LAW ENFORCEMENT POLICY STUDIES ÕÓÓËÜ ÑÀÕÈÓËÀÕÓÉresource3.sodonvision.com/lawuniversity/file/2017/1... · стратеги, удирдлагын профессорын

1

LAW ENFORCEMENT POLICY STUDIES ХУУЛЬ САХИУЛАХУЙ

СЭТГҮҮЛИЙН ЗӨВЛӨЛ

Зөвлөлийн дарга: Баатаржав С. Хууль сахиулахын их сургуулийн

захирал, профессор, тэргүүн комиссар

Зөвлөлийн орлогч дарга: Бат-Эрдэнэ Б. ХСИС-ийн Сургалт, эрдэм

шинжилгээ эрхэлсэн дэд захирал, хууль зүйн доктор, профессор, дэд комиссар

Гишүүд: Амарсанаа Ж. Монгол Улсын Үндсэн хуулийн цэцийн дарга, Монгол Улсын Гавъяат хуульч,

Академич

Амгаланбаяр Ц. Шүүхийн шийдвэр гүйцэтгэх ерөнхий газрын дарга, бригадын генерал

Бадрал Т. Онцгой байдлын ерөнхий газрын дарга, бригадын генерал

Батжаргал Д. Шүүхийн шинжилгээний үндэсний хүрээлэнгийн захирал, бригадын генерал

Бернд Шюнеманн ХБНГУ-ын Людвиг Максимилианы нэрэмжит Мюнхений их

сургуулийн Өмгөөллийн эрх зүйн хүрээлэнгийн захирал, профессор, доктор h.c.mult

Болд Л. Шинжлэх Ухааны Академийн хэл зохиолын хүрээлэнгийн захирал, Академич

Ганбаатар Ж. ХСИС-ийн Хууль сахиулахын Удирдлагын академийн захирал, тэргүүн дэд

комиссар

Гантулга Н. ХСИС-ийн Шүүхийн шийдвэр гүйцэтгэлийн сургуулийн захирал, хууль зүйн

доктор, профессор, хурандаа

Жавхланцогт В. ХСИС-ийн Хилийн сургуулийн захирал, цэргийн ухааны доктор, дэд профессор,

хурандаа

Жигалов Н.Ю. ОХУ-ын Дотоод явдлын яамны Дорнод Сибирийн их сургуулийн дэд захирал,

хууль зүйн доктор, профессор

Зоригт О. ХСИС-ийн Эрдэмтэн нарийн бичгийн дарга, хууль зүйн доктор, цагдаагийн хурандаа

Ил Сү Ким БНСУ-ын Криминологийн институтын ерөнхийлөгч, хууль зүйн доктор, профессор

Мөнхболд Ж. ХСИС-ийн Ахисан шатны боловсролын сургуулийн захирал, хууль зүйн

доктор, дэд профессор, цагдаагийн дэд хурандаа

Нарангэрэл С. Монгол Улсын Шинжлэх ухааны гавъяат зүтгэлтэн, Академич

Сэргэлэн Ц. Хил хамгаалах ерөнхий газрын дарга, доктор, профессор, хошууч генерал

Энхтөр Ө. Цагдаагийн ерөнхий газрын дарга, тэргүүн комиссар

Чулуунбаатар Г. Шинжлэх Ухааны Академийн Философи, социологи, эрх зүйн хүрээлэнгийн

захирал, Академич

JOURNAL BOARD

Chief of the Board: Baatarjav S. President of the Law Enforcement University, Professor, General Commissioner

Deputy Chief of the Board: Bat-Erdene B. Vice President of Law Enforcement University, Ph.D, Professor, Deputy Commissioner

Members: Amarsanaa J. Chairman of the Constitutional Court of Mongolia, Honored lawyer of Mongolia, Academician

Amgalanbayar Ts. Chief of the Court Decision Execution Agency, Brigadier General

Badral T. Chief of the National Emergency Management Agency, Brigadier General

Batjargal D. Chief of the National Institute of Forensic Science, Brigadier General

Bernd Schuenemann Prof.Dr.Dr.h.c.mult. Professor Emeritus at the University of Munich, Executive Director of the Institute for Lawyers’ Law at the University

Bold L. Director of Institute of Language and Literature, Mongolian Academy of Sciences, AcademicianGanbaatar J. Director of Executive Leadership Academy of Law Enforcement, Law Enforcement University, First Deputy Commissioner

Gantulga N. Director of Institute of Execution of Court Decisions, Law Enforcement University, Ph.D, professor, Colonel

Javkhlantsogt V. Director of Border Institute, Law Enforcement University, Ph.D, Associate professor, Colonel

Jigalov N.Yu. Deputy Director of Eastern-Siberian Institute of Ministry of Internal Affairs, Russia, Ph.D, Professor

Zorigt O. Dean of Research, Law Enforcement University, Ph.D, police colonel

Il Sou Kim President of Korean Institute of Criminology, Ph.D, professor

Munkhbold J. Director of Graduate school, Law Enforcement University, Ph.D, Associate professor, Police Lieutenant Colonel

Narangerel S. Honored Science Worker of Mongolia, Academician

Sergelen Ts.. Chief of the Border Protection Authority, Border Troops Commander, Ph.D, professor, Major General

Enkhtur U. Chief of National Police Agency, General Commissioner

Chuluunbaatar G. Director of the Institute of Philosophy, Sociology and Law, Mongolian Academy of Sciences, Academician

СЭТГҮҮЛИЙН РЕДАКЦИЙН ЗӨВЛӨЛ

Сэтгүүлийн эрхлэгч: Бат-Эрдэнэ Б. Сургалт, эрдэм шинжилгээ эрхэлсэн дэд захирал, хууль зүйн доктор, профессор, дэд комиссар

Хариуцлагатай нарийн бичгийн дарга: Эрдэнэбаяр М. Эрдэм шинжилгээ хөгжлийн

хүрээлэнгийн захирал, хууль зүйн доктор, цагдаагийн хурандаа

Нарийн бичгийн дарга: Мөнхдорж Б. Эрдэм шинжилгээ, хөгжлийн хүрээлэнгийн

Цагдаа судлалын төвийн эрдэм шинжилгээний ахлах ажилтан, цагдаагийн хошууч

Гишүүд: Ариунбилэг Ш. Эрх зүй, нийгмийн ухааны сургуулийн

Эрх зүйн онолын тэнхимийн эрхлэгч, хууль зүйн доктор, цагдаагийн дэд хурандаа

Бадамханд Ю. Цагдаагийн сургуулийн Цагдаагийн эрх зүйн тэнхимийн эрхлэгч, хууль зүйн доктор, цагдаагийн

хурандаа

Бямбаа Т. Цагдаагийн сургуулийн Шинжлэн магадлахуйн тэнхимийн эрхлэгч, хууль зүйн доктор, дэд

профессор цагдаагийн хурандаа

Даваа Б. Эрдэм шинжилгээ, хөгжлийн хүрээлэнгийн Шинжлэн магадлахуй судлалын төвийн эрхлэгч,

биологийн ухааны доктор, цагдаагийн дэд хурандаа

Жаргалсайхан Б. Эрдэм шинжилгээ, хөгжлийн хүрээлэнгийн Хууль сахиулахуйн инновацийн төвийн

эрхлэгч, хууль зүйн доктор, цагдаагийн хурандаа

Мөнгөнцэцэг Ц. Санхүүгийн төлөвлөлтийн хэлтсийн дарга бөгөөд ахлах нягтлан бодогч, цагдаагийн дэд

хурандаа

Мягмарцэрэн Д. Цагдаагийн сургуулийн Эрүүгийн тагнуулын тэнхимийн эрхлэгч, хууль зүйн доктор, дэд

профессор, цагдаагийн хурандаа

Нармандах С. Эрх зүй, нийгмийн ухааны сургуулийн Гадаад хэлний тэнхимийн эрхлэгч, цагдаагийн хурандаа

Одбаатар Б. Удирдлагын академийн Цагдаагийн стратеги, удирдлагын профессорын багийн профессор,

хууль зүйн доктор, дэд профессор, цагдаагийн хурандаа

Очгэрэл Ц. Эрдэм шинжилгээ, хөгжлийн хүрээлэнгийн Шүүхийн шийдвэр гүйцэтгэл судлалын төвийн эрхлэгч,

хууль зүйн ухааны доктор, хурандаа

Энхболд Б. Эрдэм шинжилгээ, хөгжлийн хүрээлэнгийн Цагдаа судлалын төвийн эрхлэгч, хууль зүйн ухааны

доктор, цагдаагийн хошууч

Өвгөнбүргэд Ж. Эрдэм шинжилгээ, хөгжлийн хүрээлэнгийн Хил судлалын төвийн эрхлэгч, цэргийн

ухааны доктор, дэд профессор, хурандаа

Энхжаргал Д. Ахисан шатын боловсролын сургуулийн Гадаад хэлний сургалтын багийн ахлагч, хэл шинжлэлийн ухааны доктор, дэд профессор, цагдаагийн дэд хурандаа

JOURNAL EDITORIAL BOARD

Editor of the journal: Bat-Erdene B. Vice President of Law Enforcement University, Ph.D, Professor, Deputy Commissioner

First Secretary: Erdenebayar M. Director of Research and Development Institute, Ph.D, Police colonel

Secretary: Munkhdorj B. Senior researcher of Police Studies Center, Research and Developmet Institute, Police major

Members: Ariunbileg Sh. Dean of Law theory faculty, Law and Social Science Institute, Law Enforcement University, Ph.D, Police Lieutenant colonel

Badamkhand Yu. Dean of Police law faculty, Police Institute, Ph.D, Police colonel

Byambaa T. Dean of Forensic Science faculty of Police Institute, Ph.D, Associate professor, Police colonel

Davaa B. Head of Forensic studies center, Research and Development Institute, Ph.D, Police Lieutenant colonel

Jargalsaikhan B. Head of Law Enforcement Innovation Center, Research and Development Institute, Ph.D, Police colonel

Munguntsetseg Ts. Head of the finance division and senior accountant, Police lieutenant colonel

Myagmartseren D. Dean of Criminal Intellegency, Police Institute, Ph.D, Associate Professor, Police colonel

Narmandakh S. Dean of Foreign Language Department, Law and Social Science Institute, Law Enforcement University, Police colonel

Odbaatar B. Professor of Professor’s Team of Police Management of Executive Leadership Academy of Law Enforcement, Ph.D, Associate Professor, Police colonel

Ochgerel Ts. Head of Court Decision Execution Studies center, Research and Development Institute, Ph.D, colonel

Enkhbold B. Head of Police studies center, Research and Development Institute, Ph.D, Police major

Uvgunburgud J. Head of Border studies center, Research and Development Institute, Ph.D, Associate Professor, colonel

Enkhjargal D. Head of the Foreign Language Training Team, Graduate School, Ph.D, Associate Professor, Police Lieutenant colonel

4

LAW ENFORCEMENT

ГАРЧИГ–TITLE “ХУУЛЬ САХИУЛАХ ҮЙЛ АЖИЛЛАГАА: ОНОЛ, ПРАКТИКИЙН ТУЛГАМДСАН АСУУДАЛ” СЭДЭВТ ОЛОН УЛСЫН ЭРДЭМ ШИНЖИЛГЭЭНИЙ ХУРЛААС ГАРГАСАН ЗӨВЛӨМЖRECOMMENDATIONS FOR THE “LAW ENFORCEMENT OPERATIONS: THEORETICAL AND PRACTI-CAL ISSUES”INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCEРЕКОМЕНДАЦИЯ МЕЖДУНАРОДНОЙ ТЕОРЕТИКО-ПРАКТИЧЕСКОЙ КОНФЕРЕНЦИИ “ПРАВООХРАНИТЕЛЬНАЯ ДЕЯТЕЛЬНОСТЬ: АКТУАЛЬНЫЕ ПРОБЛЕМЫ ТЕОРИИ И ПРАКТИКИ”

11

ХУУЛЬ САХИУЛАХУЙН БОДЛОГО СУДЛАЛLAW ENFORCEMENT POLICY STUDIES

АКТУАЛЬНЫЕ ВОПРОСЫ ОБЕСПЕЧЕНИЯ ПРАВ ЧЕЛОВЕКА В ДЕЯТЕЛЬНОСТИ ПРАВООХРАНИТЕЛЬНЫХ ОРГАНОВTOPICAL QUESTIONS OF HUMAN RIGHTS’ ENSURING IN THE ACTIVITIES OF LAW ENFORCEMENT BODIESХУУЛЬ САХИУЛАХ БАЙГУУЛАГУУДЫН ҮЙЛ АЖИЛЛАГААН ДАХЬ ХҮНИЙ ЭРХ ЧӨЛӨӨГ ХАНГАХ ТУЛГАМДСАН АСУУДАЛУУД

МЕЩЕРЯКОВ А.Н.Заместитель начальника Уральского юридического института МВД России (по научной работе), кандидат юридических наук, доцент, полковник полиции.А.Н. МЕЩЕРЯКОВ ОХУ-ын ДХЯ-ны харьяа Уралын дээд сургуулийн дэд дарга (эрдэм шинжилгээ хариуцсан), хууль зүйн ухааны доктор, цагдаагийн хурандааMESHCHERYAKOV A.N.Deputy chief of the Ural law institute of the Ministry of the interior of Russia (on scientific stud-ies), candidate of law (Ph.D), associate professor, colonel of police.

20

МОНГОЛ УЛСЫН ТӨВИЙГ САХИСАН ГЕО-ОРЧИН БҮРЭЛДЭН ТӨЛӨВШИХӨД ХӨРШ ГҮРНҮҮДИЙН НӨЛӨӨЛӨЛ(ГАДААД АЮУЛГҮЙ БАЙДЛЫН ТҮҮХ-УЛС ТӨРИЙН ШИНЖИЛГЭЭ)

П.ЦАЦРАЛХууль сахиулахын их сургуулийн Эрх зүй, нийгмийн ухааны сургуулийнНийгмийн ухааны тэнхимийн эрхлэгч, докторант, хошуучTSATSRAL P.Head of Department of Social Sciences, Institute of Law and Social Sciences,Law Enforcement University of Mongolia, Ph.D student, Major

28

ЗАКОНОТВОРЧЕСКИЙ ПРОЦЕСС И МЕХАНИЗМ ОБЕСПЕЧЕНИЯ РЕАЛИЗАЦИИ ЗАКОНОВTHE PROCESS FOR ESTABLISHING LAWS AND THE MECHANISMS FOR PROVIDING ENFORCE-MENTХУУЛЬ ТОГТООХ ҮЙЛ ЯВЦ БА ХУУЛИЙН ХЭРЭГЖИЛТИЙГ ХАНГАХ МЕХАНИЗМ

АМГАЛАН Ж.Соискатель стратегии государтсвенного управления и национальнойБезопасности, магистр военных и политическик наук, докторантAMGALAN J.Researcher of State Management and National Security Strategy, Master of Law and Military Science, DoctorateЖ.АМГАЛАНТөрийн удирдлага-үндэсний аюулгүй байдлын стратегийн судлаач, цэргийн болон хууль зүйн ухааны магистр, докторант

36

ХЭРЭГ БҮРТГЭГЧИЙН ХАРААТ БУС БАЙДЛЫГ ХАНГАХАД АНХААРАХ ЗАРИМ АСУУДАЛSOME ISSUES OF INDEPENDENCE INQUIRER

Б.ОЛЗБАЯРЧингэлтэй дүүрэг дэх цагдаагийн I хэлтсийн ахлах хэрэг бүртгэгч,цагдаагийн ахмад, ХСИС-ийн магистрантOLZBAYAR B.Senior inquirer, Police at first Chingeltei district, Police captain, master student

47

ГЭМТ ЯВДАЛ СУДЛАЛCRIMINOLOGY

5

ХУУЛЬ САХИУЛАХУЙ

РЕЛИГИОЗНЫЙ ЭКСТРЕМИЗМ И ТЕРРОРИЗМ В УГОЛОВНО-ИСПОЛНИТЕЛЬНОЙ СИСТЕМЕ: КРИМИНОЛОГИЧЕСКИЙ АСПЕКТЭРҮҮГИЙН ЯЛ ЭДЛҮҮЛЭХ ТОГТОЛЦООН ДАХЬ ШАШНЫ ЭКСТРЕМИЗМ БА ТЕРРОРИЗМ, ТҮҮНИЙ КРИМИНОЛОГИЙН АСУУДАЛRELIGIOUS EXTREMISM AND TERRORISM IN THE TERRORISM IN THE PENAL SYSTEM: CRIMI-NOLOGICAL ASPECT

ПАНАРИНА Н.М.Заместитель начальника организационно-научного отдела Академии ФСИН России, подполковник внутренней службы Россия, РязаньН.М.ПАНАРИНАОХУ-ын Ял эдлүүлэх холбооны албаны Академийн зохион байгуулалт-эрдэм шинжилгээний тасгийн орлогч дарга, дэд хурандааPANARINA N.M.Deputy Head of organizational-scientific Department The Academy of FPS of Russia, Lieutenant Colonel RyazanРОВНОВА Е.О.Курсант 3 курса экономического факультета Академии ФСИН России Россия, РязаньЕ.О.РОВНОВАОХУ-ын Ял эдлүүлэх холбооны албаны Академийн эдийн засгийн факультетийн 3-р курсын сонсогчROVNOVA E.O.The second course cadet of the Economics faculty of the Academy of FPS Russia, Ryazan

64

ПОНЯТИЕ КОРРУПЦИИ И ФОРМЫ ЕЕ ПРОЯВЛЕНИЯАВЛИГЫН ТУХАЙ ОЙЛГОЛТ, ТҮҮНИЙ ИЛРЭХ ХЭЛБЭРҮҮДTHE CONCEPT OF CORRUPTION AND ITS MANIFESTATION FORM

КУЧЕНЕВ А.В. Адъюнкт факультета подготовки научно-педагогических кадров Федерального казенного образовательного учреждения высшего образования «Академия права и управления Феде-ральной службы исполнения наказаний» (Академия ФСИН России) А.В.КУЧЕНЕВ ОХУ-ын Ял эдлүүлэх холбооны албаны Хууль эрх зүй ба удирдлагын академийн Дээд боловсролын холбооны төрийн боловсролын байгууллагын сургалтын болон шинжлэх ухааны ажилтнуудыг бэлтгэх факультетийн адъюнктKUCHENEV A.V.Adjunct of the cathedra of theory of state and law,International and European Law the Academy of the FPS of Russia

68

ХҮН ХУДАЛДААЛАХ ГЭМТ ХЭРГИЙН СТАТИСТИКИЙН МЭДЭЭЛЭЛД ХИЙСЭН ДҮН ШИНЖИЛГЭЭANALYSIS ON STATISTICAL INFORMATION OF HUMAN TRAFFICKHING AND SMUGGLING

Ж.ТӨМӨРБАТЦЕГ-ын Эрүүгийн цагдаагийн газрын Зохион байгуулалттай гэмт хэрэгтэй тэмцэх хэлтсийн ахлах төлөөлөгч, цагдаагийн ахмад, ХСИС-ийн магистрантTUMURBAT J.Senior detective at the Organized crime division, Criminal police department, NPA, Police captian, Master student

73

МОНГОЛ УЛСЫН ЭРҮҮГИЙН ЭРХ ЗҮЙ ДЭХ ЯЛЫГ ХӨНГӨРҮҮЛЭХ, ХҮНДРҮҮЛЭХ НӨХЦӨЛ БАЙДАЛД ХИЙСЭН ДҮН ШИНЖИЛГЭЭMONGOLIAN STATE COMMUTATION OF SENTENCES IN CRIMINAL LAW, ANALYSIS OF AGGRAVATING CIRCUMSTANCES

М.ЛХАГВАСҮРЭНБагануур дүүрэг дэх Цагдаагийн хэлтсийн Төлөвлөлт, зохион байгуулалтын тасгийн дарга, цагдаагийн хошууч, ХСИС-ийн магистрантLKHAGVASUREN M.Head of Division, Police Department in the Baganuur district, Masters student, Police major

81

“БАГАНУУР ДҮҮРГИЙН ГЭМТ ХЭРЭГ, ЗАХИРГААНЫ ЗӨРЧЛИЙН ШАЛТГААН НӨХЦӨЛ” КРИМИНОЛОГИЙН СУДАЛГААНЫ ТАЙЛАНГИЙН ТОЙМ ҮР ДҮН“CONDITIONS OF CRIME AND ADMINISTRATIVE VIOLATIONS IN BAGANUUR DISTRICT” SUMMARY OF RESULTS FROM CRIMINOLOGICAL RESEARCH

ХСИС-ийн Эрдэм шинжилгээ, хөгжлийн хүрээлэнгийн Цагдаа судлалын төв, “Гэмт хэргээс урьдчилан сэргийлэх Монголын сан” ТББ-ын хамтарсан судалгааны багJoint research team consisting of the Police Research Center at the Research and Development Institute of the Law Enforcement University of Mongolia andThe “Mongolian Crime Prevention Foundation” (NGO

52

6

LAW ENFORCEMENT

ПРЕСТУПЛЕНИЯ, ПОСЯГАЮЩИЕ НА ЖИЗНЬ ПРЕДСТАВИТЕЛЯ ВЛАСТИ В УГОЛОВНОМ ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВЕ РОССИЙСКОЙ ФЕДЕРАЦИИ И МОНГОЛИИ (ОСОБЕННОСТИ ОБЪЕКТИВНОЙ СТОРОНЫ)ОХУ БОЛОН МОНГОЛ УЛСЫН ЭРҮҮГИЙН ХУУЛЬ ДАХЬ ТӨРИЙН АЛБАН ХААГЧИЙН АМЬ БИЕД ХАЛДАХ ГЭМТ ХЭРГИЙН ОБЬЕКТИВ ТАЛЫН ОЙЛГОЛТACTUS REUS OF A CRIME INFRINGING ON LIFE OF A PUBLIC OFFICER IN CRIMINAL LEGISLATION OF THE RUSSIAN FEDERATION AND MONGOLIA

ВАНДАН-ИШ А.Адъюнкт Омской академии МВД России, старший лейтенант полиции МонголииВ.АМАРСАНААОХУ-ын Омскийн академийн адьюнкт, цагдаагийн ахлах дэслэгчAMARSANAA V.Post-graduate student of the Chair of Criminal Law of the Omsk Academy of the Ministry of Internal Affairs of Russia

86

ГЭР БҮЛИЙН ХҮЧИРХИЙЛЛИЙН ГЭМТ ХЭРГИЙН ГЭРЧ, ХОХИРОГЧИЙГХАМГААЛАХ ЗАРИМ АСУУДАЛSOME WITNESS, VICTIM PROTECTION ISSUES OF VIOLENCE CRIMES

Ю.БУЛГАНААХууль сахиулахын их сургуулийн Хяналт, шалгалт үнэлгээ, дотоод аудитын албаны ахлах мэргэжилтэн, хууль зүйн ухааны магистрBULGANAA YU.Senior expert, Department of Monitoring, checking and evaluation,Law Enforcement University, Master of law

91

ОБЩАЯ ХАРАКТЕРИСТИКА ПРЕСТУПЛЕНИЙ ПРОТИВ БЕЗОПАСНОСТИ ЭЛЕКТРОННОЙ ИНФОРМАЦИИ В ЗАКОНОПРОЕКТЕ УК МОНГОЛИИ 2015 Г2015 ОНЫ МОНГОЛ УЛСЫН ЭРҮҮГИЙН ХУУЛИЙН ТӨСӨЛ ДЭХ ЦАХИМ МЭДЭЭЛЛИЙН АЮУЛГҮЙ БАЙДЛЫН ЭСРЭГ ГЭМТ ХЭРГИЙН ЕРӨНХИЙ ШИНЖGENERAL CHARACTERISTICS OF CRIMES AGAINST THE SECURITY OF COMPUTER INFORMATION IN THE BILL OF THE CRIMINAL CODE OF MONGOLIA 2015

ЛХАЙЖАА О.Адьюнкт Омской академии МВД России, подполковник полиции МонголииЛ.ОДХҮҮОХУ-ын ДХЯ-ны Омскийн академийн адьюнкт, цагдаагийн дэд хурандааODKHUU L.Postgraduate student of the Omsk Academy of Ministry of Internal Affairs of Russia, Police lieutenant colonel

98

ЗЭВСГИЙН ҮҮСЭЛ, ОЙЛГОЛТ, ТУЛГАМДСАН АСУУДЛУУДWEAPON ORIGIN, UNDERSTANDING AND CONCERNS

Ц.ОЧГЭРЭЛЦЕГ-ын Хэрэг бүртгэх хэлтсийн дарга,цагдаагийн хурандаа, ХСИС-ийн докторантOCHGEREL TS.Head of Induiry Department, National Police Agency Mongolia,Police colonel, Ph.D student

100

ЦАГДАА СУДЛАЛPOLICE STUDIES

ЦАГДААГИЙН БАЙГУУЛЛАГА, АЛБА ХААГЧИЙН ЭРХ ЗҮЙН ЗОХИЦУУЛАЛТЫГ САЙЖРУУЛАХ ЗАРИМ АСУУДАЛISSUES REGARDING THE IMPROVEMENT OF LEGISLATIVE REGULATIONS FOR POLICE OFFICERS AND AGENCIES

Л.НЯМДАВААЦагдаагийн ерөнхий газрын Хуулийн хэлтсийн дарга, цагдаагийн дэд хурандаа, хууль зүйн магистрNYAMDAVAA L. Legal Department of the National Police Agency,Police Colonel, Master of Law

106

СОНГУУЛИЙН ҮЙЛ АЖИЛЛАГААТАЙ ХОЛБОГДОЛТОЙ ХЭРЭГ, МАРГААНЫГ ШАЛГАХАД АНХААРАХ ЗАРИМ АСУУДЛУУДSOME ISSUES SETTLEMENT CASES UNDER INVESTIGATION OF CRIMES RELATING TO THE ELECTION

Д.ГАНЗОРИГОХУ-ын ДХЯ-ны харъяа Удирдлагын академийнадъюнкт, цагдаагийн дэд хурандааGANZORIG.DAdjunct of Academy of management, Ministry of internal affairs,Russian Federation

113

7


ЦАГДААГИЙН АЛБА ХААГЧИЙН АЮУЛГҮЙ БАЙДЛЫН ТАЛААРХ ЗАРИМ АСУУДАЛCERTAIN ISSUES REGARDING THE SAFETY OF POLICE OFFICERS

Ү.ХОСБАЯРУлаанбаатар хотын цагдаагийн газрын Урьдчилан сэргийлэх, олон нийттэй харилцах хэлтсийн дарга, цагдаагийн дэд хурандаа, ХСИС-ийн магистрантKHOSBAYAR U.Chief of prevention and Public Relations Division of Ulaanbaatar, master stundent

116

ХЭРЭГ БҮРТГЭЛТ, МӨРДӨН БАЙЦААЛТААС ОРГОН ЗАЙЛСАН ЭТГЭЭДИЙГ ЭРЭН СУРВАЛЖЛАХ АЖИЛЛАГААНЫ ОНОЛ, ПРАКТИКИЙН ЗАРИМ АСУУДАЛINQUIRY, INVESTIGATION PERSON INVESTIGATION WORK THE ORETICAL AND PRACTICAL ISSUES THAT NEED TO BE ESCAPED

Э.ТӨМӨРХАДУУРCонгинохайрхан дүүрэг дэх Цагдаагийн III хэлтсийн эрүүгийн төлөөлөгч, цагдаагийн дэслэгч, ХСИС-ийн магистрантТUMURKHADUUR E.Detective at the Police 3rd division, Songinokhairhan district, master student,Police lieutenant

121

ХҮНИЙГ САНААТАЙ АЛАХ ГЭМТ ХЭРГИЙН ЭРҮҮГИЙН ЭРХ ЗҮЙН ШИНЖ, НОТЛОХ АЖИЛЛАГААНЫ ЗАРИМ АСУУДАЛCRIMINAL FEATURES OF INTENTIONAL HOMICIDES, ISSUES RELATED TO CRIMINAL EVIDENCE

Б.ЕРКИНЧингэлтэй дүүрэг дэх Цагдаагийн I хэлтсийн Эрүүгийн төлөөлөгч, цагдаагийн ахмад, ХСИС-ийн магистрантYERKIN B.Criminal Representative at the 1st Department, Chingeltei District Police, Police captain, Master student

128

МАЛЫН ГОЦ ХАЛДВАРТ “ШҮЛХИЙ” ӨВЧИН ГАРСАН ҮЕИЙН ЦАГДААГИЙН БАЙГУУЛЛАГЫН ХОРИО ЦЭЭРИЙН ДЭГЛЭМ САХИУЛАХ АЖИЛЛАГААНД ХИЙХ ДҮН ШИНЖИЛГЭЭANALYSIS QUARTINE PERIOD BY POLICE WHILE “AFTOSA” A HIGHLY INFECTIOUS DISEASE OCCURRING IN CATTLE

П.ЛУВСАНДОРЖСүхбаатар аймгийн цагдаагийн газрын Төлөвлөлт, зохион байгуулалтын Тасгийн дарга, цагдаагийн дэд хурандаа, ХСИС-ийн магистрантLUVSANDORJ P.Head of Arrangement Unit at Police Station in Sukhbaatar Province, Police Lieutenant Colonel, Master Student

135

ЦАГДААГИЙН АЛБА ХААГЧИЙН ЁС ЗҮЙН ТӨЛӨВШЛИЙН ЗАРИМ АСУУДАЛДPOLICE OFFICERS SOME ETHICAL ISSUES ETHICS

Т.МӨНХЗУЛСүхбаатар дүүрэг дэх Цагдаагийн I хэлтсийн захиргааны үүргийн биелэлт хариуцсан ахлах байцаагч, ХСИС-ийн магистрант, цагдаагийн ахмад MUNKHZUL T.Senior police inspector in charge of the administration of the implementation of the first division in the Sukhbaatar District, master student, Police Captain

141

ХИЛ СУДЛАЛBORDER STUDIES

МОНГОЛ УЛСЫН БАРУУН ХИЛИЙН ТҮҮХИЙН СУДАЛГААНД ХОВД, АЛТАЙН ХЯЗГААРHISTORICAL RESEARCH OF MONGOLIAN WESTERN BORDER: KHOVD AND ALTAI BORDER

Л.ОДЗАЯАЭрх зүй, нийгмийн ухааны сургуулийн Нийгмийн ухааны тэнхимийн багш, ахлах дэслэгч ODZAYA L.Senior Lieutenant, Lecturer of Social Science faculty at the Law and Social Science Institute, Law Enforcement

145

УЛСЫН ХИЛЭЭР ЗОРЧИГЧ, ТЭЭВРИЙН ХЭРЭГСЛИЙГ ШАЛГАН НЭВТРҮҮЛЭХ АЖИЛЛАГААНД ТУЛГАМДСАН АСУУДАЛPASSENGER AND VEHICLE CHECKPOINTS IN CHALLENGES

Б.ГАНЗАЯАБаруун бүсийн гадаадын иргэн харъяатын газрын шалган нэвтрүүлэх албаны мэргэжилтэн, магистрант GANZAYA B.Western foreigners citizenship Crossing albny professionals, master student

149

8

LAW ENFORCEMENT

ШИНЖЛЭН МАГАДЛАХУЙ СУДЛАЛ FORENSIC STUDIES

ЦАГДААГИЙН ҮЙЛ АЖИЛЛАГААН ДАХЬ ДНХ-ГИЙН ҮР ӨГӨӨЖ: ӨНГӨРСӨН, ОДОО, ИРЭЭДҮЙ THE IMPACT OF DNA ON POLICING: PAST, PRESENT, AND FUTURE

