-
lingvistika
avtorebi: viqtoria a. fromkini (redaqtori)siuzan kertisi, brius
p. heizi, nina haiemzi, patriSa a. kitingi,
ilda kupmeni, pemela manro, dominik sportiSi, edvard p.
steibleri,
donCa steriade, tim stoueli, ana sabolci.
lingvistikis Teoriis Sesavali
-
.
-
lingvistika
avtorebi: viqtoria a. fromkini (redaqtori)siuzan kertisi, brius
p. heizi, nina haiemzi, patriSa a. kitingi,
ilda kupmeni, pemela manro, dominik sportiSi, edvard p.
steibleri, donCa steriade, tim stoueli, ana sabolci.
lingvistikis Teoriis Sesavali
ilias saxelmwifo universitetis gamomcemloba
Tbilisi 2009
-
lingvistika: Sesavali lingvistikis TeoriaSi. viqtoria fromkini
Linguistics: An Introduction to Linguistic Theory. Victoria A.
Fromkin
wignis yvela nawili dawerilia lingvisturi Teoriis konkretul
sferoSi cno-bili avtoris mier da avsebs im sicarieles, rac ling
vistikis safuZvlebze Se-qmnil saxelmZRvaneloebs axasiaTebs. Tormeti
cnobili avtori Tavis codnas gviziarebs morfologiaSi, sin taqs Si,
semantikaSi, fonetikaSi, fonologiaSi... saxelmZRvanelo mrav
lismomcveli da STambeWdavia.
This edition is published by arrangement with Blackwell
Publishing Ltd, Oxford. Translated by Publishing House at Ilia
Chavchavadze State University from the original English language
version. Responsibility of the accuracy of the translation rests
solely with Publishing House at Ilia Chavchavadze State University
and is not the responsibility of Blackwell Publishing Ltd.
Copyright© 2000 by Blackwell Publishing Ltd.
yvela ufleba daculia. dauSvebelia Blackwell Publishing Ltd.-is,
nebarTvis gareSe wignis romelime nawilis nebismieri formiT
gamoyeneba. qarTul enaze gamoica
ilia WavWavaZis saxelmwifo universitetis mier, saavtoro ufleba ©
2007.
wignis Targmani dafinansda saqarTvelos mecnierebisa da
ganaTlebis saminis-
tros programiT _ `sauniversiteto saxelmZRvaneloebis ganviTareba
~.
wigni momzadda ilias saxelmwifo universitetis mier.
pirveli qarTuli gamocemaISBN 978-9941-9116-9-9
ilias saxelmwifo universitetis gamomcemloba
qaquca ColoyaSAvilis 3/5, Tbilisi, 0162, saqarTvelo
Ilia State University Publishing3/5 K. Cholokashvili Ave,
Tbilisi, 0162, Georgia
-
winasityvaoba 4
nawili I Sesavali 7
1. lingvistika: adamianis sametyvelo enis mecnieruli Seswavla
9
nawili II morfologia da sintaqsi 27
2. morfologia: sityvebis struqtura 29
3. sintaqsi I: zmnis saargumentacio struqtura da frazis
struqtura 95
4. sintaqsi II: sintaqsuri damokidebulebebi 216
5. sintaqsi III: zmnuri formebis distribucia:
calkeul SemTxvevaTa analizi 285
6. sityva da winadadebis struqturis aTviseba 355
nawili III semantika 393
7. semantika I: kompoziciuroba 395
8. semantika II: konteqsti 419
9. semantika III: kategoriaTSorisi paralelizmebi 439
10. mniSvnelobis Secnoba 465
nawili IV fonetika da fonologia 487
11. fonetika: bgerebi enaSi 489
12. fonologia I: ZiriTadi principebi da meTodebi 528
13. fonologia II: fonologiuri gamoxatulebebi 581
14. fonologia III: ganmartebebi da SezRvudebi fonologiaSi
607
15. fonetikis da fonologiis Secnoba 649
glosariumi 670
bibliografia
danarTi
sarCevi
-
winasityvaoba
es saxelmZRvanelo dawyebiTi kursis im studentebisTvis daiwera,
romelT-
ac lingvistikis Teoriis gacnoba pirvelad uwevT, _ visac
enaTmecnieruli
codna jer ara aqvs da am mecnierebis umTavres dargebSi _
fonetikaSi, fono-
logiaSi, sintaqsSi, morfologiasa da semantikaSi safuZvlis
ganmtkiceba es-
aWiroebaT, rom SesaZeni codna masze daafuZnon. am wignis yvela
TavSi msofli-
os yvela enisTvis saerTo _ universaluri gramatikis Zireul
principebze
iqneba saubari. universaluri gramatika isaa, rac nebismieri
enis, msoflios
nebismieri gramatikis principebs udevs safuZvlad da maT
aTvisebas gviadvi-
lebs. Teoriuli cnebebi da koncefciebi vrceli lingvisturi masalis
(arabu-
li enidan zulumde) analizis meSveobiT iqneba ganmartebuli.
lingvistikaSi
muSaobis principebs studentebi swored am lingvisturi masalis
meSveobiT
daeuflebian. wignis yovel TavSi Teoriuli gansja mcire praqtikul
samuS-
aosTan iqneba Serwymuli. gramatikis ZiriTad Semadgenel
nawilebTan erTad
Cveni wignidan imasac gaigebT, rogor iTviseben bavSvebi
universaluri grama-
tikis safuZvlis komponentebs. universaluri gramatikis Teoriis
erT-erTi
ZiriTadi sakvlevi problema xom swored bavSvebis mier enis
aTvisebis unari da
Taviseburebebia.
wignis teqsti oTx nawiladaa gayofili. I nawili students
saenaTmecniero
codnaSi gzas ukvlevs, am sferos zogad istorias aziarebs, kerZod
imas, Tu
rogor movediT codnis dRevandel donemde. II nawili morfologias
(Tavi 2) da
sintaqss (Tavebi 3-5) moicavs, Tavi 6 ki _ morfologiisa da
sintaqsis aTvisebis
Taviseburebebs. III nawili semantikas da mniSvnelobaTa aTvisebas
(Tavebi 7-10)
eZRvneba, nawili IV _ fonetikas (Tavi 11) da fonologias (Tavebi
12-14), enisT-
vis damaxasiaTebeli bgerebisa da bgeriTi modelebis aTvisebas.
(Tavi 15).
saenaTmecniero problemebi TiToeuli Tavis savarjiSoebSi iqneba
gada-
sawyvetad warmodgenili. saxelmZRvanelos kiTxvis dros studentebi
am sa-
varjiSoebs Seasruleben, lingvistikis Teoriis principebs, ZiriTad
cnebebsa
da empiriul safuZvels gaecnobian. yvela Tavs damatebiTi
savarjiSoebi da
ganxilul sakiTxebTan dakavSirebuli sakiTxavi literatura mosdevs,
wignis
mTlian teqsts ki _gamoyenebul terminTa leqsikoni da saerTo
bibliografia.
-
5
saxelmZRvanelo, pedagogis Sexedulebisamebr, erT semestrze, an
saswavlo
wlis meoTxedzea gaTvlili. maszea damokidebuli sruli, an
Semoklebuli, aT-
kviriani kursis arCevac. ukanasknel SemTxvevaSi, masaliT
datvirTul 5, 9 da
14 Tavebze muSaoba SeiZleba am sakiTxebis Semdgomi, ufro
dawvrilebiTi Ses-
wavlis droisTvis gadaidos, zogierTi sxva Tavi ki momdevno
kursebze iqnes
Seswavlili.
es saxelmZRvanelo Tormeti avtoris erToblivi muSaobis Sedegad
daiwera.
wignze muSaobis periodSi Tormetive kaliforniis universitetis
enaTmec-
nierebis fakultetze moRvaweobda. rogorc swavlebis, ise kvlevebis
warmoe-
bis TvalsazrisiT, am fakultets saucxoo reputacia aqvs.
avtorebs surT madloba gadauxadon TavianT studentebs, romlebic
wignze
muSaobis dros maTTan TanamSromlobdnen, da garkveuli azriT, maT
Tanaav-
torebadac unda CaiTvalon. amasTAan, maT surT madloba gadauxadon
filip kar-
penters da stiv smiTs maT mier gamoxatuli ndobisTvis.
da bolos, wignis avtorebi aRiareben im uzarmazar wvlils, romelic
enaT-
mecnierebis ganviTarebaSi noam Comskis miuZRvis. misma
pionerulma kvlevam
transformaciuli generatiuli gramatikis sferoSi, sintaqssa da
fonolo-
giaSi, lingvistikis miseulma xedvam, romelic kognituri
mecnierebis axali
sferos mTavar dargad swored am mecnierebas miiCnevda, mogvca is,
rasac axla
SegviZlia SemecnebaSi momxdari revolucia vuwodoT.
-
nawili I
Sesavali
-
lingvistika:
adamianis sametyvelo enis
mecnieruli Seswavla
Tavis sarCevi
1.0. Sesavali
1.1. paninidan Comskimde da mis
Semdeg
1.2. lingvistikis Teoriis
amocanebi
1.3. risgan Sedgeba codna
enis Sesaxeb? gramatika,
rogorc lingvisturi codnis
reprezentacia
1.3.1. leqsikoni
1.3.2. morfologia
1.3.3. sintaqsi
1.3.4. semantika
1.3.5. fonetika da fonologia
1.4. azrobrivi gramatikafi,
universaluri gramatika, aRweriTi
gramatika, saswavlo
gramatika da normatiuli gramatika
1.5. rogor xdeba enis Sesaxeb codnis
SeZena? bavSvis mier enis aTvisebis
logikuri problema
1.6. rogor gamoiyeneba codna enis
Sesaxeb? lingvisturi performansi
1.7. lingvistikis `qmna”
1.8. Sejameba
Semdgom sakiTxavi literatura
1
1.0 Sesavali
adamianis sametyvelo ena, Cveni saxeobisTvis damaxasiaTebeli es
unikal-
uri unari, adamianTa modgmis interess mTeli misi arsebobis
manZilze iwvevda.
mecnierebas, romelic adamianis enas Seiswavlis, enaTmecniereba
anu lingvis-
tika ewodeba. maSasadame, lingvisti is adamiani ki araa,
romelsac bevr enaze
SeuZlia saubari (Tumca, bevrma enaTmecnierma marTlac bevri ena
icis) _ aseT
adamianebs poliglotebs uwodeben _ enaTmecnieri, lingvisti
mecnieria, ro-
melic adamianis sametyvelo enas misi yvela gamovlinebiT
Seiswavlis, ikvlevs
mis agebulebas, gamoyenebas, mis istorias da rols sazogadoebriv
cxovrebaSi.
ama Tu im saxis lingvisturi codnis forma da Semadgenloba
Teoriuli
lingvistikis Seswavlis sagania. es saxelmZRvanelo gramatikis anu
lingvistu-
ri codnis mentaluri reprezentaciis Teorias Seexeba. Tumca,
lingvistikis
sfero mxolod gramatikis TeoriiT rodi amoiwureba. mas uamravi
ganStoeba
-
10Sesavali
CanarTAi 1.1
aqvs. igive SeiZleba iTqvas im mecnierebaTa umetes nawilze,
romlebic iseT
rTul, kompleqsur fenomenTan aris dakavSirebuli, rogoric
adamianis sam-
etyvelo enaa.
lingvistikis dargis zogadi mimoxilva
Teoriuli lingvistika (Cveni saxelmZRvanelos Seswavlis sagani)
xSirad
generatiul lingvistikad moixsenieba da safuZvlad Comskis 1955
wliT da-
TariRebuli naSromi udevs, romlis saTauria lingvistikis Teoriis
logi-
kuri struqtura. Comskis am, da amis momdevno wignebsa da
samecniero statieb-
Si, aseve im mecnierebis naSromebSi, romlebic mis Sexedulebebs
iziareben,
ZiriTad amocanad adamianis lingvisturi codnis da kompetenciis
(kompeten-
cia adamianis gonebaSi arsebuli azrobrivi gramatikis saxiT
warmogvidgeba),
arsis da bunebis kvlevaa dasaxuli _ rom ganvmartoT, imis axsna,
Tu ra codna
aqvs mosaubre adamians, ra aris es codna, romelic mas
metyvelebis da sxva ada-
mianis saubris Tu niSnebis (magaliTad, yru-munjTa ena) gagebis
unars aniWebs.
metyvelebis aqti an misi gageba Sesrulebad iTvleba, rac
kompetenciisgan gan-
sxvavdeba, magram maszea damokidebuli.
aRweriTi lingvistika enebis, vTqvaT, arabulis an zulus
gramatikebis
analizs eweva. cnebebi ̀ indo-evropuli enaTmecniereba~, ̀
romanuli enebis gra-
matika~, `afrikuli enebis gramatika~ calkeuli enebis an enaTa
jgufis Seswav-
lasTanaa dakavSirebuli, rogorc istoriuli, ise sinqronuli
TvalsazrisiT.
istoriuli lingvistika enebSi momxdari cvlilebebis Semswavleli
Teor-
iaa da imas ikvlevs, Tu ratom da rogor ganviTarda esa Tu is ena.
komparatiuli
anu SedarebiTi meTodi, sxvagvarad _komparativistika mecxramete
saukunis
filologebma, Zmebma grimebma da herman paulma SeimuSaves.
enaTmecnierebis es
dargi sxvadaxva enebis Sesadareblad gamoiyeneba _ imis
dasadgenad, Tu rome-
li enebi enaTesaveba erTmaneTs; am niSniT enaTa jgufebis
gamosayofad da maTi
Zirebis gansasazRvrad.
anTropologiuri lingvistika anu eTnolingvistika da
sociolingvis-
tika enas kulturis da sazogadoebrivi cxovrebis nawilad
ganixilavs da me-
tyvelebisa da kulturis Taviseburebebis, socialuri fenebis,
eTnikuri da
sqesobrivi kuTvnilebis fonze Seiswavlis.
dialeqtologia ikvlevs, Tu rogor zemoqmedebs da yofs es
faqtorebi
erT enas ramdenime enad. sociolingvistikis da gamoyenebiTi
lingvistikis
interesis sagans enis dagegmva, wignierebis ganviTareba,
orenovneba (bilin-
gualizmi) da meore enis aTvisebis Taviseburebebi warmoadgens.
