayacaklarna ve, kazandklarn tekrar
kaybetmemek iin de, onu kovamyacaklarna hkmettiler; kendilerini
ondan korumak iin de onu ldrmee mecbur oldular. Bundan sonra
Bergamo'lu B^rtalomeo, S. Severino'h Ruberto, Pitigliano kontu
gberi komutanlk ettiler ki, bunlarla kazanmaktan ziyade
kaybetmekten korkmalar lzmd; nasl ki sonralar Vaila'da byle oldu:
bin zahmetle sekizyzHKMDAR 51senede kazandklarnn hepsini bir gnlk
savata kaybettiler. nk bu eit silhl kuvvetlerden yalnz yava, ge,
clz kazanlar ile ni ve artc kayplar doar. Btn bu misallerle,
senelerce cretli askerler
-
tarafndan idare edilmi olan talya'ya sz getirdiimden, bu
kuvvetlerin douu ile gelimesini grerek daha iyi are bulabilmek iin
evveliyatndan bahsetmek istiyorum.8 Bilmelisiniz ki, bu son
zamanlarda, mparatorluk italya'dan kovulmaa ve papa daha byk dnyev
itibar kazanmaa balaynca, talya bir ok devletlere blnd; nk byk
ehirlerin bir ou, evvelce, mparatorluun himayesinde olarak bu
ehirleri zulm altnda tutan beylere kar silha sarld; Kilise de, dnya
ilerinde kendine itibar salamak iin, bunlar destekliyordu; baka bir
ok ehirlerde burann halk hkimiyeti ele ald. Bylece, talya, hemen
hemen Kilisenin ve bir ok cumhuriyetin elinde kalnca, ve papazlarla
bu yurtdalar silh kullanmaa alk olmadklar iin, yabanclar para ile
tutmaa baladlar. Bu eit askere itibar kazandran Romagna'l Alberigo
da Conio'dr. Bunun yetitirmeleri arasnda, zamanlarnda, btn talya'nn
mukadderatna hkim olmu olan Braccio ve Sforza vardr. Bunlardan
sonra da zamanmza kadar bu kuvvetlere komutanlk eden dier bir oklar
geldi Bunlarn meziyetlerinin neticesi de talya'nn kr al Charles'in
aknna uramas, Louis tarafndan soyulmas, Kral Ferdin and tarafndan
inenmesi ve svireliler tarafndan erefinin kirletilmesi oldu.9 Bu
komutanlarn tuttuklar yol, ilkinr kendilerine itibar kazandrmak iin
piyadenin itibarn yok etmek oldu. Bunu undan dolay yaptlar ki,
ken52 HKMDARdilerine ait bir devletleri olmad ve san'atlariyle
yaadklar iin az piyade kuvveti onlara itibar kazandrmaz, ounu da
besliyemezlerdi; bylece yalnz svari ile yetindiler ki, yeter sayda
olunca hem iyi cret alyorlar, hem de itibar kazanyorlard, iler o
kerteye gelmiti ki yirmi bin kiilik bir orduda iki bin piyade
bulunmazd. Bundan baka, savata birbirini ldrmemek, fakat birbirini
fidye (*) karl olmakszn esir etmek suretij^le kendilerinden ve
askerlerinden zahmeti ve korkuyu kaldrmak yolunda her trl mahareti
kullandlar. Geceleyin ne dardakiler kaleye ne de kaledekiler
dardakilere saldramazlard. Ordugahlarn drt bir yanma ne hendek ne
de engel yaparlard; kn sahra ordughnda oturmazlard. Ve btn bu iler,
zahmetten ve tehlikelerden kurtulmak iin, askerlik nizamlarnca
mubah ve dediim gibi kendilerince uydurulmu eylerdi: o kadar ki
taJya'y kjelie ve erefsizlie srklediler.XIII. BLMYARDIMCI, KATIIKVE
YERL ASKERLER HAKKINDA1 Faydasz kuvvetlerin tekisi olan yardmc
kuvvetler, kendi ordusu ile sana yardm etmesi ve seni korumas iin
kudretli bir hkmdar dvt edildii zaman beraberinde gelen
kuvvetlerdir. (Yakn zamanlarda,
-
Ferrara'ya kar teebbsnde, para ile(*) Can kurtarma akas. Eskiden
"Fdyei Necat" eklinde kullanlrd.HKMDAR 53tutulmu askerlerinin
deersizliini grerek yardmc kuvvetlere mracaat eden, ve bylece,
ordusu ile kendisine yardm edmesi iinde, spanya Kiral Ferdinando
ile mutabk kalan Papa Giulio'nun yapt gibi). Bu kuvvetler kendi
kendileri iin iyi ve faydal olabilirler, fakat onlar aranlar iin
daima zararldrlar; nk sava kaybederlerse malp olduunla kalrsn,
kazannca da onlarn esiri olursun.2 Eski tarihler bu gibi misallerle
dolu olmakla beraber, Ferrara'y istedii iin kendisini bir yabancnn
kucana tamamiyle atmak gibi daha aklszcas tasavvur edilemiyen br