Зохиогч: РЕЙМОНД Ж.ПРАЙМ, ЖОНАТАН НЬЮМАНШинжлэн магадлахуй судлалын төв, Торонто, Онтарио, КанадОрчуулсан: А.БАТСАЙХАНХууль сахиулахын их сургуулийн Эрдэм шинжилгээ, хөгжлийн хүрээлэнгийн эрдэм шинжилгээний туслах ажилтан Author: RAYMOND J.PRIME, JONATHON NEWMANCentre of Forensic Sciences, Toronto, Ontario, Canada Translator: BATSAIKHAN A.Research Assistant at the Research and Development Institute, Law Enforcement University

154

ШҮҮХИЙН ШИЙДВЭР ГҮЙЦЭТГЭЛ СУДЛАЛCOURT DECISION EXECUTION STUDIES

MAJOR CHARACTERISTICS OF THE HUNGARIAN PRISON SERVICEУНГАР УЛСЫН ХОРИХ БАЙГУУЛЛАГЫН ҮЙЛ АЖИЛЛАГААНЫ ОНЦЛОГ

GANBADRAKH Ts Ph.D Student, National University of Public Service, HungaryЦ.ГАНБАДРАХУнгар Улсын төрийн үйлчилгээний их сургуулийн докторант

160

СОВРЕМЕННОЕ СОСТОЯНИЕ ИСПОЛНЕНИЯ МЕРЫ ПРЕСЕЧЕНИЯ В ВИДЕ ЗАКЛЮЧЕНИЯ ПОД СТРАЖУ В РОССИЙСКОЙ ФЕДЕРАЦИИОРОСЫН ХОЛБООНЫ УЛСАД ЦАГДАН ХОРИХ ТАСЛАН СЭРГИЙЛЭХ АРГА ХЭМЖЭЭГ ХЭРЭГЖҮҮЛЖ БУЙ ӨНӨӨГИЙН БАЙДАЛTHE MODERN STATE OF EXECUTION OF A MEASURE OF RESTRAINT IN FORM OF DETENTION IN THE RUSSIAN FEDERATION

КАРАВАЕВ И.В. Старший преподаватель кафедры организации режима и надзора в УИС Академии ФСИН России, кандидат юридических наук, подполковник внутренней службыИ.В.КАРАВАЕВОХУ-ын Ял эдлүүлэх холбооны албаны Академийн Эрүүгийн ял гүйцэтгэх тогтолцоонд дэглэм, хяналтыг зохион байгуулах тэнхимийн ахлах багш, хууль зүйн ухааны доктор, дэд хурандааKARAVAEV I.V.Senior lecturer of the organization and supervision of the UIS Academy of the Federal penitentiary service of Russia, Ph.D, Lieutenant Colonel

170

ХУУЛЬ САХИУЛАХУЙН ИННОВАЦИ СУДЛАЛLAW ENFORCEMENT INNOVATION STUDIES

ЗАМЫН ХӨДӨЛГӨӨНД ХЯНАЛТЫН КАМЕР АШИГЛАН, БЭЛЭН БУСААР ТОРГУУЛЬ НОГДУУЛЖ ШИЙДВЭРЛЭХ АЖИЛЛАГААНД ТУЛГАМДСАН АСУУДАЛISSUES RELATED TO THE RESOLUTION OF INDIRECT FINES IMPOSED UPON DRIVER’S BASED ON FOOTAGE FROM TRAFFIC SURVEILLAGE CAMERAS

Ц.ЧИНЗОРИГЗамын цагдаагийн албаны Чингэлтэй дүүрэг дэх Замын цагдаагийн хэлтсийн тасгийн дарга, магистрант, цагдаагийн хошууч CHINZORIG TS.Head of the Traffic Police Unite of the Chingeltei District, Traffic Police Department, Master Student, Police Major

174

ХУУЛЬ САХИУЛАХ БОЛОВСРОЛ СУДЛАЛLAW ENFORCEMENT EDUCATION STUDIES

9


К ВОПРОСУ ОБ ОПТИМИЗАЦИИ ПРОЦЕССА ФОРМИРОВАНИЯ ПРОФЕССИОНАЛЬНОЙ ИДЕНТИЧНОСТИ СОТРУДНИКОВ ПРАВООХРАНИТЕЛЬНЫХ ОРГАНОВХУУЛЬ САХИУЛАХ БАЙГУУЛЛАГЫН АЖИЛТНУУДАД МЭРГЭЖЛИЙН ИЖИЛСЭЛ ТӨЛӨВШҮҮЛЭХ ҮЙЛ ЯВЦЫГ ОНОВЧТОЙ БОЛГОХ АСУУДАЛД ISSUES REGARDING THE IDENTIFICATION OF PROFESSIONAL

ДЕЖУРОВА Е.В.Кандидат психологических наук, доцент кафедры психологии профессиональной деятельности в УИС, Академия ФСИН РоссииЕ.В.ДЕЖУРОВА ОХУ-ын Ял эдлүүлэх Холбооны албаны академийн сэтгэл судлалын тэнхимийн дэд профессор, Сэтгэл судлалын ухааны докторDEZHUROVA E. V.Ph.D in psychology, associate professor of fire preparation department (Academy of the FPS of Russia

178

ФОРМИРОВАНИЕ ПРОФЕССИОНАЛЬНОЙ КОМПЕТЕНЦИИ БУДУЩЕГО ЮРИСТАИРЭЭДҮЙН ХУУЛЬЧДЫН МЭРГЭЖЛИЙН ЭРХ МЭДЛИЙГ БҮРДҮҮЛЭХ АСУУДАЛ THE FORMING PROFESSIONAL COMPETENCE OF FUTURE LAWYER

САДЫКОВ Н.Б.доцент кафедры уголовного процесса и криминалистики Бурятского государственного университета САДЫКОВ Н.Б.Буриадын Улсын их сургуулийн Эрүүгийн байцаан шийтгэх эрх зүй, криминалистикийн тэнхимийн багшSADYKOV N.B. Associate Professor, department of criminal procedure, Buryat State University

184

ОРГАНИЗАЦИЯ ПСИХОЛОГИЧЕСКОГО СОПРОВОЖДЕНИЯ ПОДГОТОВКИ КАДРОВ ДЛЯ ОРГАНОВ ВНУТРЕННИХ ДЕЛ: ОПЫТ ОБРАЗОВАТЕЛЬНОЙ ОРГАНИЗАЦИИ МВД РОССИИДОТООД ЯВДЛЫН ЯАМНЫ БОЛОВСОН ХҮЧНИЙГ БЭЛТГЭХЭД СЭТГЭЛ ЗҮЙН ДЭМЖЛЭГ ҮЗҮҮЛЭХ БАЙГУУЛЛАГА: ОХУ-ЫН ДХЯ-НЫ БОЛОВСРОЛЫН БАЙГУУЛЛАГЫН ТУРШЛАГАORGANIZATION OF PSYCHOLOGICAL SUPPORT OF PERSONNEL PREPARATION FOR THE DEPARTMENT OF THE INTERNAL AFFAIRS: EXPERIENCE OF THE EDUCATIONAL INSTITUTION OF THE MINISTRY OF INTERNAL AFFAIRS OF RUSSIA

ВАСИЛЬЕВА Л.А.Помощник начальника Уральского юридического института МВД России (по международному сотрудничеству), подполковник полиции.Л.А.ВАСИЛЬЕВАОХУ-ын ДХЯ-ны харьяа Уралын дээд сургуулийн даргын туслах (олон улсын хамтын ажиллагаа), цагдаагийн дэд хурандаа VASILEVA L.A.Assistant chief of the Ural law institute of the Ministry of the interior of Russia (on International Cooperation), police lieutenant colonel

187

ЦЭРГИЙН ХАРИЛЦААНЫ ӨВӨРМӨЦ ОНЦЛОГIDIOSYNCRACTICS OF MILITARY COMMUNICATION

С.АЛИМААХСИС-ийн Ахисан шатны боловсролын сургуулийн Гадаад хэлний сургалтын багийн ахлах багш, докторант, цагдаагийн ахлах дэслэгч ALIMAA S. Police Sen.LT, Ph.D student, Senior instructor of Foreign Language Training Team, Graduate School, LEU

194

ЦАГДААГИЙН АЛБА ХААГЧДАД ТАВИГДАХ МЭРГЭЖЛИЙН СЭТГЭЛ ЗҮЙН ДАСАН ЗОХИЦОЛ, БИЕ ХҮНИЙ ХАНДЛАГАPROFESSIONAL PSYCHOLOGY, ADAPTIONS AND INDIVIDUAL ATTITUDES IN POLICING

Д.НЯМГЭРЭЛКино урлагийн дээд сургуулийн Сургалтын бодлого, хяналтын албаны мэргэжилтэнNYAMGEREL DEducation policy and monitoring office specialist of the institute of Cinematography

197

10

LAW ENFORCEMENT

ЭРДЭМТЭН, СУДЛААЧДЫН ҮЗЭЛ БОДОЛ СУДЛАЛPOINTS OF VIEWS OF SCIENTISTS AND RESEARCHERS

СТАНОВЛЕНИЕ КОНСТИТУЦИОННОГО СУДА РЕСПУБЛИКИ БУРЯТИЯБУРИАД УЛС ДАХЬ ҮНДСЭН ХУУЛИЙН ШҮҮХИЙН БАЙГУУЛАЛЫН АСУУДАЛTHE FORMATION OF THE CONSTITUTIONAL COURT OF THE REPUBLIC OF BURYATIA

ХЫШИКТУЕВ О.В.Профессор Бурятского государственного университета, Заслуженный юрист Российской ФедерацииО.В.ХЫШИКТУЕВ Буриадын улсын их сургуулийн профессор, ОХУ-ын Гавьяат хуульчKHYSHIKTUEV O.V.Professor, State university of Republic of Buriyatia, Honored Lawyer of Russian Federation

201

ХУВИЙН ХӨДӨЛМӨРИЙН ЗУУЧЛАЛЫН ҮЙЛЧИЛГЭЭPRIVATE RECRUITMENT SERVICES

Д.ОЮУНБАТ Отгонтэнгэр их сургуулийн Хууль зүйн сургуулийн хувийн эрх зүйн тэнхимийн багш OYUNBAT D.lecturer at Otgontenger university of Law school, Department of private law Ж.ДАШХҮҮ Хөдөлмөр, нийгмийн харилцааны дээд сургуулийн багш, доктор Ph.D, профессор DASHKHUU J.lecturer at Mongolian Labour institute, Ph.D, Professor

205

ВОЗЗРЕНИЯ КОНФУЦИЯ НА ГОСУДАРСТВО, ГОСУДАРСТВЕННОЕ УПРАВЛЕНИЕ И ПРАВОSTATE STANDPOINT OF CONFUCIANТӨРИЙН ТАЛААРХ КҮНЗИЙН ҮЗЭЛ

АМГАЛАН Б.Адвокат Российской Федерации, член Адвокатской палаты города МосквыБ.АМГАЛАН Оросын Холбооны Улсын өмгөөлөгч, Москва хотын өмгөөлөгчдийн танхимын гишүүнAMGALAN. BAdvocate of Russian Federation, Member of Advocate chamber in Moscow

210

БАНКНЫ ЗЭЭЛИЙН ГЭРЭЭ, АНХААРАХ ЗАРИМ АСУУДАЛSOME ISSUES OF CREDIT AGREEMENT

Д.ЭНХЦЭЦЭГ Нийслэлийн Хан-Уул дүүргийн шүүхийн Иргэний хэргийн анхан шатны шүүхийн шүүгч ENKHTSETSEG .DJudge of Khan-Uul District, Municipal court of civil disputes of Mongolia

213

11


“ХУУЛЬ САХИУЛАХ ҮЙЛ АЖИЛЛАГАА: ОНОЛ, ПРАКТИКИЙН ТУЛГАМДСАН АСУУДАЛ” СЭДЭВТ ОЛОН УЛСЫН ЭРДЭМ ШИНЖИЛГЭЭНИЙ

ХУРЛААС ГАРГАСАН ЗӨВЛӨМЖ

Хууль сахиулахын их сургуулиас санаачилсан “Хууль сахиулах үйл ажиллагаа: онол, практикийн тулгамдсан асуудал” сэдэвт олон улсын эрдэм шинжилгээний хурлыг УИХ-ын Хууль зүйн байнгын хороо, Хууль зүй, дотоод хэргийн яам, ХБНГУ-ын Хансс-Зайделын сантай хамтран 2016 оны 9 дүгээр сарын 29, 30-ны өдрүүдэд зохион байгууллаа.

Олон улсын эрдэм шинжилгээний хуралд Монгол Улсын Ерөнхийлөгчийн тамгын газар, Улсын Их Хурал, Засгийн газар, Хууль зүй, дотоод хэргийн яам түүний харьяа агентлагууд, олон улсын болон төрийн бус байгууллага, их, дээд сургууль, эрдэм шинжилгээ, судалгааны байгууллагын 250 гаруй төлөөлөл, эрдэмтэн, судлаачдаас гадна ХБНГУ, ОХУ, БНХАУ, БНУУ, БНСУ, БНБУ зэрэг 10 гаруй орны 30 шахам эрдэмтэн урилгаар оролцов.

Энэ удаагийн ээлжит YI хурал нь манай улсад болон олон улсын хэмжээнд гэмт хэрэгтэй тэмцэх, аюулгүй байдлыг хангах, хууль сахиулах үйл ажиллагааны өмнө тулгамдаж буй зарим асуудлыг нээн гаргах түүнийг шийдвэрлэх арга замыг тодорхойлох, хууль сахиулах байгууллагуудын хамтын ажиллагааг өргөжүүлэх, салбарын эрдэм шинжилгээ, судалгааны ажлыг практикт нэвтрүүлэх, туршлага харилцан солилцох үндсэн зорилтоо амжилттай хэрэгжүүллээ.

Эрдэм шинжилгээний хурлыг үндсэн болон салбар хуралдаанаар явуулж, хуралд хэлэлцүүлэхээр ирүүлсэн 100 гаруй илтгэлээс “Хууль сахиулах ажиллагаа ба аюулгүй байдал”, “Хууль сахиулах ажиллагаа ба хүний эрх”, “Хууль сахиулах салбарын инноваци ба боловсрол”, “Гэмт хэрэгтэй тэмцэхэд тулгамдаж буй асуудал” гэсэн салбар хурлаар 30 илтгэлийг сонгон хэлэлцсэнээс гадна 16 илтгэлийг “ханан илтгэл” хэлбэрээр танилцууллаа.

Монгол Улсын Их хурал, Засгийн газар, Хууль зүй дотоод хэргийн яам түүний харьяа агентлагууд, олон улсын болон төрийн бус байгууллага, их дээд сургууль, эрдэм шинжилгээ, судалгааны байгууллагуудад хандан хууль сахиулах салбарын үйл ажиллагаанд нэн тэргүүнд хэрэгжүүлэх шаардлагатай асуудлаар хуралд оролцогчдоос гаргасан санал, дүгнэлтийг нэгтгэн дараах зөвлөмжийг сонордуулж байна.

Нэг. Хууль, эрх зүйн орчныг боловсронгуй болгох ажлын хүрээнд:

* Эрүүгийн болон Эрүүгийн хэрэг шалган шийдвэрлэх, Хууль сахиулах үйл ажиллагааны тухай, Шүүхийн шийдвэр гүйцэтгэх, Гэрч хохирогчийн аюулгүй байдал, Гэр бүлийн хүчирхийлэлтэй тэмцэх тухай зэрэг гэмт хэрэгтэй тэмцэх болон хууль сахиулах үйл ажиллагаанд нэн чухал шаардлагатай хууль тогтоомжийг шинжлэх ухааны үндэстэй шинэчлэн боловсруулж, батлан хэрэгжүүлэх;

* Хууль, бодлогын баримт бичгийн төслийг судалгаа шинжилгээнд тулгуурлан боловсруулах ажилд хууль сахиулах салбарын их сургууль, судалгааны байгууллага, эрдэмтэн, судлаачдыг оролцуулж гүйцэтгүүлэх;

* Гамшгийн эрсдэлийг бууруулах, хяналтын дүрэм, журам стандартыг шинээр болон шинэчлэн боловсруулах замаар гамшгийн менежментийн эрх зүйн орчныг шинэчлэх;

12

ХУУЛЬ САХИУЛАХУЙН БОДЛОГО СУДЛАЛLAW ENFORCEMENT

Хоёр. Хууль сахиулах салбарын бодлогын хэрэгжилтийн хүрээнд:

* Хууль сахиулах үйл ажиллагаанд хүний эрхийг бүхий л хэлбэрээр зөрчихгүй байх, иргэдэд чирэгдэлгүй үйлчилж, хүний эрхийг зөрчсөн албан тушаалтанд оногдуулах хариуцлагыг чангатгах;

* Гэмт хэргийн улмаас хохирогчдод туслалцаа үзүүлэх үр нөлөөтэй бодлогыг хэрэгжүүлэх;

* Хууль сахиулах салбарт удирдахуйн шилдэг технологийг бүх шатанд нэвтрүүлж, удирдлагын манлайллыг дээшлүүлэх, алба хаагчдад харилцааны эерэг хандлагыг төлөвшүүлж, сэтгэл зүйн бэлтгэлжилт, бие бялдрын хөгжлийг сайжруулж, дасан зохицох, үүрэг гүйцэтгэх чадварыг нэмэгдүүлэх бүхий л талын ажлыг үе шаттайгаар зохион байгуулах;

* Улсын хил хамгаалалтад туслах хүчний оролцоог нэмэгдүүлэх бодлогыг хэрэгжүүлэх;

- Гамшиг ослоос урьдчилан сэргийлэх ажлыг бие даасан хөтөлбөрийн түвшинд боловсруулж, бүх шатанд чанар үр дүнтэй зохион байгуулах;

* Үндэсний аюулгүй байдлыг хангах, хууль сахиулах болон гамшгаас хамгаалах үйл ажиллагаанд болзошгүй аюул заналыг урьдчилан харж, сэргийлэхэд чиглэсэн эрсдэлийн менежментийг нэвтрүүлэх, салбар хоорондын уялдааг бэхжүүлэх;

Гурав. Гэмт хэрэгтэй тэмцэх ажлын хүрээнд:

* Төрөөс гэмт хэрэг, зөрчилтэй тэмцэх бодлогын баримт бичгийг баталж, урьдчилан сэргийлэлтийн үр нөлөөг дээшлүүлэх;

- Гэмт хэрэг, зөрчлийн улмаас хохирсон хохирогчийн судалгааг 2 жил тутам хийж, гэмт явдлын түвшинг бодитойгоор тодорхойлж, гэмт хэрэгтэй тэмцэх үйл ажиллагаанд ашиглах;

* Цагдаагийн ерөнхий газар, Хууль сахиулахын их сургуулийн хамтарсан ажлын хэсгээс цагдаагийн байгууллагын үйл ажиллагааны өнөөгийн байдалд судалгаа дүн шинжилгээ хийж, хөгжлийн хэтийн бодлогыг тодорхойлсон стратеги хөтөлбөрийг батлуулан хэрэгжүүлэх;

* Гэмт хэрэгтэй тэмцэх ажиллагаанд орчин үеийн дэвшилтэд техник технологийг өргөнөөр ашиглах, шүүхийн шинжилгээний чанарыг дээшлүүлэх, лабораторийн хүчин чадлыг нэмэгдүүлэх, олон улсад үр ашигтай хэрэглэгдэж байгаа шинжилгээг өөрийн оронд хийж нэвтрүүлэх;

* Хорих ангийн төрөл, дэглэмийг нээлттэй, хаалттай тогтолцоонд шилжүүлэх, цагдан хорих байрны нөхцөлийг хүний жам ёсны эрхэд нийцүүлэх, ял эдлүүлэх ажиллагаанд цахим болон теле хяналтын системийг нэвтрүүлэх, ялтныг хөдөлмөрт бүрэн хамруулах, хорихоос суллагдагсадыг нийгэмшүүлэх пробацийн тогтолцоог бий болгох;

* Үндэстэн дамнасан гэмт хэрэг болох мөнгө угаах, хүний наймаа, хар тамхи, байгаль орчин болон цахим гэмт хэргийг таслан зогсоох, урьдчилан сэргийлэхэд хөрш зэргэлдээ улс орны хууль сахиулах байгууллагатай хамтын ажиллагааг өргөжүүлэх;

* Бүс нутгийн хэмжээнд аюулгүй байдлыг хангахад хууль сахиулах салбарын бодит хувь нэмрийг нэмэгдүүлэхэд чиглэсэн арга хэмжээ явуулах;

* Хууль сахиулах салбарын байгууллагуудын хүний нөөц, техник тоног төхөөрөмж, дэд бүтцийг шинэчлэн, хуульд заасан үүргээ стандартын дагуу хэрэгжүүлэх боломжийг бүрдүүлэх;

* Гэмт хэргийн статистикийн онол, арга зүйн үндэслэлийг тодорхойлон түүний үр дүнг сургалтын болон практик үйл ажиллагаанд нэвтрүүлэх, шүүх эрх мэдлийн болон хууль сахиулах байгууллага дахь гэмт хэргийн талаарх мэдээллийн нэгдсэн сан бүрдүүлэх, статистикийн мэдээлэл боловсруулах арга зүй, аргачлал, мэдээллийн систем, эрх зүйн зохицуулалтыг боловсронгуй болгох;

Дөрөв. Хууль сахиулах салбарын алба хаагчдыг бэлтгэх, давтан сургах, мэргэшүүлэх ажлын хүрээнд:

* Хууль сахиулагч бэлтгэх, давтан сургах тогтолцоог олон улсын жишигт

13


нийцүүлж, сургалтын чанарыг ахиулах, энэ чиглэлээр олон улсын хамтын ажиллагааг өргөжүүлэх;

* Хууль сахиулах байгууллагын хүний нөөцийн чадавхыг дээшлүүлэх, мэргэшсэн боловсон хүчин бэлтгэх зорилгоор тусгайлсан мэргэшлийн хөтөлбөр боловсруулж, шинэ анги байгуулах, сургалт явуулах;

* Хууль сахиулах салбарын удирдах албан тушаалтныг бэлтгэх, сургах, сонгон шалгаруулах нийтлэг асуудлыг боловсруулан салбарын хэмжээнд нэг мөр хэрэгжүүлэх

* Хууль сахиулахын их сургуулийн багш, судлаач, суралцагчдын гадаад хэлний мэдлэгийг дээшлүүлэх хөтөлбөр боловсруулж, үе шаттай сургах;

Тав. Хууль сахиулах салбарын инноваци, эрдэм судлалыг хөгжүүлэх ажлын хүрээнд:

* Хууль зүйн судалгааны чанарыг сайжруулах, хууль тогтоомжийн боловсруулалт, хэрэгжилтийг судалгаанд суурилан хийх;

* Жил бүрийн улсын төсөвт эрдэм шинжилгээ, судалгааны ажлын санхүүжилтийг нэмэгдүүлэх байдлаар суулгаж байх зарчмыг баримтлах;

* Хууль сахиулах салбар бүр “Хууль сахиулах салбарын инновацийн дэд бүтцийг (2016-2020онд) хөгжүүлэх хөтөлбөр”-ийг үйл ажиллагаандаа хэрэгжүүлж, үр дүнг тооцон ажиллах;

* Хууль сахиулахын их сургуулийг түшиглэн салбарын судалгаа–боловсруулалт, инновацийг нэвтрүүлэх, нутагшуулах, дамжуулах, инновацийн бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэх, турших лаборатори, инкубатор төвүүд байгуулж, тус тусын салбарын гарааны компани, кластер байгуулах үндэс суурийг бий болгох, импортоор оруулж ирдэг тусгай хэрэгсэл, тоног төхөөрөмж, хувцас зэргийг дотооддоо үйлдвэрлэх;

* Гэмт хэргийн хохирогчийн болон хорих ял эдлээд суллагдагсдыг нийгэмшүүлэх (пробаци) тогтолцоог Монгол Улсад бий болгох онол арга зүйн суурь судалгааны төслийг боловсруулж хийх зэрэг саналыг оролцогч байгууллагад хүргүүлэхээр тогтов.

Олон улсын эрдэм шинжилгээний хурлын оролцогчид

Монгол Улс, Улаанбаатар хот 2016.09.30

14


RECOMMENDATIONS FOR THE “LAW ENFORCEMENT OPERATIONS: THEORETICAL AND PRACTICAL ISSUES”

INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE

The international scientific conference on “Law Enforcement Operations: Theo-retical and Practical Issues” co-organized by the Standing Committee of the Mon-golian State Great Khural, the Ministry of Justice and Internal Affairs, the Law En-forcement University of Mongolia and the Hanns Seidel Foundation (Germany) was organized on the 29th and 30th of September, 2016.

The purpose of this year’s international scientific conference, which is the sixth conference since its initiation, was organized with the aim of combating prime, en-suring security and identifying the problems that are currently facing the effective operations of law enforcement. Additionally, the scientific conference was also aimed at expanding the cooperation of law enforcement organizations, actualizing the results of research works and exchanging knowledge and experience between participants.

In addition to the 250 domestic scholars, researchers and intellectuals from law enforcement agencies, research institutes and universities; approximately 30 scholars from ten different countries including the Federal Republic of Germany, the Russian Federation, the People’s Republic of China, the Republic of Hungary, the Republic of Korea and the Republic of Belarus participated in the conference. In total, around 100 research articles were submitted, of which 30 were openly discussed and 16 were pre-sented through poster sessions.

Besides the keynote session that was organized, concurrent sessions on “Law En-forcement and Security”, “Law Enforcement and Human Rights”, “Law Enforcement Innovation and Education” and “Issues Related to Combating Crime” were also orga-nized.

The representatives who participated in the conference proposed that the following issues need to be prioritized for implementation:

I. Within the context of improving the legal environment:

* To ensure that important legislations such as the laws on Criminal and Criminal Procedures; Law Enforcement; Execution of Court Decisions; Victim and Witness Pro-tection; and Family and Children are revised and approved, based on scientific research;

* To improve the contents and integration of legal documents by identifying and erasing the acts that are conflicted; and through conducting research and using online databases;

* To reform the legal environment for disaster management and to reduce the risks associated with disasters through revision of guidelines and standards of management;

II. Within the context of implementing the Law enforcement sector’s policies:

* To make law enforcement agencies open and transparent so that citizens are provided with equal service, without any discrimination and delay;

* To uphold the principle of equal treatment and to adopt stricter laws with re-gards to the punishment of any official who has failed to comply with the principle, especially officials who have offered privileges to anyone;

* To improve leadership skills by introducing the best management technology at all levels and to organize all activities related to improving the skills of officials such as

15


their communication skills, psychological preparedness and physical fitness;* To implement the policy on increasing the involvement of support forces in bor-

der protection;* To increase the capacity of border point checkpoints, to establish a multipurpose

monitoring system and to upgrade the hardware for communications;* To develop an independent program for the prevention of disasters and to im-

plement at all levels;

III.Within the context of combating crime:

* To increase the effects of preventative action and to reduce the amount of crime through government approvals of national policies on combating crime;

* To conduct victim studies every two years to determine real rate of crime;* To approve and implement a Police Development Program directed towards im-

proving the current operations of the Police, which was developed by the joint efforts of the National Police Agency and the Law Enforcement University of Mongolia;

* To make use of advanced technology in combating crime and to establish a digital laboratory for psychological analysis of criminals with an integrated national system for registration and directory;

* To categorize prison facilities into open and closed regimes, to appropriate the conditions of prison facilities in conformity to inherent human rights, to introduce surveillance cameras, to include prisoners in penal labor, and to establish a probation system;

* To develop and implement a new program for preventing and stopping new types of crime such as environmental crime, money laundering, human trafficking, drug trafficking and cyber-crime;

* To improve the conditions for protecting the public through installment of CCTV in Ulaanbaatar city, aimag centers and other urban areas with high population density;

* To create opportunities for law enforcement agencies to effectively perform their duties in accordance with international standards through renewed infrastructure, pro-vision of better equipment and preparation of highly capable human resources;

* To determine the theoretical and methodological basis for introducing the results of criminal statistics into academics and practice; to establish criminal databases for judicial and law enforcement agencies; and to improve the methods, information sys-tem and legal regulations for producing statistical data;

IV. Within the context of preparing and training law enforcers:

* To raise the quality of training and re-training so that it is compatible with inter-national standards and to expand international cooperation within this field;

* To develop special programs and conduct new training courses for improving the capabilities of human resource professionals within law enforcement organizations;

* To develop a comprehensive program for preparing, training and selecting law enforcement leaders and to implement the program;

* To develop a program for improving the knowledge of foreign languages of teachers, researchers and students in proper stages;

V. Within the context of developing the law enforcement sector’s research and innovation:

* To advance the quality of legal research and to develop the drafting and imple-mentation of laws based on research;

* To include the funding for research in the annual budget of the government and to increase it accordingly;

* To implement the Program on “Developing the Law Enforcement Sector’s Innova-tion Infrastructure (2016-2020)” approved by the Minister of Justice in 2015;

* To establish laboratories and incubation centers for each field that does research; conducts experiments; transfers and localizes new technologies; and produces new innovative products. Also, to create the foundations for establishing startup companies

16


and business clusters with the intention of reducing the amount of special equipment and tools imported from abroad, thereby increasing domestic production;

* To establish a probation system for rehabilitating former convicts in Mongolia and to conduct a national victimization survey.

Participants of the International Scientific Conference

Ulaanbaatar, Mongolia30.09.2016

17


РЕКОМЕНДАЦИЯ МЕЖДУНАРОДНОЙ ТЕОРЕТИКО-ПРАКТИЧЕСКОЙ КОНФЕРЕНЦИИ “ПРАВООХРАНИТЕЛЬНАЯ ДЕЯТЕЛЬНОСТЬ: АКТУАЛЬНЫЕ

ПРОБЛЕМЫ ТЕОРИИ И ПРАКТИКИ”

По инициативе Университета правоохранительной службы Монголии совместно с Постоянным комитетом по правовым вопросам Великого Государственного хурала Монголии, Министерством юстиции и внутренних дел, Фондом Хансс-Зайдель (ФРГ) была организована международная научная конференция “Правоохранительная деятельность: актуальные проблемы теории и практики” с 29 по 30 сентября 2016 года.

Нынешняя шестая международная конференция организована с целью определения путей решения актуальных проблем по борьбе с преступностью, обеспечению безопасности, расширения сотрудничества правоохранительных органов, внедрения результатов научно-исследовательской работы в практику, взаимного обмена знаниями и опытом работы.

В международной научной конференции приняли участие более 250 ученых и исследователей правоохранительных органов, научно-исследовательских институтов, отечественных и зарубежных высших учебных заведений, в том числе около 30 ученых исследователей из таких стран, как ФРГ, РФ, КНР, Корея, Республика Белорусия, Венгрия. Из 100 присланных научных докладов 30 были обсуждены на конференции, 16 докладов - в стендовой форме.

Кроме пленарного заседания были организованы четыре секционных заседания по таким направлениям, как “Правоохранительная деятельность и безопасность”, “Правоохранительная деятельность и права человека”, “Инновация правоохранительной сферы и образование”, “Актуальные проблемы борьбы с преступностью”.