gamoyenebiTi
lingvistika moicavs iseT sferoebsac, rogorebicaa diskursi da
saubris ana-
lizi, enis Sefaseba da enis pedagogika.
kompiuteruli lingvistika ikvlevs bunebrivi enis kompiuterul
aplika-
ciebs anu avtomatur gramatikul garCevas, manqanur procesirebas
da kom-
piuteris mier gramatikuli modelebis wabaZva-gameorebas
winadadebis war-
moqmnis da garCevis dros. Tu xelovnuri gonebis (xg) sferos
ganStoebad gan-
vixilavT, maSin kompiuteruli lingvistikis mizani adamianis
sametyvelo enis
-
11lingvistika: adamianis sametyvelo enis mecnieruli Seswavla
kognitur sistemad modelireba iqneba.
maTematikuri lingvistika ikvlevs enis formalur da maTematikur
Tvise-
bebs.
pragmatika enas Sinaarsobriv konteqstSi Seiswavlis da aseve
situaciis
gavlenas mniSvnelobaze.
neirolingvistika enis biologiur safuZvels ikvlevs da Tavis
tvinis, gonebisa da enis urTierTqmedebas Seiswavlis. amas
lingvistikis Teoria afa-ziis (Tavis tvinis dazianebiT gamowveuli
enobrivi darRvevebi) kvlevamde mi-
hyavs, xolo Tavis tvinis mier warmosaxvisa da monacemebis
damuSavebis (CT, PET, fMRI, MEG, ERP) Seswavlisas _ uaxlesi
teqnologiebis gamoyenebamde.
fsiqolingvistika lingvistikis is mimarTulebaa, romelic
lingvisti-
kur Sesrulebas _ metyvelebis (an niSnis) warmoSobas da gagebas
Seiswavlis.
fsiqolingvistikas ganekuTvneba bavSvTa mier enis aTvisebac,
romelic xSirad
damoukidebel dargadac iTvleba. es dargi ikvlevs, Tu rogor
iTvisebs bavSvi
kompleqsur gramatikas, rac, TavisTavad, enis gamoyenebis
safuZvelia. esaa misi
umTavresi sakiTxi, gansakuTrebiT, enis biologiisadmi didi
interesis gamo.
(es Tema gramatikis TeoriebTan kavSiris gamo teqstSic iqneba
ganxiluli.)
arsebobs iseTi saxelmZRvaneloebi, romlebic lingvistikis TiToeul
am
ganStoebas Seiswavlis. yovel maTgans safuZvlad TviT ena udevs,
romelic
Cveni saxelmZRvanelos ganxilvis sagania.
1.1. paninidan Comskimde da mis Semdeg
adamianis sametyvelo enis mimarT interesi kacTa modgmis
ganviTarebasTan
erTad matulobda. ar arsebobs kultura, romelsac adamianis am
unikaluri
unaris mimarT filosofiuri an praqtikuli interesi ar gamoexatos
da kvali
ar daetovebinos. sxvadasxva istoriul xanaSi enis kvlevas
sxvadasxva amocana
hqonda, magram orive saxis interesi erTmaneTis Tanadroulad
arsebobda.
egvipteli qirurgebi yuradRebas klinikur sakiTxebze
amaxvilebdnen. mag-
aliTad, Cv.w-aR.-mde 1700 wliT daTariRebuli egvipturi papirusi
Tavis tvi-
nis dazianebiT gamowveuli enobrivi darRvevebis samedicino
aRweras Seicavs.
Zveli saberZneTis filosofosebi ki sametyvelo enis warmoSobasa da
bunebaze
msjelobdnen. platonma, romlis nawerebi Cv.w-aR.-mde 427-dan
348-mde peri-
odiT unda daTariRdes, Tavisi dialogi `kratilusi~ misi droisTvis
aqtua-
lur saenaTmecniero sakiTxebs miuZRvna, aristotele ki enas
ritorikisa da
filosofiis kuTxiT ganixilavda.
Zveli berZnebi da romaelebi gramatikebsac werdnen, enis bgerebze
da si-
tyvaTa Tu winadadebaTa Sedgenilobaze msjelobdnen. es interesi
arc Sua
saukuneebsa da renesansis periodSi ganelebula da Cvens dromde
uwyvet xazad
moaRwia.
unda iTqvas, rom enaTmecniereba mecnierebis mxolod evropuli
dargi araa;
jer kidev Cv.w-aR.-mde meTormete saukuneSi indoeTSi sanskrits
dawvrilebiT
Seiswavlidnen. paninis sanskritis gramatika Cv.w-aR.-mde 500
wels daiwera, ma-
gram dRemde enaTmecnierebis erT-erT udides miRwevad iTvleba.
sametyvelo
-
12Sesavali
enasTan dakavSirebul Cvens codnas arabma da Cinelma mecnierebmac
bevri ram
Semates.
mecxramete saukunis enaTmecnierTa Zalisxmeva umTavresad enis
istoriu-
li da SedarebiTi kvlevisken iyo mimarTuli. am tradiciis
farglebSi Svedma
lingvistma ferdinand de sosiurma (1857-1913) yuradReba enis
cvlilebis da
ganviTarebis Taviseburebebis nacvlad enis struqturul principebs
miapyro,
da amiT meoce saukunis enaTmecnierebaze udidesi gavlena
moaxdina.
evropasa da amerikaSi lingvistebi enebis aRweriT sinqronul
kvlevas da
analizis empiriuli meTodebis SemuSavebas Seudgnen. mecnierebis
sxvadasxva
dargebis mkvlevrebi enisa da enis gamoyenebis araerTi aspeqtiT
dainteres-
dnen. meoce saukunis pirvel naxevarSi amerikeli lingvistebi
moicavdnen
anTropolog eduard sepirs (1884-1939) romelic dainteresebuli iyo
Crdil-
oeT da samxreT amerikis xalxTa enebis, enisa da kulturis
urTierTqmedebisa
da adamianTa sazogadoebaSi enis rolis kvleviT da da leonard
blumfelds
(1887-1939) istoriuli, SedarebiTi da aRweriTi enaTmecnierebis
warmomad-
genels, Tavisi drois erT-erT TvalsaCino mecniers. sapirma da
blumfeldma
enis zogadi Teoria SeimuSaves. sapiri `mentalisti~ iyo im
TvalsazrisiT,
rom swamda: nebismieri sicocxlisunariani lingvisturi Teoria
lingvisturi
codnis azrobriv gamoxatulebas, mis `fsiqologiur realobas~ unda
emyare-
bodes. blumfildi mogvianebiT biheviorizmis mimdevari gaxda.
biheviorizmi,
im drois fsiqologiis wamyvani mimarTuleba, enis azrobrivi
gamoxatulebis,
TviT adamianis gonebis nebismieri saxis kvlevas
gamoricxavda.
roman iakobsoni (1896-1982), praRis saenaTmecniero skolis
erT-erTi dam-
aarsebeli 1941 wels amerikaSi gadasaxlda da enaTmecnierebaSi
axali sityva
Tqva. moris halesTan da gunar fantTan mis TanamSromlobas
fonologiaSi
gamorCeuli niSan-Tvisebebis Teoriis Seqmna mohyva. hale
ukanaskneli aT-
wleulebis erT-erT wamyvan fonologad iTvleba. inglisSi
fonetikosebma de-
niel jonsma (1881-1967) da henri svitma (1845-1912) (es mecnieri
bernard Sous
personaJis, henri higinsis prototipia) enis bgeriTi sistemebis
Seswavlaze
didi gavlena moaxdines.
1957 wels, `sintaqsuri struqturebis~ gamoqveynebasTan erTad,
noam Coms-
kim generatiuli gramatikis eras Cauyara safuZveli, Teorias,
romelmac mec-
nierebaSi revolucia moaxdina. igi enis aTvisebas, gamoxatvas,
gamoyenebasa da
im universalur principebs ganixilavs, romlebic yvela enas
aerTianebs da
Teorias advilad gasagebs xdis.
Cveni wignis momdevno Tavebi mniSvnelovanwilad lingvistikis
Teoriis im
siaxleebs efuZneba, romlebic ori naSromis: 1957 wels `sintaqsuri
struq-
turebis~, xolo 1965 wels `sintaqsis Teoriis aspeqtebis~
gamoqveynebam moi-
tana. wlebis Semdeg noam Comskim Tavisi Teoria iseT mniSvnelovan
naSromebSi
ganaviTara, rogorebicaa `SeniSvnebi nominalizaciis Sesaxeb~
(1970), `trans-
formaciis pirobebi~ (1973), `leqciebi mTavrobasa da kavSirebis
Sesaxeb~ (1981),
`barierebi~ (1986), `sintaqsuri Teoriis principebi da
parametrebi~ (1981) da
`minimalisturi programa~(1995).
momdevno TavebSi am publikaciebSi gamoyenebuli da lingvistikis
sferos
-
13lingvistika: adamianis sametyvelo enis mecnieruli Seswavla
(sintaqsis garda) sxva ZiriTadi cnebebi iqneba ganxiluli. maTi
mimoxilva zo-
gadi da martivi xasiaTis iqneba.
1.2. lingvistikis Teoriis amocanebi
sami ZiriTadi sakiTxi, romlebic 1986 wels Comskim wamoWra,
lingvistiki-
sTvis dResac aqtualuria:
risgan Sedgeba codna enis Sesaxeb? (kompetencia)
rogor xdeba enis Sesaxeb codnis SeZena? (aTviseba)
rogor xdeba enis Sesaxeb codnis gamoyeneba?
(Sesruleba/ enis procesireba)
rogorc zemoT iTqva, Cveni teqsti, upirveles yovlisa, pirvel
sakiTxs
ganixilavs, da ganixilavs meoresTan mimarTebaSi. Cvilobis
asakidan ama Tu
im enaze metyveleba am enis bunebisa da struqturis intuitiur
gaTavisebas
iwvevs, da amis Sesaxeb wignis yvela nawilSi iqneba saubari.
enis gamoyenebis
gageba (Sesruleba) _ es fsiqolingvistikuri kvlevis ZiriTadi
samizne sfero
_ Cvens im warmodgenazea damokidebuli, Tu ras vgulisxmobT mis
gamoyenebaSi.
am wignSi imazec vimsjelebT, Tu ra sxvaobaa lingvistur codnasa
(kompeten-
cia) da mis gamoyenebas (Sesruleba) Soris.
1.3. risgan Sedgeba codna enis Sesaxeb? gramatika, rogorc
lingvisturi kompetenciis ganxorcieleba
enis codna adamians saSualebas aZlevs, rom bgerebi (an Jestebi
niSanTa
enaze) mniSvnelobebs daukavSiros anu saTqmelis enobrivi Tu
niSnobrivi
gamoxatuleba gaigos da azrebi metyvelebis an niSnebis meSveobiT
gadmosces.
unda aRiniSnos, rom yru-munjTa niSnuri enis gamoyeneba arsiT
sametyvelo
enis gamoyenebis msgavsia _ Jestebis/vizualur modalobas emyareba
da ara me-
tyvelebis bgeriTi da smeniTi aRqmis modalobas. im SemTxvevebis
garda, roca
saqme sametyvelo bgerebs exeba, enis bunebasa da
niSan-Tvisebebze msje loba
rogorc sametyvelo, ise niSnebis enebs unda daeyrdnos.
lingvistur codnas iseTi saxiT, rogoriTac is mosaubris gonebaSi
arse-
bobs, gramatika ewodeba. lingvistikis Teoria im azrobrivi
gramatikis bunebas
ikvlevs, romelic adamianis mier sakuTari enis codnas
gamoxatavs.
Tu gramatika SeiZleba sakuTari lingvisturi codnis azrobriv
gamoxatu-
lebad ganvsazRvroT, maSin enis zogadi Teoria _ gramatikis
Teoriaa. grama-
tika moicavs yvelafers, rac adamianma sakuTari enis struqturis
Sesaxeb icis
_ misi leqsikoni (gonebrivi leqsikoni anu sityvaTa maragi), misi
morfologia
(sityvebis struqtura), misi sintaqsi (frazebis, winadadebebis Tu
winadadeba-
Ta ama Tu im Tanwyobis struqtura), misi semantika (sityvebis da
winadadebebis
mniSvneloba) da misi fonetika da fonologia (bgerebi da bgeraTa
sistemebi an
modelebi). gramatikis Teoria TiToeuli am komponentis bunebas, da
yvela ar-
sebuli gramatikis universalur aspeqtebs gansazRvravs.
amaTgan TiToeuli saxis lingvisturi codna AAazrobrivi gramatikis
nawilad
warmogvidgeba. magram ra saxis codnaa es? ra icis mosaubre
adamianma? up-
-
14Sesavali
irveles yovlisa, unda aRiniSnos, rom saqme cnobier codnasTan ar
gvaqvs. Cven,
adamianTa umetesobas (Tu enaTmecnierebis kursi ar gvaqvs gavlili
) Cveni enis
aracnobier codnaze odnavi warmodgenac ar gagvaCnia. am enis
sirTulesa da
kompleqsurobas Cven srulebiT ver vacnobierebT. am kompleqsur
enas winamde-
bare wignis zogierT TavSi ganvixilavT. Tumca, erTgvari Sesavalis
saxiT, am
lingvisturi codnis (kompetenciis) ilustrireba Cveni azrobrivi
gramatikis
komponentadac SeiZleba.
1.3.1. leqsikoni
ama Tu im enaze TiToeuli mosaubre gonebiT leqsikons, sityvaTa
marags at-
arebs. am leqsikonSi yvela is sityvaa, romelic man icis, vTqvaT,
kata, jado-
qari, Rrmuli, makbeti, masxara, leqsikoni, mokvla, Ralati,
siyvaruli, siZul-
vili. cnobilia, rom Cveulebrivi monacemebis adamianma 45 000-dan
60 000 sityva
icis. azrobriv leqsikonSi swored amdeni sityvaa daculi (ixileT
Tavi 2).