karara varan kinci Giulio'nun bu taptaze misalinden ayrlmak
istemiyo' rum. Fakat Gulio'nun iyi talihi, yapt kt intihabn
meyvelerini toplamamas iin, nc bir vesile yaratt: kendi mttefikleri
Ravenna'da malp olunca ve, kendisinin ve bakalarnn dncesi hilfna,
galipleri kovalayan svire'liler ortaya knca gerek dmanlarnn gerekse
yardmclarnn elinde esir olmaktan kurtuldu: nk dmanlar kamt,
galibiyeti ise yardmclarnn silhlar ile deil yabanclarn silhlar ile
olmutu.Floransa'hlar, tamamiyle silhsz olduklarndan Pisa'y zapt iin
oraya onbin Fransz askeri srdler; bu kararlar ile faaliyet
zamanlarnn herhangi birinde olduundan'daha byk bir tehlikeye
kendilerini atm oldular.stanbul mparatoru, komularna kar koymak
iin, Yunanistan'a onbin Trk koydu; bunlar, muharebe bitince, oradan
gitmek istemediler, ki bu da, Yunanistan'n Trkler tarafndan esir
edilmesinin balangc oldu.3 Bylece, muzaffer olmama isteyen bir54
HKMDARkimse, para ile tutulmulardan daha tehlikeli olduklar iin,
ite bu gibi kuvvetleri kullansn; nk bunlarla felket muhakkaktr;
hepsi de birliktirler ve senden bakasna itaata alkndrlar; fakat
para ile tutulmu kuvvetler ise, muzaffer olsalar dahi, sana zararl
olmalar iin, (hepsi bir btn tekil etmediklerinden t onlar tedarik
.edip masraflarn sen dediinden) daha ok zamana ve daha byk frsata
ihtiyalar vardr; bu kuvvetlerin bana komutan olarak getirecein bir
kimse sana zararl olabilecek kadar bir otoriteyi ksa zamanda
kazanamaz Hlsa, cretli askerlerde geveklik, yardmc kuvvetlerde de
deerlilik daha tehlikelidir.4 Bundan dolay, akll bir hkmdar, daima,
bu gibi kuvvetlerden kanr ve kendi kuvvetlerine ba vurur; bakalarnn
kuvvetleriyle kazanlan zaferin gerek bir zafer olmadn bildii iin
de, bakalarnn silhlariyle
-
muzaffer olmaktansa kendi kuvvetleriyle malp olma tercih
eder.Cesare Borgia'y ve icraatn misal olarak vermekte hi tereddt
etmiyeceim. Bu duka, hepsi de Fransz olan askerleri kullanmak
suretiyle, yardmc kuvvetlerle Romagna'ya girdi ve bunlarla mola ve
Furlf yi zaptetti. Fakat, sonra, bu kuvvetler kendisine emin
grnmedikleri iin, daha az tehliken' olduklarn dnerek, cretli
askerlere ba vurdu; ve Orsini ve Vitellileri crete balad. Daha
sonra da, i banda, bunlar pheli, sadakatsiz ve tehlikeli bulduu
iin, datp yok etti ve kendi kuvvetlerine bas vurdu. Kendi z
askerleriyle kendi basma kald zamanki eref ve itibariyle yalnz
Franszlara, veya, Orsini'lere ve Vitellf lere dayand zamanki eref
ve itibar arasndaki fark gznne getirilince, bu eit kuvvetler
arasnda ne gibi bir fark olduu kolaycaHKMDAR 55grlebilir. Byle
olunca bu itibar daima artar: kendi j silhl kuvvevtlerinin tam
sahibi olduunu herkesin grd zaman kazand byk itibar baka bir vakit
gremedi.5 talya'y ilgilendiren ve taze olan misaller?en ayrlmak
istemezdim; bununla beraber daha yu;arda adn andm iin Sirakuza'l
Hieron'u geeliyeeim. Bu zat, dediim gibi, Sirakuza'llar tarafndan
ordularnn basma getirilince, cretli askerlej rin faydal olmadn
abucak anlad; nk birlik / komutanlar bizim ttalya'dakiler gibi idi;
bunlar ne alkoymann ne de salvermenin mmkn olmadn grnce, hepsini
kltan geirdi; bundan sonra da bakalarnn askerleriyle deil kendi
kuvvetleriyle savalar idare etti. Kitab kadmin bu konuya uygun bir
hikyesini hatrlatmak isterim': meydan okuyan Filistin'li Goliat'a
kar gidip dvmek zere Davut kendini ileri srnce, Kral Saul,
cesaretlendirmek amaciyle, onu kendi silhlariyle silhlandrd; Davut
bu silhlar kuannca bunlarla kendini iyi kullanamyacan ve bunun iin
kendi sapan ve ba ile dmann karsna kacan syleyerek Saul'un silhlarn
reddetti. Hlsa, bakasnn silhlar ya stnden dklr, ya ar gelir veya
skar.6 . Kral XI. Louis'nin babas VII, Charles talihi ve liyakati
