LEKSIONI XIIISISTEMI NERVOR VEGJETATIVSistemi nervor vegjetativ
prbhet nga fije dhe ganglion nervore t cilat i drgojn degt e tyre
pr inervimin e muskulaturs s lmuar t organeve t brendshme dhe
vazat, pr inervimin e gjndrs dhe muskulaturn e zemrs. Ky sistem nga
origjina e vet dhe pr lidhjet e tij anatomike sht konsideruar si
pjes e specializuar dhe varts i SN Cerebrospinal. SN vegjetativ ka
brthamat e tij t cilat quhen brthama vegjetative. Kto vendosen n
substantia grisea centralis, kryesisht n dyshemen e ventrikulit t
III-t dhe paraqiten si grumbuj qelizash me ngjyr t njjt. Berthamat
vegjetative jan t shumta dhe t ndryshme, pra dhe funksionet
vegjetative jan t ndryshme.
Nprmjet tyre rregullohet veprimtaria e organeve t brendshme,
sepse ato marrin pjes n zhvillimin e proceseve metabolike. N mnyr
indirekte ato ndikojn dhe n sfern psiqike. Sistemi nervor
vegjetativ duke inervuar t gjitha viscerat ka pr detyr q funksionet
e organeve tu prshtaten edhe kushteve q rrethojn organizmin
(sekrecioni i djerss n vap). Ky sistem nga ana anatomike nuk mund t
ndahet nga animali (omatiku). Q t dy grshetohen n veprimtarin e
tyre dhe nga ana funksionale jan t lidhur shum ngusht me njri
tjetrin. sht e rndsishme t dihet se t dy sbashku ndikohen nga
gjendrat me sekrecion t brendshm.Sistemi nervor vegjetativ prmban
edhe fije sensitive (temperatura, dhimbja, taktiliteti, etj), kto
fije vijn nga ganglione spinale. Trungu simpatik sht i lidhur me
nervat cerebrospinal nprmjet nj numri t madh degsh. Degt q e
bashkojn at me nervat kapital quhen rami anastomotici, kurse ato q
bashkojn trungun simpatik me nervat spinal quhen rami komunikantes.
Kto t fundit mund t jen me ngjyr t bardh, me mielin, ramus
komunikans albus ose me ngjyr gri, pa mielin ramus komunikans
griseus.
Neuroni simpatik afferent vendoset n ganglion spinale, ku nj
zgjatim vjen nga periferia, kurse zgjatimi tjetr kalon n rrnjt e
pasme pr n palcn e kurrizit duke mbaruar n brthamn simpatike,
nukleus intermedio-lateralis t t njjtit segment. Duhet theksuar se
n ganglion spinale formohen lidhjet me qelizat e neuronit periferik
sensitive t nervave spinale. Ndrsa qeliza e neuronit periferik
efferent t parasimpatikut gjendet n brthama t caktuara t
mezencefalonit , rombencefalonit dhe parasacralis t palcs s
kurrizit, ato t simpatikut vendosen n segmented C8-Th1-L3Sistemi
nervor vegjetativ prbhet nga: pjesa simpatike dhe parasimpatike.
Nga ana morfologjike sht e vshtir q ato t veohen, por pr nj ndarje
t till na ndihmojn metodat fiziologjike dhe farmakologjike. Autort
i kan konsideruar kto dy pjes si antagoniste dhe sinergjste meqense
ato n t njjtin organ ushtrojn funksione t kundrta por pr nj qllim.
Pra ato jan n unitet me njra tjetrn. Simpatiku ngacmon organet e
trupit ton, i fton ato pr t rritur rendimentin n pun, n raport me
ambientin, ergotrop, kurse parasimpatiku vepron ne drejtim t
kundrt. Ai pakson aktivitetin e organeve n kuptimin e nj kursimi
ekonomik duke i ln n qetsi, histotrop.
Kto cilsi bien n sy sidomos gjat gjumit ku dominon parasimpatiku
dhe porsa tek njri fillon zgjimi futet menjher n veprim simpatiku.