1.3.2. morfologia
ama Tu im enaze mosaubrem isic icis, rogoria sityvebis
struqtura; icis,
rom magaliTad, inglisur enaSi sityva da misi fuZe SeiZleba erTi
iyos, rogorc
magaliTad, sityvaSi witch _ jadoqari, an fuZeze sufiqsis darTviT
_magali-Tad, witch-es, fuZeze prefiqisis darTviT _ dis-en-chant, an
fuZeze sufiqsis da prefiqsis darTviT, magaliTad, dis-en-chant-ment
warmoiSveba. amas garda icis, rom sityvaTa es nawilebi garkveuli
TanmimdevrobiT unda daewyos. anu, sufiq-
sis ̀ ment~ sityvis TavSi darTva _ magaliTad, mentenchant am
sityvas gaugebars an gramatikulad gaumarTavs gaxdis (Semdgom wignis
yvela TavSi aseT gaugebar
an gramatikulad gaumarTav formebs _ sityvebs, frazebs Tu
winadadebebs
yvelgan varskvlaviT * aRvniSnavT.). raki mosaubres SeuZlia,
marTebuli da
gaumarTavi formebi erTmaneTisgan ganasxvavos, maSasadame, es
imas niSnavs, rom
sityvas lover miiRebs, da formas erlove ukuagdebs _ amas Cvens
gonebaSi daculi, azrobrivi gramatikis karnaxiT gaakeTebs, romelic
Cveni gramatikuli codnis
nawilia.
1.3.3 sintaqsi
Cveni lingvisturi codnis nawili gvkarnaxobs rogor SevadginoT
sityvebis
gamarTuli Tanwyoba, rogor SevaerToT sityvebi ise, rom frazebi da
winadade-
bebi avagoT. Cven viciT, rodisaa sityvebis amgvari Tanwyoba
swori, da rodis _
araswori, rogorc qvemoT motanil winadadebebSi (1) da (2), da
marTebuli for-
mis amocnoba SegviZlia:
(1) lirs sami qaliSvili hyavda.
(2) * sami lirs qaliSvili hyavda.
yuradReba miaqcieT, rom amovicnobT Tu ara gramatikulad swor da
aras-
wor formas srulebiT araa damokidebuli imaze, mosmenili gvqonda
Tu ara
adre winadadeba, an imaze, sworia Tu ara masSi gamoTqmuli azri
(3):
-
15lingvistika: adamianis sametyvelo enis mecnieruli Seswavla
(3) lirs mxolod ori qaliSvili hyavda.
es gramatikulad marTebuli winadadebaa, magram Seqspiris
tragediis
mixedviT, swori winadadeba araa. raki liri misi piesis
personaJia da ara re-
aluri adamiani, mefe, romelsac sami qaliSvili hyavs, (1)
winadadebis siswore
realuri samyaros informaciaze damokidebuli ver iqneba.
sintaqsis (da semantikis) Cveni codna aseve eyrdnoba im faqts,
rom Cven
viciT: (4) bundovani, orazrovani winadadebaa (anu winadadeba,
romelsac erTze
meti mniSvneloba aqvs).
(4) kordelias liri reganaze metad uyvarda.
aseTi winadadebis mosmenisas TavSi erTi mniSvneloba mogvdis:
(4) 4. a. kordelias liri ufro metad uyvarda, vidre regans
uyvarda liri.
inglisuris mcodneebma agreTve ician rom (4b), (4)-is
mniSvnelobac SeiZleba
iyos.
(4) 4 b. kordelias liri ufro metad uyvarda, vidre kordelias
regani uyvar-
da.
sintaqsis wyalobiT nebismier enaSDi winadadebebis usazRvro
raodenobaa.
winadadebis sigrZe SezRuduli ar aris, da Sesabamisad, arc
winadadebebis ra-
odenobas SegviZlia davudoT zRvari.
(5) lirs kordelia uyvarda.
(6) lirs uyvarda kordelia, xolo kordelias uyvarda liri.
(7) lirs, romelsac sami qaliSvili hyavda, kordelia yvelaze metad
uyvar-
da.
(8) liri, romelsac kordelia uyvarda, Zalze ganrisxda, roca man
(korde-
liam) sityvierad ar uTxra, rogor uyvarda igi (liri) da amis gamo
memkvi-
dreobis uboZeblad moikveTa, ramac regani da gonerili gaaxara,
magram
Zalian usamarTlo gadawyvetileba iyo, vinaidan kordelias mama
marTla
yvelaze metad uyvarda, keTili da mzrunveli buneba hqonda da es
ambavi
bolos mefe lirisTvis saSineli tragediiT dasrulda.
SegviZlia am winadadebidan winadadebebi (9a-g)-s mixedviT
gamovyoT:
(9) a. kordelia liris umcrosi qaliSvili iyo.
b. mas mama uyvarda.
g. kordelias, romelic liris umcrosi qaliSvili iyo igi
uyvarda.
SegviZlia winadadebebi SevaerToT, rogorc (10) winadadebaSi:
(10) kordelia liris umcrosi qaliSvili iyo da uyvarda igi.
Cven viciT, rogor SevqmnaT uaryofiTi da kiTxviTi
winadadebebi:
(11) kordelia liris umcrosi qaliSvili ar iyo.
(12) kordelia liris umcrosi qaliSvili iyo?
viciT isic, rom (13) winadadebaSi he _`igi (kaci)~ lirs ar
ganekuTvneba,
-
16Sesavali
xolo (14) –Si ki SeiZleba, rom liri an sxva piri, mamakaci
igulisxmebodes.
(13) Lear loved him. –lirs uyvarda igi.
(14) Regan told Lear she loved him. –reganam uTxra lirs, rom
uyvarda igi.
3, 4 da 5 TavebSi zogierT am da sxva im sakiTxebze iqneba
saubari, romlebic
sintaqsuri struqturis Cvens intuitiur codnasTanaa dakavSirebuli,
Cvens
mentalur gramatikaSi es codnac igulisxmeba da zemoT motanili
mtkicebule-
bebis Sedgenis Cvens unarze metyvelebs.
1.3.4 semantika
mosaubrem bevri ram icis imis Sesaxeb, Tu ras niSnavs mis enaSi
esa Tu is ga-
moTqma. swored es codnaa, bgerebis Tu Jestebis modelebs
`simbolurs~ rom
xdis. winadadeba erTgvari akustikuri Tu Jestismieri suraTia _
igi raRacis
gamoxatulebas axdens _ miuxedavad imisa, rom gamoxatulebis
miseuli xerxebi
naxatisgan gansxvavdeba. magaliTad, Cven viciT, rom warmoTqmuli
an daweri-
li sityva Seqspiri SeiZleba romelime adamianisaTvis saxelis
misacemad iqnas
gamoyenebuli. viciT, rom warmoTqmuli an dawerili fraza piesebs
werda iseT
unars gamoxatavs, romelic gaaCnia zogierT, magram ara yvela
adamians. qvemoT
motanili winadadebis (15) mniSvneloba rom gavigoT, am or ideas
vaerTianebT:
(15) Seqspiri piesebs werda.
martivi idea, rom qvemdebare raRacas saxels aZlevs, xolo
winadadebis da-
narCeni nawili moqmedebas aRniSnavs, yvela msgavs SemTxvevaSi
marTebuli ar
aris. magaliTad, qvemoT motanili winadadeba gveubneba, rom:
(16) arcerTi jadoqari piesebs ar wers.
winadadeba (16)-is mniSvneloba sruliad gasagebia, miuxedavad
imisa, rom ar-
cerTi jadoqari erT romelime pirs ar gulisxmobs. 7, 8 da 9
TavebSi iseTi wina-
dadebebis mniSvnelobebs SevexebiT, romlebic erTdroulad moicavs
rogorc
(15), ise (16) winadadebis msgavs mniSvnelobebs.
amas garda, Cven SegviZlia iseTi winadadebebis mniSvneloba
gavigoT, rom-
lebic isea agebuli, rogorc amis saSualebas sintaqsi iZleva:
gvesmis CarTuli
da qvewyobili winadadebebi; gvesmis uaryofiTi da kiTxviTi
winadadebebi. sin-
taqsuri struqturebis amocnobis Cveni unari struqturaTa usasrulo
jaW-
vis mniSvnelobaTa gagebis Cveneul unars emTxveva; es ori unari
erTdroulad
gvaqvs.
roca gamoTqmebis mniSvnelobebs ganvixilavT SevniSnavT, rom
SeiZLleba ms-
gavsi mniSvnelobis sxvadasxva saxiT gadmocema. magaliTad,
mocemul or wina-
dadebas msgavsi mniSvneloba aqvs.
(17) Cveulebriv, jadoqrebi piesebs ar weren.
(18) jadoqrebis umetesoba piesebs ar wers.
amgvari codna Cvens azrobriv gramatikaSi semantikur codnas
warmoadgens;
mas 7, 8 da 9 TavebSi ganvixilavT.
-
17lingvistika: adamianis sametyvelo enis mecnieruli Seswavla
1.3.5 fonetika da fonologia
sakuTari enis codna misi bgerebis da bgeraTa modelebis codnasac
moicavs.
Cven viciT, romeli bgerebi arsebobs Cvens enaSi, da romeli _ara.
inglisur
enaze mosaubrem, xSirad aracnobierad icis, rom mis enaSi xuTze
meti xmovani
bgeraa. maT gamosayofad TvalsaCinoebisTvis moviyvanT im
sityvebs, romle-
bic dawerilobiT erTmaneTisgan gansxvavdeba: bit, beat, bet, bat,
boot, but, boat, bought, put, pot. inglisuri enis damwerlobiT
sistemaSi xuTi xmovani bgeris ga-mosaxatavad xuT aso-niSans _ a, e,
i, o, u_viyenebT. rogorc xedavT, anbanuri simboloebi da is bgerebi,
romlebsac isini gamoxataven, erTmaneTs zustad ar
Seesatyviseba.
inglisur enaze mosaubrem isic icis, mis enaSi bgerebis romeli
bmuli qmnis
sityvebs, romeli _ SesaZlo sityvebs, da romeli bmulebisganaa
SeuZlebeli
sityvis warmoqmna. ase magaliTad, sityva clasp _Sesakravi
TiTqmis yoveli in-glisurenovani adamianis azrobriv leqsikonSi
arsebobs, formebi clisp an klisp ki _ ara (vinaidan am bgerebTan
raime mniSvneloba araa dakavSirebuli), ma-
gram es uazro formebic ki SeiZleba gaxdes sityvebi, vinaidan
isini inglisuri
enisTvis damaxasiaTebel bgeraTa Tanmimdevrobas ar arRveven.
forma *lkisp ki inglisurSi SesaZlo sityvad ver CaiTvleba, arc
*ngisp, vinaidan pirvel SemTx-vevaSi bgeraTa wyoba lk, meore
SemTxvevaSi ki ng, bgera, romelic sityva king-s abolovebs, inglisur
enaSi sityvas ver daiwyebs. es iseTi wesebi an kanonebi ki
ar aris, romlebic SeiZleba saxelmZRvaneloebis avtorebma
daaweson, aramed
enis, am SemTxvevaSi inglisuri enis bgeriTi modelebis
SezRudvebia, romelT-
ac bavSvi mSobliur enasTan erTad iTvisebs. aseTi SezRudvebi da
damatebiTi
informacia sametyvelo bgerebisa da bgeriTi modelebis Sesaxeb,
romelTac
11-dan14 TavebSi ganvixilavT, inglisuri enis azrobriv
gramatikaSi warmodge-
nil fonologiur codnas ganekuTvneba.
1.4 azrobrivi gramatika, universaluri gramatika, aRweriTi
gramatika, saswavlo gramatika da normatiuli gramatika
aq gramatika misi Cveuli gagebisgan gansxvavebulad iqneba
ganxiluli. roca
mosaubris lingvisturi codnis gamoxatulebad ganvixilavT,
gramatika azro-
brivi sistemaa _ Tavis tvinis/gonebis kognituri nawili, romelsac
Tu ada-
mianis pirvel, anu mSobliur enaze gvaqvs saubari, bavSvi
sagangebod Seswav-
lis gareSe, bunebrivad iTvisebs. sityva gramatika xSirad mxolod
sintaqsTan
mimarTebaSi ixmareba, Cven ki mas lingvisturi kompetenciis yvela
aspeqts vu-
kavSirebT. im SemTxvevebTan erTad, roca am sityvas azrobriv
gramatikasTan
mimarTebaSi vxmarobT, roca lingvistebi ama Tu im enaze mosaubre
eTnikuri
jgufis saziaro codnas gulisxmoben, enis aRweras enis gramatika
ewodeba.
iseT or adamians ver ipoviT, rom erTmaneTis sruliad identuri
azrobrivi
gramatika hqondeT. zogma SeiZleba iseTi sityvebi icodes, romelic
sxvisTvis
ucnobia; erTs SeiZleba sakuTari, sxvaTagan gamorCeuli wesi an
gamoTqmis Ta-
visebureba gaaCndes, magram raki es adamianebi erTmaneTs
esaubrebian, erTmane-
-
18Sesavali
Tis esmiT, maSasadame, arsebobs raRac saerTo codna, rasac Cven
maT azrobriv
gramatikas vuwodebT. aRweriTi gramatika erT enobriv jgufSi yvela
mosau-
bris azrobrivi gramatikebis idealuri formaa.
yvela enis gramatika universaluri `kanonebiT~ anu
`principebiTaa~ Sez-
Ruduli. es Tvalsazrisi gansxvavdeba Comskimde moRvawe bevri
lingvistis
Sexedulebebisgan. zogi maTgani amtkicebda, rom enebi SeiZleba
dausrule-
blad icvlebodes. rac metad vakvirdebiT msoflios enebs, miT metad
vrw-
mundebiT mecamete saukunis filosofosis rojer bekonis
Tvalsazrisis sis-
woreSi. bekoni werda:
`imas, visac erTi enis gramatika esmis, meore enis gramatikasac
gaigebs, vinaidan grama-tikis ZiriTadi niSan-Tvisebebi saerToa. is,
rom aseTi adamiani sxva enaze ver met-yvelebs, an sxva ena ar
esmis, sityvaTa da maT formaTa usasrulo mravalferovnebis gamo
xdeba, magram eseni gramatikis SemTxveviTi niSan-Tvisebebia.~
am Sexedulebis sasargeblod uamravi mowmoba arsebobs. dRes mas im
Tval-
sazrisis aRiarebac amyarebs, rom enebis aTvisebis adamianiseul
unars biolo-
giuri safuZveli gaaCnia. am samyaroSi bavSvi enebis aTvisebis
Tandayolili
midrekilebiT ibadeba, romelic am universalur principebs anu
genetikurad
gansazRvrul azrobriv sistemas eyrdnoba, es ukanaskneli ki _
universalur
gramatikas (ug). es sakiTxi wignSi Semdgom iqneba ganxiluli.
