Top Banner
2. I'l LE PLUS ANCIEN MANUSCRIT DE LA NOTITIA DIGNITATUM PAR M. il. OMONT Membre résidant de la Société nationale des Antiquaires de France. Extrait des Mémoires de La So cieÏ é nationale des Antiquaires de France, tome M. Document l l I Iil II il Ili 0000005539703 PARIS 1891 L LI3ThEQUE)
21

Le plus ancien manuscrit de la Notitia dignitatumbibnum.enc.sorbonne.fr/omeka/files/original/d70efe... · 2013. 12. 18. · LE PLUS ANCIEN MANUSCRIT DE LA NOTITIA DIGNITATUM Le Catalogue

Oct 22, 2020

Download

Documents

dariahiddleston
Welcome message from author
This document is posted to help you gain knowledge. Please leave a comment to let me know what you think about it! Share it to your friends and learn new things together.
Transcript
  • 2. I'l

    LE PLUS ANCIEN MANUSCRIT

    DE LA

    NOTITIA DIGNITATUM

    PAR

    M. il. OMONTMembre résidant de la Société nationale des Antiquaires

    de France.

    Extrait des Mémoires de La So cieÏé nationale des Antiquairesde France, tome M.

    Document

    l l I Iil II il Ili0000005539703

    PARIS1891

    L LI3ThEQUE)

  • LE PLUS ANCIEN MANUSCRIT

    DE LA

    NOTITIA DIGNITATUM

    Le Catalogue de la partie réservée et la plusprécieuse de la collection Libri, mise Cii vente àLondres, le 25 juillet 186 , donne la notice sui-vante d'un manuscrit qui ne semble pas avoirdepuis lors attiré l'attention

    32. MAPPEMONDE. Manuscrit, du XVe siècle,in-folio, sur parchemin, avec miniatures, cari.

    On lit à la fin de cet intéressant manuscrit ExplicitMappa Mundi scriptum per Antonium Augeli de Aquila.Sub anno domirii \Iillesimo CG(GXXVll de mense juliidie xiii eiusdem inensis. » l'est là sans doute la copie d'unmanuscrit plus ancien destinà à faire connaître en détaill'organisation de la cour de Constantinople, ses grandsofficiers, la division elle gouvernement des provinces, lestributs qu'elles payaient, etc., etc.; le tout représenté et

    1. Londres, Sothhy et Wilkinson, gr. in-8°, p. 70.71. Ily a une édition anglaise de ce catalogue.

  • 226 LE PLUS OCIEN MANUSCRIT 2

    syrnbolisédans de grandes peintures de monuments divers:églises, forteresses, etc. On y voit aussi un grand nombrede figures de femmes portant des tributs, des personnagesconsulaires assis sur uti trône, des vaisseaux, des meubles,etc., etc. Sur plusieurs pages on voit figuré un grand cor-net contenant un homme et une lemme et porté sur ut'trépied; c'est un objet très singulier. La page la plus inté-ressante pour un bibliophile est celle qui a pour titreMaister scriniorum et dans laquelle se voient peints ungrand nombre de livres et de rouleaux, les uns ouverts,les autres fermés, qui nous monirent comment se conser-vaient les livres, les actes authentiques du gouvernement,la correspondance diplomatique, etc., etc. Les reliuresaussi y sont figurées et sont très curieuses. Par les inscrip-tions, ou voit que, non seulementseulement le Magister epis(ola-ram écrivait en grec, cru latin, en arabe, mais que de plusil avait des chiffres, dont un est figuré n côtè d'un ftisceaude rouleaux de parchemin. A tous les égards, ce manus-crit, qui se compose de feuillets séparés, et qui, peut-èlre,n'est pas complet, est très digne d'attirer l'attention dessavants. Voyez les Monuments inédits ou peu connus, fai-sant partie du Cabinet de Guillaume Libri

    Composé seulement de cinq feuillets détachés,de furmat in-V, mesurant 260 millimètres sur22 05, le manuscrit 32 fut acquis au prix de21 livres sterling, soit 525 francs, par sir Thomas

    1. Londres, 1.862(ou 2° édition, 1864), in-plano; à laplanche LIV est reproduite la figure du fol. 4 r°, Magisterscrinortun , avec celte note : « Page liée (l'une Ma jj 1jo-

    monde exécutée oui 1427 par Antonio Angeti dAquila.Cette page représente la manière dont, à la cour de Cons-

    t tautinople, oui gardait dans tics registres ou en rouleaux« les documents de I'Etat, les correspondances eu dillàu'entes

    langues, et même en chiffre. »

  • DE LA « NOTITIA DEGNITATUM . 227

    Phillipps, qui lui donna le n° 16397 dans sa hiblio-L.hèque, aujourd'hui conservée à Cheltenham 1.