Участники международной конференции разработали следующую рекомендацию по вопросам, требующим немедленного решения:

В сфере совершенствования законодательства

* разработать на научной основе, представить на утверждение и претворить такие важные законопроекты, как Закон рассмотрения уголовных дел, Закон о правоохранительной деятельности, Закон об исполнении судебных решений, Закон об обеспечении безопасности свидетеля и потерпевшего, Закон о семье и детях;

* выявить и устранить коллизии и пробелы правовых актов, противоречащие положения, путем проведения научных исследований, анализа правовой информации повысить уровень законодательной техники;

провести реформу мониторинга стихийных бедствий, снизить риск бедствий, разработать и обновить Правила контроля.

2. В сфере правоприменительной деятельности

* проводить правоохранительную деятельность гласно, открыто, оказывать гражданам услуги на основе равенства, справедливости, без дискриминации;

* строго соблюдать верховенство закона, усилить дисциплинарную, административную и уголовную ответственность должностных лиц за неисполнение служебных обязанностей;

18


* внедрить на всех этапах правоохранительной деятельности передовые технологии менежмента, повысить лидерские качества руководства, формировать позитивный подход к культуре общения, улучшить психологическую подготовленность, физическую подготовку, увеличить способность к адаптации, выполнению своих обязанностей , организовывать работу поэтапно;

* расширить привлечение вспомогательных сил,.в охране государственной границы;

* увеличить пропускную возможность пограничных пунктов, создать комплексную управленческо-контрольную систему, основанную на сети широкой полосы, соединяющих пограничные пункты, обновить техническое обеспечение связи;

* разработать самостоятельную программу профилактики стхихийных бедствий и катастроф, эффективно внедрять её на все уровнях деятельности;

3. В сфере борьбы с преступностью

* утвердить государственную концепцию по борьбе с преступнестью и правонарушениями и повысить эффективность профилактической работы;

* каждые два года проводить виктимологические исследования, реально выявляющие уровень преступности;

* провести исследование и анализ деятельности полиции совместной рабочей группой Национального Агентства полиции и Университета правоохранительной службы, разработать стратегическую программу, определяющую политику развития;

* широко использовать современные передовые технологии в деле борьбы с преступностью, повысить результативность судебной экспертизы, разработать национальную единую систему регистрации, информации и справки дижитал-исследования, создать инженерно-техническую лабораторию и лабораторию судебно-психологической экспертизы преступника;

* перевести виды, режимы мест лишения свободы на открытую, закрытую системы, привести в соответствие условия следственных изоляторов с естественными правами человека, внедрить компьютерную систему и систему телеконтроля, полностью охватить осужденных трудовой деятельностью, создать систему пробации по ресоциализации лиц, освобожденных из мест лишения свободы, перевести в он-лайн форму некоторые виды работ по исполнению судебных решений о гражданских делах, тем самым провести реформу уголовно-исполнительной сферы;

* разработать и реализовать программу по пресечению и профилактике новых видов преступлений, связанных с нарушением экологической среды, отмыванием денег, торговлей человека, наркотическими средствами и преступлением в сфере компьютерной информации;

* установить камеры наблюдения в городе Улан-Баторе, аймачных центрах, крупных населенных пунктах, улучшить безопасность граждан от криминальных посягательств, правонарушений;

* провести реформу в кадровом резерве, техническом обеспечении, инфраструктуре правоохранительных органов, создать материально-технические условия для исполнения обязанностей, предусмотренных законом;

* определить теоретическое и методическое обоснование статистики преступления, внедрить его результаты в учебный процесс и на практику, сформировать информационный фонд о судопроизводстве и преступлениях, совершенствовать методологию, методику, информационную систему, правовое регулирование по даче статистических данных;

4. В сфере подготовки, переподготовки, специализации сотрудников правоохранительных органов

* провести систему подготовки и переподготовки правоохранителей в соответствии с международными стандартами, повысить качество обучения;

* повысить потенциал кадров правоохранительных органов, разработать программы специализации с целью подготовки специалистов, создать новые

19


отделения по специальностям, провести обучение;* разработать программу по повышению уровня знания иностранных языков

профессорско-преподавательского состава университета, провести обучение;

5. Рекомендации по развитию инновации и научных исследований в сфере правоохранительной деятельности

* повышение качества научных исследований в правовой сфере деятельности, осуществление законодательных и правоприменительных процессов, основываясь на результатах исследования;

* стабильное увеличение объема финансирования научных исследований путем включения в государственный бюджет страны;

* направить усилия на реализацию и подведение итогов “Программы разви-тия инновационной инфраструктуры правоохранительной сферы деятельности на 2016 - 2020 гг.”;

* на базе Университета правоохранительной деятельности, ускорить процесс создания условий для внедрения, локализации, распространения инновации и инновационных технологии и научных разработок в правоохранительной сфере деятельности, экспериментальных лабораторий, инкубационных центров, стартовых компаний, а также для отечественного производства некоторых видов специализированных товаров, изделий и оборудований импортного производства;

* разработать исследовательские проекты по созданию оптимальных условий формирования системы пробации лиц, освобожденных с мест лишения свободы, а также потерпевших от преступных посягательств.

Участники Международной научно-практической конференции

Улан-Батор, Монголия30.09.2016

20


АКТУАЛЬНЫЕ ВОПРОСЫ ОБЕСПЕЧЕНИЯ ПРАВ ЧЕЛОВЕКА В ДЕЯТЕЛЬНОСТИ ПРАВООХРАНИТЕЛЬНЫХ ОРГАНОВ

TOPICAL QUESTIONS OF HUMAN RIGHTS’ ENSURING IN THE ACTIVITIES OF LAW ENFORCEMENT BODIES

ХУУЛЬ САХИУЛАХ БАЙГУУЛАГУУДЫН ҮЙЛ АЖИЛЛАГААН ДАХЬ ХҮНИЙ ЭРХ ЧӨЛӨӨГ ХАНГАХ ТУЛГАМДСАН АСУУДАЛУУД

МЕЩЕРЯКОВ А.Н.Заместитель начальника Уральского юридического института МВД России (по научной работе), кандидат юридических наук, доцент, полковник полиции.А.Н. МЕЩЕРЯКОВ ОХУ-ын ДХЯ-ны харьяа Уралын дээд сургуулийн дэд дарга (эрдэм шинжилгээ хариуцсан), хууль зүйн ухааны доктор, цагдаагийн хурандааMESHCHERYAKOV A.N.Deputy chief of the Ural law institute of the Ministry of the interior of Russia (on scientific studies), candidate of law (Ph.D), associate professor, colonel of police.

Аннотация: В статье рассматриваются актуальные вопросы обеспечения прав и свобод человека в деятельности правоохранительных органов. Анализируются основные причины нарушения прав и свобод человека и гражданина на современном этапе развития общества и государства. Предлагаются меры по совершенствованию законодательства и правоприменительной деятельности правоохранительных органов в сфере обеспечения прав и свобод человека и гражданина.

Товч агуулга: Энэхүү өгүүлэлд хууль сахиулах байгуулагуудын үйл ажиллагаан дахь хүний эрх чөлөөг хангах тулгамдсан асуудлуудыг авч үзэж орчин үеийн нийгэм ба улс төрийн хөгжилийн үе шатан дахь хүний эрх, эрх чөлөөг зөрчих үндсэн шалтгаануудад дүн шинжилгээ хийнэ. Хууль сахиулах байгуулагуудын хүний эрх, эрх чөлөөг хангах хууль хэрэгжүүлэх үйл ажиллагаа болон эрх зүйн үндсийг сайжруулах арга хэмжээнүүдийг санал болгожээ.

Abstract: The article highlights topical questions of ensuring human rights and freedoms in the activity of law enforcement bodies, the major causes of rights and freedoms’ violation of the human and the citizen at the modern stage of society and state development are analyzed; measures on legislation and enforcement activity per-fection of law enforcement agencies in the sphere of ensuring rights and freedoms of the human and the citizen are suggested.

Нет никаких сомнений в том, что одной из основных функций любого современного государства является обеспечение законности, правопорядка, защита прав и свобод человека и гражданина. Данная задача является универсальной для любой страны и реализуется в основном едиными методами на основе общепризнанных принципов и норм международного права.

Об этом говорится во Всеобщей декларации прав человека от 10.12.1948: «Генеральная Ассамблея провозглашает настоящую Всеобщую декларацию прав человека в качестве задачи, к выполнению которой должны

стремиться все народы и все государства с тем, чтобы каждый человек и каждый орган общества, постоянно имея в виду настоящую Декларацию, стремились путем просвещения и образования содействовать уважению этих прав и свобод и обеспечению, путем национальных и международных прогрессивных мероприятий, всеобщего и эффективного признания и осуществления их как среди народов государств – членов Организации, так и среди народов территорий, находящихся под их юрисдикцией».

Конституция Российской Федерации от 12 декабря 1993 г. определяет признание, соблюдение и защиту

21


прав и свобод человека и гражданина основной обязанностью государства (ст. 2) и устанавливает, что права и свободы человека и гражданина являются непосредственно действующими, они определяют смысл, содержание и применение законов, деятельность законодательной и исполнительной власти, местного самоуправления и обеспечиваются правосудием (ст. 18).

Подобный подход применяется и в зарубежных странах. Так, например, в Конституции Монголии от 13 января 1992 г. говорится о том, что демократия, справедливость, свобода, равноправие, обеспечение национального согласия, уважения к закону являются основными принципами государственной деятельности (ст. 1), государство несет перед своими гражданами обязательства по защите прав и свобод человека, по обеспечению экономической, социальной и юридической гарантий, ведет борьбу с нарушениями прав и свобод человека, восстановлению незаконно утерянных прав граждан (ст. 19).

Вместе с тем, к сожалению, современному обществу еще известны случаи нарушения прав и свобод человека и гражданина, в том числе и таких естественных и неотъемлемых, как жизнь, здоровье, достоинство личности и др. Об этом сообщается в докладах национальных уполномоченных по правам человека (омбудсменов), в сообщениях негосударственных правозащитных организаций; наиболее резонансные придаются широкой огласке в средствах массовой информации.

Данные факты позволяют утверждать, что еще нигде в мире не создана идеальная государственная система обеспечения прав и свобод человека и гражданина, соответствующая высоким международным стандартам прав человека. Собственно, создание такой системы – цель недостижимая. Нарушения прав человека, как и преступность, существует там, где существует само общество, являясь негативной, обратной стороной общественной жизни.

По справедливому наблюдению И.М. Мацкевича, как в человеке сосуществуют здоровые клетки и клетки, несущие в себе болезнь, обеспечивая тем самым постоянное поддержание

здоровых клеток в боевом тонусе, так и в обществе существуют люди, несущие в себе разрушительные начала, чтобы здоровая часть общества всегда была готова дать отпор негативным проявлениям1.

Задача государства – минимизировать негативные проявления в обществе, предупреждать нарушения прав и свобод человека и гражданина, обеспечивать соблюдение, гарантированность, а также восстановление нарушенных прав. Ее решение возлагается на государственный аппарат, под которым понимаются органы и должностные лица государства, обеспечивающие реализацию его функций, а именно, на ту его часть, которая объединяется понятием «правоохранительные органы».

Парадоксально, но несмотря на то, что правоохранительные органы являются одним из основных институтов государственной власти, основной частью аппарата принуждения, выполняя социально значимые задачи в интересах личности, общества и государства, вопрос о составе правоохранительных органов и их перечне ни на законодательном уровне, ни в юридической литературе до конца не разрешен2.

В каждом современном государстве для обеспечения правоохранительной функции существуют органы государственной власти, обеспечивающие охрану общественного порядка и общественной безопасности, – органы полиции; органы, обеспечивающие раскрытие и расследование преступлений, – органы, осуществляющие оперативно-розыскную деятельность, дознание, следствие, которые создаются, как правило, в структуре полиции (милиции), но могут быть и организационно обособлены; органы, обеспечивающие исполнение наказаний, – органы внутренних дел, органы юстиции.

Надзор за правоохранительной деятельностью возлагается на органы прокуратуры, которая, как правило, 1 См.: Мацкевич И.М. Преступность в условиях глобализации // Международное уголовное право и международная юстиция. 2009. № 1. С. 17–23.2 См.: Сацута А.И. Правоохранительные органы как институт государственной власти // Власть. 2016. № 5. С. 43–44.

22


организационно не входит в систему органов исполнительной власти, образуя собственную вертикаль во главе с генеральным прокурором. Подобное организационно-правовое положение прокуратуры позволяет развивать теорию о наличии, наряду с классическими тремя ветвями государственной власти, особой контрольно-надзорной ветви, решающей собственные уникальные государственные задачи.

Наконец, высший правоохранительный орган в любой стране – суд, обеспечивающий защиту прав и свобод человека и гражданина посредством правосудия – особой юридической процедуры, недоступной для других органов.

Судебная защита прав и свобод человека и гражданина является высшей формой правоохранительной деятельности, выражающей окончательную официальную позицию государства по существу рассматриваемых вопросов. Именно от уровня развития судебной власти, реализации в национальном законодательстве основных принципов судопроизводства (таких как независимость суда, несменяемость и неприкосновенность судей, состязательность, гласность) во многом зависит вся государственная система обеспечения прав человека.

Следует отметить, что на современном этапе институты судебной власти развиваются в соответствии с основными принципами правового государства и уровень доверия населения к судебной и в целом к государственной власти возрастает.

По мнению Е.В. Пономаренко, закрепление в Конституции Российской Федерации положения, определяющего независимость судебной власти, означает безусловное признание за судом правомочий обеспечения защиты прав и свобод человека и гражданина. Средства и способы защиты прав и свобод человека и гражданина достаточно многообразны, но чаще всего во всем цивилизованном мире представление о них связывается с деятельностью судебной системы3.

В Монголии, как отмечает Т. Оюунчимэг, в результате проведенной 3 См.: Пономаренко Е.В. Роль судебной власти в обеспечении прав и свобод человека и гражданина // Российский судья. 2005. № 4. С. 11–12.

судебной реформы были изданы новые законы, направленные на урегулирование новых общественных отношений, в частности, с 1 сентября 2002 года введены в действие новые Уголовный кодекс, Уголовно-процессуальный кодекс, Уголовно-исполнительный и другие кодексы. В результате проведенных изменений люди стали понимать, что только суд защищает их права и свободы, прежде всего от насилия или других видов давления со стороны государственных и властных структур и должностных лиц4.

Важнейшей гарантией обеспечения прав и свобод личности в деятельности правоохранительных органов, а также иных органов и должностных лиц государства, является независимость судебной власти.

Под независимостью в сфере профессиональной деятельности понимается способность и гарантированная возможность судьи выносить решения в соответствии с законом, невзирая на давление со стороны законодательной и исполнительной власти. Для того чтобы судебная система стала более независимой, она должна стать максимально открытой – публичное оглашение приговоров и решений, достоверной и полной информации о деятельности суда5.

И в Конституции России, и в Конституции Монголии соответствующие конституционные принципы организации и осуществления правосудия (законность, независимость судей, гласность и, в том числе, открытость судебного разбирательства) закреплены.

В юридической литературе нередко к правоохранительным относят органы адвокатуры, нотариата, уполномоченных по правам человека и др. Вместе с тем данные органы, хотя и решают в своей деятельности вопросы, связанные с обеспечением прав и свобод человека и гражданина, не обладают одним из главных признаков государственных органов – возможностью применения государственного принуждения. Данные органы осуществляют обеспечительную, 4 См.: Оюунчимэг Т. Генезис правовой системы Монголии // Вестник Санкт-Петербургского университета МВД России. 2007. № 4. С. 82–83.5 См.: Уранцэцэг Т. История развития законодательства о независимости суда в Монголии // Сибирский юридический вестник. 2007. № 2. С. 28.

23


информационную, разъяснительную роль, однако реальными силовыми инструментами по реализации правозащитной функции, как правило, не обладают.

Правоохранительные органы в стране в силу самой сущности понятия «правоохранительная деятельность» осуществляют полномочия по обеспечению и защите прав и свобод человека и гражданина, гарантируют реализацию основных конституционных принципов правового статуса личности.

В то же время они являются аппаратом, обеспечивающим незыблемость и стабильность государственной власти. В отличие от вооруженных сил государства, вероятный противник которых находится за пределами государства, правоохранительные органы предназначены в том числе и для применения силы внутри страны в целях защиты основ государственного и общественного устройства, обеспечения общественного порядка, общественной безопасности. Они призваны гарантировать нормальную жизнедеятельность общества и каждого индивида, их безопасность.

В этой связи правоохранительные органы, которые, как правило, входят в систему исполнительной власти (исключая суд и прокуратуру), наделены правом применения физической силы, специальных средств, огнестрельного оружия. При применении данных форм силового воздействия может быть причинен ущерб здоровью, имуществу человека, и даже его жизни. Именно поэтому применение любых ограничивающих права и свободы человека и гражданина средств должно быть строго регламентировано законом и применяться лишь в исключительных случаях, когда создается прямая угроза или нарушение государственных интересов, а также существенного нарушения прав и законных интересов других лиц.

Судебные органы вправе от имени государства выносить судебные решения и приговоры, подлежащие принудительному исполнению. В результате применения назначенного судом наказания может быть ограничен ряд прав и свобод личности, в отдельных государствах в качестве наказания может назначаться и применяется смертная казнь.

Таким образом, правоохранительные органы являются основным субъектом обеспечения прав и свобод человека и гражданина, они же являются и основным субъектом легального ограничения правового статуса личности. Именно в этом диалектическом противоречии заложена основа для дальнейшего развития механизмов обеспечения прав и свобод человека и гражданина.

Философский смысл проблемы основывается на категорическом императиве И. Канта – формуле «относись к другим людям так, как хочешь, чтобы они относились к тебе». Существует только один категорический императив, а именно: поступай только согласно такой максиме, руководствуясь которой, ты в то же время можешь пожелать, чтобы она стала всеобщим законом6.

Данная идея находит отражение во всех современных конституциях. В ст. 17 Конституции Российской Федерации сказано: «Осуществление прав и свобод человека и гражданина не должно нарушать права и свободы других лиц». В ст. 19 Конституции Монголии говорится: «Пользуясь правами и свободами, никто не имеет права наносить урон национальной безопасности, ущемлять права и свободы других людей, нарушать общественный порядок. Осуществление прав и свобод человека и гражданина не должно нарушать права и свободы других лиц».

В целях обеспечения государственной безопасности, общественного блага, интересов других лиц в конституциях предусмотрена прерогатива государства на ограничение прав и свобод личности, а также общие основания и пределы такого ограничения.

Например, права и свободы человека и гражданина могут быть ограничены федеральным законом только в той мере, в какой это необходимо в целях защиты основ конституционного строя, нравственности, здоровья, прав и законных интересов других лиц, обеспечения обороны страны и безопасности государства (ст. 55 Конституции Российской Федерации). Пользование иностранными гражданами и лицами без гражданства правами и свободами граждан 6 См.: Кант И. Основы метафизики нравственности // Кант И. Сочинения: в 6 т. М.: Мысль, 1965. Т. 4. Ч. I. С. 211–310.

24


Монголии, закрепленными в ст. 16 Конституции, может быть ограничено законом в целях обеспечения национальной и личной безопасности граждан, а также общественного порядка (ст. 18 Конституции Монголии).

Реализуя свои полномочия, правоохранительные органы, с одной стороны должны обеспечивать общественный порядок и общественную безопасность, содействовать гражданам в осуществлении их прав и свобод, с другой – осуществлять карательную функцию по отношению к лицам, нарушившим закон. Следовательно, основания и порядок обеспечения прав с учетом этих противоположных оснований деятельности будет отличаться.

Современные социологи отмечают, что в ходе нормальной повседневной жизнедеятельности общества большинство граждан работу правоохранительных органов практически не замечает, да и не должно замечать. Обеспечение их прав состоит в гарантированности их реализации, в поддержании атмосферы безопасности и защищенности.

Конкретная правоприменительная деятельность правоохранительных органов в большей мере связана с наступлением таких юридических фактов, как правонарушения или преступления.

В этих случаях возникает необходимость обеспечения правового положения лиц, подозреваемых (обвиняемых) в совершении правонарушения, их прав и свобод, а также правового статуса лиц, потерпевших в результате противоправного деяния. И если права и свободы лиц, подвергающихся юридическому преследованию со стороны государства, содержатся в законодательстве в большом объеме, то права лиц, потерпевших от противоправной деятельности, как правило, столь детально не регламентируются, что, однако, не отрицает их существования и необходимости и их обеспечения. Восстановление нарушенных прав – это фактически одна из основных задач правоохранительной деятельности, и потерпевший является основным субъектом ее обеспечительной деятельности.

В процессуальном законодательстве находят закрепление все необходимые процедуры, следование которым гарантирует обеспечение прав и свобод человека и гражданина. Вместе с тем особенности правового регулирования общественных отношений таковы, что нельзя предусмотреть все возможные случаи, и нередко правоприменителям приходится действовать в нетипичных ситуациях, прямо законом не регламентированных.

Такие случаи создают все предпосылки для нарушения прав и свобод человека и гражданина, и от правильных действий правоохранительных органов зависит итоговый результат.

Следует помнить, что правоприменительная деятельность складывается из ряда этапов (установление и анализ фактических обстоятельств дела, выбор правовой нормы, которой следует руководствоваться, толкование выбранной нормы и вынесение правоприменительного акта), и на каждом из них необходимо, во-первых, строго руководствоваться нормой права, во-вторых, опираться на важнейшие конституционные принципы, помня о высшей юридической силе конституции.

Обеспечение прав и свобод человека и гражданина в деятельности правоохранительных органов во многом зависит от качества законодательства, от того, насколько в нем урегулированы основные вопросы их правового статуса, деятельности, включая полномочия и порядок их реализации, права и обязанности иных лиц.

Одна из основных задач государства заключается в разработке, мониторинге и обновлении соответствующего законодательства, а также в обеспечении единства правоприменительной практики посредством осуществления официального толкования правовых норм.

В связи с наличием дискреционных полномочий правоохранительные органы должны быть подготовлены к решению сложных общественно значимых проблем, их сотрудники – обладать высокой квалификацией, на протяжении всей службы систематически проходить повышение квалификации, а также в необходимых случаях профессиональную переподготовку.

Особенности обеспечения прав и

25


свобод возникают при осуществлении отдельных видов правоохранительной деятельности, а также в условиях действия особых правовых режимов.

В последние годы мир столкнулся с нарастающей проблемой распространения экстремизма и сопутствующего ему терроризма. Среди основных направлений борьбы с этими преступными проявлениями в юридической литературе называют: оказание помощи лицам, ставшим жертвами терроризма; совершенствование законодательства по усилению борьбы с экстремизмом и терроризмом; распространение антиэкстремистских и антитеррористических идеологий; участие правоохранительных органов в координации антитеррористических мероприятий7.

С данной проблемой тесно связаны вопросы введения особых правовых (чрезвычайных) режимов.

Сущность ограничений прав и свобод граждан в условиях подобных режимов заключается в приостановлении действия ряда прав и свобод как мере временного характера, применяющейся в виде законодательно установленных ограничений и запретов совершения определенных действий, введении дополнительных обязанностей и выражающейся в сокращении (сужении) общего объема прав и свобод граждан, затрагивающих их статус8.

При этом правовые ограничения в условиях чрезвычайного положения понимаются не как изъятие каких-либо правомочий из состава соответствующих прав, а установление особых условий и пределов для их реализации9.

Во время действия специальных правовых режимов на правоохранительные органы возлагаются дополнительные задачи, а обеспечение прав и свобод человека и гражданина в данной ситуации приобретает особое значение, 7 См.: Сараев А.В., Кеняйкина А.В. Системы органов по противодействию терроризму в России и за рубежом // Актуальные вопросы борьбы с преступлениями. 2016. № 1. С. 67.8 См.: Пчелинцев С.В. Проблемы ограничения прав и свобод граждан в условиях особых правовых режимов: монография. М.: Норма, 2006. С. 436.9 См.: Юсуфов А. Понятие ограничения прав и свобод человека и гражданина в условиях чрезвычайного положения // Ученые записки Худжандского государственного университета имени академика Б. Гафурова. Серия: Гуманитарные науки. 2012. № 2. С. 207.

поскольку, в отличие от условий нормальной жизнедеятельности общества, при чрезвычайных режимах человек становится особенно уязвимым и зависимым от государства и его поддержки.

Основными принципами, призванными обеспечить гарантированность правового статуса личности в условиях особых правовых режимов, являются:

1) законность (ограничение прав допускается только в тех случаях и в том объеме, которые предусмотрены законом; все, что законом не разрешено, – запрещено);

2) недопустимость ограничения основных прав и свобод граждан (жизнь, достоинство, жилище, защита своих прав и т. д.);

3) соразмерность (применение ограничений только в той мере, в какой это необходимо для государственно важных нужд и защиты прав других лиц);

4) временный и строго территориально обозначенный характер ограничений (недопустимость произвольного расширения границ или периода чрезвычайного положения).

Важное значение обеспечение прав и свобод личности имеет при осуществлении правоохранительными органами оперативно-розыскной деятельности. Особенно это касается права человека на частную жизнь, личную и семейную тайну, право на тайну переписки, телефонных переговоров, почтовых и иных сообщений. Распространение личной информации, ставшей известной в ходе проведения оперативно-розыскных мероприятий, может существенным образом нарушить права человека.

Приемы и методы осуществления оперативно-розыскной деятельности могут вторгаться и в сферу иных прав и свобод человека и гражданина. В этой связи государство должно строго регламентировать данный вид деятельности правоохранительных органов, закрепляя в соответствующем законодательстве объем их полномочий, пределы вторжения в личную жизнь граждан и порядок обеспечения их прав и свобод. Надзор уполномоченных органов за законностью оперативно-розыскной деятельности выступает дополнительной гарантией обеспечения

26


прав и свобод личности при ее осуществлении.

Согласно российскому закону об оперативно-розыскной деятельности от 12 августа 1995 г. органы (должностные лица), осуществляющие оперативно-розыскную деятельность, при проведении оперативно-розыскных мероприятий должны обеспечивать соблюдение прав человека и гражданина на неприкосновенность частной жизни, личную и семейную тайну, неприкосновенность жилища и тайну корреспонденции. Прокурорский надзор за исполнением закона осуществляют Генеральный прокурор Российской Федерации и уполномоченные им прокуроры.

В соответствии с Законом Монголии об оперативно-розыскной деятельности от 19 декабря 1998 г. оперативно-розыскная деятельность проводится в целях обеспечения национальной безопасности, защиты прав и свобод человека от преступных посягательств. Данная деятельность основывается на принципах законности, уважения и соблюдения прав и свобод человека и гражданина, конспирации, непрерывности, оперативности. Принцип законности проявляется в том, что властные субъекты обязаны точно исполнять положения Конституции и иных законов Монголии. При проведении оперативно-розыскных мероприятий, ограничивающих конституционные права граждан, в Монголии надзор за законностью осуществляется Генеральным прокурором Монголии либо специально на то уполномоченным прокурором10.

Анализ положений данных законов позволяет утверждать, что в России и Монголии созданы правовые основы оперативно-розыскной деятельности правоохранительных органов, являющиеся при их соблюдении гарантией правового статуса личности.

В современных условиях глобализации важнейшим условием обеспечения прав и свобод человека и гражданина становится организация сотрудничества и взаимодействия правоохранительных органов разных стран. Это позволяет более эффективно 10 См.: Тамжидийн О. Правовые гарантии законности использования результатов ОРД в уголовном судопроизводстве Монголии // Вестник Санкт-Петербургского университета МВД России. 2008. № 2. С. 86–87.

осуществлять борьбу с преступностью, обеспечивает восстановление прав потерпевших лиц и реализацию одного из основных свойств юридической ответственности – неотвратимости наказания, формирующего уважительное отношение к закону, государству и его институтам.

Так, например, в решении вопросов борьбы с преступностью, обеспечения прав и свобод человека и гражданина широко развито взаимодействие правоохранительных органов России и Монголии. Оно основывается на Договоре о дружественных отношениях и сотрудничестве между Российской Федерацией и Монголией от 20 января 1993 г., Договоре о взаимном оказании правовой помощи по гражданским, семейным и уголовным делам от 23 сентября 1988 г., а также соглашениях о сотрудничестве между Правительством Российской Федерации и Правительством Монголии, между Министерством внутренних дел Российской Федерации и Министерством юстиции Монголии.

Как отмечается в юридической литературе, в настоящие время в Монголии имеется обширная нормативно-правовая база для осуществления международного сотрудничества в борьбе с преступностью. Министерством юстиции Монголии заключены соглашения со странами Азиатско-Тихоокеанского и иных регионов, среди которых: Япония, Россия, Китай, КНДР, Республика Корея, Венгрия, Индия и др. Помимо соглашений, имеющих правовой характер и порождающих права и обязанности у профильных ведомств соответствующих государств, Министерство юстиции Монголии имеет опыт подписания документов программного характера11. Аналогичных принципов в организации международного полицейского сотрудничества придерживается и Россия.

Подводя итоги сказанному, следует отметить, что в настоящее время сформированы необходимые нормативно-правовые основы для надлежащего обеспечения правоохранительными органами прав 11 См.: Nyamdulam J. International legal bases of cooperation between law enforcement authorities of the Asia-Pacific region // Scientific notes of V. I. Vernadsky crimean federal university. Juridical science. 2015. V. 1. № 3. P. 178–179

27


и свобод человека и гражданина как на международном, так и на национальном уровне большинства государств. Детально проработаны вопросы обеспечения прав и свобод личности при осуществлении административного и уголовного преследования, оперативно-розыскной деятельности, в условиях особых правовых режимов.

В целях дальнейшего совершенствования деятельности правоохранительных органов по обеспечению прав человека можно предложить следующие основные рекомендации:

1. Необходимо постоянное совершенствование организационно-правовых основ деятельности правоохранительных органов, соответствующее стремительному развитию общества и государства. В государстве должны на постоянной основе существовать правоохранительные органы, ответственные за реализацию конституционных положений о правовом статусе личности. Их полномочия должны быть строго регламентированы, деятельность подконтрольна и поднадзорна.

2. При возникновении в ходе правоприменительной деятельности правоохранительных органов правовых коллизий или пробелов следует руководствоваться принципами «разрешено только то, что предусмотрено законом», «презумпция невиновности», «возможность ограничения прав человека только на основании конституции и закона», иными основополагающими конституционными принципами, а также общепризнанными стандартами прав человека.

3. Следует на практике обеспечивать реализацию конституционного принципа независимости суда, поскольку независимый суд, руководствующийся только конституцией и законом,

является гарантией прав и свобод личности.

4. В условиях осуществления деятельности, связанной со вмешательством в личную жизнь человека или с ограничением отдельных прав и свобод (уголовно-процессуальная, оперативно-розыскная деятельность, особые правовые режимы), важно обеспечить строгую правовую регламентацию деятельности правоохранительных органов, территориальные границы и срок ограничения прав, а также дополнительные гарантии реализации основных прав (на жизнь, на достоинство, на судебную защиту и т. д.). Подмена законности «чрезвычайщиной» или «целесообразностью» недопустима.

5. Важнейшим условием совершенствования деятельности правоохранительных органов по обеспечению прав и свобод личности в современном глобализирующемся мире является развитие международного сотрудничества, налаживание обмена информацией и развитие правовой помощи по иным направлениям деятельности.

Представляется, что предложенные основные направления совершенствования правозащитной деятельности правоохранительных органов могут стать основой для дальнейших исследований в данной области научных знаний (в частности, развития обозначенных и обоснования новых форм обеспечения прав и свобод личности, их большей детализации, выявления закономерностей и противоречий), а также быть использованы для совершенствования законодательства и правоприменительной практики в этой важнейшей сфере общественных отношений.