universaluri gramatika yvela sametyvelo enis gramatikebs
gansazRvravs,
magram arsebobs `SemTxveviTi gansxvavebebi~, romlebic enaTSoris
lingvistur
cvalebadobas qmnian. ase magaliTad, universaluri gramatika
SeiZleba gansaz-
Rvravdes, rom sityvis thane (rogorc ‘‘Mackbeth, the thane of
Cawdor’’), an thigh sawyisi bgera _ th SesaZlo sametyvelo bgera
iyos. inglisuri enis aRweriTi gramatika am bgeras xsenebuli enis
gramatikaSi ganixilavs, magram franguli
enis gramatika _ ara. zogierT enaSi nacvalsa xeliT warmodgenili
qvemdebaris
gamotoveba SeiZleba, zogSi ki – ara. zogierT enaSi erTi rTuli
Sedgenilobis
sityva meore enis mTeli winadadebis eqvivalenturia. es
gansxvavebebi am enebis
aRweriT gramatikebSi iCens Tavs. aRweriTi gramatikebi SeiZleba
saswavlo anu
pedagogikuri gramatikebis safuZvladac CaiTvalos. am gramatikebs
meore enis,
an mSobliuri enis romelime versiis (dialeqtis) saswavlebladac
iyeneben.
aRweriTi gramatikebis mizani im azrobrivi gramatikis gamovlenaa,
ro-
melic ama Tu im enaze mosaubris codnas warmoadgens da ara imis
dadgena, Tu
rogori unda iyos am mosaubreebis gramatika. maSin, roca enis (an
dialeqtis)
zogierT formas SeiZleba xSirad socialuri, politikuri an
ekonomikuri mo-
sazrebiT mieniWos upiratesoba, lingvisturi TvalsazrisiT aseTi
upirateso-
ba arc erT dialeqts ar eZleva. amis gamo lingvistikas, rogorc
mecnierebas,
normatiuli lingvistikis mimarT mcire interesi gaaCnia.
aseve unda aRiniSnos, rom enebis umetesoba damwerlobiT formas
mokle-
bulia (amaze me-2 TavSi iqneba saubari). amis miuxedavad, es
enebi damwerlobas,
an sakuTari anbanis mqone enebze nakleb kompleqsuri da
racionaluri rodia.
metyveleba (an niSani) pirveladia, adamianis saxeobisTvis
bunebiT naboZebi
unaris nawilia; damwerlobiTi sistemebi sametyvelo enebisgan
warmodga; ami-
-
19lingvistika: adamianis sametyvelo enis mecnieruli Seswavla
tomacaa, rom msoflios nebismier kuTxeSi dabadebuli adamiani,
bavSvobidanve
Tandayolili lingvisturi unaris wyalobiT, Tavisi garemos enas
TavisiT
swavlobs, magram wera-kiTxvas sagangebo swavlebis gareSe ufro
xSirad ver iT-
visebs. yru-munji bavSvic ki, romelic metyvelebis unars
moklebulia, Jest-
ebis sakuTar enas igonebs, romelic universaluri gramatikis
SezRudvebis
SesatyvisobiT viTardeba da icvleba. Tumca, aseTi bavSvebi
sakuTar damwer-
lobas ver igoneben.
1.5. rogor xdeba enis Sesaxeb codnis SeZena? bavSvebis mier enis
aTvisebis logikuri problema
patara bavSvebi, romlebsac bevri sxva TvalsazrisiT SezRuduli
Ses-
aZleblobebi aqvT, mniSvnelovan SemecnebiT gamarjvebebs
uadvilesad da
Za l dautaneblad aRweven. sul ramdenime wlis ganmavlobaSi,
uSualo in-
struqtirebisa da koreqciis gareSe lingvisturi codnis urTules da
erT-
gvarovan SemecnebiT sistemas ayalibeben _ im enis gramatikas,
romelsac iT-
viseben. rogor axerxeben amas bavSvebi? es aris umTavresi
kiTxva, romelzec pa-
suxis gacemas enaTmecnierebis Teoria cdilobs. enis aTvisebis
problemisadmi
cnobiswadils kidev ufro metad is faqti zrdis, rom Cveni enis
Sesaxeb imaze
vrceli informacia dagvigrovda, vidre Cveni lingvisturi garemo
iZleva sa-
Tanado monacemebia. TvalsaCinoebisTvis, ganvixiloT winadadebebi
(19) da (20):
(19) Polonius is eager to please. _ poloniusi mondomebulia, rom
asiamovnos.
(20) Polonius is easy to please. _ poloniusisTvis siamovnebis
miniWeba advilia.
zedapirulad, es ori inglisuri winadadeba Zalze msgavsia, mxolod
zed-
sarTavebSia _ eager (19) –Si da easy (20) -Si gansxvaveba.
Tumca, Tu kargad dafiqrdeba, inglisurad mosaubre adamiani
aRmoaCens, rom maT Soris sxvao-
bas mxolod zedsarTavebi ar qmnis. winadadebaSi (19) qvemdebare
poloniusi
is aris, vinc mzadaa viRacas asiamovnos, maSin, roca winadadeba
(20) –Si Tavad
poloniusis siamovnebazea saubari, romelsac sxva asiamovnebs.
inglisur enaSi
(20) winadadebis perifrazic moiZebneba: It is esay to please
Polonius, maSin, roca (19) –s msgavsi perifrazi ar gaaCnia. * It is
eager to please John _ inglisurad gamarTuli forma ver iqneba. is,
rac am winadadebebTan dakavSirebiT ingli-
surenovani adamianebis codna gacilebiT ufro Rrmaa, vidre
zedapirul Tval-
saCino formebSi Cans.
swored aseve, winadadebas (21) masTan dakavSirebuli ori
mniSvneloba gaaC-
nia:
(21) Visiting witches can be dangerous.
inglisurad mosaubrem icis, ras SeiZleba niSnavdes es winadadeba:
a) rom
CvenTvis jadoqrebTan stumroba saxifaToa, an b) rom jadoqrebis
stumroba
saxifaToa. winadadebis aseTi orazrovneba mis zedapirul formaSi
ar Cans da
mainc, es iseTi ram aris, rac Cven viciT. aseve viciT, rom
winadadeba (22) ingli-
sur enaSi gramatikulad gamarTuli kiTxvaa, xolo winadadeba (23)
_ara, miuxe-
davad imisa, rom arsebiTad orives erTi da igive mniSvneloba
aqvs.
-
20Sesavali
CanarTi 1. 2
(22) What did Caesar drink necktar with?
(23) *What did Caesar drink nectar and?
sxva magaliTebi imisa, Tu risgan Sedgeba Cveni lingvisturi
codna, zemoT
moviyvaneT. saqme isaa, rom Cveni enis Sesaxeb bevrad meti ram
viciT, vidre amas
Cveni Tvali xedavs, an Cvens yurs esmis. maS saidan viciT amdeni
ram mSobliuri
enis winadadebis struqturisa da mniSvnelobis Sesaxeb, roca is,
rac gvesmis,
mxolod da mxolod bgerebis garkveuli Tanmimdevrobaa? enis
aTvisebis am
simartivis, siswrafisa da erTgvarovnebis axsnas saTanado
monacemebis ukma-
robis pirobebSi erT problemaze muSaobiT cdiloben. am problemas
enis aT-
visebis logikuri problema ewodeba da pirvelad am formiT noam
Comskim (1955
wels ) wamoayena.
enis aTvisebis logikuri problema (LPLA)
LPLA im zogadi sakiTxis erTi mcire nawilia, romelic adamianis
mier cod-nis aTvisebasTanaa dakavSirebuli. adamianis mier dagrovil
codnas britaneli
filosofosi bertran raseli ase axasiaTebs:
`rogor moxda, rom adamianebma, romelTa urTierToba
garesamyarosTan ase xanmokle, pirovnuli da SezRudulia, amis
miuxedavad mainc imxela codnis dagroveba moaxerxes, rogoric Cven
gagvaCnia? Cveni warmodgena codnis Sesaxeb nawilobriv iluzoruli xom
ar aris? xolo Tu ase ar aris, sxvagvarad rogor SegviZlia am codnis
miReba Tu ara Cveni SegrZnebebi,?~
raseli ukanasknel frazaSi imas gulisxmobs, rom Cveni codnis
umetesi
nawili naswavli ar gvaqvs, arc samyarosTan Sexebis da Sesabamisi
gamocdilebis,
arc SegrZnebebis gziT gveZleva _ es Sinagani codnaa, Tandayolili
da biolo-
giurad gansazRvruli.
enis aTvisebis procesSi bavSvs mxolod sasruli raodenobis
gamoTqmebi es-
mis. amis miuxedavad, rogorc ukve aRvniSneT, droTa ganmavlobaSi
usasrulod
bevri winadadebis xmareba da gageba SeuZlia. es enis gamoyenebis
SemoqmedebiTi
aspeqtia. amgvari `SemoqmedebiToba~ srulebiT araa dakavSirebuli
leqsebis
Tu romanebis werasTan _ es unaria, romlis meSveobiT adamiani
usasrulo ra-
odenobis winadadebebs qmnis da igebs, maT Soris iseTebs,
romlebic adre aras-
dros warmouTqvams an gaugonia. zusti lingvisturi maragi,
romelsac adamiani
adreuli asakidan moipovebs, yoveli bavSvisTvis gansxvavebulia.
SeuZlebelia
ori iseTi bavSvis povna, romelsac Cvilobidan erTnairi gamoTqmebi
esmis; da
mainc, yoveli maTgani sabolood erTsa da imave gramatikas
SeimuSavebs. bavS-
vis Tavdapirveli maragi SemTxveviTi ramaa im TvalsazrisiT, rom
mSoblebi an
adamianebi, romlebTanac is drois umetes nawils atarebs saubrisas
gramatikis
ama Tu im sakiTxis ilustrirebas ar axdenen. Tumca, amis
miuxedavad, bavSvebi
enis sistemur codnas imuSaveben. amgvarad, SezRudulobis da gare
samyaros-
gan miRebuli sawyisi maragis Tu im viTarebis nairgvarovnebis
miuxedavad,
romelSic izrdebian, isini mainc lingvisturi codnis mdidar da
erTian siste-
mas imuSaveben. SeZenili codna Tavdapirvel maragze gacilebiT
metia. rogor
-
21lingvistika: adamianis sametyvelo enis mecnieruli Seswavla
CanarTi 1.3
vigebT Cvens enaze imdens, ramdenic axla viciT, Tu ara Cveni
lingvisturi
garemodan?
enis aTvisebis logikuri problemis sapasuxod arsebobs varaudi,
rom bevri
ram iqidan, rac Cveni enis Sesaxeb viciT, adreul asakSi ki araa
naswavli, aramed
Tandayolili unaria, romelic zemoT naxsenebi universaluri
gramatikidan
(ug) warmodga. zogadad, universaluri gramatika adamianis
sametyvelo enis
formasa da funqcionirebas, Sesabamisad _ yvela enisaTvis saerTo
principebs
gansazRvravs. am TvalTaxedviT, bavSvis goneba enas ase vTqvaT,
tabula rasa-d anu sufTa furclad ar ganixilavs, romelic mxolod
samyarosTan urTierTo-
bis gamocdilebiT unda Seivsos, arc mxolod iseTi gonebrivi
SesaZleblobebi
gaaCnia, rogorebicaa wabaZva, daxsomeba, analogia an zogadi
induqcia. piriq-
iT, enasTan Sexebisas bavSvs garkveuli `molodini~ gaaCnia misi
lingvisturi
struqturisa da principebis mimarT, romlebic enas marTavs da
ayalibebs. uni-
versaluri gramatika bavSvs Tavdapirveli codnis SezRudulobis
daZlevaSi
exmareba da maT gramatikul ganviTarebas uwyobs xels.
negatiuri monacemebis uqonlobis problema
gramatikulad gaumarTavi winadadebebi, vTqvaT, iseTi, rogoric
(23)-ia
(adre motanili winadadeba)
(23) What did Caesar drink nectar and?
enis aTvisebis gansakuTrebiT rTuli aspeqtis ilustrirebas axdens.
es
negatiuri monacemebis uqonlobis problemaa. elementi, romlis
mimarTac
winadadeba (23)-Si kiTxvaa dasmuli, koordinaciis nawilia, rogorc
winadade-
baSi Caesar drank nectar and wine. (keisari neqtars da Rvinos
svamda). aq TiTqos koordinirebis struqturis an kiTxvis dasmis
garkveuli SezRudva arsebobs.
es SezRudva mxolod inglisurs ki ara, yvela enas axasiaTebs.
magram sakiTxavia,
rogor SeiTvisebs bavSvi msgavs SezRudvas, roca Sesabamisi
monacemi gramati-
kulad gaumarTavi winadadebaa, romelsac is Cveulebriv
metyvelebaSi veras-
dros gaigonebs. varskvlaviT aRniSvna, ra Tqma unda,
mosaxerxebeli lingvis-
turi niSania, magram bavSvs xom Tavdapirvel codnad ver dahyveba.
zogadad,
imgvar negatiur monacemze, anu uSualo informaciaze, rom romelime
wina-
dadeba gramatikulad gaumarTavia, bavSvebs xeli ar miuwvdebaT. es
erT-erTi
mniSvnelovani aspeqtia, romelic bavSvis Tavdapirvel codnaSi
arasakmari-
sadaa warmodgenili.