    Cette Mappemonde n'est autre qu'un fragmentde la Notitia dignitatum; on pouvait le conjectu-rer d'après la description précédente; la pagequi en a été reproduite en fac-similé lève tous lesdoutes. Cependant, ni dans sort de vente,ni dans l'album destiné à illustrer ce catalogue,Libri, qui n'était pas sans avoir vu quelque exem-plaire de l'une des éditions à figures de la Notifiadignitatum, n'y fait la moindre allusion2.

    Si l'on doit s'en rapporter à la souscription ducopiste, qui vient d'être rapportée tout au long,ce fragment aurait appartenu au plus ancien exem-plaire aujourd'hui connu de la Notitia dignitatum.La copie que l'évéque de Padoue, Pietro Donato,fit prendre du manuscrit de Spire, date en efitde 11-36 3 , et tous les exemplaires de la Notifiadignitatum dérivent, on le sait, soit de cette copiede Pietro Donato, soit d'une autre copie qui fut

    1. Il y a à Cheltenham une autre copie, du xvi c siècle, dela Nocigia diqnitatum (n 6747).

    2. Cependant on ne voit figurer aucune édition in-fol.,avec figures, de la Notitia dignitatum dans les différentscatalogues des ventes faites par Libri.

    3. Oxford, ms, Ganonici mise. 378, fol. 170 « Exemplata estheu cosmographia, que Scoti dicitur, cum picturis ex 'uWs-tissimo codice, quem habui ex Spirensi hibliotiieca, annoDoniiiii M. CCCC. IXXXVI, mense januario, dum ego PetrusDonatus, Dei pacientia, episcopus Paduanus, vice sanctis-simi domini Eugenii pape 1111 generali Basilic'nsi conciliopreidercm.

  • 228 LE PLUS ANCIEN xAliusciin,

    offerte plus d'un siècle après par les chanoinesde Spire à l'électeur palatin Othon-Henri (1556-4559)1.

    Le manuscrit de Cheltenham contient sept cha-pitres seulement de la iVotitia dignitatum, trois dela notice de l'empire d'Orient, quatre de la noticede l'empire d'Occident

    l ' (Fol. 5). Vicarius dioceseos Ponticoe (éd. Boec-king, eh. xxiii, p. 61; éd. Seeck, ch. xxv, p. 54).

    I. Munich, nis. latin 10291 (PalaL. 291, ohmcopia en1542. On lit, en tète du volume les deux notes suivantes

    « Hic liber, cui titulus itinerarium Antonini, ad verumatque arclietypum exeinplar descriptus Illustrissimo prin-

    « cipi ac domino domino Ot.boni Henrico, comiti l'alatino« Itheni, utriusque Bavarie duci, etc., tanquam antiquitatis« amatori atque indagatori stutiiosissimo a venerabilibus ac« honest.is cathedralis ecc[esia Spirensis decano atque cane-« lice (sic) dono missus est.

    « Cuterum quia ejusdern libri pictura', ut primum orant« informata3 pra?sentis ietatis habituni, ac novitatis formam« quandam pre se ferebant, veterisque atque archetypi exern-« plans schematibus ac lineameni.is non ita exacte atque per

    omuia respondehaut : existimavit idem iltustrissimus prin-ceps totum hoc opus spectabile ac gratum magis futurum,si singulatim vera atque ge.rmnana omnium imago non

    « solum scripto, sed et pictura recldit.a fuisset. Quare singu-lorum scheniatum alque ligurarum et colorem eundem, etproportioneni juxta formam ac modum veri ac primitivi

    « exemplanis, omnibus suis numenis ac punctis representan-« dum denuo curavit, etc. »

    La Notihia digaitatumn est aux fol. 88-169, et les figuressont répétées du fol. 471 au fol. 222. - Gatatogus c.odd.latin. bibi. reg. Monacensis, comp. C. HaIm et G. Meyer,t. II, i, iL 136-137.

  • 5 DE LA « NLITITIA DIGNITATUM o. 229

    90 (Fol. 1). Consularis Palœstinœ, et i'rœsesThebaidos (éd. Boecking, cli. XL—XL11, p. 110; éd.Seeck, ch. XLIII—XLIV, P. 98).

    3° (Fol. 4). Magister scriniorum, et ProconsulAfricœ (éd. Boecking, ch. xvi-xvii, p. 60; éd.Seeck, eh. xvii-xviii, p. 161).