Nprmjet organeve t shqisave fuqizohen ose dobsohen disa funksione
vegjetative. Kshtu p.sh. sekrecioni i pshtyms realizohet edhe n
nuhatjen e nj gjelle t mir njeriut I lngzon goja, por mund t ndodh
dhe e kundrta q gjat nuhatjes t nj ere t keqe t filloj pr disa
njerz ndjenja e t vjellit. T dy pjest e sistemit nervor vegjetativ,
simpatiku dhe parasimpatiku e ushtrojn veprimtarin e tyre m t
theksuar n periudha t ndryshme t jets. Kshtu p.sh. te fmijt
simpatiku dominon n krahasim me parasimpatikun, prandaj ata jan t
shkatht, t lvizshm. Kurse tek pleqt mbizotron kryesisht
parasimpatiku d.m.th. ata paraqiten t qet dhe t ngadalshm n shoqri
e familje.Sistemi nervor simpatik
Ktu prfshihen pjesa qendrore dhe ajo periferike. Pjesa qendrore
e simpatikut vendoset n qelizat intermedio laterale t palcs s
kurrizit q shtrihet nga niveli C8-Th1-L3. Pjesa periferike e tij
prfaqsohet nga trunkus simpathicus q prbhet prej nj zinxhiri
ganglionesh, ganglia trunci sympathici, t vendosuar anash shtylls
kurrizore dhe prej ganglioneve prevertebrale duke u vendosur njra
posht tjetrs formojn truncus simpaticus. Kto ganglione jan t
ngjashme me ato t nervave spinal.Truncus sympathicus
Fillon nga basis crani, direkt n nivelin e foramen caroticum
externum dhe mbaron n vertebrn e par coccigeale. Ky trung prbhet
nga 22-25 ganglione q jan t vendosura n formn e nj zinxhiri
lateralisht kolons vertebrale. Prve trungut n pjesn simpatike duhen
llogaritur edhe formacionet e mposhtme:1. Rami interganglionares,
jan zgjatime nervore t cilat lidhin ganglionet simpatike.
2. Rami communicates, i dallojm sidomos n pjesn torakale dhe
lumbale, t cilat jan t adoptuara pr t kryer lidhjen segmentare me
nervat spinal.
Pars cervikalis
Pjesa cervikale e truncus sympathicus gjendet para proceseve
transversale t shtat vertebrave cervikale, mbi muskujt prevertebral
duke u ndar nga kto prej fascies me t njjtin emr. Kjo pjes kalon
para arteries vertebrale dhe ndahet nga arteria carotis communis
dhe nervi vag nprmjet fascies s thell t qafs. Pjesn cervikale e
gjejm gjithmon t kryqzuar nga prpara ose nga prapa prej harkut t
arteries thyroidea inferior. N pjesn e siprme t qafs arteria
carotis interna i qndron truncus sympathicus prpara dhe medialisht,
kurse vena jugulare dhe nervi vag lateralisht. Ne pjesn e mesme t
qafs medialisht, gjendet arteria carotis communis, kurse vena
jugulare dhe dhe nervi vag i qndrojn nga prpara. Ndrsa n pjesn
inferior t qafs, trungu simpatik u qndron formacioneve t
siprprmendura lateralisht dhe kryqzohet me faqen e pasme t art.
subklavia. N pjesn cervikale t trungut simpatik dallojm tre
ganglione q sipas vendosjes jan emruar: ganglioni cervical
superior, media dhe inferior. Ganglioni cervikal superior Ka nj
vllim m t madh n krahasim me ganglionet e tjera cervikale. Ai
paraqitet n formn e nj pllake me dimensione 25-30mm i gjat, 6-8mm i
gjer, 3-5 mm i trash, i vendosur n nivelin e vertebrave 2-3
cervikale. E gjejm t vendosuar mbi fascine prevertebrale
lateralisht faringut. Nga prpara ktij ganglion qndron tufa
neurovaskulare, kurse prpara medialisht qndron n raport me
art.carotis interna, ndrsa prpara dhe lateralisht i qndron vena
jugulare. N ganglionin cervical t siprm bhet lidhja e neuronit t
par pr t kaluar n neuronin e dyt t fijeve t mposhtme
eferente.Ganglioni cervical i mesm sht m i vogl se i pari, nuk sht
gjithmon i pranishm dhe paraqitet me shum variacione. Ky arrin
nivelin e vertebrs s gjasht cervikale, biles ka mundsi q shpesh her
t jet shum m afr ganglionit cervical t poshtm. Ky ganglion vendoset
n fascien prevertebrale dhe musculus longus colli. Nga prpara ka
tufn neurovasculare t qafs dhe qndron n raport constant me arterien
thyroidea inferior, t cils i qndron m shpesh prapa. Nga
ekstremiteti inferior i ktij ganglion nisen dy fije t holla, njra
prej ktyre sht e shkurtr dhe e trash dje zbret prapa arteries
subclavia, kurse fija tjetr prfaqon n form anse t njjtn
arterie.Ganglioni cervical i poshtm kt ganglion e gjejm n nivelin e
procesus costotrans versalis t vertebrs 7 cervikale dhe m t shumtn
e rasteve sht i ngjitur me ganglionin e par torakal duke formuar
kshtu ganglion stellatum i cili vendoset po n nivelin e vertebrs s
7 cervikale dhe t koks s brinjs s par. Ky sht m voluminoz se i
mesmi. Plexus cardiacus Formohet kryesisht nga degt e nervit vag,
nga nervi laringeus superior et inferior si dhe nga degt kardiake q
lshojn tri ganglionet cervikale dhe ganglion i par torakal. Pasi
nervi cardiaci hyn n aperture thoracis superior, nervat e ans s
djatht dhe ato t ans s majt i afrohen njri tjetrit duke formuar
kshtu nj rrjet t gjer anastomotike. Dallojm dy plexus, plexus
cardiacus superficialis q formohet kryesisht n ann e majt t zemrs.