amgvarad, bavSvi enas swrafad da efeqturad, anu mxolod mciredi
Secdome-
biT iviTarebs. es xdeba stimulis simwiris (magaliTad, negatiuri
monacemebis
naklebobis) miuxedavad, radgan enis ZiriTadi forma, adamianis
biologi-
uri Taviseburebis gamo mas dabadebidan Tan dahyveba. enis
aTvisebis Sesaxeb
gavrcelebuli SexedulebiT, bavSvi enas `uceb~ swavlobs. es azri
TiTqos si-
marTlesTan axlos aris, magram albaT ufro marTebuli iqneba, Tu
enis aTvise-
bas `zrdas~ SevadarebT da ara swavlas. arc imis Tqma SeiZleba,
rom am process
swavlis elementebi aklia. bavSvma, ra Tqma unda, Sesaswavli enis
leqsikoni da
-
22Sesavali
am enisTvis damaxasiaTebeli Taviseburebebi unda iswavlos. rogorc
am wignis
gverdebidan SeityobT, sxvadsxva enebs, rogorebicaa mag.,
inglisuri, fran-
guli, iaponuri, suahili, bevri saerTo niSan-Tviseba aerTianebs
_isini xom
saziaro, universaluri gramatikidan arian warmomdgari, magram Tan
bevri
TvalsazrisiT gansxvavdebian. swored es gansxvavebebi unda
Seiswavlos bavS-
vma gamocdilebis SeZenisas. universaluri gramatikis warmodgena,
albaT, erT
did Sablonad ufro upriani iqneba, romelsac aqa-iq Riobebi aqvs
da isini sx-
vadasxva enasTan dakavSirebuli gamocdilebiT unda Seivsos.
lingvistikis Teoriasa da enis aTvisebas Soris mWidro kavSiri
arsebobs.
magram calkeuli enebis struqturis analizis safuZvelze
lingvistika cdi-
lobs daadginos, Cveni lingvisturi codnis romeli aspeqtebia
universa luri
da maSasadame, rogorc universaluri gramatikis nawili,
bavSvisTvis xelmis-
awvdomi da romeli aspeqtebia mxolod calkeuli enebisTvis
damaxasiaTebeli.
amgvarad, calkeuli gramatikebis Seswavla enis ganviTarebis
Sesaxeb mniS-
vnelovan codnas gvmatebs. amasTan, bavSvebSi enobrivi
ganviTarebis Tavse-
burebebis dadgena adamianis sametyvelo enis organizebaze ukeTes
warmodge-
nas gviqmnis. ganviTarebis im safexurebs, romelTac bavSvi
zrdasrulobisTvis
damaxasiaTebel lingvistur kompetenciamde gadis, 6, 10 da 15
TavebSi ufro
dawvrilebiT ganvixilavT.
1.6. rogor xdeba enis Sesaxeb arsebuli codnis gamoyeneba?
lingvisturi Sesruleba
Tu gramatika lingvisturi kompetenciis azrobrivi gamoxatulebaa,
maSin
imgvari codnisgan riT gansxvavdeba, romlis gamoyenebiTac
vmetyvelebT an
naTqvams vigebT? gansxvaveba Cvens gonebaSi arsebuli codnis
gamoxatulebasa
da am codnis gamoyenebas Soris mxolod enisTvis rodia
damaxasiaTebeli. musi-
kaluri nawarmoebis Sesrulebisas, adamians igi, vTqvaT, `mTvaris
sona ta~ SEei-
Zleba `zepirad daswavlili~ aqvs da zogjer unaklod asrulebs mas.
magram Sei-
Zleba nawarmoebi xandaxan sworad ver Seasrulos, Secdomebi
dauSvas, garkveu-
li pasaJebic ki daaviwydes. is faqti, rom momdevno Sesrulebisas
vcdilobT
Secdomebi aRar davuSvaT, imas mowmobs, rom codna gvqonda, magram
nawarmoebis
Sesrulebisas misi gamomJRavneba srulad ver movaxerxeT. anu
sonata vicodiT,
magram Cveni SesrulebiT es ver davadastureT.
imaves Tqma enazec SeiZleba. imis miuxedavad, rom principSi
usasrulo ra-
odenobis winadadebebis SeTxzva da gageba SegviZlia, aSkaraa, rom
sinamdvile-
Si amis gakeTeba arcerT mokvdavs ar ZaluZs. (23) winadadebis, an
misi msgavsi
frazis gagonebisas vxvdebiT, rom garkveuli saxis gaumarTaobasTan
gvaqvs
saqme, rom igi gramatikulad arasworia. amas Cveni lingvisturi
kompetencia
gvafiqrebinebs, Tumca, SeiZleba dazustebiT ver vTqvaT, Cveni
gramatikis
romeli nawilis wesi aris darRveuli, riTac cxadi xdeba, rom
Cvenive codna
aracnobieria.
gansxvaveba lingvistur codnasa (kompetencias) da lingvistur
Sesrulebas
Soris SeiZleba gamomJRavndes, magaliTad, warmoTqmaSi daSvebuli
SecdomiT.
-
23lingvistika: adamianis sametyvelo enis mecnieruli Seswavla
roca pativcemuli spuneri (misTvis damaxasiaTebelma Secdomebma
termin
`spunerizmsac~ ki daudo saTave) dedofal viqtoriaze saubrobda,
man war-
moTqva that queer old dean, (ucnauri moxuci dekani, Tumca es
sityva-sityviTi Targmania, vinaidan sityva old inglisurSi xandaxan
asakis ki ara, simpaTiis ga-mosaxatad ixmareba) Tumca sul sxva
fraza _ that dear old queen (Zvirfasi moxuci dedofali _aqac igive
SeniSvna gaviTvaliswinoT) unda warmoeTqva. spunerma
icoda, rom dedofali arc ucnauri iyo da arc dekani. Secdoma
yvelas mosdis.
xSirad amas Tavadve vamCnevT da naTqvams vasworebT. amiT
vadasturebT, rom
Sesabamisi codna gvaqvs da rom sityvis, winadadebisa Tu frazis
swori forma
viciT.
xarvezebi Cvens mexsierebasac gaaCnia: xandaxan grZeli
winadadebis dasawy-
isi gvaviwydeba da iseTi Secdoma mogvdis, rogoric
(24)winadadebaSia naCvenebi
_ mravlobiTi ricxvis nacvlad (isini, maT) mxolobiTi ricxvis
nacvalsaxels
(igi, man) warmovTqvamT.
(24) makbetma da banqom, mefis orma generalma, cxenebi im
cixe-simagrisken
gaaWenes, romelic man Soridan SeniSna.
urTierkavSiri gramatikasa da lingvistur Sesrulebass Soris rTuli
da
kompleqsuria da fsiqolingvistikuri kvlevis umTavres sagans
warmoadgens.
Cveni wignis mizani imdenad lingvisturi Sesrulebis ganxilva
araa, ramdena-
dac im azrobrivi sistemis, romelic metyvelebasa da metyvelebis
aRqmasTan,
gagebasTanaa dakavSirebuli. Tumca, kompetenciasa da performanss
Soris ar-
sebuli gansxvavebis gaTvaliswinebiT, rogor SeuZliaT mecnierebs
kompeten-
ciis, azrobrivi gramatikis arsis kvleva?
1.7. lingvistikis `qmna~
arsebobs meTodebi, romelTac enaTmecnierebi lingvistikis
`saqmnelad~,
enebis analizisTvis, gramatikebis agebisa da gramatikis Teoriis
Sesaqmnelad
iyeneben.
lingvistebi erTnairad iyeneben rogorc naturalistur, ise
eqsperi-
mentul monacemebs. naturalisturi monacemebi aqtualuri
metyvelebisgan
Sedgeba, dawerilobiTi iqneba igi, Tu sxva raime gziT miRebuli,
mag., firze
Cawerili da xSirad pozitiuri monacemebis mopovebis sasargeblo
wyaroa. es
monacemebi xSirad imas mowmobs, rom garkveuli yaidis winadadeba
(albaT) gra-
matikulad gamarTulia.
magaliTad, warmoidgineT, rom firze Cawerili saubris mosmenisas
an Cawer-
ili teqstis Seswavlisas aRmoaCines, rom nacvalsaxelebi him da
her (mas _ mamr. da mdedr. sqesi) yovelTvis sxva pirs ganekuTvneba
da ara subieqts. vTq-
vaT, aseT winadadebebSi:
(25) Othello hates him. _ otelos sZuls igi.
(26) Titania loved her. _ titanias uyvarda igi.
maSin, roca iseT winadadebebSi, rogorebicaa (27) da (28):
-
24Sesavali
(27) Othello hates himself. _ otelos Tavi sZuls.
(28) Titania loved herself. _ titanias Tavi uyvarda.
nacvalsaxelebi himself, herself yovelTvis subieqts ganekuTvneba.
adamians SeuZlia daaskvnas, am nacvalsaxelebis romeli formebia
gramatikulad mar-
Tebuli ama Tu im SemTxvevaSi. magram amasTan kompetenciasa da
Sesrulebas So-
ris arsebul gansxvavebasTan dakavSirebuli zemoT mocemuli
gafrTxilebac
mxedvelobaSi unda miviRoT (es exeba gansakuTrebiT, erTi mxriv,
azrobrivi
gramatikidan warmomdgar winadadebebsa da meore mxriv, a) iseT
gamoTqmebs,
romelTac mocemul enaze mosaubreebi xSirad warmoTqvamen da
arsebiTad spu-
neris Secdomebis msgavs `enabrgvilobebs~ warmoadgens, aseve b)
winadadebis
dasawyisis daviwyebiT gamowveul Secdomebs, g) pauzis Sesavsebad
warmoTqmul
bgerebs Soris da a.S).
amas garda, naturalisturi monacemebi negatiuri mowmobis sando
wyarod
ver CaiTvleba, anu imis dasabuTebad ar gamodgeba, rom romelime
calkeuli wi-
nadadeba gramatikulad gaumarTavia. sworia Tu ara winadadeba,
amas mxolod
imis safuZvelze ver davaskvniT, rom manamde es winadadeba
arasdros gvsme-
nia. rogorc zemoT iTqva, adamianis bunebriv sametyvelo enaSi
gramatikulad
gamarTuli winadadebebis SesaZlo raodenoba usasruloa, magram
adamianebi
TavianT sicocxleSi mxolod sasruli raodenobis winadadebebs
warmoTqvamen.
amis gamo, gramatikulad gamarTuli bevri winadadeba arasdros
warmoTqmula
(lingvists ki gacilebiT naklebi aseTi winadadebis dakvirvebis
saSualeba
eZleva). saimiso negatiuri mowmobis mosagroveblad, rom
winadadeba grama-
tikulad gaumarTavia, lingvistebi, rogorc wesi, eqsperimentebis
monacemebs
eyrdnobian, raTa ganisazRvros, acnobiereben Tu ara amas mocemul
enaze mo-
saubreebi, intuitiurad grZnoben, rom es forma bunebrivia Tu
mxolod mis-
aRebia.
erT-erTi aseTi eqsperimentis dros, mocemul enaze mosaubreebs
winadade-
bebs akiTxeben an asmenineben. maT pasuxi unda gascen kiTxvas,
misaRebad JRers
igi Tu sruliad gamarTulad. msgavs eqsperimentebs morfologiaSic
atareben:
mocemul enaze mosaubreebs sTxoven, misaRebad CaTvalon an uaryon
morfemebis
esa Tu is Serwyma. aseve fonologiaSic: adamianebs sTxoven, maTi
mSobliuri
enis bgeraTa bmebi Seafason: SeiZleba Tu ara ama Tu im Tanwyobam
misi enis Sesa-
Zlo sityva Seadginos. fonetikur laboratoriebSi sametyvelo
bgerebis _
maTi warmoSobis, aRqmis, maTi akustikuri maxasiaTeblebis kvleva
warmoebs,
romelSic araerTi saxis kompiuterul da sxva teqnologiebs
iyeneben.
aucileblad unda gvaxsovdes, rom cnebebi misaRebi da
gramatikulad
gamarTuli mTlad tolfasi araa, vinaidan, gramatikulis garda kidev
sxva faq-
torebic gansazRvraven misaRebia Tu ara romelime forma.
magaliTad, adamian-
ma SeiZleba mSobliur enaze mosmenili an wakiTxuli esa Tu is
fraza miuReblad
miiCnios, Tuki misi romelime sityva bundovani an Seuracxmyofeli
moeCveneba
an Tu winadadeba metismetad grZelia da adamians aviwydeba, rogor
iwyeba igi
da bolos, Tuki winadadebis mniSvneloba imdenad bundovania, rom
SeiZleba
gaugebroba gamoiwvios. aseT SemTxvevaSi mosaubris mosazrebebi
imis Taobaze,
-
25lingvistika: adamianis sametyvelo enis mecnieruli Seswavla
misaRebia Tu ara winadadeba, misi gramatikuli gamarTulobis srul
indikato-
rad ar gamodgeba. raki winadadebis gramatikuli gaumarTaobis Tu
piriqiT,
gamarTulobis dasadgenad sxva pirdapiri saSualeba ar arsebobs,
lingvistebi,
am SezRudvebis miuxedavad, rogorc wesi, im mosaubreebis
intuicias eyrdno-
bian, visTvisac mocemuli ena mSobliuria.
zemoT moyvanil an maT msgavs SemTxvevebSi gamotanili daskvnebis
gasamar-
Tleblad Cven vvaraudobT, rom aracnobier azrobriv gramatikaSi
sintaqsuri
wesebis garkveuli forma arsebobs.
hipoTezebi zogierTi wesis Sesaxeb, SesaZloa, mcdaric aRmoCndes.
Tu es
Semdgomi kvlevis Sedegad dadasturdeba, maSin iseTi axali
hipoTezebis for-
mulireba unda moxdes (sxva sintaqsuri wesebis arsebobis
Sesaxeb), romlebic
naturalur Tu eqsperimentul situaciebSi mosaubris lingvistur
qcevas ax-
snida.
saeqsperimento monacemebis, gramatikuli gamarTuloba-gaumarTaobis
da
misaRebobis Sesaxeb Cven Semdgom, 3 TavSic vimsjelebT. Cveni
wignis gverde-
bze lingvistebis im meTodebze gveqneba saubari, romelTa
meSveobiT isini
lingvistikas `qmnian~. Tqven ki momdevno TavebSi saSualeba
mogecemaT, rom mo-
wodebuli masala Tavad gaaanalizoT.