28


МОНГОЛ УЛСЫН ТӨВИЙГ САХИСАН ГЕО-ОРЧИН БҮРЭЛДЭН ТӨЛӨВШИХӨД ХӨРШ ГҮРНҮҮДИЙН НӨЛӨӨЛӨЛ

(ГАДААД АЮУЛГҮЙ БАЙДЛЫН ТҮҮХ-УЛС ТӨРИЙН ШИНЖИЛГЭЭ)

NEIGHBORING COUNTRIES INFLUENCE FOR THE FORMATION OF GEO-NEUTRAL ENVIRONMENT OF MONGOLIA

П.ЦАЦРАЛХууль сахиулахын их сургуулийн Эрх зүй, нийгмийн ухааны сургуулийнНийгмийн ухааны тэнхимийн эрхлэгч, докторант, хошууч TSATSRAL P.Head of Department of Social Sciences, Institute of Law and Social Sciences, Law Enforcement University of Mongolia, Ph.D student, Major

Товч агуулга: Монгол Улсын өнөөгийн гадаад аюулгүй байдлаа сахин хамгаалах арга замуудын нэг нь төвийг сахих статус болох нь. Төвийг сахих статус гео-орчны түүхэн хувьслын үр дүнд хэрхэн бүрэлдэн бий болсон, үүнд хөрш гүрнүүдийн нөлөө, оролцоо ямар байсан талаар харьцуулан судалж, тоймлон дүгнэхэд уг илтгэлийн гол агуулга оршино.

Abstract: The purpose of this paper is to focus on considering that one of the ways to ensure the current Mongolian external security is the neutrality status, how neutral-ity status formed as a result of geo politics historical evolution, including comparative study of neighboring countries influence and participation for it.

Түлхүүр үг. Гео-орчин, геополитик, геостратеги, хөрш улс, ашиг сонирхол, нөлөөллийн бүс, төвийг сахих статус, энхийг сахиулах, энхийг тогтоох.

Key words: geopolitics, geo strategy, neighboring countries, interests, zone of influence, neutrality status, peace keeping, peace making.

“Аливаа улсад мөнхийн холбоотон, мөнхийн дайсан гэж үгүй.

Гагцхүү мөнхийн эрх ашиг л гэж бий. Шарль дэ Голль”

Нэг. Монгол Улсын геополитикийн онцлог нөхцөл

Дэлхий дээр 240 гаруй улс орон, 800 гаруй үндэстэн угсаатан, 5000 гаруй хэл, соёл бүхий долоон тэрбум хүн амьдардаг. Түүхэн хувьслын үрээр улс гүрнүүд нэг нэгнээ ноёлохын төлөө байлдаж, улс гүрэн үүсч, зарим нь мөхөж, хүчтэй нь хүчгүйгээ агуулсаар өнөөгийн олон улсын эрх зүйн хүрээнд бие даасан тусгаар улсууд бүрэлдэн буй болсон. Харин монголчууд хүн төрөлхтний түүхэнд энх амгалан амьдралын төлөө том улс гүрэн улс байгуулж, төрт ёсны агуу их түүхийг бүтээж өгсөн юм.

Өнөөдөр монголыг дэлхийн хоёр том гүрний дундах түгжигдмэл жижиг орон гэж зарим улсууд үзэж байхад түүхийг сөхөн харвал Германы философич Гегель “Хүн төрөлхтний түүх монголчуудаас эхэлнэ. Монголчууд

хүн төрөлхтний түүхийг оюун сүнстэй болгосон гэж бичсэн байдаг.” Үүнийг ч судлаачид түүхэн судалгаагаар гаргаж, харуулсаар байна. “Монголын гүрэнт улс байгуулагдахаас өмнө Хятад 12 тусдаа улс байсныг нэгтгэж одоогийн Хятадыг бүрэлдүүлсэн байхад, мөн ОХУ Уралаас баруун тийш 62 вант улс байхад монголчууд Москвагийн вант улсыг дэмжиж, Орос гүрний суурийг тавьж өгсөн. Тэгэхээр монголчууд өөрсдийнхөө хоёр бүтээлээр битүү хүрээлүүлчихсэн байгаа юм. Улсынхаа хязгаарыг урд талдаа Өмнөд Монгол, Ганшу, Шиньжан гэх монгол угсаатны эртний овог аймгуудаар, хойд талдаа Тува, Буриад, Ойрадуудаар хүрээлүүлж байгаа хэрэг”1 хэмээн манай нэрт геополитикч, Ерөнхий сайд асан Д.Бямбасүрэн лекцэндээ дурдсан байх юм.

Дэлхий нийтийг хамарсан ямар ч донсолгооноос аливаа улс ангид байж 1 Д.Бямбасүрэн “Монголчуудад мэдлэгээ баялаг болгохуйн ухаан хэрэгтэй байна” Өдрийн сонин. УБ.,2016,12,5, №279, 12-р нүүр.

29


чадахгүй нь үнэн. Харин газар зүйн хүчин зүйл бүрмөсөн үгүйсгэгдэхгүй нь бас үнэн. Тиймээс аливаа улсын үндэсний аюулгүй байдлын орчин шууд хаяа нийлэн орших бүс нутаг, хөрш орнууд дахь өрнөлтөөс шууд хамааралтай. Тэгвэл Монгол Улсын эргэн тойрон дахь аюулгүй байдлын орчинд ямар өөрчлөлт гарч байна вэ? гэдгийг судлахын тулд гадаад, дотоод цагийн байдлыг түүхэн улбаан дээр тулгуурлан судлах шаардлага гарч байгаа юм.

Монгол Улс нэг талаасаа геополитикийн асар таатай нөхцөлд оршин тогтнож буй. Стратегийн түншлэлийн харилцаатай найрамдалт хоёр хөршөөр хүрээлэгдсэн энэхүү байдал бол Монгол Улсын тусгаар тогтнол, бүрэн эрхт байдал, нутаг дэвсгэрийн бүрэн бүтэн байдалд шууд заналхийлэх аливаа аюулыг магадлалын түвшинд бүрэн үгүйсгэж болохуйц нөхцөл мөн. Үүн дээр хоёр хөршийн тогтвортой, хүчтэй төр засагтай тогтолцоо нь дэлхий дахиныг хамарсан уламжлалт бус зарим аюул занал, тухайлбал, олон улсын терроризм, мөн бусад бүс нутагт гарсаар буй иргэний дайн самуун, зэвсэгт бүлэглэлүүдийн үйл ажиллагаа манай хил хязгаарыг даван нэвтрэх бололцоог тодорхой хэмжээнд хааж байна. Гадаад аюулгүй байдлын харьцангуй таатай ийм орчинд оршин тогтнож байгаа улс тийм ч олон бус. Гэвч энэ нь Монгол Улсын үндэсний аюулгүй байдлын гадаад орчин аливаа эрсдлээс бүрэн хамгаалагдсан байна гэж тайвшрах үндэс болох учиргүй.

Их гүрнүүдийн нөлөөллийн орон зайд орших, тэдний геополитикийн сөрөг нөлөөнд ихээхэн эмзэг өртөмтгий буюу тийнхүү өртөх аюул занал, эрсдэл дор оршдог, өөрийгөө өөрийнхөө хүчээр хамгаалах чадал буурай, товчоор олон улсын тавцанд өөрийгөө хадгалан үлдэх буюу тэсч үлдэх бодлого баримталдаг улсыг жижиг улс гэж хэлж болно.2 Жижиг улсуудын3 хувь заяа их төлөв тэдгээрийн хилийн гаднах үйл явцаас ихээхэн шалтгаалах ба олонх жижиг улс бүс нутаг, дэлхий дахины шинжтэй хямрал, мөргөлдөөнд илүү 2 Аюлгүйн манаанд 90 жил. Эрдэм шинжилгээний хурал. УБ.,2012, 150-р тал.3 Дэвид Вайтал “их гүрнүүдийн хүч нөлөөнд хавсрага болж, олон улсын улс төрд бие даан оролцож чаддагүй, нэгдүгээр зэрэглэлийн улсын улс төр, цэргйин хүчний дайвар болдог улс”, судлаач, доктор Ё.Отгонбаяр “өөрийн статус-квод өөрчлөлт гарахаас сэргийлэх чадваргүй буюу сөрөг нөлөөллөөс өөрийг хамгаалах чадваргүй улс” гэх мэтээр тодорхойлсон байдаг.

өртөмтгий байдаг. Жижиг улс өөрөөс хүч чадлаар

илүү улсуудтай хөрш зэргэлдээ оршдог бол түүний гадаад бодлогод болгоомжлолын хүчин зүйл заавал үйлчилж, хөрш том орнуудын хүч чадал нэмэгдэх тусам хөрш зэргэлдээ жижиг улсуудын аюулгүй байдал эмзэг болдог байна.

Хоёр. Хөрш гүрнүүдийн нөлөөллийн бүс болох нь

Монгол Улсын сүүлийн 200-300 жилийн түүх энэ хоёр улсын бодлогоос хамаарсаар ирсэн. Зөвхөн сүүлийн зуунд л гэхэд бид хэд хэдэн удаа энэ хоёрынхоо хооронд савчихсан улс. XX зууны эхэнд урд хөрш рүүгээ налаад Манж Чин улсын цэргийг нутагтаа оруулаад ирсэн. Тэдэнтэйгээ хэсэг байж байгаад хойд хөршийн нөлөөллөөр урд хөрштэйгээ муудсан. Дэлхийн II дайны дараа БНХАУ бий болоход Орос, Хятадтай аятайхан харилцаатай байсан. Гэтэл 1960-аад оны эхээр хоёр хөршийн харилцаа муудсанаас бид аль нэг талд нь сонголт хийх болоход ЗХУ-ыг дагасан. Үр дүнд нь оросын цэрэг манайд байрлав. 1960-аад оны дунд үеэс 1980-аад он хүртэл дайсагнасан харилцаатай байж ирсэн. Бид түүхэндээ хөршүүдийнхээ аль нэгний хамааралтай байж ирсэн явдал нь бие даасан гадаад бодлогыг бүрэн үгүйсгэж байсан юм. 1990 оны Ардчилсан хувьсгалын үр дүнд бие даан гадаад бодлого явуулах, үндэсний гадаад аюулгүй байдлаа сахин хамгаалах их үйл хэргийг хууль эрх зүйн хүрээнд батламжилсан юм. Өнөөдөр Монгол Улс хоёр хөрштэйгээ стратегийн өндөр түвшний харилцаатай болсон.

Их гүрэн хүссэн хүсээгүй түүний бодлого жижиг улсуудад аяндаа нөлөөлдгийг XIX-XX зууны эхэн үеийн Монголын гадаад улс төрийн түүхээс харж болохоор байна.

Манж Чин гүрэн Монголыг эрхшээлдээ оруулж, 200 гаруй жил эзэрхийлж байсан түүх, тусгаар тогтнолын асуудлыг гадаадын монгол судлаачид эерэг, таатай байр суурин дээр байсан тухай ойролцоо санал дүгнэлтүүд гаргасан байх юм. Тухайлбал: 1910-аад оны үед Монгол нутгаар аялж байсан Оросын судлаач В.Котвичийн тэмдэглэлдээ “Манж Халхыг Ойрадоос хамгаалж, урьдын бэлчээрийн эргүүлэн өгч, засаг захиргааг шинээр эмхлэх санаа гаргаж, Халхыг номхотгоход тал засан” өөртөө татах зорилт дэвшүүлжээ, Тэд нэг талаас хошуудын засаг ноёдын

30


тоог олшруулж, нөгөө талаар шарын шашныг дэлгэрүүлэн, монголчуудын догшин занг номхруулан, дайчин үйл хэрэг гэхээс илүү сэтгэлийн авралыг олох эрмэлзэлийг төрүүлэхийг чухалчилжээ. Дайчин нүүдэлчид удалгүй энхийг эрхэмлэн номхорч, эрчүүдийн ихээхэн хэсэг нь лам хуврага болжээ”4.

Японы монголч эрдэмтэн Наками Тацүо өөрийн судалгаандаа “Чин гүрэн Монголд ноёрхож байсан үед Манжийн эзэн хаан болон түүний Монгол сурвалжит албатуудын харилцаа үндсэндээ туйлын зохистой (идеальны) гэмээр байв. Монгол ноёдын хууль ёсны байдал, статусыг Манж-Чингийн эзэн хаан баталгаажуулж, энэхүү харилцаа улс төр, шашин, эдийн засаг, соёл зэрэг бусад чухал харилцаа явагдах хүрээг бүрдүүлж байв. Манжийн хаад Монголын лам хуврагуудын хамгийн чухал бөгөөд гол дэмжигчид байв. Чингийн эзэнт гүрний хүрээнд Монгол нь “бүдүүн баараг, дуулгавартай холбоотон” байв. Монголчууд дахин нэгдэж цэргийн аюул занал учруулахаас сэргийлэх үүднээс Чингийн дэглэм Монголын ноёдыг хяналтандаа байлгаж байв. Түүнээс гадна хятадуудыг Монголын нийгэмд хэт ойртуулахгүй байх бодлого баримталж байв. Энэ нийгмийн бие даасан бүтцээ хэвээр хадлгалан авч үлдэх боломжийг монголчуудад олгосон нэг хүчин зүйл байв.”5 гэж дүгнэжээ.

Гэвч 19-р зууны дунд үед Чингийн дэглэм хоёр талаасаа, тухайлбал гадна талаасаа Империалист гүрнүүдийн зүгээс бүрэн эрхт байдалд халдах өнгөлзлөгөд, дотор талаасаа хүч, нөлөө нь нэмэгдсэн хятадуудын аюул заналд тус тус дайрагдан өөрчлөгдөж байв. Чингийн захиргаан дахь Монголын нийгэм ч гэсэн хямралд автан алгуур боловч тууштай өөрчлөгдөж байв. Хятад худалдаачид Халх Монголыг Говь цөлөөс цааш түрэн, худалдааны сүлжээ бий болгосон байв.

Манж Чин гүрэн бууран доройтож, Монгол, Хятадын ард түмэн үндэсний эрх чөлөөгөө тунхаглах тэрхүү түүхэн цаг үед гуравдагч улс орнууд болох АНУ, Японы ашиг сонирхол илэрхий хүч түрэн орж ирснийг дараах баримтуудад тусгагджээ.4 Котвич.Вл. Монголын түүхийн хураангуй тэмдэглэл ба түүний эдүүгээгийн улс төрийн байдал. СП.,1914. УБ.,2011, 15-р тал.5 Наками Тацүо “Үндэстэн улсаа байгуулахыг зорьсон нь: Монголын тусгаар тогтнолын 1911 оны тунхаглал” Монголын тусгаар тогтнол ба монголчууд. ЭШБХ. Ред С.Чулуун УБ.,2012, 12-р тал.

АНУ нь XIX зууны эхээр бусад империалист гүрнүүдийн дэргэд улс төр, худалдааны нөлөө нь сулхан, европоос тусгаарлагдмал, алс Дорнодод цэргийн бараг оролцоогүй байжээ. Иймд АНУ-ын ерөнхийлөгчөөр сонгогдсон Т.Рузвельт Азид идэвхтэй бодлого баримтлахаа мэдэгдэж, улмаар алс дорнодод бусдаас хоцорсон өөрийн нөлөөг нөхөн тогтоох бодлогыг XX зууны эхээр идэвхтэй явуулжээ. 1900 онд АНУ Азийн түүхэнд “Нээлттэй хаалганы бодлого” гэж нэрлэгдсэн мөн чанар нь Чин Улсын бүхий л газар нутагт америкийн худалдаачдыг нэвтрүүлэхэд чиглэсэн “...Хятадын газар нутаг, засаг захиргааны бүрэн бүтэн байдлыг хадгалан ... Хятадын эзэнт гүрний бүх хэсэгтэй тэгш, үл ялгаварлах худалдаа хийх зарчмыг бататгах” саналыг бусад гүрнүүдэд хандан дэвшүүлжээ.

Орос, Японыг 1905 онд зуучлан найрамдуулсан нь АНУ-аас Азид хийсэн дипломат хоёр дахь томоохон алхам байв. Портсмутын гэрээгээр Хаант Орос, Япон хоёр нээлттэй хаалганы зарчмыг Манжуурт хүлээн зөвшөөрсөн нь АНУ-ын оролцоог хүлээн зөвшөөрсөн хэрэг байв.6

Америкийн түүхч Берд нар бичихдээ “нээлттэй хаалганы бодлогыг хэрэгжүүлэхээр Рузвельтр Тафт нарын дорх Төрийн нарийн бичгийн дарга Хей болон түүний удаах хүмүүс ... Солонгос, Манжуур, Монголд эдийн засгийн талаар нэвтрэхэд үргэлжлэн анхаарснаар Оросын ашиг сонирхолтой мөргөлдөхөд хүргэжээ”7 гэсэн байна.

Ар Монгол АНУ-ын анхааралд өртөж эхэлсэн бөгөөд АНУ-ын анхаарлыг Манжуураас холдуулахын тулд хаант Орос Хүрээ-Хиагтийн хэсгийг Оросын тал барих нөхцөлтэйгээр Хаалган-Хүрээ-Хиагтын төмөр зам барихыг 1910 оны эхээр АНУ-д санал болгожээ. Оросын сангийн сайд Коковцев Элчин сайд Рокхилльд “Хиагт-Хаалганы шугам хэдийгээр Оросын эдийн засгийн ашиг сонирхолд дутахгүй хохиролтой боловч стратегийн хувьд байж болох шугам” гэж 1910 оны 3 сард уулзахдаа тэмдэглэж байжээ.8

Ар Монгол тусгаар тогтнолоо зарласныг Бээжинд суугаа Америкийн Элчин сайд Кэлхаун Вашингтонд 6 Р.Болд “Монголын тусгаар тогтнолын талаарх АНУ-ын эхний хандлагын тухайд” Мөн тэнд, 70 -р тал.7 The Rise of American Civilizaton. By Charles A.Beard And Mary R.Beard. Two Volumes, 1937 The Macmillan Company, New York. p.1495.8 U.S Department of State. Records relating to the Internal Affairs of China 1910-1929. 893. 77/869

31


цахилгаанаар яаралтай 1912 оны 1 дүгээр сарын 8-ны орой /Оросын тооллоор бол 1911 оны 12 дугаар сарын 29-нд/ мэдэгдсэн байна. Цахилгаанд Оросын хяналт дор дотоод хэргээ мэдэх Ар Монголын тусгаар тогтнолыг Хятад хүлээн зөвшөөрч, харин гадаад харилцааг нь хянах, Хятадын талаас Хиагт-Хүрээний хооронд төмөр зам барихыг Орост зөвшөөрөх, Ар Монголыг колоничилохгүй цэргээ байрлуулахгүй байхыг Оросын тал шаардсан байна гэжээ. Т.Нокс мөн өдөр нь “бусад элчин сайд нар засгийн газрууддаа энэхүү асуудлаар ямар зөвлөмж өгч байгааг мэдэх, нөхцөл байдал болон цаашид авах арга хэмжээний талаар саналаа ирүүлэх”-ийг зааварлажээ.

Бээжин, Санкт Петербургт суугаа АНУ-ын ЭСЯ-даас Ар Монголын талаарр судалгаа, мэдээллийг Төрийн департаментэд 1910 оноос эхлэн тогмол илгээж байжээ. Иймд Монголд болж байсан үйл явдлын талаар Вашингтон мэдээлэлтэй байв. Гэвч АНУ Ар Монголыг Хятадын бүрэлдэхүүн гэж үзэж байв. АНУ-ын Ерөнхийлөгч Ар Монголын тусгаар тогтнолыг хүлээн зөвшөөрөхгүй гэсэн мэдэгдэл хүртэл хийж байсан нь Монгол Улс тусгаар тонтнолоо сэргээсэн нь Алс дорнодод нөлөөлсөн чухал үйл явдал байсныг харуулна.

Богд хаант Монгол улсын засгийн газар тусгаар тогтносон тухайгаа АНУ-д мэдэгдсэн, худалдааны харилцаа тогтоохыг санал болгосон, Орос Хятадын тунхаглалыг хүлээн зөвшөөрөхгүй байгаагаа тайлбарласан зэрэг гурван захидлыг АНУ-ын засгийн газарт хүргүүлж чадсан байна. Америкийн тал ч эдгээр ноот захидлуудыг хүлээн авчээ. Ингэснээр тухайн төвөгтэй нөхцөлд Монголын талын оролдлого дипломат зорилтоо хангасан гэж үзэхээр байна.

XX зууны эхэн үеийн энэхүү түүхэн мөчлөгийн онцлог нь геополитикийн хувьд их гүрнүүд дэлхийг дахин хуваах бодлого эрчимтэй эхэлсэн үе байсан юм.

Монгол Улсын олон улсын статусын асуудал 1911-1924 онуудад хэд хэдэн олон улсын гэрээнд өөр өөр байдалтай тусгагдсан байдаг. Тухайлбал,

Нэгд, Орос-Монголын 1912 оны гэрээ, Орос-Хятадын 1913 оны тунхаг, Орос-Монгол-Хятад гурван этгээдийн 1915 оны Хиагтын гэрээг, 1924 оны Зөвлөлт Хятадын хоорондох асуудлуудыг зохицуулах ерөнхий зарчмуудын тухай гэрээ зэрэгт Хятадын эзэн эрхийн дор

орших болон түүний бүрэлдэхүүн дэх Гадаад Монголын автономит эрхтэй улс хэмээн заасан.

Хоёрт, 1913 оны Монгол-Төвдийн гэрээ, мөн түүнчлэн ЗСБНХОУ ба Монголын хооронд найрамдалт харилцаа тогтоох тухай 1921 оны гэрээ зэрэг Монгол улсын бие даасан байдал, тусгаар тогтнолыг тус тус хүлээн зөвшөөрсөн байдаг9 аж.

Монгол нь 1911-1945 онд де-факто буюу бүрэн бус шинжийг агуулсан байдлаар хүлээн зөвшөөрөгдсөн байсан. Үндэстний төрт-улсын хэлбэрээр Монгол нь оршин буй тэр бодит баримтыг холбоотон их гүрнүүд хүлээн зөвшөөрснийг Ялтад байгуулсан хэлэлцээрт “Гадаад Монголын статус-квог хадгална” гэдгээр нэгдүгээр заалт болж орсон.

Де-юре буюу дипломатын талаас бүрэн хүлээн зөвшөөрөх хэлбэрийг 1945 онд их гүрнүүдээс хэн нь ч сонгоогүй. 1921 онд Зөвлөлт Орос ба Монголын хооронд албан ёсны дипломат харилцаа тогтоосон байдаг боловч хожим нь СССР нь энэ тохиролцооноосоо ухарсан мэт 1924 онд Бээжинд байгуулсан СССР ба ДИУ-ын хоорондын асуудлуудыг зохицуулах ерөнхий зарчмуудын тухай Хэлэлцээртээ Гадаад Монгол нь Дундад Иргэн Улсын (ДИУ) салшгүй нэг хэсэг хэмээн хүлээн зөвшөөрснөөрөө де-юре хүлээн зөвшөөрснөө де-факто болгож хувиргасан, тэр чигээрээ 1945 он хүрсэн байв10.

Харин Ялтад томъёолсон “Гадаад Монголын статус-кво” гэдгээ СССР нь “БНМАУ-ын тусгаар тогтнол” гэж томъёолон 1945 оны зун Гоминданы Хятадад тулгаж зөвшөөрүүлжээ. 1945.08.14-нд Зөвлөлт Холбоот Улс, ДИУ-ын хооронд Найрамдал, холбооны тухай гэрээнд гарын үсэг зурсан ба гэрээг ноот дагалдсан, түүнд “БНМАУ-ын тусгаар тогтнолыг ДИУ хүлээн зөвшөөрнө” хэмээн заажээ. Ноот дээрхи заалтын дагуу Хятадын тал Гадаад Монголын хүн амаас санал асуулгах болж, тэр оны намраа тусгаар тогтнолоо баталсан санал хураалтыг монголчууд зохион байгуулж, Хятадаас эгнэгт саллаа гэдгээ нотолжээ.

Ийм үед ДИУ де-факто Монголыг хүлээн зөвшөөрөхөөс аргагүй болж 1946.01.05-нд Монгол улсын тусгаар тогтнолыг хүлээн зөвшөөрч, 1946.01.13-нд дипломат харилцаа тогтоожээ. СССР-9 Ж.Урангуа: Монголын тусгаар тогтнол: Орос-Хятадын 1913 оны Бээжингийн тунхаг. 113-р тал.10 П.Цацрал. Олон улсын харилцааны онолын үндэс, Геополитик судлал. УБ.,2016, 135-р тал.

32


ийн хувьд де-факто болгож хувиргасан харилцаагаа 1945 онд де-юре болгоод харин хоёр талын ямар бичиг баримтаар баталгаажуулав гэхлээр 1946.02.27-нд Москвад гарын үсэг зурсан Нөхөрлөл ба харилцан туслалцах тухай гэрээг үндэс болгов.

XX зууны Монголын тусгаар тогтнолын баталгаажилт, уналт, бууралтын түүхийг дээрх цөөн хэдэн баримтууд дээр тулгуурлан дүгнэхэд геополитикийн хувьд дэлхийд шинэ тоглогч болон гарч ирж байсан Дундад Иргэн Улс, Зөвлөлт Холбоот Улс, АНУ, Япон зэрэг улсуудын геополитикийн ашиг сонирхлын давхцал, зөрчил, тэдгээрийн хоорондын ил, далд нууц хийсэн гэрээ хэлцлүүд, улс төрийн үйл явцууд нь түүхэн тодорхой хугацааны дараа төвийг сахих статус руу аажмаар хөтлөн оруулсныг харж болохоор байгаа юм.

Гурав. Төвийг сахих гео-орчны төлөвшил

Сүүлийн жилүүдэд аюулгүй байдлын орчны өөрчлөлт асар хурдацтай өрнөж, хэдэн арванаар тоологдох хугацаанд бус, жил, сар, өдрөөр хэмжигдэн тасралтгүй хувирч, тэр хэмжээгээр аюулгүй байдлаа хамгаалах хамтын болон шинэ арга хэрэгслүүдийг улс орнуудаас шаардах болов.

Манай гадаад бодлогын үзэл баримтлал дахь хөршүүдтэйгээ найрсаг, тэнцүү харилцана гэдгийн цаана төвийг сахих санаа агуулагдана. Монгол Улсын өнөөдрийн энэ тусгаар тогтнол нь эргээд л бидний өөрсдийн боловсруулсан гадаад бодлого, түүний дотор нэрлэж хэрэглэж байгаагүй ч хэн нэгний талд орохгүй гэсэн тэр төвийг сахих бодлогын ач гавьяа юм.

Түүхчдийн тэмдэглэснээр монголын өмнөх төр улсын үед ийм тодорхой бодлоготой байсан байдаг. Жишээлбэл, “Төвийг сахисан улсыг найртайгаар үзэх зарчим” нь Монголын Хөх төрийн эздээс боловсруулсан гадаад харилцааны 12 зарчмын нэг нь байжээ. Тэрнээс хойшхи түүхэнд бусдын эрхшээлд байж, үүнээс хэрхэн гарах нь эх орончдын зүрх сэтгэлийг эзэмдсэн гол хүсэл зориг болж ирсэн. XX зууны эхэн үед “Швейцар лугаа” гэсэн санаа дэвшүүлжээ. Монголын эх орончид ингэж ярих болсон шалтгаан нь эргээд улсаа аварч үлдэх асуудалтай холбоотой байж. Тун удалгүй социализмын хязгаарлагдмал үед Монгол нь харин ч “Төвийг сахихгүй” улс болсоноо тунхагласан. Тэр үед бид “Коммунист блокийн

гишүүн байна. Эдийн засгийн харилцан туслах нийгэмлэгийн гишүүн байна” гэж социалист лагерьт өөрсдийгөө хамааруулсан. Үүний үр дүнд улс төрийн тусгаар тогтнолоо алдах дөхсөн.

Төвийг сахих гэдэг нь “neuter” (дундаж) гэсэн латин үгнээс гаралтай бөгөөд дайн байлдаанд оролцохгүй, энхийн цагт цэргийн эвсэл холбоонд нэгдэхгүй байхад чиглэсэн гадаад бодлогын статус юм. Төвийг сахих статусыг олон улсын эрх зүйгээр дайны үед төвийг сахих, байнга төвийг сахих гэсэн хоёр төрөлд хувааж үзэх хандлага тогтжээ. Дайны үед төвийг сахисан улс нь дайн байлдаанд оролцохгүй, дайтагч талуудад туслахгүй, нутаг дэвсгэрээ ашиглуулахгүй, тэдгээртэй адил тэнцүү харилцах үүрэгтэй. Мөн идэвхтэй, идэвхгүй гэж нэрлэх нь ч бий.

Байнга төвийг сахисан улс нь дайн байлдаанд оролцохгүй байхаас гадна энхийн цагт бусад улсын эсрэг хүч хэрэглэхгүй, дайн эхлүүлэхгүй, цэргийн эвсэл холбоонд нэгдэхгүй, гадаадын цэргийг нутаг дэвсгэртээ байрлуулахгүй байх зэрэг үүрэг хүлээдэг. Төвийг сахисан улс гадны халдлагад өртвөл өөрийгөө хамгаалах болон бусад улс, НҮБ-аас тусламж хүсэх эрхтэй байдаг байна.

XIX зуунд төвийг сахих статусыг олон улсын гэрээгээр тогтоож байсан бөгөөд энэ нь дайны дараа энхийн хэлэлцээр байгуулж байсантай холбоотой. 1815 онд Венийн их хурлын тунхаглалаар Швейцарьт, 1831, 1839 оны Лондоны гэрээгээр Бельгид, 1867 оны Лондоны гэрээгээр Люксембургт, 1885 оны Берлиний гэрээгээр Конгод тус тус төвийг сахих статус олгосон (эдгээрээс Швейцарь төвийг сахих статустайгаа үлдсэн). Харин Ватикан 1929 онд, Мальт 1983 онд тус тус Италитай гэрээ байгуулж төвийг сахих статустай болсон.

Швед 1834 онд төвийг сахихаа тунхагласнаас хойш улс орнууд төвийг сахихаа дангаараа тунхаглан тогтоож байна. Лихтенштейн 1868 онд тунхаглал, Коста-Рика 1949 онд тунхаглал, Австри 1955 онд хууль, Камбож 1957 онд хууль, Лаос 1962 онд тунхаглал, Украин 1990 онд тунхаглал, Туркменистан 1995 онд хууль тус тус гаргаж төвийг сахихаа тунхагласан.

Дангаараа тунхагласан төвийг сахих статусыг бусад улс хүлээн зөвшөөрөх эс зөвшөөрөх нь тухайн орны л асуудал юм. Тухайлбал Мексик 1930, Молдова 1994, Серби 2007, Гана 2012 онд төвийг

33


сахихаа тунхагласан ч хөрш зарим орон нь хүлээн зөвшөөрөхгүй гэдгээ мэдэгдсэн ажээ. Австри, Коста-Рика, Лихтенштейн, Шведийн хувьд ийм асуудал гараагүй, харин Туркменистан 1995 онд НҮБ-ын Ерөнхий ассамблейн тогтоол гаргуулж хүлээн зөвшөөрүүлсэн.