    4° (Fol. 3). Dux provinciœ Valeriœ (éd. Boec-king, eh. xxxii, p. 94; éd. Seeck, eh. xxxiii,f). 192).

    50 (Fol. 2). Prses Dalinatiœ (éd. B(ecking,ch. XLV—XLVI, P. 127*; éd. Seeck, cli. XLV, P. 224).

    Ou trouvera plus loin le texte entier du frag-ment de la Notitia dignitatuin, que nous a con-servé le manuscrit de Cheltcnham. Celui-ci peutêtre rangé au nombre des bons exemplaires, maisn'apporte pas de variantes nouvelles; presquetoujours ses leçons s'accordent avec celles desmanuscrits d'Oxford (C), Paris (P), Vienne (V)et Municli (M).

    Ce manuscrit nous fournira seulement matièreà une dernière remarque au sujet de la figurereprésentant les attributs du Magister scrinioruin,des livres (codices) et rouleaux, dont un fac-similén été donné dans les Monuments inédits de Libri.L'un de ces livres, le seul qui soit figuré ouvert,offre deux pages sur lesquelles sont tracés diffé-rents caractères; plus bas, trois rouleaux portentaussi des inscriptions analogues.

    Le manuscrit de Cheltenham est, avec celui de

  • tais t-f

    il ^lp

    1

    I2om u 8II 9p ' ne e'II€E)C II(4Ly

    230 LE PLUS ANCIEN MANUSCRIT

    MS. DE MUNICH

    D'après l'édition Sca (Berlin, Weidmann, 187 61 .

  • 7 DE LÀ « 'OTîTIA DIGNITATIÏM ». 23

    II.

    çttxb:• \*\\(Dj

    -YI

    L 1CitLi1t' r

    'Éfr =ïI,__

    «.»fA^ J

    MS. DE GHELTEN1IAM

    D'après les Monuments inédits de Liuiu (1862.

  • 232 LE PLUS ANCIEN MANUSCRIT S

    Munich, le seul exemplaire de la Notitia dignita-tum qui présente ces inscriptions, reproduitesdans les éditions de Boecking et de Secck t , d'aprèsla seconde série de figures de l'exemplaire deMunich 2 . Dans les anciennes éditions in-folio, avecfigures, de la Notitia dignitatum (1 5-i 63), ontrouve à leur place d'autres inscriptions, en capi-tales grecques antiques, qui diffèrent en tout pointde celles du manuscrit. Bœcking 3 a commenté lesinscriptions de ces anciennes éditions; quant auxcaractères tracés sur le manuscrit de Munich, leseul qu'il connût, il avait renoncé à les interpré-ter. On pct.it cependant reconnaître clans Ces ins-criptions, malgré leur imperfection, des lettresonciales grecques, telles qu'on les rencontre dansles manuscrits latins du moyen âge, et les lireainsi

    Sur la première page du livre ouvertflAOCP YMON W EN OYC KCYC

    11ap tç... [cpvç?]4

    Sur la seconde pagetW[A1 YC OYPANO EN OYIC1 YflCY[COYC

    d v

    L Éd. Bcking, t. II, p. 60*; M. Sceck, j. M.2. Voy. P. 225, note 1.3. T. I, p. 271-272.t Il semble que, sur la ligure du ms. de Munich, on doive

    lireOiIANEC Aj I'I AjC(-) =

  • DE LÀ « NOTITIt DIGNITATUM 233

    Sur le rouleau à demi ouvertO flCOPWC, O Î1AOAWC, O ANP[e]AC . AMH[N].O 1L,b floç,b 'Avbpç.

    Sur le rouleau voisinLWZA £N YflO.

    è4•:; .

    Six lettres, dans lesquelles on reconnaît aussides caractères grecs, sont disposées l'une au-des-sous de l'autre sur la partie non dépliée du pre-mier rouleau ; elles ne semblent pas appartenirau reste de l'inscription. Quant aux quelquescaractères tracés sur le dernier rouleau, leurexplication reste à donner.

    Nous nous bornerons à ces quelques remarquessur la figure du Magister seriniorum, la seule, dansle fragment de Clieltenham, qui contienne descaractères grecs. Le manuscrit de Munich nous aconservé plusieurs autres inscriptions de mêmegenre sur différentes figures de la Notitia digni-tatum; il semble qu'elles mériteraient un nouvelexamen.

    1. De même, sur la figure du ms. de Munich, on peut lire

    rH[C1rC4[TC =

  • 234 LE PLUS ANCIEN MANUSCRIT 10

    I. - 011. XXIII(Fol. 5 r° .)Boecking, p. 61.

    - xx\, . Seeck, P. 54.