1.8. Sejameba
lingvistika is mecnierebaa, romelic adamianis enas Seiswavlis.
lingvis-
tikas bevri ganStoeba aqvs. es saxelmZRvanelo umTavresad
enaTmecnierebis
Tanamedrove Teorias anu Teoriul lingvistikas Seexeba, romlis
mizani ada-
mianis yvela sametyvelo enis bunebis da struqturis kvlevaa.
adamianis enis
mimarT interesi uxsovari droidan arsebobda. 1957 wels Comskis
`sintaqsuri
struqturebis~ gamoqveynebam generatiuli lingvistikis xanas misca
dasabami,
romelic miznad isaxavs, pasuxi gasces sam ZiriTad kiTxvas:
risgan Sedgeba
Cveni codna enis Sesaxeb (lingvisturi kompetencia), rogor xdeba
am codnis
SeZena, da rogor xdeba am codnis gamoyeneba lingvsitur
SesrulebaSi? saku-
Tari enis codna adamianis gonebaSi azrobrivi gramatikis saxiTaa
warmodge-
nili, romelSic igulisxmeba yvelaferi, rac man am enis Sesaxeb
icis: leqsikoni
(anu sityvebi), morfologia (am sityvebis struqtura), sintaqsi
(frazebis da
winadadebebis struqtura), semantika (lingvisturi struqturebis
mniSvnelo-
bebi) fonetika da fonologia (am enis bgerebi da bgeriTi
modelebi). amgvarad,
ama Tu im enaze mosaubris gramatika lingvisturi kompetenciis
azrobrivi
gamoxatulebaa. calkeuli enebis gramatikebs, romlebic
enaTmecnierTa mieraa
dawerili da azrobrivi gramatikis anarekls warmoadgens, aRweriTi
grama-
tikebi ewodeba. aRweriTi gramatika xSirad safuZvlad edeba
saswavlo anu
pedagogiur gramatikas. am gramatikas isini iyeneben, visac meore
(an mesame
meoTxe da a.S) enis Seswavla aqvs gadawyvetili. arc aRweriTi, da
arc azrobri-
vi gramatikis mizani araa is, rom gansazRvros ra unda Tqvas
mosaubrem; eseni
mosaubris codnas asaxaven sakuTari enis Sesaxeb.
bavSvebi sakuTari enis kompleqsur gramatikas swrafad, gasaocari
siio-
-
26Sesavali
sakiTxavi literatura
Chomsky, Noam.1957. Syntactic Struc-tures. The Hague.
Mouton.
_____.1968. Language and Mind. New York: Harcourt Brace
Jovanovich. Extended edition, 1972.
_____.1986. Knowledge of Language: Its Nature, Origin and Use.
New York: Prae-ger.
Fromkin, Victoria A. and Robert Rod-man, 1998.
An Introduction to Language. Fort Worth, TX: Harcourt Brace.
Klima, Edward S. and Ursula Bellu-gi. 1979. The Signs of
Language. Cam-bridge, MA: Harvard University Press.
Newmeyer, Frederick J. 1983. Gram-matical Theory: Its Limits and
Its Possi-bilities. Chicago and London: University of Chicago
Press.
Pinker, Steven. 1994. The Language Instinct: How the Mind
Creates Languag-es. New York: William Morrow and Co.
liT, umaswavleblod da Caurevlad iTviseben. is, Tu rogor akeTeben
amas, bavS-
vis mier enis aTvisebis logikur problemas warmoadgens. amis
axsna da gageba
advili ar aris, radgan bavSvebi sasrul da mwir informacias
iReben, negatiuri
mowmobis gareSe (romelic imis gagebas gauadvilebdaT, bgerebis
rogori bmaa
araswori). amis miuxedavad, isini dausrulebeli odenobis
winadadebebis war-
moqmnisa da gagebisaTvis wesebs mainc SeimuSaveben da maTi
meSveobiT marTebul
(gramatikulad swor) da umarTebulo (aragramatikul) formebs
erTmaneTis-
gan asxvaveben. am faqts im varaudamde mivyavarT, rom adamiani
Tandayolili
enobrivi unariTaa dajildovebuli. es unari universaluri
gramatikaa (ug). roca enis bunebis gagebas vcdilobT, erTmaneTisgan
unda ganvasxvavoT
lingvisturi kompetencia (lingvisturi codnis gamoxatuleba) da
lingvistu-
ri Sesruleba (am codnis gamoyeneba metyvelebis procesirebis
_saubris da
naTqvamis gagebis dros). SesrulebaSi Cveni codna enis Sesaxeb
aralingvistur
codnasTan urTierTqmedebs da bevr faqtorze axdens gavlenas, maT
Soris xan-
mokle mexsierebaze, sxva fsiqologiur procesebze da am
yvelaferTan erTad
pragmatul codnazec.
lingvistebi naturalistur monacemebsac iyeneben _ aqtualur
metyvele-
bas, saubrebs, sxvadasxva gziT Caweril teqstebs _ da
saeqsperimento mona-
cemebsac. momdevno TavebSi TvalsaCinod iqneba warmoCenili is
meTodebi,
romelTac lingvistebi enis Teoriis Seqmnisas da msoflios
sxvadaxva enebis
aRwerisas iyeneben.
-
nawili II
morfologia da
sintaqsi
-
2
morfologia:
sityvebis struqtura
Tavis sarCevi
2.0. Sesavali
2.1. sityvebis struqtura
2.2. sityva da morfemaTa klasebi
2.2.1 sityvaTa klasebi
2.2.2 sityvaTa gavrceleba
2.2.3 fleqsiuri morfologia
2.2.4 derivaciuli morfologia
2.2.5 Ria da daxuruli klasebi
2.3 morfologiuri struqturis
analizi
2.3.1 rTuli zmnebi suahiliSi
2.3.2 rTuli zmnebi tolkapaia
iavapaiSi
2.3.3 sityvaTa struqturis
analizi
2.3.4 morfemaTa Tanmimdevroba
2.4 variacia morfologiaSi
2.4.1 variaciis tipebis analizi
2.4.2 ganpirobebuli variacia
2.4.3 Tavisufali variacia
2.4.4 portmanto morfologia da
fuZemonacvleoba
2.5 sityvaTa ierarqiuli struqtura
2.5.1 ierarqia morfologiur
struqturaSi
2.5.2 xisebri diagramebi
2.5.3 markirebebis warmodgena
kvadratul frCxilebSi
2.6 prefiqsebis da sufiqsebis miRma
2.6.1 infiqsacia
2.6.2 rTuli sityvebis anu
kompozitebis Sedgena
2.6.3 gaormageba
2.6.4 ablauti
2.7 saTavo sityvebi da ierarqia
2.8 sityvebis statusi
2.8.1 sityvaTa zRvrebi da
klitika
2.8.2 leqsikoni
2.9 morfologiuri analizis
problema
2.9.1 nulovani morfemebi da
uniSno formebi
2.9.2 gawyvetili morfemebi2.10 morfologia da tipologia
2.11 Sejameba
Semdgom sakiTxavi
naxsenebi enebis Sesaxeb
savarjiSoebi
2.0. Sesavali
morfologia sityvebs da maT struqturas swavlobs. ra aris sityva?
sityve-
bi mniSvnelobis mqone enobrivi erTeulebia, romelTa SejgufebiT
SeiZleba
frazebi da winadadebebi warmodges. roca adamians sakuTar enaze
warmoTqmu-
li sityva esmis, Sesabamis mniSvnelobasTan myisieri asociacia
uCndeba.
-
30 morfologia da sintaqsi
2.1 sityvebis struqtura
ganvixiloT inglisuri enis aseTi winadadeba:
(1) The friends promised to inquire carefully about a
schoolmaster for the fair Bi-anca.
(1) megobrebi Sepirdnen (obieqti dauzustebelia), rom mzeTunaxav
(an mSve-
nieri) biankasTvis dawvrilebiT cnobebs Seagrovebdnen skolis
maswavleblis
(an skolis direqtoris) Sesaxeb.
am inglisuri winadadebis cametive sityvidan TiToeuli (Tormeti
gan-
sxvavebuli, xolo the artikli erTgan meordeba) SeiZleba
sxvadasxva konte-qstSi iqnes naxmari (usasrulo raodenobis
winadadebaSi), an SeiZleba calke
gamoiTqvas. (zogierT enaSi, maT Soris, inglisurSic, arsebobs
tipografiuli
pirobiToba _sityvebs Soris sivrcis dacva aucilebelia. magram
daSorebebis
meSveobiT erTmaneTisgan sityvebis gamoyofac garkveul
kanonzomierebebs
emorCileba. magaliTad, zogierTi sityva inglisur enaSi Sedgenili
sityva _
kompozitia, romelic erTze meti sityvisgan Sedgeba, xolo es
sityvebi sityvis
SigniT SeiZleba erTmaneTisgan defisiT gamoiyos, rogorc,
magaliTad, sityva-
Si jack-in-the-box (erTgvari saTamaSoa) an sivrciT, rogorc
magaliTad, looking glass (sarke), an sulac ar iyos gamoyofili,
rogorc sityvaSi girlfriend (Seyva-rebuli). damwerlobis uqoneli
xalxebis warmomadgenelic ki gumaniT grZnobs,
bgerebis rogorma Tanmimdevrobam SeiZleba Seadginos sityva mis
enaSi, da ro-
gorma _ ara.
sityvebi mniSvnelobis mqone umciresi erTeulebi rodia. sityva
SeiZleba
martivi Sedgenilobisac iyos da rTulisac. sityva promised ori
nawilisgan Sedgeba, esenia: promise da –ed; sityva friends ase
iyofa friend da –s; xolo care-fully ase SeiZleba davyoT: carefull
(romelic Tavis mxriv care da -ful) da –ly. sityva schoolmaster ori
sityvisgan Sedgeba: school da master. kompozitis Semadgenel yvela
nawils, romelTa dayofa ufro mcire erTeulebad SeuZlebelia, mor-
fema ewodeba. SegviZlia zemoT moyvanili winadadeba xelaxla
gadmovweroT,
oRond axla sityvis Semadgenel morfemebs Soris zRvrebis
gamosakveTad de-
fisi gamoviyenoT (artikli a da zmna is xSirad defisis magivrobas
swevs da mor-femebs Soris zRvrebs bunebrivad gamohyofs):
(2) The friend-s promis-ed to inquire care-ful-ly about a
school-master for the fair Bianca.
amgvarad, winadadeba Tvrameti morfemisgan Sedgeba, romelTagan
artikli
the orjer gvxvdeba, anu mTlianobaSi Cvidmeti morfema gvaqvs. (am
sityvebis me-
tad dayofac ki SesaZlebelia. zogi mecnieri SegvekamaTeba, rom
sityva promise ase iyofa: pro-mise, xolo inquire _ in-quire, about
ki a-bout.)
gansxvavebaa morfemebis or jgufs Soris: Bianca, promise, friend,
inquire, fair, about da, meore mxriv, -ly, -ful, -ed, -s.
morfemebis pirvel jgufSi mxolod sityvebia da isini damoukidebel
sityvebadac SeiZleba arsebobdes, meore jgu-
fis morfemebi ki _ara. iseTi morfemebi, rogorebicaa –ly da –s
aucileblad
sxva morfemebs unda Seerwyas. eseni damokidebuli morfemebia,
xolo Bianca da
-
31morfologia: sityvebis struqtura
friend _ Tavisufali morfemebi. sityvebi Bianka, promise, friend,
fair leqsikuri morfemebia da im kategoriis
sityvebs ganekuTvneba, rogorebicaa arsebiTi saxelebi (friend
–megobari), zmne-bi (promise- Sepireba) da zedsarTavebi (fair _ aq:
mSvenieri). iseTi saxelebi, ro-goricaa Bianca, arsebiTi saxelebis
gansakuTrebul klass Seadgens. leqsikuri
morfemebi sagnebs, qmedebebs, Tvisebebs da cnebebs moicavs.
isini SeiZleba
aRiweros sityvebiT, maTi gaTvalsaCinoeba SesaZlebelia suraTebiT.
–ed, -ly, -s gramatikuli morfemebia, romelTac mosaubre sityvasa da
mis konteqsts Soris
kavSiris gamosaxatad iyenebs. magaliTad, warsuli drois
gamomxatveli ele-
menti –ed sityvaSi promised gviCvenebs, rom Sepireba winadadebis
warmoTqmamde garkveuli xniT adre moxda, xolo mravlobiTi ricxvis
aRmniSvneli elementi
–s sityvaSi friends imaze migviTiTebs, rom erTze met megobarzea
saubari. yvela is leqsikuri da gramatikuli morfema, romelic
mosaubrem icis, leqsikons
Seadgens. misi meSveobiT mosaubre winadadebebs qmnis da am
wesebs zogad siste-
mas uTanadebs.
Tumca, yvela leqsikuri morfema araa Tavisufali da arc yvela
gramati-
kuli morfemaa damokidebuli. magaliTad, iseTi gramatikuli
morfemebi, rog-
orebic the da a ganmsazRvrelebia anu artiklebia, damoukidebel
sityvebs war-moadgenen. (artikli tradiciuli gramatikis terminia da
inglisuri enis iseT
sityvebs Seesatyviseba, rogorebic ganusazRvreli a da an, da
gansazRvruli _ the artiklebia. lingvstikis Tanamedrove TeoriaSi am
sityvebs ganmsaz-Rvrelebad ganixilaven. sityvaTa es klasi iseT
nacvalsaxelebsac Seicavs,
savarjiSo 2.1
Semdegi inglisuri winadadebebi da frazebi maTi danawevrebiT
gaaana-
lizeT_ yvela im morfemas Soris, romelTac amoicnobT, defizebi
CasviT.
miuTiTeT, Tavisufalia esa Tu is morfema, Tu SezRuduli
(damokidebuli),
leqsikuri Tu gramatikuli. yoveli damokidebuli morfemis
amocnobisas
daasaxeleT sxva sityva, romelic imave damokidebul morfemas
Seicavs. zogi-
erTi sityvis morfemebad dayofa gagiWirdebaT _ imsjeleT yovel
proble-
maze, romelTac aseT SemTxvevebSi gadaawydebiT. magaliTad, sityva
day (dRe) udavod damoukidebeli sityvaa (morfema); magram yester
sityvidan yesterday morfemad unda CaiTvalos? Tu asea, maSin rogoria
misi mniSvneloba? swored
aseve, ramdeni morfemaa warsuli drois zmnaSi told?