Олон улсын эрх зүй нь төвийг сахих статусыг хүлээн зөвшөөрдөг. Дайны үед төвийг сахих статусыг олон улсын эрх зүйгээр, тухайлбал Хуурай замын дайны үед төвийг сахисан улс, этгээдийн эрх, үүргийн тухай 1907 оны Гаагын V конвенц, Тэнгисийн дайны үед төвийг сахисан улсын эрх, үүргийн тухай 1907 оны Гаагын XIII конвенцоор зохицуулдаг. 1910 онд хүчин төгөлдөр болсон эдгээр конвенцид ОХУ, БНХАУ, АНУ, Герман, Япон, Франц зэрэг 37 улс оролцдог.

Харин байнга төвийг сахих статусыг олон улсын эрх зүйгээр зохицуулаагүй, өөрөөр хэлбэл байнга төвийг сахих статуст юу хамаарах, хэрхэн тогтоох, бусад улсаар хүлээн зөвшөөрүүлэх шаардлагатай эсэхийг зохицуулсан олон улсын эрх зүйн баримт бичиг байхгүй юм.

Төвийг сахигч орны газар нутгийн халдашгүй дархан байдал олон улсын эрх зүйгээр давхар баталгааждаг. Үүнд агаарын болон усан хил нь ч ордог. Тийм орны газар нутагт бусад этгээдээс дайны үйл ажиллагаа явуулахыг хориглодог. Мөн дайтагч талын цэрэг зэвсгийг өөрийн нутгаар дамжуулахгүй байх эрх эдэлдэг. Энэ нь аливаа цэргийн эвсэлд гишүүнээр элсэх болон цөмийн зэвсгийн асуудалд ч хамаарна.

Аливаа улс “байнга төвийг сахих” статусаа аль нэг орон, олон улсын байгууллагаар заавал дэмжүүлэх албагүй. Гэхдээ тийм статус зарлагч орныг олон улсын харилцаанд “төвийг сахисан улс” гэж үзэж, бүртгэл статистикт оруулдаг. Харин хөршөөсөө эхлээд уг асуудлаар ойлголцож, цаашид бусад орон, олон улсын байгууллагаас дэмжлэг авахыг эрмэлзэх нь зүй ёсны алхамд тооцогдоно.

Монгол Улс төвийг сахих статус баримтлах тухай ярьж хэлэлцэхдээ бид юуны түрүүнд доорхи хүчин зүйлүүдийг бодолцох нь зүйтэй.

Нэг: Монгол Улс шинэ, ардчилсан Үндсэн хуулиа баталснаас хойш төвийг сахих бодлогыг агуулгын хувьд идэвхтэй хэрэгжүүлж иржээ.

Хоёр: Манай улсын туулж ирсэн түүх, газар зүйн байршил, сонгож авсан замын онцлог, эрх ашигт төвийг сахих

статусын зарчим, мөн чанар нийцэж байгаа юм. Уг бодлого нь тухайн оронд бусад улстай эрх тэгш, тэнцвэртэй харилцах боломж олгодог. Мөн бусад улс орон, олон улсын байгууллага ч тийм бодлогод хүндэтгэлтэй ханддаг.

Гурав: Олон улсын байдал, дэг журам цагийн эрхээр өөрчлөгдөж, шинэчлэгдэх нь бий. Харин төвийг сахих үйл ажиллагаа нь хамгийн тогтвортойд ордог. Учир нь уг статусыг хэрэгжүүлэгч улс оронд л тухайн бодлогоо засварлах, шинэчлэх, зогсоох онцгой бүрэн эрх хадгалагддаг.

Монголын эрх ашигт нэгдмэл, залгамжтай, тодорхой гадаад бодлого бол ус агаар лугаа адил. Төвийг сахих статус нь бидний хувьд нэг талаар байгаа хүч боломждоо улам тулгуурлах, нөгөө талаар бусадтай идэвхтэй, уян хатан харилцахад тустай, нийтээр хүлээн зөвшөөрөгдсөн хэрэгсэл юм. Үүнийг олны амьдрал сургамжаар бүтээгдсэн нийтлэг үнэлэмж ч гэж үзэж болно.

Мөн дээрхи статус маань Монголоор төвлөх олон бодлого, үйл ажиллагааг идэвхжүүлэхэд ч нэмэр болох нь гарцаагүй.

Монгол Улсын газар нутгаа цөмийн зэвсэгээс ангид бүс болгон зарласныг дэлхийн улс орнууд болон хоёр хөрш их гүрэн эхнээс нь зарчмын хувьд дэмжсэн. Чингэснээр тэд Монгол Улсаас хөрш хоёр орны болон цөмийн зэвсэгтэй бусад гүрний цөмийн стратегийн холбогдолтой элдэв тооцоо, төлөвлөгөөнд татагдан орохгүй байж төвийг сахих бодлого баримтлах болсныг хүлээн зөвшөөрсөн хэрэг байв.11 1998 оны 12 дугаар сард НҮБ –ийн Ерөнхий Ассамблей “Монгол Улсын олон улсын аюулгүй байдал болон цөмийн зэвсгээс ангид статус”-ын тухай тогтоолыг санал хураахгүйгээр баталсан. Энэхүү тогтоолоор Монгол Улс газар нутгаа цөмийн зэвсгээс ангид бүс болгон зарласныг Ерөнхий Ассамблейн гишүүн улс орнууд болон Аюулгүйн Зөвлөлийн байнгын гишүүн таван оронд мэдэгдэж хамтран ажиллаж дэмжихийг уриалсан байдаг.

Үндэсний Хэмжээнд авч хэрэгжүүлсэн арга хэмжээнүүдийн дотроос 2000 оны 2 дугаар сард Монгол Улсын Их хурал “Цөмийн зэвсгээс ангид байх тухай хуулийг хэлэлцэж баталсан нь түүхэн чухал үйл явдал болсон билээ.

2010 онд шинэчлэн баталсан Монгол

А.Түвшинтөгс. Хүйтэн дайны дараах Монголын аюулгүй байдлын гадаад орчин /Судалгааны бүтээлийн түүвэр/ Үндэсний Тагнуулын академи. УБ.,2012, 234-р тал.

34


Улсын Үндэсний аюулгүй байдлын үзэл баримтлал болон Гадаад бодлогын үзэл баримтлалд шинэ нөхцөлд аюулгүй байдлаа хангах зарчмуудыг суурилуулан хуульчилсан юм. Эдгээр нь дотооддоо үндэсний эв нэгдэл, эх оронч үзлийг дээдлэн, ардчилал, сайн засаглалыг бэхжүүлэх, гадаад бодлогын хүрээнд энхийг эрхэмлэх, олон улсын аюулгүй, тогтвортой байдалд өөрийн хувь нэмрээ оруулах улс төр-дипломатын арга юм.

Хамгийн явцуу, зааглалтай тодорхойлогддог оршин тогтнохын аюулгүй байдал ч өөрөө шинэ үзэл баримтлалын дагуу цогц байдлаар томъёологджээ. Уламжлалт дөрвөн бүрэлдэхүүн хэсэг буюу тусгаар тогтнол, бүрэн эрхт байдал, нутаг дэвсгэрийн бүрэн бүтэн байдал, хил хязгаарын халдашгүй дархан байдлаас гадна монгол соёл, иргэншлийн болон хүн ам, удмын сангийн аюулгүй байдлыг хамаатуулан тооцжээ. Үүгээрээ монгол төрийн олон мянганаар тоологдох уламжлалыг хадгалж, монгол үндэсний оюун санааны дархлааг хойч үедээ өвлүүлэх та бидний эрхэм үүргийг үндэсний аюулгүй байдлын үүднээс хуульчилсан хэрэг гэж үзэж байна.

Тус баримт бичигт Монгол Улсын тусгаар тогтнол, бүрэн эрхт байдлыг хангах үндсэн арга нь улс төр-дипломатын үйл ажиллагаа бөгөөд энэ хүрээнд “олон тулгуурт гадаад бодлогын зарчмыг эрхэмлэж, дэлхийн улс орнууд, олон улсын байгууллагуудтай идэвхтэй харилцаа, хамтын ажиллагааг хөгжүүлэх, энхийг эрхэмлэсэн гадаад бодлогоо тууштай баримталж, энх тайван, аюулгүй байдлыг бэхжүүлэхэд чиглэсэн олон улсын хамтын нийгэмлэгийн үйл ажиллагааг идэвхтэй дэмжинэ”, “Ази, Номхон далайн бүс нутаг, Зүүн Ази, түүний дотор Зүүн хойд Азид стратегийн тогтвортой байдлыг бэхжүүлэх, аюулгүй байдлын хамтын ажиллагааны механизм бий болгоход чиглэсэн бүс нутгийн орнуудын бодлого, үйл ажиллагааг идэвхтэй дэмжиж оролцоно” хэмээн заасан байдаг.

Үзэл баримтлалд “даяаршил улс үндэстний бусдаас хамаарах эмзэг байдлыг нэмэгдүүлж, нөгөө талаас гадаад нөөц боломжийг ашиглан үндэсний ашиг сонирхлоо хамгаалж бататгах боломж олгож байгаа” талаар тодорхой, нэн оновчтой тусгажээ. Үнэхээр ч дэлхийн олон улс орон ийм нөхцөлд аюулгүй байдлаа хангах шинэ арга хэлбэрүүдийг эрэлхийлж, олон улсын хамтын ажиллагаа, яриа

хэлэлцээний арга, мөн “зөөлөн хүч”-ний стратегийг хэрэгжүүлэх болжээ.

Бүс нутаг болон дэлхий дахинд энх тайван, тогтвортой байдлыг эрхэмлэж, тэнцвэртэй харилцах, бүс нутаг дахь цэргийн итгэлцлийг бэхжүүлэх арга хэмжээ, санал, санаачилгад идэвхтэй оролцох нь Монгол Улсын гадаад нэр хүндийг өсгөх “зөөлөн хүч”-ний бодлогын хэрэгжилт байгаад зогсохгүй мөн үзэл баримтлалд зааснаар үндэсний аюулгүй байдлаа хангах, тусгаар тогтнолоо хамгаалах үндсэн арга хэрэгсэл болж байна.

ДҮГНЭЛТМонгол Улсын төвийг сахих болсон

нь дараах нөхцөл, хүчин зүйлүүдтэй салшгүй холбоотой. Үүнд: Монгол Улсын өөрийн геополитикийн нөхцөл байдалтай салшгүй холбоотой бөгөөд тусгаар тогтнолын түүхэн мөчлөг бүрт хөрш улсуудын гадаад улс төрийн бодлогын хайчинд өртөж байсныг харж болохоор байна.

Монгол Улс төвийг сахих статусыг 26 жил “де факто” хадгалж ирсэн. Монгол Улс төвийг сахих статусыг баримтлах болсныг гадаад бодлогын өөрчлөлт гэж үзэж, ойлгож болохгүй бөгөөд мөн чанарын хувьд илэрхийлэгдсээр бодит нөхцөл юм.

“Монгол Улс төвийг сахиснаар БНХАУ-тай хөгжүүлж буй иж бүрэн стратегийн түншлэлд өөрчлөлт орохгүй, харин ч улам бэхжих болно” гэж Стратегийн судалгааны хүрээлэнгээс таамаглаж байна.

ЗХУ-ын задралаас хойш геостратегийн байрлалаасаа хамаарч төвийг сахих явдлыг харилцан адилгүй тайлбарлаж ирсэн, одоо ч тийм байна.

Хууль батлагдсанаар Монгол Улс төвийг сахих статусыг хадгалах эрх зүйн орчин тодорхой болно. Монгол Улсын “байнга төвийг сахих” статус гэдгийг аливаа дайн, зэвсэгт мөргөлдөөнд оролцохгүй, энхийн цагт цэргийн эвсэл, холбоонд нэгдэхгүй байх явдал хэмээн ойлгох хэрэгтэй.

Төвийг сахих статус бол Монгол Улсын олон тулгуурт гадаад бодлогыг хэрэгжүүлэх нэг хэрэгсэл, иймд:

• НҮБ-ын мандаттай энхийг сахиулах үйл ажиллагаанд оролцоно

• ЗХА-н аюулгүй байдлыг бэхжүүлэх үйл хэрэгт идэвхтэй оролцож, зуучлах боломжийг эрэлхийлнэ.

Монгол Улсын байнгын төвийг сахих статус бол гадаад бодлогын өөрчлөлт биш. Ялангуяа, хоёр хөрштэйгөө

35


харилцах Монгол Улсын гадаад бодлогын суурь зарчимд өөрчлөлт орохгүй. Уг статусыг “де юре” зарлаж буй явдал бол хоёр хөрштэйгөө эн тэнцүү харилцахаа нотолж буй хэрэг боловч одоогоор албан ёсоор хүлээн зөвшөөрөөгүй байгаа юм.

Олон улсын харилцаанд Монгол Улс төвийг сахих явцдаа, сөргөлцөж буй улс орнуудын аль нэгний талд орохгүй, тэдэнтэй ижил тэнцүү харилцах, хандах зарчмыг баримтлана. Гэсэн хэдий ч үүгээр манай улсын, олон улсын хууль, НҮБ-ын дүрэм, бусад нийтээр хүлээн зөвшөөрөгдсөн хэм хэмжээг зөрчиж бусад улсын тусгаар тогтнол, бүрэн эрхт байдалд зэвсгийн хүчээр халдсан үйлдлийг эсэргүүцэх, шүүмжлэх эрхийг хязгаарлахгүй.

Төвийг сахиснаар Монгол Улс терроризмын эсрэг тэмцэл болон хүний эрхийг хамгаалах үйлсэд болон НҮБ-ын мандаттай энхийг дэмжих ажиллагаа төдийгүй НҮБ-ын аюулгүйн зөвлөлөөс зөвшөөрсөн олон улсын бусад ажиллагаанд НҮБ-ын дүрмийн VI, VII бүлгийн аль алины үйлчлэлд хамаарах хүрээнд оролцох нөхцөл боломжтой. Тодруулбал, НҮБ-ын мандаттайгаар энхийг сахиулах (peace keeping) үйл ажиллагаанд нэгдэн орох боломжтой. Харин энхийг тогтоох (peace mak-ing) ажиллагаанд оролцохгүй байвал оновчтой. Түүнчлэн НҮБ-ын эдийн засгийн хориг арга хэмжээнд нэгдэх эрхтэй байна.

Байнгын төвийг сахих статус бол мөнхийн байр суурь биш. Төвийг сахих байр суурь нь, манай улсын эрх ашигт сөргөөр нөлөөлөх тохиолдолд түүнийг цуцлах эрх, Монгол Улсад хэдийд ч хадгалагдсан хэвээр байх бөгөөд цаашид төвийг сахих статусаа хүлээн зөвшөөрүүлэхийн тулд Хаагийн 1907 оны V; XIII конвенцид даруй нэгдэх шаардлагатай болно.

Монгол Улс төвийг сахих статусаа албан ёсоор зарлаж буй явдал бол илүү хариуцлагатай улс болж буйн илэрхийлэл. Гэхдээ Камбож улс “төвийг сахих” статусаа 1957 Үндсэн хуулиараа зарласан байдаг боловч бодит байдал дээр энэ статусыг нь олон улсад хүлээн зөвшөөрөөгүй 34 жил үргэлжилсэн үйл явц өрнөснийг санахад илүүдэхгүй юм. Мөн 2014 оноос “Европын холбооны гишүүн орнууд аюулгүй байдлын томоохон сорилуудтай тулгарахад төвийг сахигч, эвсэлд үл нэгдэх орнуудын зүгээс тусалж, дэмжиж бараг чадсангүй: Донецк, Луганск

мужийн салан тусгаарлах оролдлоготой холбоотой Украйны дотоодод зэвсэгт мөргөлдөөн болж, 2014 оны 3 дугаар сард Крым Украйны бүрэлдэхүүнээс гарч ОХУ–д хүчээр нэгдэв; Сири улсын задрал хурцадсан бөгөөд цаашид асуудал шийдэгдэх найдлага харагдахгүй байна. Ирак, Сирийг дамнасан Исламын бүлэглэл Иракийг ч задралд хүргэв. Исламын бүлэглэлийн явуулсан удаа дараагийн террорист ажиллагааны улмаас олон мянган хүн дүрвэж, шашны цөөнхийг алан хядах ажиллагаа явуулсаар байна. Ливи улс задарсан, Хамасын зөрчил сэдэрч дайны хэмжээнд хүрсэн. Түүнчлэн Хойд Африкаас дүрвэгчдийн урсгал Европ руу цувж байна”12. Энэ мэтчилэн бодит болон болзошгүй гадаад аюулгүй байдалд нь заналхийлж буй нөхцөл байдлыг Европын төвийг сахисан улс орнууд хэрхэн даван туулах талаарх арга зам, гаргалаа хайсаар байгаа бөгөөд иргэний болон цэргийн түвшинд нягт хамтарч сөрөн зогсохоо илэрхийлсээр байгаа юм. Дээрхээс харахад байнгын төвийг сахих статусыг баримтлахад гадаад талаас учирч болзошгүй аюул, занал, бусад хүчин зүйлийг маш сайн харгалзан үзсэний үндсэн дээр уян хатан зохицуулалт хийх шаардлага харагдаж байна.

Түүнчлэн Монгол Улсын төвийг сахих статусыг 2016 оны 7 дугаар сард болсон АСЕМ-ын чуулганаар албан ёсоор хүлээн зөвшөөргүй үлдээсэн явдалд дүгнэлт хийж, энэ чиглэлээр гаргасан бодлогын баримт бичгүүдээ судалж, эргэн тодотгох шаардлагатай мэт.

Эцэст нь XX зууны Монголын тусгаар тогтнолын баталгаажилт, уналт, бууралтын түүхэн хувьслын үр дүн нь тухайн үед дэлхийд шинэ тоглогч болон гарч ирж байсан Дундад Иргэн Улс, Зөвлөлт Холбоот Улс, АНУ, Япон зэрэг улсуудын геополитикийн ашиг сонирхлын давхцал, зөрчил, тэдгээрийн хоорондын ил, далд нууц хийсэн гэрээ хэлцлүүд, улс төрийн үйл явцуудаас үүдэлтэй бөгөөд түүхэн тодорхой хугацааны дараа төвийг сахих статус руу аажмаар хөтлөн оруулсныг нотлон харуулж байна.

12 Гунтер Хаузер. Европын орнуудын төвийг сахих, эвсэлд үл нэгдэх бодлого. Стратегийн судалгааны хүрээлэн. УБ.,2016, 12-р тал.

36


ЗАКОНОТВОРЧЕСКИЙ ПРОЦЕСС И МЕХАНИЗМОБЕСПЕЧЕНИЯ РЕАЛИЗАЦИИ ЗАКОНОВ

THE PROCESS FOR ESTABLISHING LAWS AND THE MECHANISMS FOR PROVIDING ENFORCEMENT

ХУУЛЬ ТОГТООХ ҮЙЛ ЯВЦ БА ХУУЛИЙН ХЭРЭГЖИЛТИЙГХАНГАХ МЕХАНИЗМ

АМГАЛАН Ж.Соискатель стратегии государтсвенного управления и национальнойБезопасности, магистр военных и политическик наук, докторантAMGALAN J.Researcher of State Management and National Security Strategy, Master of Law and Military Science, DoctorateЖ.АМГАЛАНТөрийн удирдлага-үндэсний аюулгүй байдлын стратегийн судлаач, цэргийн болон хууль зүйн ухааны магистр, докторант

Аннотация: Теоретическая задача моего доклада состоит в том, чтобы не просто описать процесс происхождения закона через все стадии его создания, а показать научные основы этой деятельности: это вопросы необходимости правового регулирования общественных отношений и адекватного отражения нормативно-правовых потребностей, вопросы научного планирования законодательной работы и прогнозирования последствий принятия закона, вопросы научной экспертизы проектов законов и их модальной сбалансированности, а также вопросы языка законодательства и создания единого терминологического словаря и т.д. Практическая значимость доклада раскрывается в главе, посвященной механизму обеспечения реализации закона. Анализируя сложившуюся ситуацию, выделяются основные причины неисполнения законов.

Товч агуулга: Энэхүү өгүүлэлд хууль тогтоох ажиллагаа, түүнийг хэрэгжүүлэхэд тулгарч хүндрэл бэрхшээл, алдаа дутагдал, тэдгээрийн онолын болон практикийн шалтгааныг судалж, үндэслэл бүхий дүгнэлт, санал дэвшүүлэхийг зорьжээ.

Abstract: The theoretical problem of my report is not simply to describe the ori-gins of legislation through all the stages of its creation, but also to show the scientific basis of this work; as it questions the need for legal regulation of public relations and adequate reflection of regulatory requirements. Within the framework of this work, questions on the scientific planning of legislative work and forecasts on the effects of adopting laws, as well as questions on scientific expertise in drafting laws and its mod-al balance are covered. Moreover, issues related to language are important, especially the creation of a unified dictionary for legal terminology. The practical significance of this report is revealed in the chapter on the mechanisms to ensure implementation of relevant legislation.The main reasons for failure of legislation are highlighted during the process of analysis.

Наша страна несет на своих плечах тяжелое бремя реформирования. С чем это связано, почему так происходит и что ждет нас впереди - вопросы, которые требуют глубокого анализа и честного ответа.

В современных условиях, необходимо учесть историческую фабулу развития идеи формирования правового

государства в Монголии и попытки ее практического осуществления. Именно на базе исторического опыта возможно высветить основные закономерности законотворческого процесса.

Стабильность общества - гарантия его процветания, соответственно, обеспечение этой стабильности - основная цель государства. Известно,

37


что кризисные периоды в жизни общества чреваты переоценкой прежних и бурным расцветом новых идей. Кризисы особенно болезненны для тех областей знаний, которые изучают стабильные, устойчивые явления и процессы. К ним относится и юриспруденция.

По моему, создалась крайне парадоксальная ситуация: провозгласив построение правового государства, мы не создали условия для стабильного развития общественных процессов, установления режима законности. А, ведь, правовое государство - это такой тип государства, в котором функционирует наличие реального разделения властей с их эффективным взаимодействием и взаимным контролем, с развитым социальным контролем политики и власти.

Политические и экономические реформы, проводимые в Монголии, потребовали интенсивного законотворчества, как никогда становится ясно, насколько важен сам процесс создания закона, выработки первоначальной концепции будущего акта, составление и обсуждение проекта, учет мнений и интересов различных социальных групп, соотношение с другими нормативными актами, способность будущего закона “вписаться” в уже существующую правовую систему, способность адаптироваться новому закону, экономические основы его существования и реального применения.

Во всех странах процесс создания правовых норм начинается с возникновения объективных общественных закономерностей, требующих правового регулирования, проходит через институты общества и государства, реализуется законодательной, исполнительной и судебной властями в присущих им формах. Но процесс создания правовых норм не может быть

произвольным, субъективным, он базируется на принятых и закрепленных конституционно и нормативно правилах, которые государство обязано соблюдать. Отступая от принципа законности либо создавая законы, неспособные прижиться в обществе, противоречащие друг другу и общественной системе в целом, государственная власть ослабляет свой авторитет, снижает степень общественного доверия.

Реальность показывает, насколько широк круг вопросов, неурегулированных правом, без которых невозможно реализовать экономические и социальные программы, выдвигаемые жизнью. Речь идет не только об обновлении, улучшении законодательства, но и о формировании многих принципиально новых правовых институтов, отвечающих новым экономически условиям, критериям правового государства. Процесс законотворчества проходит в чрезвычайно сложной обстановке.

Растет озлобление и взаимное отчуждение людей, межнациональные распри и конфликты, растет преступность, рвутся хозяйственные связи. Все это происходит на фоне экономического и финансового кризиса.

Курс на ускорение реформ заставляет законодателя стремиться к быстрому охвату правовых норм, регулированию новых общественных отношений. Это сказывается на качестве закона, его системности, стабильности правовой системы, уровне правовой защищенности граждан.

Теоретическая задача моего доклада состоит в том, чтобы не просто описать процесс происхождения закона через все стадии его создания, а показать научные основы этой деятельности: это вопросы необходимости правового регулирования общественных отношений и адекватного отражения нормативно-правовых потребностей,

38


вопросы научного планирования законодательной работы и прогнозирования последствий принятия закона, вопросы научной экспертизы проектов законов и их модальной сбалансированности, а также вопросы языка законодательства и создания единого терминологического словаря и т. д.

Практическая значимость доклада раскрывается в главе, посвященной механизму обеспечения реализации закона. Анализируя сложившуюся ситуацию, выделяются основные причины неисполнения законов.

Тема законотворчества и механизма обеспечения реализации закона, как никогда, актуальна именно сегодня, когда перед государством стоит задача укрепления его правовой основы. Некомпетентность, спешка законодателя, несоблюдение научных основ законопроектной работы могут негативно сказаться на всей правовой системе.

Одним из важных условий совершенствования законодательства является овладение системой определенных требований, предъявляемых к процессу создания законов и подзаконных актов. Эти требования, выработанные в течение веков различными государствами, концентрированно формулируются в отрасли знания, именуемой законодательной техникой.

Данная отрасль знания обстоятельно разработана во многих цивилизованных странах, отражена в многочисленной литературе, подробно описывающей, как следует «делать законы», каким требованиям они должны отвечать, начиная с языка закона до его изящества, красоты и даже поэтичности.

К сожалению, в малочисленной отечественной литературе подобного сказать нельзя. Специалистами в области права явно недостаточно внимания уделяется данной отрасли

теории и практики законотворчества. Более того, в юридических вузах страны дисциплина «законодательная техника» не преподается вовсе.

Не этим ли объясняется то печальное обстоятельство, что наше законодательство страдает множеством недостатков технического порядка, особенно тех законов и иных правовых актов, которые приняты в последнее десятилетие. И вполне оправдано предположение о том, что это обстоятельство (в числе иных) стало одной из причин несовершенства действующего законодательства, сложившегося в массовом сознании впечатления о необязательности исполнения закона, о возможности безнаказанного его нарушения, о допустимости «борьбы законов» и использовании «телефонного права».

Некомпетентность и легкомыслие, с которыми иные должностные лица берутся за сложное, тонкое и ответственное дело - законотворчество, оборачиваются в итоге не только несовершенством законодательства, но, нередко, и трагическими последствиями для общества, его формирований и отдельных членов.

Первая часть доклада: Понятие законотворчества.

В современных условиях люди и различного рода их объединения постоянно соприкасаются с правилами (нормами), зафиксированными в законах и подзаконных актах - с их требованиями, запретами и дозволениями , с необходимостью их соблюдения, исполнения и применения, с теми последствиями, которые наступают при их нарушении. Каждое государство устанавливает в общественных отношениях определенный порядок, который с помощью законодательства и законности формулирует их в правовых нормах, обеспечивает, охраняет и защищает. Законодательство охватывает

39


большинство сфер человеческой жизнедеятельности, расширяет границы своего регулирующего воздействия на общественные отношения по мере усложнения социального бытия, непосредственно сопровождая людей в их общении друг с другом.

Столь значительная роль законодательства в жизни личности и общества предполагает знание, которое создается, формируется и развивается, в чем суть законотворчества. Без такого знания исключается сколько-нибудь успешная деятельность по созданию законов и подзаконных актов, призванных служить задачам обеспечения свободы личности и прогресса общества.

Законотворчество, не только общую культуру, но требует от них специальных знаний, определенных навыков овладения искусством формирования и формулирования законодательных актов. Эти знания в мировой юридической теории и практике именуются законодательной техникой, представляющей собой определенную систему требований при создании нормативно-правовых правил, законов и подзаконных актов, их систематизации.

Успешная деятельность по созданию законов (иных правовых нормативных актов) зависит прежде всего от правовой культуры законодателя, его подлинно творческого отношения к своей миссии, от владения юридической наукой и приемами законодательной техники. Суть правовой культуры законодателя, как составной части всеобщей культуры, в образе мышления и соответствующего действия, основанного на признании и познании общечеловеческих ценностей права, требований законности и режима правопорядка, в соответствии с которыми осуществляются законотворческая деятельность и правореализующая практика.

Правовая культура законодателя

тысячами нитей связана с общей культурой потому что правовая культура законодателя обратно воздействует на общую культуру, защищает и создает условия ее свободного развития путем выработки прогрессивных законов, установления режима правовой стабильности, последовательного проведения в жизнь требований законности и установления режима правопорядка.

В культуре законотворчества аккумулируются: разносторонние знания действительности, ее истории и перспектив развития; специальные знания о праве, законе и законодательной технике, умелое их использование в практической деятельности по созданию законов и их реализации. Для того, чтобы переложить все эти знания, народную мудрость и свой собственный жизненный опыт на язык закона, ему следует овладеть мастерством законотворчества, профессионально использовать приемы законодательной техники.

Динамизм экономических, политических и социально культурных потребностей современного общества выдвигает все новые и новые задачи правового опосредствования соответствующих общественных отношений. Многогранность и глубокая социальная обусловленность этих задач наглядно обнаруживается уже простым перечислением проблем, встающих перед законотворчеством, а именно необходимостью:

- исследования различных социальных факторов, обусловливающих потребность в нормативно-правовом регулировании соответствующих общественных отношений;

- выявления и тщательного учета при формировании законов многообразных интересов социальных и национальных образований, общественных групп и

40


общества в целом, их особенностей, обычаев, традиций;

- использования в процессе создания закона соответствующих достижений науки, техники и культуры;

- проведения сравнительного анализа проектируемого закона не только с аналогичными установлениями прошлых и ныне действующих законодательных систем других государств, но и с другими регуляторами общественной жизнедеятельности;

- постановки в целесообразных и возможных случаях специальных экспериментов для определения оптимального варианта правового регулирования соответствующих групп общественных отношений и выработки наиболее эффективной формы правового воздействия на эти отношения,

- определения связи, соответствия и взаимодействия проектируемого закона с данной правовой системой в целом и прежде всего с Конституцией;

- совершенствования организационных форм, процедуры создания закона и т. д.

Столь объемные и трудоемкие задачи не могут быть успешно осуществлены без творческого подхода и решения их законодателем.

Именно поэтому предпосылкой создания закона является познание тех сложных условий, факторов и обстоятельств, тех развивающихся общественных отношений, правовое регулирование которых диктуется нуждами социального прогресса.

Однако ограничение законотворчества рамками «чистого» познания, не переходящего в «деятельную сущность», таит в себе опасность ограничения его пассивной умозрительностью. За познанием следует деятельность. Этот переход не является прямолинейным и одноразовым. Наступает период создания самого закона, разделенный,

в свою очередь, на ряд стадий, регулируемых обычно законом и регламентом, установленными процедурами.

Изучение действия закона позволяет определить его эффективность, целесообразность, научную обоснованность и т. д., что в свою очередь, воздействует в порядке обратной связи на законотворческий процесс, позволяет уточнить, откорректировать, дополнить существующее законодательство, повысить его уровень, обогатить его практическим опытом.Вторая часть: . Стадии и структура

правотворческого процессаПраво имеет свою функцию. Для

нормального функционирования общества необходим регулятор, который поддерживал бы определенный порядок в разрозненных общественных отношениях и обеспечивал их взаимосвязь и взаимодействие. Таким регулятором, на наш взгляд, является право. Выполняя функцию стабилизации общественных отношений, оно в то же время выступает связующим звеном между государством и обществом, позволяя им взаимодействовать друг на друга.

Обращаясь к проблеме социальной обусловленности правовых явлений, ученые вводят в оборот науки понятие “факторный анализ”.

С точки зрения некоторых авторов, сфера правового регулирования - это то социальное пространство, которое подвержено действию права.