    VIGA RIUS DIOCESEOS PONTICE.

    1. Les parties du texte in)prinlées en italiques sont écritesà l'encre rouge dans le manuscrit; les abréviations dans lesmots ont éte résolues en caractères italiques. — Nous sommesredevables (le la copie de ces fragments à notre confrèreM. Lahande. Les figures de la Notitia déjnitatum, de l'édi-tion Sceck (Berlin, Weidmann, 1876), nous ont été obli-geamment prètdes par les éditeurs.

  • 41 DE LA Œ NOTTTIA DIGNITATIÎM . 23

    II. - OR. XxIII(Fol. 5 v°.Boecking, p. 61-82.- xxv. Seeck, p. 54-55.

    Sub dispositione viri spectabi-lis vicanii diocesos Pontice pro-vincie infracnipte.

    Bithinia,Galatia,Pallagonia,Honorias,Galatia salutaris,Cappadotia prima,Cap padotia secunda,H etc rio p o n tu sPontus Polemoniacus,Arnienia prima,Arnienia secunda.

    Officium autcm habet ilctPrincipem qui de schola agenturn

    in rebus ducenarium adorala de-mentia principali cum insignibusexiit,transacto biennio,

    Corriicularium,Commcutariensem,Ad j u tore mAb actis,Numerarios,Cura eI)istolarunl,Exccptores et ceterolsi offitiales,

    Vicarius Pontice XII.

  • 236 LE PLUS ANCIEN )1AUSCRIT 12

    111. - OR. XL-XLL(Fol. I ru.)Bœc!ing, P. 110-111.- XLUI. eeck, p. 98-99.

    CONS1JLAIUS PALESTINE.

    Sub dispositione cla.r.&s uni con-sularis Palestine

    Proviricia Palestina.()/Jitinm autem habet ita

    Principem dc codem otlitio,Corniciilariuni,Coinincntariensern,Adjtitorcrii,Nurnerririuin, [Col. 2.Ah a[cltis,Ii liI)ellts,Exccrptores et ceteros Cortinalios quibus

    non licct ad aliain t?'ansire militiam sineannotatione clernentie principalis. Cetcriomnes consulares ad similitudincni ConsularisPalestine offliciwnj halietit.

  • DE LA u NOTTTIÂ DIGNITATUM u. 237

    1V. - OR. XLII-XLITI(Fol. 1 v O .)Bœckingp. 412-113.- XLIV. Seeck, p. 99-100.

    PRESES TIIEI3AIDOS.

    7L31t6p4,

    Sub disposRtione viri clarissimipre$idis Tebaù/o[s]

    Pro vincia Thebais,(.)ffitium autem h(d)et ita

    Principem de eodem ofïitio,Cornictilarium,Comrnentariensem, Adjutortm,Numerariuin, Ah al cjtis, Col. .Exceptores et cderos Corlalirios quibus non Iicet

    ad aliani transire militiam sine annotationeclementic principalis. Ceteri omnes presidesad similitudinem presidis Theliaidae offitiumhabeut.

  • 238 LE PLUS ANCIEN NIANUSCRIT 14

    V. - OC. xvi(Fol. 4 r. 1floecking. p. 60.- xv". Seeck, p. 161-162.

    MAGISTER SCRIN!OJWM.

    M n ni o r j a ne p j s t o I a rit. nic t1 i h e 11 n r u ni

    -i \\ljc

    \

    Magister memorie annotationes ornries dictat et[eniittit, resj)on(tct tttieti et

    precibu * Magister ejnstola7'um leyationes civitatiaïiet consulationes

    et preces tractai. Magister iiheliorurn coynitiones[et preces tractat.

  • DE LA « 'OTITEA DIGNITATtIM ». 239

    VI. - OC. xvii(Fol. 4 v°.JBoecking, p. 61*.- xviii. Seeck, p. 162.

    Sub dispositione vin spectabilis proconsulis Africe.

    Provincia et consularis et legati ejus duo.Officium.

  • 240 LE PLUS ANCIEN M4NUSCRÎT

    VII. - OC. xxxi(Fol. 3 r . .(Bu'eking, p. 9V.- XXIU. Seeck, P. 192.

    DIJX PRO V!NCIE VALE lUE.

    Sol u e.liii ercisa.Nu nci n erli sa.

    Gaatettuin.Castellun.Ca.stellum.

    Conradcuba.Altino.

    Casel1urn. Castelluni.

    Gruinero.Soma.Ad Ilerculero. Cipri.

    on. Cas(e11un. Cate11uin. Castellum.Castellum. J

    tantiatn. Campona. (]elusalina. Matrice.Intercisa.