1.Yesterday Ophelia picked wildflowers in the churchyard.2.He
told me that Desdemona had married a Moor.3.Aren’t you going to
show me your newest quiver?4.Portia argued her case long and
well.5.My horse! My horse! My kingdom for a horse! (Richard III, V,
IV, 7)6.All the perfumes of Arabia will not sweeten this little
hand. (makbeti, V, I,56)7. I’ll put a gridle round about the earth
in forty minutes. (`zafxulis Ramis sizmari~, II, I, 163).
8.Merrily, merrily shall I live now, under the blossom that
hangs on the bough. (`qa-riSxali~, V, I, 88).
-
32 morfologia da sintaqsi
rogorebic this, that nacvalsaxelebia.) To, about, for
Tandebulebia. am sityvebs ufro xSirad gramatikul morfemebad Tvlian,
vidre leqsikur morfemebad _
nawilobriv, imis gamo, rom aseTi sityvebi raodenobrivad bevri ar
aris (isini
daxurul klass ganekuTvneba), nawilobriv, ki im mizeziT, rom
cnebebis Sez-
Rudul odenobas gamoxataven. miuxedavad imisa, rom sityvebi
school da master kompozitis -schoolmaster Sesaqmnelad erTmaneTTanaa
Serwymuli, orive Tavi-sufali morfemaa, vinaidan isini damoukidebeli
sityvebicaa.
Cven inglisuri enis sityvebis ramdenime tipi ganvixileT,
arafleqsiuri
fuZis formebi, romelTac gramatikuli morfemebi ar hqonda
damatebuli (is-
eTebi, rogorebicaa Bianca, fair, promise, schoolmaster, inquire)
da infleqsiuri sityvebi (fuZiseuli formebi zed damatebuli
gramatikuli morfemebiT: prom-ised, friends) Carefully warmoebuli
sityvaa, romelSic erTi fuZiseuli forma meoridanaa warmoqmnili:
zmnizeda carefully zedsarTav saxelze careful mor-femis –ly
damatebiT miiReba, maSin, roca careful Tavis mxriv arsebiT saxelze
care morfemis –ful damatebiTaa warmoqmnili. iseT morfemebs,
rogorebicaa –ly da –ful derivaciuli morfemebi ewodebaT.
(derivaciuli morfologia qvemoT iqneba ganxiluli.).
sityvebs, romlebic erTze meti morfemisgan Sedgeba, magaliTad,
sityva
friends, promised, carefully, schoolmaster rTuli sityvebi
ewodeba. amis sapirispi-rod, ararTuli sityvebi, romlebic mxolod
erTi morfemisgan Sedgeba, mar-
tiv sityvebad iwodeba, maSinac ki, Tu sityva iseTi grZelia,
rogorc vTqvaT,
Massachuesetts, Bianca, perestroika, an kangaroo. is martivi
sityvebi, romlebic ramdenime marcvlisgan Sedgeba, xSirad an
sakuTari saxelebia, an sxva enebidan
nasesxobebi. aseTi sityva SeiZleba rTulic iyos (anu ramdenime
morfemad iyo-
fodes) _ oRond im Tavdapirvel enaSi, romlidanacaa nasesxebi,
magram misi
struqtura inglisuri enis morfologias ar Seesabamebodes, vinaidan
ingli-
surenovani mosaubre ar icnobs ucxo enis morfemebs,
(AdavazustoT:N mxolod
im morfemebs icnobs, romlebic inglisur enaSi ukve damkvidrebul
sityvebSi
gvxvdeba).
albaT, bevrma inglisurenovanma adamianma icis es sityva:
(3) antidisestablishmentarianism
am sityvis Svid an met iseT morfemad dayofa, romlebic sxva
sityvebSic
gvxvdeba, imaTac ki ar gauWirdebaT, vinc TviTon sityvis
mniSvneloba ar icis:
anti-dis-establish-ment-ari-an-ism, Tumca, morfema masSi Svidze
metic ki aris. mag-aliTad, sufiqsi –ism sufiqsisgan -ize (ixileT
cxrili 2.1.) da masze damatebuli meore sufiqsisgan–m(rogorc
sityvebSi baptize/baptism) Sedgeba. aq erTaderTi Tavisufali
leqsikuri morfema sityvis fuZea _establish. fuZiseuli morfema
leqsikuri morfemaa (inglisurSi es Cveulebriv Tavisufali morfemaa).
igi
fuZed gvevlineba, romelsac gramatikuli an derivaciuli morfemebi
emateba
da rTul sityvad iqceva.
Anti- da dis- prefiqsebi, anu winsarTebia _ damokidebuli
morfemebi, rom-lebic sityvis fuZes TavSi erTvis, rac Seexeba iseT
damokidebul morfemebs,
romlebic fuZes boloSi erTvis, iseTebi, rogoricaa, mag. –ment,
-er, -ed, -est, -s
-
33morfologia: sityvebis struqtura
eseni sufiqsebia, anu bolosarTebi. prefiqsebi da sufiqsebi
afiqsebis klasSi
erTiandeba.
2.2. sityvaTAa da morfemaTa klasebi
2.2.1 sityvaTa klasebi
afiqsebi sityvaTa (arsebiTi saxeli, zmna, zedsarTavi, zmnizeda)
klasebs an
kategoriebs erTvis da maTTan erTad Ziri + afiqsis kombinacias
qmnis. cxrili
2.1 ramdenime aseT magaliTs gvTavazobs.
cxrili 2.1 zogi inglisuri afiqsi da sityvaTa klasebi
afiqsi erTvis qmnis magaliTebi
anti- ars. saxelebs ars. saxelebs anti-matter,anti-aircraft
zedsarTavebs zedsarTavebs anti-democraticun- zedsarTavebs
zedsarTavebs un-happy, un-lucky zmnebs zmnebs un-bridle, un-lock
re- zmnebs zmnebs re-establish, re-assure dis- zmnebs zmnebs
dis-enfranchise, dis-own zedsarTavebs zedsarTavebs dis-ingenuous,
dis-honest -ment zmnebs ars. saxelebs establish-ment, amaze-ment
-ize ars.saxelebs zmnebs burglar-ize, Mirandaize zedsarTavebs
zmnebs steril-ize, Islamic-ize -ism ars. saxelebs ars. saxelebs
Ito-ism, gangster-ism zedsarTavebs ars. saxelebs real-ism,
American-ism -ful ars. saxelebs zedsarTavebs care-ful, soul-ful,
master-ful--ly zedsarTavebs zmnizedebs carefu-ly, nice-ly,
angri-ly-er zedsarTavebs SedarebiT zedsarTavebs fair-er, angri-er
-s ars. saxelebs ars. saxelebs friend-s, girl-s, cat-s mravlobiT
formaSi
ganixileT inglisuri enis arsebuli da SesaZlo sityvebis
CamonaTvali da
dayaviT Sesabamis morfemebad. TiToeul sityvas komentari daurTeT:
`namdvi-
li~ sityvaa es (arsebobs Tu ara Tqvens gonebriv leqsikonSi)?
SesaZlo sityvaa
(misi mniSvneloba ar iciT, magram savsebiT SesaZlebeli
geCvenebaT, rom Tqveni
enis sityva iyos) Tu SeuZlebelia, rom sityva realurad
arsebobdes, (anu Tv-
liT, rom inglisurenovani adamianis leqsikonSi aseTi sityva ver
iarsebebs)?
(imsjeleT sakamaTo sityvebis gamoyenebis konteqstebze an sxva
rTul SemTx-
vevebze.)CamonaTvali: antitrockistuli, umSvenieresi, biWebi,
bavSvebi, bavSvebisa,
momajadoebeli, gagogoneba, misebi, Sedevrebi, moumxiblavi,
morfologisti,
gasaxeleba, zemoTanebi, postpozicia, gaumyinvareba, tkbilebi,
araqali, ara-
kaci, verbalovani.
savarjiSo 2.2
-
34 morfologia da sintaqsi
SeniSvna: zemoT CamoTvlil zogierT afiqss damatebiTi, nakleb
gavrcele-
buli iseTi funqciac gaaCnia, romelTa magaliTebi ar
mogviyvania.
homofonebis, sityvaTa wyvilebis msgavsad, romlebic erTnairad
JRers,
magram gansxvavebuli mniSvnelobebi aqvs (fair zedsarTavicaa
(`mSvenieri~), romelic winadadeba (1)-Si Segvxvda da arsebiTi
saxelic, romelic `sadResas-
waulo bazrobas~ niSnavs. qarTul enaSi amis magaliTia, vTqvaT,
sityva `bari~),
SeiZleba ramdenime gansxvavebuli afiqsic arsebobdes, romlebsac
erTnairi
forma eqneba. magaliTad, zedsarTavis SedarebiTi sufiqsis –er
garda, arse-bobs imave formis sufiqsi, romelic zmnebs erTvis da
saxelebs warmoqmnis (rid-er, teacher, runner). mravlobiTi ricxvis
aRsaniSn -s sufiqsis garda, romelic saxelebs erTvis, imave formis
sufiqsi III piris mxolobiTi ricxvis zmnebs erT-
vis (promises, inquires, establishes).
savarjiSo 2.3
ganixileT sityvaTa jgufebi da yovel maTganTan dakavSirebul
kiTxvas
upasuxeT. sityvebis leqsikonSi moZebna aucilebeli araa, magram
SeiZleba
dagexmaroT.
(I) badness, fairness, goodness, insurmountableness,
wellness(II) incorrigible, incongruous, indefinite, inflexible,
insurmountable(III) cowardly, daily, fatherly, lonely, lovely,
womanly(IV) fifth, fourteenth, sixth, thirtieth, seventieth,
seventy-seventh(V) dependent, descendant, defiant, prudent,
reverent, servant(VI) democracy, idiocy, jealousy, monarchy,
photography, victory
(a) SegxvdaT Tu ara iseTi morfema, romelic am jgufis yvela
sityvaSi Se-
dis? Tu asea, romeli?
(b) Tu (a)-ze dadebiTi pasuxi gaeciT, maSin sami damatebiTi
sityva daasax-
eleT, romelSic aseTi morfema Sedis.
(g) Tu Tqveni pasuxi (a)-ze dadebiTi iyo, maSin ganmarteT am
morfemis mniS-
vneloba.
(d) Tu SegiZliaT, daasaxeleT sityvaTa klasi, romlis sityvebsac
erTvis
aseTi morfema da aRniSneT sityvaTa romel klass qmnis misi
darTva. ganixileT
nebismieri sirTule, romelic davalebis Sesrulebisas SegxvdaT.
marlTwera xSirad morfemis dadgenaSi dagexmarebaT, magram
xandaxan Sei-
Zleba SecdomaSic SegiyvanoT. nu CaTvliT, rom or sxvadasxva
morfemasTan
gaqvT saqme Tu sxvadsxva SemTxvevaSi isini gansxvavebulad
iwereba. magaliTad,
sufiqsi –ly sityvaSi lonely da –li sityvaSi loneliness erTi da
igive morfemaa. (VII) klasSi gaerTianebuli sityvebi gansakuTrebul
SemTxvevas
warmoadgens:
(VII) glare, gleam, glimmerlisten, glitter, glowes sityvebi,
romlebic gl asoTSeTanxmebiT iwyeba, erTmaneTs TiTqos seman-
tikurad (gaixseneT, ra aris semantika?) enaTesaveba. Tumca, gl
iseTi morfema ar aris, rogorc –ness, -er, -ly, an zemoT CamoTvlili
morfema. scadeT ganmartoT, ratom. (karnaxi: CamoaSoreT TiToeul
sityvas es bgeraTSeTanxmeba da naxeT,
ra darCeba).
-
35morfologia: sityvebis struqtura
rogorc cxrilSi 2.1 moyvanili magaliTebi cxadyofs, xandaxan
sufiqsis
damateba sityvas sityvaTa sxva klasSi gadaanacvlebs xolme,
magram ara yov-
elTvis.
rogorc afiqsebis klasi icvleba imis mixedviT, Tu sityvaTa romel
klass
erTvian (ixileT cxrili 2.1), swored aseve, sityvebic im
afiqsebis mixedviT
eqvemdebareba klasifikacias, romlebic maT erTvis: magaliTad,
mravlobiT
ricxvSi mdgari -s sufiqsiani sityvebi (mxolobiTi _ friend,
mravlobiTi _ friend-s), aseve zedsarTavTa umravlesoba da zogierTi
zmnizeda SedarebiT formas –er sufiqsiT qmnis, aRmatebiTs ki _ -est
sufiqsis damatebiT (pretty, pretti-er, pretti-est). zmnebis
SemTxvevaSi saqme ufro rTuladaa: zmnaTa umetesoba mxolobiTi ricxvis
awmyos –s sufiqsis darTviT qmnis, warsuls _ -ed –bolo-sarTis
damatebiT, xolo awmyo uwyvetelis misaRebad maT –ing sufiqsi
emateba. meoTxe zmnuri forma, warsuli drois mimReoba (past
participle), romelic iseT winadadebebSi gvxvdeba, rogoricaa, mag: I
have promised to do it (Sevpirdi, Sepire-buli var), zogierT zmnas
erTnairi aqvs, zogsac _gansxvavebuli. SeadareT _
I wrote the letter (wrote warsulis formaa) da I have written the
letter (written war-suli drois mimReobaa).
erTi Ziridan (Tu fuZidan) nawarmoeb sityvaTa erTobas paradigma
ewo-
deba. sityvis friend paradigma moicavs: friend da friend-s;
sityvisa promise-promise, promised, promising. (inglisuri zmnebis
orive, -ed –iani da –ing –iani forma xSirad zedsarTavadac
gamoiyeneba, rogorc magaliTad, the promised visit (Sepirebuli
stumroba), a promising theory (imedismomcemi, didi momavlis mqone
Teoria). winadadebebSi The friends promised to do it (megobrebi
Sempird-nen (Segpirdnen, Sehpirdnen) amis gakeTebas) da The friends
were promising to do it (megobrebi mpirdebodnen(gpirdebodnen,
pirdebodnen) amis gakeTebas) zmnur formasTan gvaqvs saqme.
cxrili 2.2 zogi inglisuri zmnis paradigmebi
zmna awmyo warsuli awmyo
uwyveteli
warsulis
mimReoba
chew chews chewed chewing chewedkiss kisses kissed kissing
kissedpromise promises promised promising promisedhit hits hit
hitting hitfind finds found finding found sit sits sat sitting
satteach teaches taught teaching taught
know knows knew knowing known
sing sings sang singing sung
write writes wrote writing written
inglisuri enis zmnebi erTmaneTisgan imis mixedviT gansxvavdeba,
Tu ramde-
nad gansxvavdeba maTi paradigmebi (ise, rogorc cxrilSi 2.2. –a
naCvenebi). pirve-
-
36 morfologia da sintaqsi
li jgufis zmnebi, romelSic chew, kiss, promise Sedis, wesier
zmnebad iwodeba. wesieri zmna oTx gansxvavebul formas –s, -ed, -ing
an –ed –is darTviT awarmoebs (aseT zmnebs warsulisa da warsulis
mimReobis formebi identuri aqvs). iseT
zmnas, rogoricaa hit, mxolod sami gansxvavebuli forma aqvs,
vinaidan warsuli da warsulis mimReoba zmnis fuZis identuria. zmnebs
find, teach, sit oTxi gansx-vavebuli forma gaaCnia, iseve, rogorc
wesier zmnebs, magram warsulsa da war-
sulis mimReobas sxvadasxvanairad awarmoeben (Cveulebriv, zmnis
fuZis xmov-
nis SecvliT). iseT zmnebs, rogorebicaa know, sing, write xuTi
gansxvavebuli forma aqvT _ maTi warsulisa da warsulis mimReobis
formebi gansxvavebulia.
inglisur enaSi yvelaze arawesieri zmna be -a, romelic sxva
zmnebis models ar misdevs, da rva forma gaaCnia: fuZe, awmyos sami
forma (am, is, are), warsulis ori forma (was, were), awmyos
mimReoba (being) da warsulis mimReoba (been).