- сфера возможного /потенциально/ регулирования;

- сфера необходимого регулирования;

- сфера законодательного регулирования;

- сфера правореализующего регулирования.

Границы государственного воздействия могут быть рассмотрены

41


с двух сторон: его возможности и его необходимости. Верхний предел правового регулирования общественных отношений является пределом возможного. Отношения, находящиеся за ним, находятся вне досягаемости государственной власти, и регулируются иными, не правовыми нормами /природные факторы, закономерности общественного развития, уровень экономики и т. д./.

Нижняя граница /необходимость вмешательства/ определяется важностью для государства тех или иных общественных отношений. Этот предел является наиболее шатким. Существует множество общественных отношений, эффективность которых поддерживается путем саморегуляции, посредством взаимодействия норм морали, обычаев и других не правовых регуляторов. Следует иметь в виду, что нарушение государством границ, пределов правового регулирования приводит, в конечном счете, к нарушению эквивалентного характера отношений, равенства их участников.

Правотворчество - сложное социальное явление, имеющее управленческую природу. Это одна из форм государственного руководства обществом. Как любой социальный процесс - это сознательная, целенаправленная деятельность, осуществляемая через право и правовые нормы

Правотворчество - основное, начальное звено механизма правового регулирования. Оно начинается тогда, когда необходимость нововведений уже назрела и их направление уже определено общественным развитием. На этом этапе в процесс правообразования вступают компетентные государственные органы. Согласно традиционной точке зрения, правотворчество - это деятельность государства, направленная на создание юридических норм.

На мой взгляд, это организационно-оформленная деятельность государства по возведению, закона государственной воли путем выявления потребностей в нормативно-правовом регулировании общественных отношений и создания в соответствии с потребностями новых правовых норм, замена и отмена действующих.

Любой процесс, в том числе, и правотворческий, протекает в определенных формах и может быть разбит на стадии /этапы/.

Становление правовой системы - это длительный процесс, который происходит поступательно, т. е. через создание отдельных нормативных актов. Нормативный акт - это завершающее звено и непосредственный результат правотворческой деятельности. Соответственно, правотворческий процесс есть порядок последовательных операций, в результате которых в правовую систему вливается новый элемент.

По мнению Чимида. Б. “проблему подготовки и принятия законов в правовом государстве можно разделить на три предметные сферы:

Пpoблема законодательной политики.

Проблемы организации законодательного процесса.

Проблемы юридической техники.” Совершенно очевидно, что потерпели

крах ограничения политических свобод и цензура печати.

Система разделения власти, закрепленная Конституцией, проходит трудно. Оказалось, что поделить власть - далекого не все, надо обеспечить сотрудничество и взаимодействие властей между собой на основе закона. На практике мы видим чаще соперничество и даже противоборство.

По итогам работы ГВХ-а был принят более 480 закон. 55% - были внесены депутатами, 20% - Правительством, 10% - Президентом и 15% -- другими

42


субъектами законодательной инициативы. На текущую сессию включено более 180 законопроектов. Из них 50% - внесены депутатами, 23,3% - Правительством, 10% - президентом, 8,6% - субъектами

Законодательная инициатива - это важнейшая функция правительства, которое перекладывает всю ответственность на парламент сохранила право законодательной инициативы индивидуального депутата. Широкое использование депутатами этого права привело к тому, что парламент оказался буквально затоплен морем депутатских проектов. В этом бумажном ворохе тонут действительно серьезные законопроекты, необходимые для становления современной правовой системы.

“Первый - предварительное формирование государственной воли, внешне выражается в составлении проекта нормативного акта. Она создает основу для последующих стадий, являясь предпосылкой принятия акта. Здесь можно выделить ряд самостоятельных этапов: принятие решения о разработке проекта акта, подготовка проекта, его обсуждение, согласование и доработка.

Второй - официальное возведение государственной воли в норму права, т. е. издание нормативного акта. Сюда мы относим внесение проекта на обсуждение правотворческого органа, непосредственное обсуждение проекта, принятие нормативного акта и его опубликование.” 1

Перечисленные стадии присущи всем видам правотворчества.

Наиболее полно они проявляются при издании законов высшими законодательными органами государства. Эта деятельность наиболее полно моделирует правотворческий процесс, и хотелось бы остановиться более подробно на ней с точки зрения стадийности, как одного из видов

правотворчества.Законотворческий процесс:

Правотворческий и законотворческий процессы, как мы убедились, соотносятся как общее и особенное. Но, памятуя о том, что законы занимают в правовой системе особое положение, мы выделяем в законотворческом процессе ряд характерных признаков. Саму процедуру принятия законов регулируют правила, закрепленные конституционно.

Следует рассмотреть каждую стадию законотворческого процесса более подробно. Итак, первым этапом законотворческого процесса является подготовка проекта закона.

Принятие решения о подготовке законопроекта знаменует собой начало законотворческого процесса. С принятием такого решения определяется тема будущего акта, его общая направленность. Очень много зависит от того, каков законопроект изначально, как подана его основная идея и насколько он соответствует реальным общественным потребностям.

По предлагаемому к разработке законопроекту предварительно составляется его концепция. В содержание концепции законопроекта включаются такие параметры как его общий смысл, основные идеи, характеристика и общий план. В зависимости от научной обоснованности концепции определяются сроки принятия акта, проверяется его качество и эффективность. В концепции нормативного акта указывается также и отнесение его к определенному иерархическому уровню правовой системы, что представляется особенно важным на данном этапе ее формирования.

Логические основы правотворческого процесса будут рассмотрены подробнее в следующей главе.

Логические основы правотворческого процесса и

43


механизм обеспечения реализации закона.

Слово “закон” в специальной и популярной литературе, в бытовой речи зачастую обозначает общеобязательное правило, обеспеченное принудительной силой государства. В таком понимании закон отождествляется, по существу, с правом. Но в строгом юридическом смысле закон - это правовой акт, обладающий специфическими, только ему присущим признаками. В юридической литературе выделяются три основные характерные особенности закона.

Во-первых, закон - акт высших представительных органов, принимаемые представителями всего населения, являются актами первичного характера, формулируя и закрепляя основные начала для всей системы законодательством.

Во-вторых, законы регулируют наиболее важные общественные отношения. В государстве, стремящемся быть правовым, наряду с общегосударственными наиболее значимыми проблемами, законом должны регулироваться все вопросы, затрагивающие права, свободы и обязанности гражданина.

В-третьих, законы - это акты, принятые в особом порядке и обладающие высшей юридической властью.

На основании всего вышеизложенного, необходимо сделать вывод о том, что закон - это произведение особого рода, имеющее свои характерные черты и особенности, определяемые назначением права в общественной жизни. Соответственно сам законотвоворческий процесс- это не только особая форма государственной деятельности по разработке и установлению правовых норм, но и творческий процесс, строящийся на основополагающих принципах, образующих его логические основы.

В юридической литературе выделяют: “четыре основополагающих принципа:

- Принцип адекватного отражения нормативно-правовых потребностей.

- Принцип понятийной определенности

- Принцип модальной сбалансированности.

- Принцип ретребутивной обеспеченности.”

Законодательная деятельность, как уже отмечалось, является, прежде всего, творческой и социально обусловленной деятельностью, а, следовательно, живо реагирует на любые социальные, политические и иные изменения в обществе. План законодательных работ является лишь ориентиром, который корректируется в зависимости от изменений социальной обстановки.

Принцип понятийной определенности: Язык закона - единственный способ выражения мысли законодателя, а правотворческое мышление лежит в основе законодательной деятельности. Он ее и основное средство формулирования правовой нормы. Ни одна правовая норма как результат правового мышления не может быть сконструирована без конкретной системы понятий, которые придают правовой норме логический смысл, обусловливают ее логическое движение в практическом применении.

Доступность языка можно выразить через два основных критерия:

I. Каждый должен точно и правильно понимать свои права и обязанности, которые порождает закон.

2. Каждый мог понять общий смысл юридического предписания в связи с его предназначением в системе социальных норм.”

Лаконизм - еще одно основное требование к языку законодателя. Закон должен иметь строгое нормативное содержание, т. к. его цель - разработка нормативных предписаний,

44


определяющих поведение людей. Все правовые понятия, так или иначе,

взаимосвязаны. Одни понятия могут сравниваться по смысловому значению, другие, определенным образом пересекаться, третьи - соподчиняться и т. д. Каждое понятие находится в непрерывном логическом движении, что обусловлено смысловым уточнением, изменением. Задача заключается в том, чтобы, в соответствии с поставленной целью найти такое определение, которое последовательно отражало бы самые существенные признаки того или иного явления и, следовательно, гарантировало надежное пользование им в правоприменительном процессе.

Представляется, что посредством легальных дефиниций необходимо предельно четко и ясно изложить требования нормативного акта, что во многом предопредилит его дальнейшую жизнь.

Принцип модальной сбалансированности: Модальный феномен всякой нормативной реальности выражается как правило, в модусах: “разрешено”, “требуется” (обязательно), “запрещено”. Правовой характер этот модальной триптих приобретает в общественных отношениях, одной из сторон которых выступает власть.

В частности, ни один правовой норматив видового (менее общего) значения не может функционировать без правового норматива родового (более общего) значения. В этом значении законотворческий процесс можно представить в виде единого ветвящегося процесса, обеспечивающего необходимую контекстуальную связь правовых нормативов на всех функциональных уровнях.

К сожалению, отработанной концепции модусной сбалансированности правовых нормативов, вырабатываемых и

принимаемых их законодателем, в нашем правоведении нет.

Древний принцип “Когда разрешено больше, меньше считается разрешенным” не работает. В условиях существования права, которое защищает, в основном, права государства, а не гражданина, используются два типа юридической регламентации:

а/ общедозволительная, когда в основе лежит общее дозволение, которому корреспондируют конкретные запреты (в целом строится по принципу: разрешено все, кроме прямо запрещенного).

б/ разрешительная, когда основной является общий запрет, которому соответствуют конкретные дозволения (по принципу “запрещено все, кроме прямо разрешенного”).

Представляется необходимым предусмотреть в этих актах следующие положения:

1. Отнесение и исключительное введение органов государственный власти вопросов, касающихся прав и свобод граждан, установление различных видов юридической ответственности граждан, видов и оснований применения мер принуждения.

2. Четкое определение предмета подзаконного нормативного регулирования (напр., посредством закрепления круга вопросов, по которым возможно принятие нормативных актов органами управления)

3. Установление надзора и контроля за принятием подзаконных нормативных актов, введение обязательной предварительной юридической экспертизы проекта подзаконного нормативного акта, обязательное опубликование нормативного акта.

4. Закрепление разрешительного порядка в вопросах ведомственного нормотворчества и др.

Общим конституционным

45


принципом должно стать то, что всякая правовая норма видового значения конструируется на основе соответствующего правового норматива родового значения.

Как нормативно - правовой акт главенствующего значения, закон должен содержать в себе основополагающие регулятивные принципы, достаточно четко сформулированные в постатейной последовательности, чтобы не возникало никаких коллизий, как при их дальнейшем развитии, в подзаконных нормативных актах, так и в правоприменительной деятельности.

Именно общечеловеческие правовые ценности и создают предпосылки для определенного согласования внутригосударственного и международного права для установления универсального правового регулятора общественного бытия.

Принцип ретрибутивной обеспеченности: Ретрибутивная обеспеченность, что в переводе с латыни означает воздаяние, возмещение, оплата, является функциональной спецификой права, условием - его эффективного действия. Их основная функция сводится к “силовой охране” правовых норм, т. е. превентивная гарантия определенного правопорядка, правовой безопасности общественно - личностного бытия.

Юридической аномалией является отсутствие института должностной отставки с соответствующим вотумом недоверия со стороны представительных учреждений или населения страны.

Причины и условия действия механизма обеспечения реализации закона: Политическая реформа, процесс демократизации общества и формирования правового государства выдвинули на первый план проблему исполнения законов. От ее решения во многом зависит не только эффективность нового законодательства, но сама

судьба демократических институтов, экономической и правовой реформы.

Почему вновь принятые законы не исполняются? Прежде всего - это нестабильная политическая ситуация. Конфликтные отношения законодательной и исполнительной ветвей власти привели к развалу всей системы государственного управления, дестабилизации общественной жизни. Вновь созданный законодательный орган, не имел опыта законотворческой деятельности, не способен пока в полной мере регулировать процесс исполнения законов.

Представляется, что глубинные причины правовой анархии, по-нашему, - не в юридической, а, прежде всего, в социально-экономической сфере. В условиях экономического кризиса, местные власти произвольно манипулируют законами, стремясь реформировать отношения собственности и перевести планово-регулируемую экономику на рельсы автоматически действующей рыночной экономики.

Еще одной из важных причин неисполнения закона является деформация правового мышления и правового сознания не только значительной части граждан, но и должностных лиц в высшем эшелоне власти. Пренебрежение требованиями закона власть имущими порождает

Всеобщий правовой нигилизм в обществе: Исполнение законов зависит от их качества, точности формулировки, отсутствия двусмысленности”. Несовершенство ведет к неправильному толкованию и затрудняет применение закона.

Затруднения в исполнении законов обусловлены также отсутствием системности, внутренней связи принимаемых актов. Зачастую законы вступают в противоречие друг с другом.

По-моему, представляется, что недостатки законодательства не были

46


бы столь разрушительны, если бы в обществе существовала эффективная структура юридической деятельности и защиты прав и мне думается, необходимо обратить особое внимание на механизм обеспечения реализации законов.

Структура механизма обеспечения реализации закона:

Комплекс взаимосвязанных мер материально-технического, организационно-управленческого и специально-юридического характера, осуществляемых государством, его органами и должностными лицами и имеющих своим назначением, обеспечить реальное действие закона, а также беспрепятственно и эффективно создать условия, при которых граждане, их объединения и организации согласуют свои действия с требованиями закона.

К мерам неправового характера принято относить материально-техническое, организационное и идеологическое обеспечение.

1. Материально-техническое обеспечение - это многообразная практическая деятельность государственных органов и должностных лиц по созданию материальной базы для действия закона. Как, показывает практика, материальные предпосылки действия закона отсутствуют в 2-х случаях:

1. Когда закон не содержит указания на источник материальной оснащенности действия адресата закона.

Это говорит о том, что в обществе нет необходимых ресурсов для утверждения законодательных новаций.

2. Когда государственные структуры явно или скрыто сопротивляются реализации данного закона.

2. Организационное обеспечение -это исполнение закона, представляющего собой многообразную организационно-исполнительную и распорядительную

деятельность государственных структур, включающую информационное обеспечение адресата законом и специальное обучение кадров.

Качество закона равно как и его эффективность зависят от уровня профессиональной подготовки законодателя.

3. Существенное значение среди мер не правового характера имеет идеологическое обеспечение реализации закона.

Заключительная часть: Жизнеспособность законов обеспечивается множеством компонентов. Их необходимо подвергнуть глубокому анализу, чтобы определить наиболее уязвимые места в процессе подготовки и реализации законов; попытка проделать эту работу была сделана в данном дипломном исследовании. Подытожив все изложенное, хочу выделить ряд насущных проблем современного законотворчества.

На мой взгляд, необходимо изменить существующую практику законотворчества на стадии подготовки проекта закона. Целесообразно выносить важнейшие законопроекты на всенародное обсуждение, предварительно разработав механизм подведения итогов обсуждения и их учета в законопроекте.

Серьезной проблемой является неоправданная законотворческая активность. Многие законы изменяются и дополняются уже через несколько месяцев или даже недель после их принятия.

Для достижения краткости и точности юридического языка большое значение имеет правильное использование правовой терминологии. Необходимо создать единый терминологический словарь законодательства.

Модельная сбалансированность запретительных и разрешительных норм в нашем законодательстве,

47


а также законов и подзаконных нормативных актов. Необходимо конституционно установить круг вопросов общеправового характера, который должен регулироваться исключительно на законодательном уровне, уточнить систему государственных органов, обладающих правом законодательствовать.

Среди всех проблем законотворчества наиболее остро встает проблема исполнения законов.

При нынешнем состоянии это сотрудничество ветвей власти представляется проблематичным. Видимо, в ближайшее время общегосударственный план законопроектных работ разработан не

будет, и субъекты законотворчества будут по-прежнему ограничиваться частыми случайными инициативами и решать свои проблемы методом проб и ошибок.

Закон, если даже он воплощает насущные интересы, не будет работать автоматически. Для его реализации требуется особый механизм, который начинает действовать на организационном этапе. Только так государство может воздействовать на государственный механизм и общество в целом с целью установления отношений, предписанных законом.

ХЭРЭГ БҮРТГЭГЧИЙН ХАРААТ БУС БАЙДЛЫГ ХАНГАХАД АНХААРАХ ЗАРИМ АСУУДАЛ

SOME ISSUES OF INDEPENDENCE INQUIRER

Б.ОЛЗБАЯРЧингэлтэй дүүрэг дэх цагдаагийн I хэлтсийн ахлах хэрэг бүртгэгч, цагдаагийн ахмад, ХСИС-ийн магистрант

B.OLZBAYAR Senior inquirer, Police at first Chingeltei district, Police captain, master student

Товч агуулга: Байцаан шийтгэх ажиллагааг хэрэгжүүлэгчийн нэг болох хэрэг бүртгэгчийн хараат бус байдал, хараат бус байдалд нөлөөлөх хүчин зүйл, цаашид анхаарч авч хэрэгжүүлэх санал санаачлагын талаар өөрийн үзэл санааг дэвшүүлэн гаргахыг зорьсон болно.

Abstract: On the proceedings relevant for the initiatives taken further attention to factors affecting belt, associate registrar and associate, as the one and attempts to forward their ideas.

Түлхүүр үг: хэрэг бүртгэгч, хараат бус байдал, баталгаа. Key word: inquirer, Independence, evidence.

Монгол Улсад гэмт хэргийн гаралт улам бүр өсөж байгаа энэ үед түүнтэй тэмцэх чиг үүрэгтэй цагдаагийн алба хаагчын эрх зүйн болон нийгмийн баталгааг хангах, хараат бус байх зарчимыг тодорхойлох, олон улсын жишигт нийцүүлэх шаардлага зүй ёсоор тавигдаж байна.

Хараат бус байдлыг мэдэрсэн үед ямар ч зүйлийг хийхэд сонирхолтой

болдог бөгөөд хараат бус, бие даасан байдал бүтээлч байдлыг ч бас нэмэгдүүлнэ.

Төрийн соёрхолт, Ардын уран зохиолч, Монгол улсын соёлын гавъяат зүтгэлтэн Б.Лхагвасүрэн “Хүн, төр хоёртоо эн тэнцүү хуваагдсан хүнийг цагдаа гэдэг”1 гэж хэлсэн байдаг. Үнэхээр 1 Цагдаагийн ерөнхий газрын Хэвлэл мэдээллийн төв “Цагдаа ихэмсэг биш эрхэмсэг байг” УБ., 2015 т.11-11

48


цагдаагийн алба хаагч нь төрийн тусгай алба тушаалтны хувьд төрийн чиг үүргийг хэрэгжүүлж, ард иргэдийнхээ амар тайван амьдралын төлөө хоёргүй сэтгэлгээр ажилладаг. Хоёргүй сэтгэлээр зөвхөн хуулинд захирагдан хүний эрх эрх чөлөөг хамгаалж, зөрчигдсөн эрхийг сэргээж, гэмт буруутай этгээдэд зохих хариуцлагыг хүлээлгэн ажиллахын тулд зайлшгүй шудрага байж, хэн нэгнээс хараат бус, ганцхан хуульд захирагдах нь бидний үүрэг билээ.

Хэрэг бүртгэгч гэдэг нэр томъёог 2002 оны Монгол улсын эрүүгийн байцаан шийтгэх хуульд “Хэрэг бүртгэгч гэж хэрэг бүртгэлт явуулах эрх бүхий албан тушаалтныг хэлнэ”2 гэж тодорхойлжээ. Хэрэг бүртгэгч нь хуулиар харъяалуулсан хөнгөн хэрэгт байцаан шийтгэх ажиллагааг явуулахдаа эрүүгийн байцаан шийтгэх хуулийн заалтыг ягштал баримтлан яллах болон цагаатгах нотлох баримтыг цуглуулах замаар хэргийг тал бүрээс нь бүрэн бодитойгоор шалгаж гэмт хэрэг, түүнийг үйлдсэн этгээдийг олж тогтоох талаар шаардлагатай бүх арга хэмжээ авч, прокурорын зөвшөөрөл авахаар хуульд зааснаас бусад тохиолдолд хэрэг бүртгэлтийн бүх асуудлыг бие даан шийдвэрлэж, гэмт хэрэг, түүнийг үйлдсэн этгээдийг олж тогтоох эцсийн хариуцлага хүлээх үүргийг хүлээдэг.

Хараат бус байх зарчимыг Монгол улсын эрүүгийн байцаан шийтгэх хуулийн 15-р зүйлд зааснаар “хараат бус байж, гагцхүү хуульд захирагдана. Албан тушаалтан, иргэн хэн боловч

үүргээ хэрэгжүүлэхэд хөндлөнгөөс оролцох, нөлөөлөхийг хориглоно”3 гэсэн агуулгаар ойлгох бөгөөд Шүүгчийн хараат бус, шүүхийн бие даасан байдлыг хангах баталгаа, тогтолцооны эрх зүйн үндэслэлийг Монгол Улсын Үндсэн хуулийн Нэгдүгээр зүйлийн 24, Арван зургаадугаар зүйлийн 145, Дөчин 2 Хууль зүйн үндэсний хүрээлэн “Монгол Улсын хуулиуд” УБ., 2012 3 Хууль зүйн үндэсний хүрээлэн “Монгол Улсын хуулиуд” УБ., 2012 4 Ардчилсан ёс, шудрага ёс, эрх чөлөө, тэгш байдал, үндэсний эв нэгдлийг хангах, хууль дээдлэх нь төрийн үйл ажиллагааны үндсэн зарчим мөн. 5 Монгол улсын хууль, олон улмын гэрээнд заасан эрх, эрх чөлөө нь зөрчигдсөн гэж үзвэл уул эрхээ хамгалуулахаар шүүхэд гомдол гаргах, бусдын хууль бусаар учруулсан хохирлыг нөхөн тлүүлэх, өөрийн болон гэр бүлийн гишүүд, эцэг эх, үр хүүхдийнхээ эсрэг мэдүүлэг өгөхгүй байх, өөрийгөө өмгөөлөх, хууль зүйн туслалцаа авах, нотлох баримтыг шалгуулах, шудрага шүүхээр шүүлгэх, хэргэ шүүх ажиллагаанд биеэр оролцох, шүүхийн шийдвэрийг давж заалдах, уучлалт хүсэх эрхтэй. Гэм

долдугаар зүйлийн 16, Дөчин есдүгээр зүйл7, Шүүхийн тухай хуулийн 3 дугаар зүйлийн 3.2-т тус тус заасан байдаг боловч шүүгчийн шийдвэрлэж байгаа эрүүгийн хэрэг хэрэг бүртгэгч, мөрдөн байцаагчийн бүрдүүлж, прокурорын хянасан эрүүгийн хавтаст хэргээс бараг 100 хувь хамаардаг байтал хэрэг бүртгэгч, мөрдөн байцаагчын хараат бус, бие даасан байдлыг хангах талаар тусгайлан заасан хуулийн зохицуулалт одоогоор байхгүй байна. Харин Цагдаагийн албан хаагчийн ёс зүйн дүрэмд “Албан тушаал, хуулиар олгогдсон эрх мэдлээ хувийн зорилгод ашиглахгүй байх, албан үүргээ гүйцэтгэхтэй холбогдуулан аливаа этгээдэд давуу байдал бий болгох, үгсэн тохирох, амлалт өгөх, шан харамж авах, үйлчилгээ, зээл авах, ийнхүү авахаар шахаж шаардах, ятгах, бусдад зуучлах, хуульд харш болзол тавих, далайлган сүрдүүлэх, бусдын өмч хөрөнгийг амин хувийн болон албан ажилд ашиглахгүй байх. Алба хаагчийн шалгаж байгаа мэдээ, мэдээлэл, өргөдөл, гомдол, хүсэлт нь садан төрөл, найз нөхдөд нь болон ямар нэг байдлаар түүнтэй шууд ба шууд бусаар хамааралтай бол шалгаж, шийдвэрлэхээс татгалзах”8 гэж заасан нь хараат бус байх зарчимын нөлөөллийн хэлбэрийг журамлаж өгсөн байна.

Миний зүгээс хэрэг бүртгэгчийн хараат бус байдал (цаашид хараат бус байдал) гэдгийг “хэрэг бүртгэгч нь гагцхүү хуульд захирагдан шийдвэрээ дотоод итгэлээрээ гаргах албаны болон хувийн бэлтгэл хангагдсан байхыг ойлгож байгаа бөгөөд өөрөөр хэлбэл аливаа нэгэн албан тушаалтан, удирдлага, хамт олноос төдийгүй төрөл

буруутай нь хуулийн дагуу шүүхээр нотлогдох хүртэл хэнийг ч гэмт хэрэг үйлдсэн гэм буруутайд тооож үл болно.6 Монгол улсад шүүх эрх мэдлийг гагцхүү шүүх хэрэгжүүлнэ.7 Шүүгч хараат бус байж, гагцхүү хуульд захирагдана. Ерөнхийлөгч, Ерөнхий сайд, Улсын их хурлын ба Засгийн газрын гишүүн, төр, нам, олон нийтийн бусад байгууллагын албан тушаалтан, иргэн хэн боловч шүүгчээс шүүн таслах үүргээ хэрэгжүүлэхэд хөндлөнгөөс оролцож болохгүй. Шүүгчийн хараат бус, шүүхийн бие даасан байдлыг хангах зорилгоор Шүүхийн ерөнхий зөвлөл ажиллана. Шүүхийн ерөнхий зөвлөл шүүх, шүүгчийн шүүн таслан ажиллагаанд оролцохгүйгээр гагцхүү хуульчдаас шүүгчийг шилж олох, эрх ашгийг нь хамгаалах зэрэг шүүхийг бие даан ажиллах нөхцлөөр хангахтай холбогдсон үүргийг биелүүлнэ.8 Цагдаагийн ерөнхий газрын даргын 2011 оны 598-р тушаалын хавсралт “Цагдаагийн алба хаагчийн ёс зүйн дүрэм” УБ., 2011 он 4-р зүйлийн 4.3 дахь хэсэг.

49


төрөгсөд, найз нөхөд, хамаатан садны нөлөөнд үл автах тал бүрийн баталгаа, хамгаалалт бүрэлдсэн ажлын байрны шаардлагад өөрийгөө бэлтгэсэн байх”-ыг ойлгоно гэж үзэж байгаа юм.

Тэгвэл цагдаагийн байгууллагад иргэн, албан тушаалтан, аж ахуйн нэгж байгууллагаас ирүүлсэн нийт гомдол мэдээллийн 60 гаруй хувийг хэрэг бүртгэгч, хэрэг бүртгэх эрх бүхий алба хаагч хүлээн авч шалгаж шийдвэрлэдэг бөгөөд хэрэг бүртгэлтийн ажиллагаа явуулахад хараат бус байдлын зарчимыг хангаж ажиллаж байгаа эсэхэд эргэлзээ төрөхөөр, анхаармаар хэд хэдэн асуудал байна. Жишээлбэл: Цагдаагийн ерөнхий газрын дотоод хяналт шалгалт, аюулгүй байдлын хэлтсийн 2016 оны 3-р улирлын дүн мэдээгээр9 тус хэлтэст нийт 113 гомдол иргэдээс ирсний 42 буюу 37,1 хувь нь хэрэг бүртгэгчийн үйл ажиллагаатай холбоотой буюу “танил тал харсан, нэг талыг барьсан, шан харамж, мөнгө, бэлэг авсан, үндэслэлгүйгээр эрүүгийн хэрэг үүсгэхээс татгалзсан, хохирол барагдуулаагүй” тухай гомдол байна. Дээрх судалгаанаас үзэхэд энэ нь хараат бус байх зарчим алдагдсан, хэрэг бүртгэгч нь ажил үйлчилгээгээ зөвхөн хуульд захирагдан явуулаагүй гэсэн дүгнэлтэнд хүрэхээр байгаа юм.

Хараат бус байдал зөрчигдсөн олон жишээг дурьдаж болох боловч чухам ямар учраас хэрэг бүртгэгчийн хараат бус байдал алдагдаад байна бэ гэсэн шалтгаан нөхцлийг судлаж, дахин зөрчигдөхгүй байх нийгэм эдийн засгийн баталгааг төр бүрдүүлж өгөх нь чухал юм. Монгол улсын үндсэн хуулийн 19 дүгээр зүйлийн 1 дэх хэсэгт “Төрөөс хүний эрх, эрх чөлөөг хангахуйц эдийн засаг, нийгэм, хууль зүйн болон бусад баталгааг бүрдүүлэх, хүний эрх, эрх чөлөөг зөрчихтэй тэмцэх, хөндөгдсөн эрхийг сэргээн эдлүүлэх үүргийг иргэнийхээ өмнө хариуцна” 10 гэж заасан байдаг.

Хэрэг бүртгэгчийн хараат бус байдлыг илтгэгч миний зүгээс дараах 3 хэсэгт хуваан авч үзэж байна. Үүнд:

1. Эдийн засгийн хараат бус байдал

2. Боловсон хүчний хараат бус байдал

3. Ажиллах орчны хараат бус 9 Цагдаагийн ерөнхий газар “Статистик тоон мэдээ” УБ., 201610 Хууль зүйн үндэсний хүрээлэн “Монгол улсын хуулиуд” УБ., 2012

байдалЭдийн засгийн хараат бус байдлыг

хэн нэгнээс эдийн засгийн хувьд хараат бус байх цалинтай, ажиллах, амьдрах орчин нь баталгаатай, хуулинд заасан нийгмийн баталгаагаар хангагдсан байхыг ойлгож байгаа. Шүүгчийн цалин одоогийн нөхцөлд 2,700,000-3,200,000 төгрөг, прокурорын цалин 1,100,000-2,000,000 төгрөг байхад хэрэг бүртгэгч, мөрдөн байцаагчын цалин 750,000-1,000,000 төгрөг байгаа11 нь бараг 2-3 дахин бага байна. Гэтэл хараат бус байж, ганцхан хуульд захирагдах нөхцлийг бүрдүүлэх хамгийн эхний алхам бол эдийн засгийн баталгаа юм. Цагдаагийн алба хаагчын цалинг нэмэх ёстой, прокурор, шүүгчийн цалинтай дүйцүүлэх ёстой боловч энэ нь биелэшгүй асуудал бөгөөд ядаж л хийж байгаа ажилд нь дүйцүүлж цалин хөлсийг тогтоох шаардлагатай юм. Жишээлбэл цагдаагийн алба хаагчид илүү цагийн мөнгө, баяр, ёслол, амралтын өдрүүдэд ажилласан ажлын хөлсийг бодож олгодоггүй. Эдийн засгийн баталгаа хангагдсан байхад хараат бус байх тухай ярих нь илүү ойлгомжтой гэж үзэж байна.