Ky pleks mbulohet nga buza konkave e arcus aorte si dhe nga vendi i
ndarjes s trungut pulmonary, duke prfshir gjithashtu dhe ganglion
cardiacum.
Plexus cardiacus profund i cili gjndet m djathtas dhe pak m sipr
se pleksi superficial, pra direkt dhe prapa harkut t aorts, midis
ksaj dhe vendit t ndarjes s trakes si dhe sipr trungut pulmonar,
sht m i dendur dhe m i fuqishm se i pari, t dy komunikojn nprmjet
anastomozave. Nga t dy pjest e pleksit kardiak dalin pothuaj pr do
an degzime periferike t cilat bien n kontakt me organet fqinje.
Pars thoracica trunci simpathici Kjo prmbledh 10-12 ganglione
thorakale t forms trekndshe dhe ngjyr gri. Kjo pjes kalon anash
shtylls kurrizore nga brinja e par deri tek e 12-ta, dhe prpara
kokave t brinjve, e mbuluar nga pjesa kostovertebrale e pleurs si
dhe nga fascia endothoracica. Nga prapa trunkusi kryqzohet nga
arteria dhe nga vena interkostale. Pjesa thorakale e trunkusit
kalon midis crus mediale dhe lateralet diafragms pr t shkuar n
pjesn lumbale. Prsa i prket lidhjeve dhe degve q lshon kjo pjes
duhet t prmendim:a. Rami interganglionares,
b. rami communicantes,
c. rami bronchiales,
d. nervus splanchnicus major et minor.
Nervi spalnchnici prmban fije me karakter vazokonstriktor. Ato
prmbajn pjesrisht fije nervore vazomotore pr vazat e intestinumit,
pjesrisht fije motore pr muskujt e intestinumit dhe pjesrisht fije
receptore. Fijet motore jan t natyrs s dyfisht. Kjo do t thot se n
rast se ato ngacmohen, disa prej tyre shkaktojn frenimin e
peristaltiks, kurse disa t tjera e shpejtojn at.
Pars lumbalis Trungu simpatik pasi kalon diafragmn zbret n
kavitetin abdominal sipas abdominalis trunci sympathici. Ktu i
kalon shtylls kurrizore nga prpara anash, duke qndruar njkohsisht
medialisht fillesave t muskulit psoas major. Vena cava inferior i
qndron trungut simpatik t djatht prpara, kursetruncus simpatikus i
ans s majt i qndron lateralisht aorts abdominale e cila mundet edhe
ta mbuloj at krejtsisht. N nivelin e promotoriumit trungu simpatik
prkulet pr t kaluar n faqen pelvike t sakrumit. Pjesa lumbale
prbhet nga 4-5 ganglione, rrall mundet edhe nga tre. Tri ganglionet
e para ju qndrojn lateralisht trupave t vertebrave, ndrsa ganglioni
i fundit qndron prpara ligamentit q shtrihet midis vertebrs s 4-t
dhe t 5-t lumbale.Plekset simpatike t gjoksit dhe t barkut
1. Plexus mediastinalis inervon organet e pjess s pasme t
mediastinumit si jan: ezofagu, pleura mediastinale etj.2. Plexus
aorticus thoracicus
3. Plexus mesentericus superior fusha e inervimit shtrihet nga
koka e pankreasit, pars descendens duodeni, zorrt e holla e deri
tek fillimi i zorrs s trash. Plexus mesentericus ose auerbachi,
gjendet n t gjith zorrn e holl dhe t trash, biles nuk mungon edhe n
stomak prej ku ai ngjitet deri n ezofag dhe n muret e faringut.