2.2.2 sityvaTa distribucia
im winadadebebisa da frazebis tipi, romlebSic sityvebi
erTiandeba _ anu
sityvebis distribucia, sityvis klasze miuTiTebs. magaliTad,
morfema, ro-
melic winadadeba (4)-Si gamotovebul sityvas win uZRvis, mxolobiT
ricxvSi
mdgar arsebiT saxelze migvaniSnebs:
(4) A____promised to inquire about a schoolmaster.
Sepirda, rom maswavleblis Sesaxeb gaikiTxavda.
am winadadebaSi SeiZleba mxolobiT ricxvSi mdgari saxelebi,
magaliTad,
girl, friend, stegosaurus Caisvas, magram sityvebi girls,
friends, stegosauruses ga-nusazRvreli artiklis Semdeg ver idgeba.
swored aseve, gamotovebuli sityva
winadadeba (5)-Si zedsarTavi unda iyos:
(5) A friend made a promise to the________Bianca.
megobari ________biankas Sehpirda.(am winadadebaSi SeiZleba
Caisvas iseTi zedsarTavebi, rogorebicaa fair, idi-
otic, virtuous, magram gamotovebuli adgilis nebismieri sityviT
Sevseba ar Sei-Zleba.)
sityvaTa klasis dadgena CarCos testiT xelsayrelia iseTi
sityvebis Sem-
TxvevaSi, rogorebicaa about, under, for _ Tandebulebis, romlebic
sityvaTa Soris kavSirs gansazRvraven (mag. schoolmaster-sa da
Bianca-s Soris urTierTo-bas winadadeba (1)-Si). inglisur
Tandebulebs, gansxvavebiT arsebiTi saxelebi-
sgan, zmnebsa da zedsarTavebisgan, afiqsebi ar daerTvis.
Tandebuli to an about winadadeba (6)-Si gamotovebul adgilas
SeiZleba Caisvas:
(6) The schoolmaster made a promise_________Bianca.
skolis maswavlebeli (direqtori) biankas Sehpirda/ biankasTan
dakavSire-
biT Sehpirda.
aseTi sadiagnostiko CarCoebi ufro metadac ki SeiZleba
gamartivdes, imis
gamosavlenad, rom isini mxolod sityvaTa klasebis dadgenaSi
gvexmareba da
ara calkeuli sityvis SerCevaSi. magaliTad, nawilobrivi CarCoebi
winadade-
bebSi (7) sakmarisia, raTa mxolobiT ricxvSi mdgari saxelebi da
zedsarTavebi
-
37morfologia: sityvebis struqtura
CanarTi 2.1
iqnes amocnobili:
(7) mxolobiTSi mdgari arsebiTi saxelis CarCo . .
.a_________VERB. . .
zedsarTavis CarCo: . . .the___________NOUN. . .
amasTan erTad, sityvaTa klasebs bevri qvejgufi aqvs, romlebzec
saubari
Cvens saxelmZRvaneloSic iqneba da romelTa amocnoba konkretuli
morfemebi-
sa da frazaTa tipebis meSveobiTaa SesaZlebeli. (ixileT CanarTi
2.1) winadade-
ba da sityvebis struqtura, sintaqsi, momdevno TavebSi iqneba
ganxiluli.
2.2.3 fleqsiuri morfologia
garkveuli tipis gramatikuli morfemebis gamoyeneba SeiZleba
winadade-
baTa CarCoebiTac iqnes gaTvalsaCinoebuli. magaliTad, carieli
sivrce wi-
nadadeba (8)-is afiqsis CarCoSi mravlobiTi ricxvis aRmniSvneli
sufiqsiT –s unda Seivsos:
(8) The friend__________inquire about Bianca.
The friends inquire about Bianca (megobrebi biankas Sesaxeb
cnobebs agroveben) misaRebi winadadebaa (gramatikulad gamarTuli, im
TvalsazrisiT, romelzec
1 TavSi iyo saubari), xolo *The friend inquire about Bianca _
ara. swored aseve, winadadeba (9)-Si warsulis aRmniSvneli bolosarTi
–ed afiqsebis CarCoSi unda iqnes Casmuli:
(9) The friends inquir_________yesterday. (guSin megobrebi
biankasTvis cnobebs agrovebdnen.)
sakuTari saxelebi, sazogado saxelebi da morfologia
iseT arsebiT saxelebs, rogoricaa, bianka winadadebaSi _ `biankam
maswavle-
beli dainaxa~, sakuTari saxelebi ewodeba. es sityva calkeul,
advilad amosac-
nob, erTaderT, unikalur pirs Seesatyviseba, romelsac saxelad
bianka hqvia.
amis gamo igi gansxvavdeba iseTi sazogado saxelisgan, rogoricaa,
magaliTad,
sityva, gogona, romelsac ufro zogadi, upirovno mniSvneloba aqvs,
vinaidan
nebismier axalgazrda qals SeiZleba miesadagos. sakuTar saxels,
Cveulebriv,
mravlobiTi ricxvi ar gaaCnia, arc mravlobiTis sufiqsi-s daerTvis
da arc ga-nusazRvreli artiklebis: a, an momdevno CarCoSi
ismeba.
Tumca, Semdegi ori winadadeba sruliad gamarTulia:
Two Biancas go to my brother’s school.I know a Bianca.
Cemi Zmis skolaSi ori bianka swavlobs.
me vinme biankas vicnob.
niSnavs Tu ara es, rom sakuTari saxelebi sazogadoTagan arafriT
gansx-
vavdeba? ra Tqma unda, ara. or ukanasknel winadadebaSi sityva
`bianka~ konkre-
tul pirovnebas, erT romelime biankas ki ar niSnavs, aramed
(nebismier) `gogo-
nas, romelsac bianka hqvia~.
-
38 morfologia da sintaqsi
CanarTi 2.2
sakuTari saxelis xmareba gansazRvrul artiklTan SeiZleba
(gaixseneT
winadadeba (1) the fair Bianca). SegiZliaT, ganmartoT, ratom? es
damatebiTi safuZvelia im mosazrebisTvis, Tu ratom SeiZleba iyos
sakuTar saxel biankas
gansazRvra `konkretul pirovneba biankad~ metismetad SemzRudveli.
ganmar-
teT ratom.
The friends inquired yesterday (guSin megobrebi cnobebs
agrovebdnen) misaRebi winadadebaa, magram ara *The friends inquire
yesterday (megobrebi guSin cnobas agroveben). –s sufiqsis xmarebis
aucilebloba erT CarCoSi da –ed sufiqsisa _meoreSi winadadebis
romelime sityvas sulac ar ukavSirdeba. SegiZliaT
arsebiTi sa xeli friend sxva arsebiTi saxeliT CaanacvloT, xolo
zmna inquire winadadebaSi (8-9) _sxva zmniT, Sedegi amiT ar
Seicvleba. afiqsebs sxva wesebi
moiTxovs, romlebic winadadebis da frazis formirebas
gansazRvraven _ sin-
taqsuri wesebi, romlebi mosaubris gonebriv gramatikaSi
arsebobs.
es magaliTebi gviCvenebs, rom iseTi gramatikuli morfemebi,
rogorebicaa
-s, -ed inglisuri enis zogierTi winadadebis asagebad unda iqnes
gamoyenebuli. amgvar morfemebs, romelTa gamoyeneba konkretuli
winadadebis struqturi-
Taa ganpirobebuli, fleqsiuri morfemebi ewodeba.
2.2.4 derivaciuli morfemebi
enaSi axali sityvebi ornairad mkvidrdeba _ ukve arsebul
sityvebTan dau-
kavSirebeli sityvebis damatebiT (magaliTad, sxva enebidan
Semosuli nasesxo-
bebiT) da sityvaTwarmoebis anu derivaciuli morfologiis meSveobiT
anu ar-
sebul fuZeebze morfemebis damatebiT da axali, Ria klasis
sityvebis SeqmniT.
iseTi morfemebi, rogorebicaa –anti-, dis-, un-, -ment, -ful, -ly
deriva ci u li morfemebia. derivaciuli morfemebis darTva gramatikis
moTxovne biT araa
ganpirobebuli, rogorc, magaliTad, fleqsiuri morfemebisa. isini
enis
damokidebuli leqsikuri morfemebi
ganvixiloT sityva cranberry. Cven viciT, rom berry damoukidebeli
sityvaa, amgvarad cran- calkeuli morfema unda iyos. Cran-
gramatikuli morfema araa, magram damoukideblad ver iarsebebs. iseTi
axali sityvebi, rogoricaa cranap-ple uCvenebs, rom cran- SeiZleba
sxva damoukidebel morfemebs daerTos. misi gansazRvra advili araa
(swored misi meSveobiT niSnavs sityva cranberry imas, rasac
niSnavs), magram am damokidebul fuZiseul morfemas aSkarad ufro
leqsikuri mniSvneloba aqvs, vidre gramatikuli.
morfema re- iseT zmnebSi, rogoricaa replay an rebuild
derivaciuli morfe-mis sxva magaliTs qmnis, romelsac leqsikuri
mniSvneloba gaaCnia (Cveulebriv,
daaxloebiTi eqvivalentia zmnizedis again. (ixileT cxrili 2.1)
sityvebSi remit an receive winsarTi re- iseT elements erTvis,
romelic Tvi-
Tonaa damokidebuli. –Mit, -ceive rogorc Cans, Tavadac morfemebia
da sxva kombinaciebSic gvxvdeba: submit, deceive. magram Tu enis
leqsikonis agebis is-torias ar CauRrmavdebiT, an laTinurs ar
SeiswavliT, am morfemebis zust
-
39morfologia: sityvebis struqtura
gansazRvrebas ver gaigebT. (Tu leqsikonSi CaixedavT, dainaxavT,
ramdenad
ganmsazRvrelia maTi Tavdapirveli, laTinuri mniSvneloba maTi
mniSvnelo-
bisTvis Tanamedrove inglisur enaSi.) –Mit, -ceive damokidebuli
fuZiseuli morfemebia, romlebic rTuli zmnebis Sesaqmnelad derivaciul
morfemebs
unda Seerwyas.
rogorc es magaliTebi mowmobs, derivaciuli morfemebi da
damokidebuli
leqsikuri morfemebi xSirad arawesieria Serwymis dros, anu
dadgenil wesebs
yovelTvis ar misdevs da mosaubres SeiZleba maTi mniSvnelobis an
funqciis
Sesaxeb mkafio warmodgena ar hqondes. inglisuri sityvebi
SeiZleba uamrav de-
rivaciul morfemas Seicavdes, magram, rogorc wesi, isini mxolod
erT an or
fleqsiur morfemas Seicaven. derivaciuli morfemebi da
damokidebuli leqsi-
kuri morfemebi, ufro metad, vidre fleqsiuri morfemebi, mxolod
garkveul
fuZeebs erwymis. magaliTad, derivaciuli morfema, romelsac
`kvlav~ zmnize-
dis mniSvneloba aqvs _ re-, da derivaciuli `ara~ _ prefiqsi –un,
gamarTulad mxolod garkveul zmnebTan JRers (refasten, unfasten),
magram ara yvela zmnasTan (*refind, *unfind). SeZlebT sxva aseTi
magaliTebis motanas?
leqsikons amdidrebs da mosaubres saSualebas aZlevs, sakuTari
azri ufro
sainteresod da moqnilad gadmosces, magram maTi arseboba
winadadebis struq-
turis moTxovnebiT araa ganpirobebuli. ase, magaliTad,
establish-ment saWiro, farTo gamoyenebis sityvaa, magram mxolod da
mxolod arsebiTi saxelia, ar ar-
sebobs iseTi winadadeba, romelic –ment arsebiTi saxelis
arsebobas moiTxovs (ixileT CanarTi 2.2)
2.2.5 Ria da daxuruli klasebi
arsebiTi saxelebis, zmnebis, zedsarTavebisa da zmnizedebis
klasebi si-
tyvaTa Ria klasebad iTvleba, vinaidan am klasebSi axali
sityvebis damateba
SesaZlebelia, rogorc es zemoT, derivaciuli morfologiis
ganxilvisas ga-
moCnda. maT aseve leqsikuri Sinaarsis sityvebsac uwodeben.
sityvaTa yvela klasi Ria klasi rodia. TandebulTa da
ganmsazRvrelTa
(determiners) klasebi, magaliTad, daxuruli klasebia. d