ile Fransa'y ingiliz'lerden kurtarnca, kendi silhlariyle silhlanmak
zaruretini duydu ve lkesinde yaya ve atl snflar kurdu. Daha sonra
ise olu Kral Louis yayalar lavetti ve svirelileri para le tutmaa
balad; teki krallarn da takip ettii bu hata, bugn fiilen grld gibi,
kr allktaki tehlikelerin sebebidir. nk isvire'lilere itibar ve hret
kazandrmakla btn kendi kuvvetlerini al56 HKMDARaltt; nk yaya
ktalarn tamamiyle datmakta kendi svarilerini yabanc ktalara tbi
kld; nji svireliler ile birlikte savamaa alk
-
olduklar iin, bunlar olmaynca, galip gelebileceklerine ihtimial
vermezlerdi. Fransz'larn svire'lilere kar gelemem yileri ve bunlar
olmadka da bakalariyle boy liemeyileri bundan ileri gelir. (IBylece
Fransz ordular bir ksm z, bir ksmi da cretli olmak zere karma
idiler: bu kuvvetler, 1 toplu olarak, sadece yardmclardan ve sadece
cret \ lilerden ok iyidirler; z kuvvetlerden ise ok aa \ drlar. Bu
maksat iin yukarda sylediim misal kfidir: nk Charles'in kurduu dzen
gelitirilmi veya muhafaza edilmi olsayd Fransz krall yenilmez bir
halde olurdu. Fakat insanlarn ihtiyatsz l yle bir ie balatr ki,
evvelce veremliler iin dediim gibi, balangta iyi grnd iin altnda
sakl olan zehrin farkna varlmaz.7 Bylece, bir lkede, ktlkleri
doduklar anda farketmiyen kimse, gerekten hakm deildir: hakm olmak
ise pek az kimseye vergidir. Roma mparatorluunun yklnn ilk sebebi
aranrsa, bunun, yalnzca, Got'lar cretle tutmaa balamas olduu grlr;
nk bu balangla Roma mparatorluunun kuvvetleri soysuzlamaa yz
tutmutu; ve mparatorluktan eksilen tekmil bu meziyet ve liyakat
Got'lara katlm oluyordu.Sontn olarak derim ki, kendi z ordusu
bulunmadka hi bir hkmdarlk emniyette deildir; bilkis, kt gnde
kendisini imanla koruyacak deerlere malik bulunmad iin, hep talihin
oyunca olur.HKMDAR 57Akll kimselerin, daima, kanaat ve hkm u
olmutur ki "kendi z kuvvetine dayanlmad halde kuvvetli gibi grnmek
kadar kararsz ve emniyetsiz bir ey yoktur/7 (*).z kuvvetler ise ya
vatandalardan ya uyruktan teekkl eden, veya, kendi adamlarnla
yarattn kuvvetlerdir: kalan hepsi ya cretli ya yardmcdrlar. Yukarda
"zikrettiim drt zat tertipleri incelenirse, ve Byk skender'in babas
Filip ile bir ok cumhuriyet ve hkmdarlklarn kendilerini nasl
silhlandrdklarna ve dzenlediklerine baklrsa, kendi z kuvvetlerini
tertiplemek yolunu bulmak kolay olur ki, bu dzenlere ben de
tamamiyle gvenirim.XIV. BLtMSLHLI KUVVETLER BAKIMINDANBR HKMDARI
LGLENDREN EYLER HAKKINDA1 Bylece bir hkmdarn harpten ve onun
dzenleri ile idaresinden gayr amac, dncesi olmamal, kendine, san1
at olarak, baka herhangi bir ey edinmemelidir; nk komuta edene
terettp eden tek megale budur. Ve bu o kadar tesirlidir ki, hkmdar
olarak doanlar mevkilerinde tutmakla kalmaz fakat, ok defa, halktan
olan kimseleri bu dereceye
-
ykseltir. Buna karlk grlr ki, hkmdarlar, savatan ziyade ss ve
elenceyi dndkleri zaman, devletlerini kaybetmilerdir. Bunu
kaybettiren ilk sebep de bu san'at ihmal etmektir; kazandran sebep
de bu san'atn mtehasss olmaktr.(*) Metinde latincedir: quod nihil
Sit tam infirmum aut instabe, quam fama potentiae non sua vi
nixa".58 HKMDAR2 Francesco Sforza, silahl kuvvetlere malik olduu
iin, halktan bir kimse iken Milano Dukas oldu; oullan ise
muharebenin zahmetlerinden kandklar iin, dukalk payesinde ikenf
halktan birer kimse oldular. nk silhsz bulunmann getirdii fenalklar
arasnda bir de hakir olmak vardr ki, bu, bir hkmdarn aada sylenecei
gibi saknmas gereken fena nlerden biridir. Zira silhl bir kimse ile
silhsz bir kimse arasnda hi bir nisbet yoktur; ve silhl olann
silhsz olana istekle itaat etmesini, ve silhsz olann silhl olan
kullar arasnda gvenlik iinde bulunmasn akl almaz. nk birinde