    Caste1lun. Caslellu7n. Castellu rn. Costdlluin.Casleltum,

    Aduainantia. Lussonio. Ripa alla.Ad Statuas.Florentia.

    Cas(eilwrn. Casiellum. CaseUun. Casteltum.Castetium.

  • 17DE UNOTITJÀ DIGNITATIJU B.241

    VIII. - OC. xxxn(FOI. 3 vO .)l3œcking, p 94.97.

    - xxxiii. Seeck, p. 492-195.

    Sub dispositione viri spectabilis(Jucis provincie Valerie Bipensis.

    Cuneus equitum Scutariorum Solve,Cuneus cquitum Dalmatarium Intercisa,Cuneus equitunz Constantianorum Lusio-

    nio, nunc In[t]ercisa,Cuneus equituin Scablesianorum Ripa alta,

    nunc Conradcuha,Cuneus equitu7n Fortentium Altino,Equites Dalmate Odiaho,Equites 1 >romoti Crimiero,Equites Mauri Solva,Et1 uites Dalmate ad Herculein,Equites Dalmate Cirpi,Equites Dalmate Constantie,Equites Dalmate Campona,Equites Promoti Matrice,Equites Dalmate Vetusalirie,Equites Sagittarii tntercisa,Equites Dalmate ad Namantia,Equites Dalmate Lussanio,Equites Dalmate Ripa alta,Equites Dalmate ad Statuas,Equites Dalmate Florentie,Equites Sagittarii Altino, nuuc in

    Burgo contra Florentiam,Equites Flavianenses ad Militare,Au xilia llerculentia ad Uerculem,Auxilia Ursarentia Pone Navata,

    nunc ad Statuas,Auxilia Vigilurn contra Acinco trans

    in Barbarico,3

  • LE PLUS ANCIENI MANUSCRIT IS

    Auxiiia Fortentia Cirpe,Auxilia Insidiatorum Cardabiaca,Prefectus Iegioiiis prime Adjutricis

    cohortis quinte partis superiorisBregione. [Col.

    Prefcctus legionis secun(Ie Adjutrcis co-hortis partis superioris Alisce,

    Prefectus legionis secunde Acijutricis partisinferioris Floreritie,

    Prefectus lcgionis secunde Adjutricis tertiepartis supenoris Atinco,

    Prefectus Iegionis secunde Adjutricis in cas-stcllo contra Tautantum,

    Prefeetus militum secunde Adjutricis Cirpi,Prefeetus Iegionis secunde Adjutricis Lusso-Prefectus classis Ilistrie Florcntie,'I'ril)unus cohortis Unicentie,Tri huons cohortis Quadriborgio,Tri bu nus cohortis Jovia,Tri buns cohorl.is ad Borgunicen-

    tenaruni,Trihunus cohortis Mescc,Trihunus cohortis Onarmane,Prefectus legionis Transiacinco.

    Oflitium autem liabet idem vir spec-tabilis dux 110e modo

    Principem de eodern corpore,Nunzerarium,Cornrnentariensem,Adjutorem,Subadj uvam,Regerendarium,Excep tores,Singulares et reliquos

    officiales.

  • 1) DE LA U NOTITIA DIGNITÀTUM ». 23

    IX. - OC. xrv.(Fol. 2 r.)Boecking, P. 127*.

    - XLV. Seeck. p. 224.

    IRESES DAL1WATJE.

    I

    1T-LS

    FJOVJVrJA J)AJJlL4T1A.

  • 244 LE PLUS ANCIEN MS. DE LA U NOTITIA DIGNITÂTUM ».20

    X. - OC. XLV-XLVI (FOI. 2V.) Boecking, P. I27*428.- xiv. Seeck, p. 22-225.

    Sub jurz'sldlctionel viri perfectissimi pre-sidis Dalmatie.

    Provincia Dalmatia.Offitium autem habet hoc modo

    Principem ex eodem offitio.Cornicularium,'fabularios duos,Commentarienscni,Adjutorem,Ab actis,Subadjuvam,Exceptores et reliquos Cohor-

    tallinos quibus non licet ad a-liam transire militiam sine an-notatione clernentie priricipalis.

    Ceteri presides ad similitudinempresidiis Dalmatie offitium habet.

    Exphcit Mappa Mundi scriptum per AntoniumAngeli de Aquila, sub anno Domini Millesijno

    [ccccxxvij, de menseJulii, die xiij° ejusdem mensis etc.

    Nogent-le-Rotrou, irnpr. DAUPBLEY.GOIJVERNEUR.

    L.