Trungu simpatik q vjen nga regjioni lumbal futet n kavitetin
pelvik me emrin pars pelvina trunci sympathici. N kt regjion ai
vendoset n faqen pelvike t sakrumit dhe medialisht foramina
sacralia pelvina. Nga prpara mbulohet nga fascia pelvike dhe
peritoneumi parietal, kurse lateralisht dhe prapa ka raport me
rectum. T dy trungjet bashkohen njri me tjetrin n nivelin e
vertebrs s par koksigeale n t ashtuquajturn ganglion coccygeum.
Porcioni sacral i truncus sympathicus formohet nga katr ganglion
sakrale si dhe nga ganglioni koksigeal q sht tek. Si gjith
ganglionet ashtu edhe ato komunikojn njra me tjetrn nprmjet rami
interganglionares.Ganglionet prevertebrale
Ganglion coeliacus
Ganglion mesentericus superior et inferior
Fijet q dalin nga t dy ganglionet shkojn pr t formuar plexus
solaris, prej t cilit formohen shum plekse sekondare pr inervimin
simpatik t organeve t hapsirs s barkut.
Pjesa parasimpatike
Si qendra t pjess parasimpatike t sistemit nervor vegjetativ do
t konsiderojm truncus cerebri pars encephalica dhe pjes sakrale
pars sacralis. T rralla jan rastet kur nga fijet q dalin nga kto
qndra formohen nerva t veanta, si ndodh p.sh. me n. vagus sepse
zakonisht fijet nervore parasimpatike iu bashkangjiten nervave t
tjer q kalojn aty pran. Neuroni i par shkputet ose del n afrsi t
organit q inervohet pra n ganglionin parasimpatik ose intramural q
vendosen brnda mureve t organit. Pasi kalon n neuronin e dyt
postganglionar, athere impulset mbrijn n organ kryesisht pr
muskulaturn e lmuar dhe pr gjendrat.
Pars encephalica
Kjo ndahet n pars mensencephalica dhe n pars rhombenphalica.
Parsmensencephalica prmbledh fijet nervore q fillojn nga brthamat
viscreale t nervit okulomotor. Pasi i bashkangjiten nervit
okulomotor dhe m von degs s poshtme t tij, ato prfundojn n ganglion
ciliare nga ku do t shkojn pr t inervuar muskulin ciliar dhe m.
sphincter pupilae.Rruga pr n m. ciliaris Neuroni i par fillon nga
brthama teke parasimpatike e nervit okulomotor,vazhdon n prbrje t t
njjtit nerv dhe nprmjet radix breve shkojn n ganglionin ciliar.
Pars rhombencephalica kjo pjes prfshin fijet viscreale q
prmbahen n nervat intermedius, glassopharingeus dhe vagus. N n.
intermedius gjnden fije preganglionare t cilat dalin nga nucleus
salivatorius superior.
Rrugt salivatore pr glanduln submandibularis dhe sublinguale
Nervi i par fillon nga nucleus salivatorius vazhdon si n.
intermedius prej t cilit shkputet n.Chorda tympani i cili pasi i
bashkangjitet nervit lingual mbaron n ganglion submandibulare. Ktu
bhet lidhja pr neuronin e dyt nga ku dalin shum degza pr inervimin
parasimpatik t gjndrave t siprprmendura.Rrugt pr glanduln
lakrimale
Neuroni i par fillon nga nucleus salivatorius superior, vazhdon
me nervin intermedius, pastaj si nervus petrosus major, sbashku me
n.petrosus profundus formon n. canalis pterygoideus q shkon e
mbaron n ganglionin pterigopalatin. Pars sacralis
Pjesa sakrale e parasimpatikut vendoset n nucleus inter
mediolateralis sakralis t segmenteve S2, S3, S4. Fijet q dalin prej
ktij regjioni vazhdojn n prbrje t radix anterior t katr nervave t
para sakrale, t cilat pasi formojn degza t gjata nervore mbarojn n
ganglionet periferike. Nga kto ganglione dalin fibra post
ganglionare pr inervimin e muskulaturs s vazave, glandulave dhe
organeve t kavitetit pelvik. Po edhe n kt regjion dallojm
gjithashtu pleksin pelvik q vendoset prreth ganglionit pelvik.
Fijet e neuronit t dyt shkojn pr t inervuar colon dhe organet e
tjera t kavitetit pelvik. Rrugt q shpien impulse pr ngushtimin e
vazave t penisit kalojn n prbrje t n.pudentalis.
Literatura
Anatomia
f.365 - 373