Боловсон хүчний хараат бус байдал: Цагдаагийн ерөнхий газрын даргын 2008 оны 470-р тушаалаар хэрэг бүртгэлт явуулах эрх бүхий албан тушаалтныг тодорхойлохдоо “хэсгийн байцаагч, эрүүгийн төлөөлөгч, хэсгийн төлөөлөгч, хэв журмын офицер, олон нийттэй харилцах байцаагч, хүүхдийн байцаагч” гэх мэтээр олон албан тушаалтанд хэрэг бүртгэлтийн эрх олгосон. Гэтэл хэрэг бүртгэгч гэдэг өөрөө нэг бие даасан албан тушаалтан байтал өөр өөр чиг үүрэгтэй албан тушаалтнуудад давхар хэрэг бүртгэх эрх олгож байцаан шийтгэх ажиллагааг явуулж байгаа нь энэ албаны нэр хүндийг үнэгүйдүүлж байгаа гэж үздэг. Мөн хэрэг бүртгэгчээр томилогдож байгаа хүнийг сонгон шалгаруулдаггүй, шалгуур, үзүүлэлт тавьдаггүйгээс мэдлэг, дадлага туршлага дутагдаж, хэн нэгний нөлөөлөлд өртөх, хууль зөрчих, алдаа гаргах явдал их гардаг. Хараат бус байхын тулд цагдаагийн байгууллага бие даасан байх шаардлагатай. Хэн нэгэн өндөр албан тушаалтан улс төрийн нам эвслийн үүрэг чиглэлээр ажилладаг, албан тушаалд очдог 11 Ямар нэгэн тоон мэдээнээс аваагүй бөгөөд өөрийн цалин болон одоогийн прокурор, шүүгчийн авч байгаа цалинтай харьцуулсан болно

50


байдлыг таслан зогсоох шаардлагатай. Хэрэг бүртгэгчийг чадавхжуулах, мэдлэг боловсролыг ганцхан онолоор заах бус, практик амьдралд хэрэгжүүлж чадах чадварыг эзэмшүүлэх, иргэдтэй зөв боловсон харьцах, өргөсөн тангарагтаа үнэнч байх сэтгэлтэй болгож, ганцхан хуульд захирагдах зарчим, хувь хүний ёс зүй, ёс суртахууныг төлөвшүүлж өгөх хэрэгтэй.

Ажиллах орчны хараат бус байдал гэдгийг ажлын ачаалал, удирдлагаас ирэх дарамт, хэрэгт нөлөөлөх нөлөөллийг таслан зогсоосон байхыг ойлгож байгаа юм. Яагаад гэвэл хуулинд хэрэг бүртгэгч нь байцаан шийтгэх ажиллагааг явуулж, эцсийн хариуцлагыг өөрөө хүлээхээр заасан байдаг. Гэтэл хэрэг бүртгэгчийн шийдвэрт нөлөөлөх олон нөлөөллийг хэлбэрүүд байна. Дарга удирдлагын зүгээс, прокурорын зүгээс, танил тал, найз нөхдийн зүгээс гэх мэт. Мөн хэт их ачааллаас болж шудрагаар ажиллах, хохирсон иргэдийн эрхийг сэргээх гэсэн ажиллагаа дутмаг байгаа. Тиймээс хэрэг бүртгэгчийн 1 сард хийж гүйцэтгэх ажлын ачааллын талаар судалгааг гаргаж, норм, нормативыг тогтоож өгөх шаардлагатай. 1 хэрэг бүртгэгч сард гэмт хэргийн тухай 60 гомдол мэдээлэл, 25-30 хэрэг шалгахад хууль зөрчихгүй, иргэдийн зөрчигдсөн эрхийг сэргээж, гэм буруутай этгээдэд зохих хариуцлагыг хүлээлгэхээр яллах болон цагаатгах нотлох баримтыг тал бүрээс нь бүрэн дүүрэн бүрдүүлнэ гэдэг эргэлзээтэй юм. Жишээлбэл би чингэлтэй дүүргийн цагдаагийн 1-р хэлтэст хэрэг бүртгэгчээр ажилладаг. Би сард дунджаар 50-60 гомдол мэдээдэл, 15-20 хэрэг шалгадаг. Ийм нөхцөлд хугацаа алдахгүй, ямар нэг шийдвэр гаргаж, ачаалал багасгахын төлөө ажиллана уу гэхээс биш хуульд заасан бүх ажиллагааг явуулах боломжгүй байдаг. 1 сард 30-35 гомдол мэдээлэл, 10-15 хэрэг шалгах норм тогтоож өгөх юм бол иргэдийн зүгээс болон прокурор, дарга удирдлагын зүгээс ч чанар шаардах боломжтой. Гэтэл ажиллах орчныг бүрдүүлж өгөхгүй байж хууль зөрчихгүй, иргэдийг гомдоохгүй, гологдолгүй ажиллах ёстой гэсэн шаардлагыг тавих нь хэт өрөөсгөл бөгөөд хэрэг бүртгэгч хараат бус байна гэдэг эргэлзээтэй юм.

Хараат бус байдал алдагдвал хүний эрх, эрх чөлөө зөрчигдөж, авлига,

хээл хахууль ихсэж, иргэд цагдаагийн байгууллагад итгэх итгэл нь алдагдана. Тиймээс хараат бус байдалд нөлөөлөх нөлөөллийн хэлбэрүүдийг тодорхойлж, хэрэг бүртгэгчийн үйл ажиллагаанд хэн нэгэн хөндлөнгөөс нөлөөлсөн гэж үзвэл шүүгчийн адил нөлөөллийн мэдүүлгийг мэдүүлж байх, үүний дагуу хэрэг бүртгэгчийн хараат бус байдлыг хангах, хамгаалах байгууллагыг байгуулж, зөрчигдсөн эрхийг сэргээж байх нь чухал гэж үзэж байна.

Төрийн зүгээс хараат бус байдлыг хангах механизмийн тогтолцоог боловсронгуй болгохоос гадна хариуцлагын тогтолцоог ч боловсронгуй болгох шаардлагатай.

Бүх зүйл 2 талтай гэсэн логик зарчмаар тайлбарлах юм бол хэрэг бүртгэгч хараат бус байх зарчмын дагуу зөвхөн хуулинд захирагдаж ажил үйлчилгээгээ иргэдэд үзүүлсэн бол тэдгээрийн үйл ажиллагаанд иргэдийн зүгээс гомдол гаргахгүй. Гэвч зарим тохиолдолд байцаан шийтгэх ажиллагааны оролцогч нараас өөрт ашигтай шийдвэр гаргуулж, сэтгэл зүйд нөлөөлөх зорилгоор нэр хүндэнд халдах, худал гүжирдлэг тараах, дарга, удирдлагуудад гомдол гаргах тохиолдол байдаг. Мөн хэвлэл мэдээллийн хэрэгсэл, сошиал ертөнцөөр өөрийн үзэл бодлоо олон нийтийн мэдээллийн хэрэгслээр дамжуулж тулган шаардах зорилгоор үндэслэлгүй мэдээ, мэдээлэл тараадаг. Цагдаагийн байгууллагын удирдлагын зүгээс болон хяналт тавьж байгаа прокурорын зүгээс оролцогч нараас гомдол санал гаргах бүрт алба хаагчыг буруутгах байр суурьнаас хандах тохиолдол их байна. Тиймээс алба хаагчын буруутай үйл ажиллагаа тогтоогдвол хуульд заасан арга хэмжээ авч, гомдол гаргасан иргэнд хариу өгөх, үндэслэлгүйгээр цагдаагийн алба хаагчыг гүтгэсэн, доромжилсон, шийдвэрт нөлөөлөхөөр хараат бус бие даасан байдалд халдсан үйлдэл тогтоогдвол тухайн иргэнд эрүүгийн болон захиргааны хуульд заасан хариуцлага хүлээлгэх тогтолцоог сайжруулах шаардлагатай байна.

ДүгнэлтХэрэг бүртгэлтийн ажиллагааг түргэн

шуурхай явуулахын тулд алба хаагч мэдлэг боловсрол, дадлага туршлагатай байж, хохирсон иргэний эрх ашгийг хамгаалах, гэм буруутай этгээдэд зохих

51


ял шийтгэлийг оногдуулах нотлох баримтыг хуулийн дагуу цуглуулж, бэхжүүлэх шаардлагатай. Харин алба хаагчыг ажиллах нөхцөл боломжоор хангах нь төрийн үүрэг бөгөөд ажиллах орчны таатай нөхцлийг бүрдүүлэхийн тулд хараат бус байх зарчимыг хангах шаардлагатай гэж үзэж байна. Хараат бус байх тухай ойлголт нь өргөн агуулгатай боловч хараат бус байх зарчмыг хангах зайлшгүй шаардлагатай.

СаналХараат бус байх баталгаа нь эдийн

засгийн агуулгаар тодорхойлогдож болох бөгөөд ажил үйлчилгээ үзүүлсний төлөө бусдаас шан харамж авах, авлигад өртөх нөхцөл бүрдэж болзошгүй. Үүнийг таслан зогсоохын тулд хэрэг бүртгэгч, мөрдөн байцаагчын цалинг шүүгч, прокурорын цалин хөлстэй адилтгах, илүү цагийн ажлын хөлсийг олгох, орон байраар хангах гэх мэт эдийн засгийн баталгааг сайржуулах хэрэгтэй.

Мөн хараат бус бие даасан байх гэдэг нь хэрэг бүртгэгчийн зүгээс мэдлэг боловсролтой, харилцааны өндөр соёл, ёс зүйн төлөвшилтэй байхыг шаардана. Ажлын ачаалал ч гэсэн хараат бус бие даасан байх зарчимын агуулгыг тодорхойлж болно. 1 хэрэг бүртгэгчийн

шалгах хэрэг, гомдол мэдээллийн стандартыг тогтоох шаадлагатай бөгөөд хэт их ачаалал нь хараат бус бие даасан байдалд сөргөөр нөлөөлнө. Тиймээс хэрэг бүртгэгчийн ажлын ачааллыг тэнцвэржүүлэх, алба хаагчдын мэдлэг боловсролыг сайржуулах, боловсон хүчний бодлогыг боловсруулах

Мөн Шүүхийн ерөнхий зөвлөл нь шүүгчийн бие даасан хараат бус байдлыг хамгаалах чиг үүрэгтэйгээр ажилладаг бөгөөд цагдаагийн байгууллагад ч гэсэн алба хаагчийн хараат бус, бие даасан байдлыг хамгаалах чиг үүрэгтэй байгууллага ажиллуулах, “хараат бус, бие даасан байдлыг хамгаалах” чиг үүргийг тодорхой болгож, хуульчлах, хараат бус, бие даасан байдалд нөлөөлөх нөлөөллийн хэлбэрүүдийг тодорхойлж, эрүүгийн болон захиргааны хариуцлагын тухай хуулиудад нэмэлт оруулах шаардлагатай гэж үзэж байна.

52

ГЭМТ ЯВДАЛ СУДЛАЛLAW ENFORCEMENT

“БАГАНУУР ДҮҮРГИЙН ГЭМТ ХЭРЭГ, ЗАХИРГААНЫЗӨРЧЛИЙН ШАЛТГААН НӨХЦӨЛ” КРИМИНОЛОГИЙН

СУДАЛГААНЫ ТАЙЛАНГИЙН ТОЙМ ҮР ДҮН1

“CONDITIONS OF CRIME AND ADMINISTRATIVE VIOLATIONS IN BAGANUUR DISTRICT” SUMMARY OF RESULTS FROM CRIMINOLOGICAL RESEARCH

1 Багануур дүүргийн Гэмт хэргээс урьдчилан сэргийлэх ажлыг зохицуулах салбар зөвлөл, Цагдаагийн хэлтсээс санаачлага, захиалгаар “Гэмт хэргээс урьдчилан сэргийлэх Монголын сан” судалгааны байгууллага, Хууль сахиулахын их сургуулийн Эрдэм шинжилгээ, хөгжлийн хүрээлэнгийн Цагдаа судлалын төв хамтран 2016 оны 07-11 сар хүртэлх, 5 сарын хугацаанд гүйцэтгэжээ.

ХСИС-ийн Эрдэм шинжилгээ, хөгжлийн хүрээлэнгийн Цагдаа судлалын төв, “Гэмт хэргээс урьдчилан сэргийлэх Монголын сан” ТББ-ын хамтарсан судалгааны баг1

Joint research team consisting of the Police Research Center at the Research and Development Institute of the Law Enforcement University of Mongolia and The “Mongolian Crime Prevention Foundation” (NGO

1 Судалгааны багт хууль зүйн ухааны доктор (Ph.D) Б.Энхболд, хууль зүйн болон математикийн магистр Б.Мөнхдорж, хууль зүйн магистр Д.Сумъяацэрэн, Л.Цогтбаяр, Б.Мөнхсэргэлэн, О.Уулзахжаргал, зөвлөхөөр хууль зүйн ухааны доктор (Ph.D) М.Эрдэнэбаяр, хууль зүйн магистр Г.Оюунболд нар ажилласан болно.

Товч агуулга: Багануур дүүргийн хэмжээнд үйлдэгдэж буй гэмт хэрэг, захиргааны зөрчлийн шалтгаан, нөхцөлийг шинжлэх ухааны үндэстэйгээр судалж, гэмт хэрэг, зөрчлөөс урьдчилан сэргийлэх үйл ажиллагааны талаар санал, зөвлөмж боловсруулж, цаашид хэрэгжүүлэх арга хэмжээний чиглэлийг тодорхойлсон байна.

Abstract: This paper proposes possible remedial actions and recommendations for preventing crime and administrative violations in the district of Baganuur based upon scientific studies on the conditions of crime and administrative violations in the aforementioned district.

НЭГ. СУДАЛГААНЫ АЖЛЫН ТАНИЛЦУУЛГА

1.1. Судалгааны ажлын хэрэгцээ, шаардлага

Нийслэлийн Багануур дүүрэг нь Улаанбаатар хотоос 130 км зайд алслагдсан, 62 мянган га/кв.м нутаг дэвсгэртэй, 8462 өрх, 28419 хүн амтай, газар зүйн байрлалын хувьд зүүн аймгуудын зангилаа нутаг, Мянганы замын хэвтээ тэнхлэгийн дагуу байрладаг бөгөөд Хэнтий аймгийн Цэнхэрмандал, Дэлгэрхаан, Төв аймгийн Мөнгөнморьт, Баяндэлгэр, Архуст, Баянжаргалан зэрэг 6 сумтай хил залгаа оршдог онцлогтой.

Багануур дүүргийн хэмжээнд 2016 оны эхний 10 сард 3516 гомдол мэдээлэл бүртгэгдэн шалгагдсан нь Улаанбаатар хотын хэмжээнд бүртгэгдсэн 293974 гомдол, мэдээллийн 1.2%-ийг эзэлж байна. Нийт бүртгэгдсэн 3516 гомдол мэдээллийн 548 буюу 15.5 хувь нь гэмт хэргийн шинжтэй, 2968 буюу 84.5% нь захиргааны зөрчлийн шинжтэй гомдол, мэдээлэл байна.

Багануур дүүрэгт сүүлийн 25 жилийн хугацаанд үйлдэгдэж, бүртгэгдсэн 7042 гэмт хэргийн улмаас 307 хүн нас барж, 2833 хүн хөнгөн, хүндэвтэр, хүнд хэлбэрээр гэмтэж1, 4.5 тэрбум төгрөгийн хохирол учирсаны 1.3 тэрбум төгрөг буюу 29.1 хувийг хэрэг бүртгэлт, мөрдөн байцаалтын явцад нөхөн төлүүлжээ.

Өөрөөр хэлбэл, энэ тоон үзүүлэлт бол Монгол Улсын Үндсэн хуулийн 16 дугаар зүйлийн 16.2 дахь хэсэгт заасан “Монгол Улсын иргэн эрүүл, аюулгүй орчинд амьдрах...”, 19 дүгээр зүйлийн 19.2 дах хэсэгт заасан “Төрөөс хүний эрх, эрх чөлөөг хангахуйц эдийн засаг, нийгэм, хууль зүйн болон бусад баталгааг бүрдүүлэх, хүний эрх, эрх чөлөөг зөрчихтэй тэмцэх, хөндөгдсөн эрхийг сэргээн эдлүүлэх үүргийг иргэнийхээ өмнө хариуцна” гэсэн заалтын хэрэгжилт дүүргийн нутаг дэвсгэрийн хэмжээнд хэмжих үзүүлэлт болно.

Иймд Багануур дүүргийн хэмжээнд үйлдэгдэж буй гэмт хэрэг, зөрчлийн шалтгаан, нөхцөлийг шинжлэх ухааны 1 Гэмтлийн зэрэг тогтоолгосон байдлаар

53

CRIMINOLOGY ХУУЛЬ САХИУЛАХУЙ

үндэстэйгээр судалж, гэмт хэрэг, зөрчлөөс урьдчилан сэргийлэх үйл ажиллагааны талаар санал, зөвлөмж боловсруулж, цаашид хэрэгжүүлэх арга хэмжээний чиглэлийг тодорхойлох хэрэгцээ, шаардлага байсан тул тус дүүргийн Гэмт хэргээс урьдчилан сэргийлэх ажлыг зохицуулах салбар зөвлөл, Цагдаагийн хэлтсээс санаачлан “Гэмт хэргээс урьдчилан сэргийлэх Монголын сан” судалгааны байгууллага, Хууль сахиулахын их сургуулийн Эрдэм шинжилгээ, хөгжлийн хүрээлэн Цагдаа судлалын төв хамтран судалгааг гүйцэтгэлээ.

Судалгааны үр дүнд криминологи судалгааг гэрээ, удирдамжид заасан хугацаанд чанартай хийж гүйцэтгэснээр Багануур дүүргийн хэмжээнд үйлдэгдэж буй гэмт хэрэг, зөрчил, ослыг бууруулах, урьдчилан сэргийлэх чиглэлийн ажилд бодитой ахиц гарна гэж төсөөлж байна.

Судалгааны үр дүнд тус дүүргийн хэмжээнд гэмт хэрэг, зөрчлийн нөхцөл байдал ямар түвшинд байна, түүнээс урьдчилан сэргийлэх ажил хир үр дүнтэй явагдаж байна, цаашид баримтлах бодлого, ямар ажил, арга хэмжээг хэрэгжүүлэх, ялангуяа Гэмт хэргээс урьдчилан сэргийлэх тухай хуулийг бүх субьект жигд, үр дүнтэй хэрэгжүүлэх зөвлөмж боловсруулан төр захиргааны байгууллага, албан тушаалтнуудад хүргүүлэх, уламжлах, гэмт хэргээс урьдчилан сэргийлэх ажилд иргэд, аж ахуйн нэгж, олон нийтийн оролцоог хэрхэн нэмэгдүүлэх, дүүргийн иргэдийн амар тайван ажиллаж, амьдрах орчинг бүрдүүлэхэд түлхүү чиглэгдэнэ гэдгийг захиалагч байгууллагаас хүсч байсан.

Судалгааны ажлын мэдээлэл цуглуулах, хэлэлцүүлэг өрнүүлэх зорилгоор “Багануур дүүргийн иргэдийн аюулгүй байдал: Тулгамдсан асуудал, шийдвэрлэх арга зам” сэдэвт онол, практикийн анхдугаар бага хурлыг 2016 оны 07 дугаар сарын 06-ны өдөр “Өргөө” соёлын төвд амжилттай зохион байгуулсан.

Уг онол, практикийн хурлын арга хэмжээнд “Тодорхой нутаг дэвсгэр дэх гэмт хэргийг хэмжих арга зүй: Багануур дүүргийн жишээн дээр”, “Аюулгүй амгалан хороо” зэрэг онол, практикийн ач холбогдол бүхий 8 илтгэл хэлэлцүүлж, оролцогчдоос үнэтэй санал, зөвлөмж гарсан.

Тус онол, практикийн анхдугаар бага хуралд Улаанбаатар хотын цагдаагийн

газар, Хууль сахиулахын их сургуулийн Эрдэм шинжилгээ, хөгжлийн хүрээлэн, Цагдаагийн сургууль, тус дүүргийн нутгийн захиргаа, хууль сахиулах байгууллага, төрийн болон төрийн бус байгууллагын төлөөлөл, хөршийн хяналтын бүлгийн төлөөлөл, иргэд, хөрш зэргэлдээ Хэнтий аймаг, Төв аймаг, Баянзүрх дүүрэг, Налайх дүүргийн хууль сахиулах байгууллагын төлөөлөл зэрэг нийт 150 оролцогч хамрагдсан.

Онол, практикийн анхдугаар бага хурлаас тус дүүргийн иргэдийн аюулгүй байдлыг хангах, гэмт хэргээс урьдчилан сэргийлэх ажлыг эрчимжүүлэх, уг ажилд төр захиргаа, хууль сахиулах байгууллага, төрийн болон төрийн бус байгууллага, иргэн, аж ахуйн нэгж, байгууллагуудыг татан оролцуулах, тэдний хамтын ажиллагааг сайжруулах, НИТХ-ын Тэргүүлэгчдийн 2015 оны 126 дугаар тогтоолоор батлагдсан “Хөршийн хяналт хөтөлбөр”, кримнологи судалгааны үр дүнг ажил хэрэг болгох зорилгоор 11 чиглэлээр зөвлөмж гаргасаныг судалгааны тайлангийн зөвлөмж хэсэгт оруулав. (Зөвлөмжийг хавсаргав)

1.2. Судалгааны зорилго, зорилт

Зорилго: Багануур дүүргийн хэмжээнд үйлдэгдэж буй гэмт хэрэг, захиргааны зөрчлийн шалтгаан, нөхцөлийг судалж, түүнээс урьдчилан сэргийлэх санал, зөвлөмж бүхий судалгааны тайлан боловсруулах, судалгааны явцад зохион байгуулагдах онол, практикийн хурлын үйл ажиллагаанд судалгааны үр дүнг танилцуулахад оршино.

Зорилт: 1. Багануур дүүргийн хэмжээнд

үйлдэгдсэн гэмт хэрэг, зөрчлийн шалтгаан, нөхцөлийг судлах, үйлдэгдсэн байдалд дүн шинжилгээ хийж, чиг хандлагыг тодорхойлох;

2. Зам тээврийн гэмт хэрэг, зөрчил, ослын байдалд дүн шинжилгээ хийх;

3. Багануур дүүргийн нийгэм, хүн ам зүйн үзүүлэлттэй гэмт хэргийн тоон үзүүлэлтийг харьцуулж, мөн бусад дүүргийн нөхцөл байдалтай харьцуулж, бодит байдлыг тодорхойлох;

4. Багануур дүүргийн хэмжээнд гэмт хэргээс урьдчилан сэргийлэх чиглэлээр авч хэрэгжүүлж буй бодлого, үйл ажиллагаа, түүний хэрэгжилтэд дүн

54


шинжилгээ хийх;5. Цагдаагийн хэлтсийн албад,

нэгжийн үйл ажиллагаа, прокурор, шүүхийн байгууллагуудын ажилтнуудаас санал асуулгаар судалгаа авч, дүн шинжилгээ хийх;

6. Судалгааны ажлын явцад анкетаар судалгаа авах болон ярилцлага хийх, газар дээр нь ажиглалт хийх;

7. Зохион байгуулагдах онол, практикийн хурлын зохион байгуулалтад зөвлөх үйлчилгээ үзүүлэх;

8. Санал, зөвлөмжийг тусгасан судалгааны тайлан боловсруулан, захиалагчид хүлээлгэж өгөх.

1.3. Судалгааны арга зүй Энэхүү судалгааны ажлыг хийж

гүйцэтгэхэд судалгааны дараах түгээмэл аргуудыг хэрэглэв. Тухайлбал, тус дүүрэгт оршин суугч иргэдээс санамсаргүй түүврийн аргаар болон Цагдаагийн алба хаагч, Прокурор, Шүүгч нараас санал асуулгын анкетаар судалгаа авч, дүнг SPSS програм ашиглан нэгтгэн дүнг боловсруулав.

Багануур дүүргийн нийгэм, эдийн засгийн өнөөгийн байдал, цаашдын хөгжлийн бодлого, үйл ажиллагаанд харьцуулалт хийх, нэгтгэн дүгнэх, холбогдох баримт бичигт дүн шинжилгээ, инструментал, эспрессив онолын арга зүйг ашиглалаа.

Багануур дүүргийн нутаг дэвсгэрт аюулгүй байдлыг хангах, гэмт хэрэг, зөрчилтэй тэмцэх, урьдчилан сэргийлэх, илрүүлэх талаар хороодын Засаг дарга, нутгийн захиргааны байгууллага, хууль сахиулах болон шүүх эрх мэдлийн байгууллагуудаас албан бичгээр санал авч, дүнг нэгтгэн боловсруулалт хийлээ.

Иргэдийн аюулгүй байдлыг хангах, хууль сахиулах чиг үүрэг бүхийн байгууллагын зарим мэргэжилтэн, алба хаагч нартай ганцаарчилсан болон фокус ярилцлага хийж, судалгааны үр дүнд боловсруулалт хийж ажиллав.

Түүнчлэн, хэрэг бүртгэгч, мөрдөн байцаагч нарын бичсэн мэдэгдлүүдэд дүн шинжилгээ хийв.

Судалгааны ажлын явцад цугларсан мэдээлэл, судлаачдын таамаглалыг батлах, нотлох үүднээс ажиглалтын аргаар тандалт хийж, нөхцөл байдалд үнэлгээ дүгнэлт хийх, дискрептив анализ зэргээр судалгааны орчин үеийн арга, технологийг өргөнөөр ашиглав.

1.4. Судалгааны хязгаарлалт, шинэлэг тал

Судалгааны хязгаарлалт: Судалгааны ажлын хамрах хүрээ, цаг

хугацаа нь Багануур дүүргийн хэмжээнд үйлдэгдсэн гэмт хэргийн хөдөлгөөнийг гаргахын тулд сүүлийн 25 жилийн статистикийн мэдээлэл, судалгааг ашигласан ба судалгааны зарим хэсэгт нөхцөл байдлыг тодруулах үүднээс сүүлийн 5 жил, 2016 оны эхний 10 сарын байдлаар мэдээлллийг ашиглав.

Багануур дүүргийн хэмжээнд үйлдэгдэж болзошгүй гэмт хэргийн хандлага, прогнозыг дүгнэв. Нөхцөл байдлын судалгааг тухайн үеийн цаг хугацаагаар тооцоолсон бөгөөд судалгааны хамрах хүрээ Багануур дүүргийн хэмжээнд явагдав.

Монгол Улс, түүнээс нийслэл, дүүргүүдийн нутаг дэвсгэрт сүүлийн таван жилд үйлдэгдсэн гэмт хэрэг, захиргааны зөрчил, зам тээврийн осол төдийгүй өргөдөл, гомдол, мэдээллийн бүртгэл, шийдвэрлэлтийг авч үзэв.

Түүнчлэн, шүүх эрх мэдлийн болон хууль сахиулах төв байгууллагын статистик мэдээлэл, үйл ажиллагаанаас гадна нийслэлийн төрийн байгууллагын үйл ажиллагааны талаар дүн шинжилгээ хийв. Гэмт явдалтай тэмцэх асуудалтай холбоотойгоор зарим эрдэмтэн судлаачид, мэргэжлийн хүмүүстэй уулзаж, ярилцлага хийв.

Энхэүү судалгааны ажлын хязгаарлалтыг Багануур дүүргийн гэмт хэрэг, зөрчил, зам тээврийн осол, хэргийн хүрээнд тогтоож, аюулгүй байдлыг хангах асуудлыг товчхон дурьдсан болно.

Судалгааны шинэлэг тал: Судалгааны ажлын хүрээнд

боловсруулсан санал, зөвлөмжүүд нь Багануур дүүргийн хэмжээнд иргэдийн аюулгүй байдлыг хангах, гэмт хэрэг, зөрчлөөс урьдчилан сэргийлэх ажлыг зохион байгуулах баримт бичиг болгон ашиглах бүрэн боломжтой;

Иргэдийн аюулгүй байдлыг хангах, аюулгүй, тайван амьдрах орчин бүрдсэн эсэх, цагдаад итгэх олон нийтийн хандлагыг тодорхойлохдоо инструментал, болон экспрессив онолын үзэл баримтлалд тулгуурлан хийсэн;

Гэмт хэргээс урьдчилан сэргийлэх ажлыг дүүргийн хэмжээнд шинжлэх ухааны үндэслэлтэйгээр явуулах энэ

55


үйл ажиллагаа нь нийслэл, бусад дүүрэг, аймагийн ГХУСАЗСЗ-үүдэд жишиг туршлага болох зэргээр энэхүү судлагааны шинэлэг тал тодорхойлогдно.

Энэхүү судалгааны ажлын тайлан нь Өмнөх үг, Судалгааны хураангуй, 5 бүлэг, дүгнэлт, санал-зөвлөмж2, ашигласан материал, хавсралт хэсгээс бүрдсэн бөгөөд хавсралт орохгүйгээр 161 хуудас тайлан болсон. Тайлангийн агуулга:

ӨМНӨХ ҮГСУДАЛГААНЫ ХУРААНГУЙБҮЛЭГ 1. СУДАЛГААНЫ АЖЛЫН

ТАНИЛЦУУЛГАСудалгааны ажлын хэрэгцээ,

шаардлага Судалгааны зорилго, зорилт Судалгааны арга зүй Судалгааны шинэлэг тал, хязгаарлалтТайлангийн бүтэц, агуулгаБҮЛЭГ 2. БАГАНУУР ДҮҮРГИЙН

ЕРӨНХИЙ МЭДЭЭЛЭЛ Засаг захиргааны нэгж, нутгаг

дэвсгэрийн онцлог Хүн ам зүйн байдалНийгэм, эдийн засгийн байдалДүүргийн аюулгүй байдлын асуудалДүүргийн хөгжлийн чиг хандлагаБҮЛЭГ 3. ГЭМТ ХЭРЭГ, ЗӨРЧИЛ,

ТҮҮНИЙ ШАЛТГААН НӨХЦӨЛГэмт хэргийн нөхцөл байдалд хийсэн

дүн шинжилгээ Иргэдийн гомдол, мэдээллийн

урсгал Гэмт хэрэг, зөрчлийн халдлагад

өртөж, хохирсон иргэний цагдаагийн байгууллагад хандсан байдал

Гэмт хэргийн хөдөлгөөн Гэмт хэргийн тархалтГэмт явдлын түвшин Хороодын гэмт хэргийн байдал Гэмт хэргийн бүтэц Гэмт хэргийн нийгмийн хор аюулПрокурорын газрын мэдээлэлд

хийсэн дүн шинжилгээ Шүүхээс ирүүлсэн мэдээлэлд хийсэн

дүн шинжилгээГэмт хэргийн шалтгаан, нөхцөлийг

арилгуулах талаарх хэрэг бүртгэгч, мөрдөн байцаагчийн мэдэгдэлд хийсэн дүн шинжилгээ• Захиргааны зөрчлийн нөхцөл

байдалд хийсэн дүн шинжилгээ • Зам тээврийн осол, хэргийн

2 Судалгааны тайлантай Цагдаа судлалын төвөөс үзэж болохоос гадна дэлгэрэнгүй санал, зөвлөмжийг “Гэмт явдалтай тэмцэх асуудал” онол, арга зүйн сэтгүүлийн 2016.№04 дугаараас үзнэ үү.

нөхцөл байдалд хийсэн дүн шинжилгээ БҮЛЭГ 4. ГЭМТ ХЭРГЭЭС УРЬДЧИЛАН

СЭРГИЙЛЭХ ҮЙЛ АЖИЛЛАГААНД ХИЙСЭН ДҮН ШИНЖИЛГЭЭ • Гэмт хэргээс урьдчилан

сэргийлэх үйл ажиллагаанд хийсэн дүн шинжилгээ • Хуулийн байгууллага, хороодоос

гэмт хэрэг, зөрчлөөс урьдчилан сэргийлэх чиглэлээр хэрэгжүүлсэн ажил, уялдаа холбоо • Нутгийн өөрөө удирдах болон

захиргааны байгууллагын дэмжлэг, хамтын ажиллагаа, гадаад улсуудын туршлага• Багануур дүүргийн хууль

сахиулах, төрийн захиргааны байгууллага, хөрш зэргэлдээх нутаг дэвсгэрийн байгууллагаас ирүүлсэн санал• Багануур дүүргийн олон нийтийн

аюулгүй байдлыг хангах асуудал• Жижиг хотуудын хөгжил:

аюулгүй байдлыг хангах асуудал БҮЛЭГ 5. САНАЛ АСУУЛГААР АВСАН

СУДАЛГААНЫ ҮР ДҮН• Дүүргийн оршин суугчдаас

санал асуулгын судалгааны үр дүн• Гэмт хэргийн нөхцөл байдлын

талаарх иргэдийн төсөөллийн судалгааны дүн • Иргэдийн гэмт хэрэгт хохирох

явдлын судалгааны дүн • Иргэдийн цагдаад итгэх

хандлагын судалгааны дүн • Шүүх эрх мэдлийн болон

хууль сахиулах байгууллагуудын алба хаагчдаас санал асуулгын аргаар авсан судалгааны үр дүн• Шүүгч нараас авсан санал

асуулгын дүн • Прокуроруудаас авсан санал

асуулгын дүн• Цагдаагийн алба хаагч нараас

авсан санал асуулгын дүн • Хороодын хэсгийн ахлагч,

нийгмийн ажилтан нараас санал асуулгын аргаар авсан судалгаан дүн

56


ХОЁР. СУДАЛГААНЫ ТОЙМ ҮР ДҮН

1. Багануур дүүрэг нь нутаг дэвсгэрийн хувьд Төв аймгийн Мөнгөнморьт, Баян, Баянжаргалан, Эрдэнэ, Баяндэлгэр, Хэнтий аймгийн Цэнхэрмандал сумдтай хил залгаа оршин байрлахаас гадна Хэнтий, Дорнод, Сүхбаатар чиглэлийн мянганы замын хэвтээ тэнхлэгийн автозамын нэгдсэн сүлжээ, байгалийн, түүхийн, адал явдалт зэрэг олон төрлийн аялал жуулчлалын сүлжээ, малын хөлийн, малын гаралтай түүхий эд, бүтээгдэхүүний борлуулалт, тээвэрлэлтийн идэвхтэй хөдөлгөөний сүлжээ, цахилгаан-эрчим хүч, үйлдвэрлэл-үйлчилгээ, соёл боловсролын нэгдсэн сүлжээ бүхий байрлалтай бүс болон хөгжих чиг хандлагатай байна. Багануур дүүргийн ирээдүйн төлөв нь хүн ам өссөн, амьдрах таатай бодит нөхцөл бүрдсэн, үйлдвэрлэл, үйлчилгээ хөгжих зах зээлийн нөхцөл, соёл боловсролын үйлчилгээний төвлөрөл, аж ахуйн нэгжийн тоо, аялал жуулчлалын идэвхтэй, тээврийн хэрэгслийн хөдөлгөөний эрчим зэрэг үзүүлэлтүүд жил тутам хурдатай өсч байна.

Цаашид их сургуулиудын хотхон ашиглалтанд орсноор 17916 өрхийн 66250 хүн, 100.000 оюутан, нийт 166.250 хүн ам бүхий шинэ суурьшлын бүс, хөгжлийн шинэ төв бий болж, улмаар Монгол Улсын боловсрол, шинжлэх ухаан, инновацийн төв болох боломжтой учир “Ирээдүй судлал”-ын ухааны үүднээс бодлого, үйл ажиллагаагаа оновчтой тодорхойлох шаардлага тулгарч байна.

Иймд Багануур дүүрэг нь бие даасан, зүүн бүсийн төв болон хөгжих нь Улаанбаатар хотын төвлөрлийг бууруулахад чухал ач холбогдолтой гэж Нийслэл, дүүргийн удирдлагууд дэмжиж байгаа ба эхний ээлжинд Нийслэлийн алслагдсан Багануур, Налайх дүүргүүдэд дэлхийн хотуудын жишиг дүрмийг туршихаар болсон зэрэг эрх зүйн үндэслэлүүд нь цаашид Багануурт их, дээд сургуулиудын Оюутны хотхон тус дүүрэгт байгуулагдсанаар ойрын 20 жилийн дараа 200 орчим мянган хүн амтай Монгол Улсын уул уурхай, оюуны үйлдвэрлэлийн томоохон төв болж өргөжин хөгжих бололцоо бүрдэнэ.

Нийслэлийн Засаг даргын 2016-2020 мөрийн хөтөлбөрт Багануур дүүрэгт үйлдвэрлэл, технологийн парк

байгуулах шийдвэр гарч, төсөв хөрөнгө 2017 оны төсөвт сууж, энэ ажил эхлэл тавигдсан байна.

Энэ нь зорилтод болон дамжин өнгөрч байгаа хөдөлгөөний эрчим цаашид ч асар хурдатай өсөх хандлага ажиглагдаж байна.

УИХ, Засгийн газар, НИТХ, Дүүргийн ИТХ, Дүүргийн Засаг даргын мөрийн хөтөлбөр, иргэд, оршин суугчдын санаачлага зэрэг бодлого, шийдвэр, үйл ажиллагааны үр дүнд “Их сургуулиудын хотхон”3, “Цахилгаан станц”4, “Үйлдвэрлэл технологийн парк”, “Сэргээгдэх эрчим хүчний үйлдвэр” зэрэг төсөл хөтөлбөрүүд бодитой хэрэгжиж эхэлсэнтэй холбогдуулан дүүргийн хууль сахиулах байгууллагууын бүтэц, орон тоо, үйл ажиллагаанд бүтээлч шинэчлэл хэрэгжүүлэх өнөөгийн бодит нөхцөл байдал бий болжээ.

Эдгээр төсөл, хөтөлбөрүүд хэрэгжсэнээр Багануур дүүрэг нь эдийн засгийн хувьд биеэ даасан, ажилгүйдэл ядуурлыг бууруулсан, байгаль орчинд сөрөг нөлөө багатай, орчин үеийн дэвшилтэт технологи дээр суурилагдсан хүнд, хөнгөн үйлдвэрийн хот болон хөгжинө гэж тодорхойлсон байгаа нь гэмт хэрэг, зөрчлийн суурь шалтгаан, нөхцөл, бусад хүчин зүйлсийг арилгахад эерэгээр нөлөө үзүүлнэ гэж үзэж байна.

2. Судалгааны ажлын мэдээлэл цуглуулах, хэлэлцүүлэг өрнүүлэх зорилгоор “Багануур дүүргийн иргэдийн аюулгүй байдал: Тулгамдсан асуудал, шийдвэрлэх арга зам” сэдэвт онол, практикийн анхдугаар бага хурлыг 2016 оны 07 дугаар сарын 06-ны өдөр “Өргөө” соёлын төвд амжилттай зохион байгуулсан. Уг онол, практикийн хурлын арга хэмжээнд “Тодорхой нутаг дэвсгэр дэх гэмт хэргийг хэмжих арга зүй: Багануур дүүргийн жишээн дээр”, “Аюулгүй амгалан хороо” зэрэг онол, практикийн ач холбогдол бүхий 8 илтгэл хэлэлцүүлж, оролцогчдоос үнэтэй санал, зөвлөмж гарсан.

Тус онол, практикийн анхдугаар бага хуралд Улаанбаатар хотын цагдаагийн газар, Хууль сахиулахын их сургуулийн Эрдэм шинжилгээ, хөгжлийн хүрээлэн, Цагдаагийн сургууль, тус 3 Төслийн хүрээнд байгаа боловч харьцангуй боломжтой төсөл учир хэрэгжих үндэслэл 85%4 Монгол Улс, БНХАУ-ын Засгийн газар хоорондын гэрээгээр төсөл хэрэгжиж эхэлсэн бөгөөд бүтээн байгуулалт, ашиглалтын өмнөх, дараах бүх асуудлыг хятадын тал хариуцах бөгөөд 2017 оны эхэнд 800, сүүлчээр 400 нийт 1200 мэргэжилтэн Багануур дүүрэгт гэрээний хугацаанд амьдарч, ажиллах болсон.

57


дүүргийн нутгийн захиргаа, хууль сахиулах байгууллага, төрийн болон төрийн бус байгууллагын төлөөлөл, хөршийн хяналтын бүлгийн төлөөлөл, иргэд, хөрш зэргэлдээ Хэнтий аймаг, Төв аймаг, Баянзүрх дүүрэг, Налайх дүүргийн хууль сахиулах байгууллагын төлөөлөл зэрэг нийт 150 оролцогч хамрагдсан.

3. Энэхүү судалгааны ажлыг хийж гүйцэтгэхэд судалгааны түгээмэл аргуудыг хэрэглэв. Тухайлбал, тус дүүрэгт оршин суугч иргэдээс санамсаргүй түүврийн аргаар болон Цагдаагийн алба хаагч, Прокурор, Шүүгч нараас санал асуулгын анкетаар судалгаа авч, дүнг SPSS програм ашиглан дээр нэгтгэн дүнг боловсруулсан. Судалгааны ажлын явцад цугларсан мэдээлэл, судлаачдын таамаглалыг батлах, нотлох үүднээс ажиглалтын аргаар тандалт хийж, нөхцөл байдалд үнэлгээ дүгнэлт хийх зэргээр судалгааны орчин үеийн арга, технологийг өргөнөөр ашигласан нь судалгааны арга зүйн шинэлэг тал байв.

4. Нийслэлийн эрүүл аюулгүй байдлын индексийн 2015 оны шалгуур үзүүлэлтийн түвшинг үзэхэд Багануур дүүрэг 0.8 буюу хамгийн өндөр үзүүлэлттэй байна. Уг тайланд дурьдсанаас аюулгүй байдлын индексийн хувь хүний аюулгүй байдлын хэсэгт 1000 хүнд ногдох гэмт хэргийн тоо 0.891, 1000 хүнд ногдох зам тээврийн осол гэмтлийн тоо 0.977, 21-ээс дээш насны 1000 хүнд ногдох архи, согтууруулах ундаа худалддаг, түүгээр үйлчилдэг цэгийн тоо 0.929, 1000 хүнд ногдох теле хяналтын камерын тоо 0.139 үзүүлэлттэй байна.

5. Багануур дүүргийн суурин хүн амын тоо 1990 онд 12.9 мянга байсан бол 2015 онд 28.4 мянга болж, даруй 2.2 дахин өсчөө, түүнийг дагаад аж ахуйн нэгж, үйлдвэр, уурхай олноор байгуулагдаж, тээврийн хэрэгслийн хөдөлгөөн, зорчигч иргэдийн хөдөлгөөн төв зам даган ихсэж байна. Үүнийг даган гэмт хэргийн гаралт нэмэгдэх хандлага байна.

6. Багануур дүүргийн Цагдаагийн хэлтэс нь хоногт дунджаар гэмт хэрэг, зөрчил, зам тээврийн ослын талаарх 20-30 орчим дуудлага, мэдээлэл хүлээн авч, шалгадаг байна. 2011-2015 онд 39234 гэмт хэрэг, зөрчлийн талаарх гомдол, мэдээлэл хүлээн авч. Жилд дундажаар 7847, хоногт дундажаар 21 гомдол, мэдээлэл хүлээн авч, шалган

шийдвэрлэжээ. 2016 оны эхний 10 сард 3516 гомдол мэдээлэл бүртгэгдэн шалгагдсан нь Улаанбаатар хотын хэмжээнд бүртгэгдсэн 293974 гомдол мэдээллийн 1.2 хувийг эзэлж байна. 2016 оны эхний 10 сарын байдлаар нийслэлд бүртгэгдсэн нийт гэмт хэргийн 1.6 хувь нь Багануур дүүрэгт хамаарагдаж байна.

7. Багануур дүүргийн хэмжээнд 10000 хүнд ногдох гэмт хэргийн түвшин 158.1 байгаа нь Багахангай, Хан-Уул, Сонгинохайрхан дүүргийн үзүүлэлтүүдээс өндөр, хүн амд ногдох гэмт хэргийн түвшин, эрсдэл өндөр байгааг харуулах үзүүлэлт юм. Өөрөөр хэлбэл, гэмт хэргийн тоон үзүүлэлт бага боловч хүн амд ногдох гэмт хэргийн түвшин эрүүгийн нөхцөл байдал хүнд гэгдэх Сонгинохайрхан дүүргээс өндөр байгаа нь анхаарал татсан асуудал гэж үзэж болно.

8. Гэмт хэргийн халдлагад иргэд хохирсон коэффицент Багануур дүүргийн хэмжээнд 16 ба түүнээс дээш насны 10000 хүн амд 165.7 байна. Энэ нь Багахангай, Хан-Уул, Сонгинохайрхан дүүргээс өндөр байна. Энэхүү үзүүлэлт бол 10000 ногдох гэмт хэргийн тархалттай төстэйгээс гадна тухайн дүүргийн гэмт хэрэгт өртөж хохирох эрдслийн түвшинг илэрхийлж буй үзүүлэлт юм.

9. 2011-2015 он, 2016 оны эхний 10 сарын байдлаар Багануур дүүргийн 5 хороонд бүртгэгдсэн гэмт хэргийн мэдээллийг авч үзвэл 27.1% нь 1-р хороонд, 25.7% нь 3-р хороонд, 21.2% нь 5-р хороонд тус тус үйлдэдсэн байна. Хамгийн их гэмт хэрэг гардаг хороо бол 1, 3, 5 хороо байна.

10. Багануур дүүрэгт сүүлийн 25 жилд бүртгэгдсэн нийт 7042 гэмт хэргийн хамгийн их буюу 39.7% нь хулгайлах, 22.2%-ийг бусдын бие махбодид гэмтэл учруулах, 10.3%-ийг хулгайлах, 4.2%-ийг тээврийн хэрэгслийн хөдөлгөөний аюулгүй байдлын болон ашиглалтын журам зөрчих хэргүүд эзэлж байна.

11. 2016 оны эхний 10 сарын байдлаар бүртгэгдсэн гэмт хэргийн 37.5% нь бусдын бие махбодид гэмтэл учруулах, 25.1% нь хулгайлах, 6.0% нь тээврийн хэрэгслийн хөдөлгөөний аюулгүй байдлын болон ашиглалтын журам зөрчих, 6.0% нь зам тээврийн ослын үед жолооч үүргээ биелүүлэхгүй байх, зугатаах, 4.4% нь залилан мэхэлж авах хэргүүд эзэлж байна. Түүнчлэн, 2.8% нь хүчиндэх, 2.4% нь орчиндоо

58


аюул учруулж болох амьтныг зохих хамгаалалтгүй байлгах хэрэг байна.

12. Багануур дүүрэгт сүүлийн 25 жилийн хугацаанд үйлдэгдэж, бүртгэгдсэн 7042 гэмт хэргийн улмаас 307 хүн нас барж, 2833 хүн хөнгөн, хүндэвтэр, хүнд хэлбэрээр гэмтэж5, 4.5 тэрбум төгрөгийн хохирол учирсаны 1.3 тэрбум төгрөг буюу 29.1 хувийг хэрэг бүртгэлт, мөрдөн байцаалтын явцад нөхөн төлүүлжээ.

13. Багануур дүүрэг дэх 2015 онд захиргааны зөрчил өмнөх оныхоос 41 хувиар өссөн, цаашид өсөх хандлагатай байна.

14. Багануур дүүргийн 2016 оны эхний 10 сарын байдлаар бүртгэгдсэн захиргааны зөрчил нь дүүрггүүдийн хэмжээнд бүртгэгдэж буй захиргааны зөрчлийн 6.2 хувийг эзэлж байна. Гэмт хэргийн гаралтын хувьд 1.6% эзэлж байсан бол захиргааны зөрчлийн хувьд өндөр үзүүлэлт байна.

15. Багануур дүүргийн прокуророос гэмт хэргийн талаарх гомдол мэдээллийг хүлээн авах, шалгах ажиллагаанд 2014 онд 1232, 2015 онд 1120, 2016 оны эхний хагас жилд 5426 гомдол, мэдээлэлд тус тус хяналт тавьсан байна.

16. Нийслэлийн Багануур дүүргийн Эрүүгийн хэргийн анхан шатны шүүхээр сүүлийн таван жилийн хугацаанд шийдвэрлэгдсэн хэргийгавч үзвэл 2011 онд нийт 79 хэрэг, 2012 онд 82 хэрэг шийдвэрлэгдэж байсан бол 2013 онд 50 буюу өмнөх оноос 39% буурсан байна. Харин 2014 онд 108, 2015 онд 125 хэрэг тус тус шийдвэрлэгдсэн нь тогтмол өссөн үзүүлэлттэй байна.

17. Эрүүгийн байцаан шийтгэх хуулийн 190-р зүйлд заасны дагуу гэмт хэрэг үйлдэхэд нөлөөлсөн шалтгаан, нөхцөлийг арилгуулахаар хэрэг бүртгэгч, мөрдөн байцаагчийн мэдэгдлийн хэв, загвар, агуулга нь харилцан адилгүй, нэг мөрдөн байцаагчийн бичсэн мэдэгдэлүүдийн шалтгаан, нөхцөл, урьдчилан сэргийлэх арга хэмжээний саналууд хэргийн төрлөөр төстэй байгаагаас үзэхэд мэдэгдэл бичихдээ тухайн нэг гэмт хэргийн онцлогт хамаарах шалтгаан, нөхцөлийг тодорхойлж гаргадаггүй хуулийн шаардлагыг хэрэгжүүлэх төдийхнөөр хандаж байгаа нь харагдаж байна. Түүнчлэн, шалтгаан, нөхцөлд үндэслэсэн арга хэмжээний санал, даалгаварыг өгч 5 Гэмтлийн зэрэг тогтоолгосон байдлаар6 Нийслэлийн прокурорын газрын тоон мэдээллээс.

байх нь зүйтэй гэж үзсэн. 18. Иргэдийн аюулгүй байдлыг

хангах, аюулгүй, тайван амьдрах орчин бүрдсэн эсэх, цагдаад итгэх олон нийтийн хандлагыг хэмжих хэд хэдэн онолын үзэл баримтлал хөгжиж ирсэний хамгийн түгээмэл нь инструментал, эспрессив онолууд юм. Иснтрументал онол нь иргэдийн аюулгүй тайван амьдрах орчин нөхцлийг цагдаад бүртгэгдсэн гэмт хэрэг, түүний өсөлт, бууралт, иргэдийн гэмт хэрэгт хохирох явдал, гэмт хэргээс айх түгшүүр зэргээр хэмжигдэнэ гэж үздэг. Эспрессив онол нь иргэдийн аюулгүй байдлыг гэмт хэрэг, гэмт хэрэгт хохирох явдал, халдлагад өртөж болзошгүй гэсэн айдсын мэдрэмжээр хэмжих нь учир дутагдалтай гэж үзээд иргэдийн аюулгүй байдлыг орчны нөхцөл, оршин суугчдын хоорондын харилцааны нягтаршил, цагдаад итгэх олон нийтийн хандлага зэрэг өргөн хүрээний ойлголтуудаар тодорхойлдог.

Бид судалгааны ажлын хүрээнд Багануур дүүргийн оршин суугчдын аюулгүй байдлын түвшинг тодорхойлох төсөөллийн судалгааг 2016 оны 7 дугаар сард 14 хоногийн хугацаанд санал асуулгаар дүгнэлт хийсэн. Гэмт хэрэгтэй тэмцэх, олон нийтийн аюулгүй байдлыг хангах нь цагдаагийн байгууллагын үндсэн үүрэг бөгөөд иргэдийн цагдаад итгэх хандлага, сэтгэл ханамжийг тодорхойлох хэмжүүр нь цагдаагийн байгууллага хуулиар хүлээсэн үүргээ хэрхэн биелүүлж байгаагаар тодорхойлогддог. Өөрөөр хэлбэл, цагдаагийн байгууллага гэмт хэргийг бүрэн хяналтандаа байлгаж гэмт хэргийн гаралтыг бууруулж чадвал иргэдийн аюулгүй байдал хангагддаг. Иргэдийн аюулгүй байдал хангагдаж, гэмт хэрэгт хохирох явдлын түвшин буурсан тохиолдолд иргэдийн цагдаад итгэх хандлага өсдөг байна. “Гэмт хэргээс урьдчилан сэргийлэх арга хэмжээг цагдаа зохион байгуулах чадвартай гэж би итгэдэг” гэсэн асуултанд нийт оролцогчдын 59 буюу 37.7 хувь нь “Нийлнэ”, “Бүрэн нийлнэ” гэж хариулжээ.

Нийт судалгаанд оролцогчдын хариултын өгсөн байдлыг дунджаар орон нутгийн цагдаагийн байгууллагын үйл ажиллагаанд иргэдийн сэтгэл ханамжийн байдалд тулгуурлан үнэлгээ өгвөл 7.2 хувь нь огт сэтгэл ханамжгүй, 18.3 хувь сэтгэл ханамжгүй, 45.2 хувь

59


нь сэтгэл ханамж дунд зэрэг, 20.44 хувь сэтгэл ханамжтай, 7.2 хувь сэтгэл ханамж өндөр гэж хариулжээ. Нийт оролцогчдын 25.5 хувь цагдаагийн байгууллагын үйл ажиллагаанд сэтгэл ханамжгүй байгаагаа илэрхийлсэн бол оролцогчдын 74.5 хувь нь ямар нэгэн хэлбэрээр итгэдэг гэж илэрхийлж байгаа нь дэлхийн болон Монгол Улсын дунджаас дээгүүр үзүүлэлт юм.

АНУ-ын Мичиганы Их сургуулийн профессор Сяо 2012 онд цагдаад итгэх хандлагын судалгааг ардчилал хөгжсөн 50 улсын хүрээнд явуулсан бөгөөд судлааны үр дүн нь дэлхийн улсуудын цагдаад итгэх хандлага дунджаар 58 хувьтай байна гэж дүгнэсэн. Харин доктор, Б.Энхболд 2015 онд Монголчуудын цагдаад итгэх хандлагын судалгааг 1000 иргэдийн дунд явуулсан бөгөөд судалгааны үр дүн нь Монголчуудын цагдаад итгэх хандлага дунджаар 53 хувьтай байна гэж дүгнэгджээ.

19. Багануур дүүргийн шүүхийн 28 шүүгч, шүүгчийн туслах, бусад ажилтан, 14 прокурор, цагдаагийн 55 алба хаагч, 1, 3, 4 дүгээр хорооны 19 зохион байгуулагч, хэсгийн ахлагч, нийгмийн ажилтан, бусад ажилтнаас санал асуулгаар судалгаа авч, дүнг нэгтгэв. Эдгээр судалгааны үр дүн нь гэмт хэрэг, зөрчлийн статистик, бидний хийсэн судалгааны бодит үр дүнгүүдтэй нийцэж байв.

20. Багануур хот нь цахилгаан станц, оюутны хотхон, аялал жуулчлалын бүс болж байгаа учир олон улсын эрх зүйн үйлчлэлийн шинж бий болох нөхцөл бүрдэж байна. Ийм учраас Багануур дүүргийг хөгжүүлэх бодлогыг цогц байдлаар тодорхойлох нь зүйтэй.

Хууль бус аливаа үйлдлээс, соёлын шинэ тулгаралтууд бий болох учир стратегийн бодлого боловсруулж, урьдчилан сэргийлэх ёстой. Бий болсон бодит нөхцөл байдал, гадаад болон дотоодыг олон соёлын уулзварт орших болсонтой уялдуулан хууль сахиулах байгууллагуудыг өргөтгөх, үйл ажиллагааг нь бэхжүүлэх, бүтэц, орон тоо, мэргэжлийн тусгай бэлтгэлтэй /хэлний, тусгай мэргэжил, орчинд зохицсон чиглэл гэх мэт/ хүний нөөц, үйл ажиллагааны чиглэлд бэлэн байх үүднээс анхан, дунд, дээд шатанд тусгайлан шинжлэх ухаан, амьдралын бодит орчинд тохирсон үндэслэлтэй бодлого боловсруулж ажиллах

шаардлагатай гэсэн дүгнэлт, саналууд гарсан.

НЭГДСЭН ДҮГНЭЛТБагануур дүүрэг дэх гэмт хэргийн

гаралт тоон үзүүлэлтээр бол бусад дүүрэгтэй харьцуулахад Багахангай дүүргийн өмнө орж байгаа боловч 10000 хүн амд ногдох түвшингээр Багахангай, Хан-Уул, Сонгинохайрхан дүүргүүдийн урьд орж байгаагаас үзэхэд гэмт хэргийн хүн амд ногдох эрсдэл, аюулгүй байдлын түвшин өндөр байгаа нь судалгаагаар тогтоогдлоо.

Өөрөөр хэлбэл, сүүлийн 25 жилийн өгөгдлөөс үзэхэд гэмт хэргийн гаралт тоон үзүүлэлтийн хувьд буурсан ч түүнээс үүдэн гарсан хор уршиг болох эд материалын хохирлын хэмжээ, эрдэнэт хүн амь насаа алдах, эрүүл мэндээрээ хохирох явдал төдийлөн буураагүй байна.

Нийслэлийн дүүргүүдэд бүртгэгдсэн гэмт хэргийн 1.6-2% нь тус дүүрэгт гарсан бол харин захиргааны зөрчлийн 6% ногдож, үүний 80-90 хувь нь замын хөдөлгөөний аюулгүй байдлын хууль тогтоомжийг зөрчсөн зөрчлүүд байгаагаас үзэхэд тус дүүргийн төв зам дагуу тээврийн хэрэгслийн хөдөлгөөнөөс үүдсэн хяналт шалгалт, зөрчил илрүүлэлт их байна.

Судалгааны явцад иргэдээс авсан судалгаагаар 74.5 хувь нь ямар нэгэн хэлбэрээр итгэдэг нь дэлхийн болон Монгол Улсын дунджаас дээгүүр үзүүлэлт юм. Энэ нь тус дүүргийн хууль сахиулах байгууллага, орон нутгийн засаг захиргааны байгууллагаас явуулж буй үйл ажиллагааны үр дүнг үнэлсэн үнэлгээ юм. Гэхдээ бидний баримт бичигт хийсэн судалгаагаар гэмт хэргээс урьдчилан сэргийлэх ажил өргөн цар хүрээнд явагддаггүй, дан ганц цагдаагийн байгууллагын ажил мэтээр явагддаг, засаг захиргаа, хуулийн байгууллагуудын хамтын ажиллагаа дутмаг байгаа нь ажиглагдсан.

Багануур дүүрэг нь зүүн аймгуудын чиглэлийн хэвтээ тэнхлэгийн автозам дагуу оршдог, цаашид цахилгаан-эрчим хүч, үйлдвэрлэл-үйлчилгээ, уул уурхай, оюутны хотхон хэлбэрээр хөгжих, соёл боловсролын нэгдсэн сүлжээ бүхий байрлалтай бүс болон дагуул хотын чиг хандлагаар хөгжихөөр болжээ.

Тус дүүрэгт өрнөх гэж буй үйлдвэрлэл-технологийн бүтээн байгуулалт, нийгэм, эдийн засаг,

60


байгаль цаг уурын онцлогийг дагаад гэмт хэргийн гаралт нэмэгдэх, шинэ төрлийн зохион байгуулалттай гэмт хэргүүд өсөн нэмэгдэх, олон улсын эрх зүйн харилцааны бүс нутаг болох прогноз харагдаж байна.

Ийм учраас дүүргийн болон бүс нутаг дэвсгэрийн иргэдийн аюулгүй байдлыг хангах, гэмт хэрэгтэй тэмцэх, гэмт хэргээс урьдчилан сэргийлэх ажлыг тус дүүргийн хэмжээнд үр дүнтэй явуулж, аюулгүй дагуул хотын жишгээр хөгжихийн тулд хууль сахиулах, шүүх эрх мэдлийн байгууллагуудын чадавхийг бэхжүүлэх, материаллаг баазыг сайжруулах, өндөр мэдлэг, боловсролтой хүний нөөцөөр бэхжүүлэх, тэднийг мэргэшүүлэн сургах, үйл ажиллагаандаа орчин үеийн дэвшилтэт техник, технологиудыг өргөнөөр нэвтрүүлэх шаардлага байгаа нь судалгаагаар дүгнэгдэж байна.

САНАЛ, ЗӨВЛӨМЖСудалгааны ажлын хүрээнд Багануур

дүүргийн гэмт хэрэг, зөрчлийн статистик мэдээ, гэмт хэргийн өнөөгийн байдал, төрөл түүний шалтгаан, нөхцөл, Аюулгүй амгалан Багануур хөтөлбөр, төв орон нутгийн захиргааны байгууллагуудын гэмт хэрэгтэй тэмцэж түүнээс урьдчилан сэргийлэх чиглэлээр авч буй ажлын тайлан, гадаадын орны гэмт хэргээс урьдчилан сэргийлж байгаа туршлага зэргийг судалгааны зүйл болгон авч дүн шинжилгээ хийсний эцэст дүүргийн хэмжээнд гэмт хэргээс урьдчилан сэргийлэх чиглэлээр 81 арга хэмжээг авч хэрэгжүүлэх зөвлөмжийг захиалагч байгууллагад хүргүүлжээ. Тухайлбал,

1. Багануур дүүргийн Гэмт хэргээс урьдчилан сэргийлэх ажлыг зохицуулах салбар зөвлөлийн бүрэлдэхүүнийг шинэчлэн, энэ ажлыг хариуцах орон тооны ажилтан бий болгож, дүүргийн хэмжээнд урьдчилан сэргийлэх ажлыг нэгтгэн зохион байгуулж, үйл ажиллагааг идэвхжүүлэх;

2. “Нийслэл хотын телекамерын хяналтын техник, технологийн өнөөгийн байдлыг эрс шинэчилж, найдвартай байдлыг хангах, шинээр гудамж, талбай, обьектуудыг телекамерын хяналтад оруулж, нийслэл хотоо бүрэн камерын хяналтын системд оруулах зорилгоор Нийслэлийн Гэмт хэргээс урьдчилан сэргийлэх зөвлөлөөс “Аюулгүй хот” төслийг удахгүй боловсруулан батлуулж, хэрэгжилтийг үе шаттайгаар зохион байгуулна, үүнд зарцуулах

хөрөнгийн асуудлыг шийдвэрлэнэ” гэсний дагуу “Аюулгүй Багануур хот” дэд хөтөлбөрийг хэрэгжүүлж ажиллах;

- Нэг хороог сонгон авч, “Аюулгүй Баянбүрд”-ийг бодлого болгон хэрэгжүүлэх;

3. Камержуулах, цахим зурагжуулах хөтөлбөрийг үе шаттайгаар хэрэгжүүлэх.

- Эхний ээлжинд камер байршуулах цэгийг судалгааны үндэслэлтэй тодорхойлох ажлыг сонгон шалгаруулалт явуулан хийлгүүлж, төслийн баримт бичиг боловсруулах, улмаар хөрөнгийн асуудлыг шийдвэрлүүлэх;

- Камерын хяналтын системийн өрөө байрны асуудлыг шийдвэрлэх, стандартын байртай болох;

- Багануур дүүрэгт төв зам дагуу камерын хяналтын нэгдсэн системтэй “Шуурхай удирдлагын төв” байгуулах төслийн баримт бичиг боловсруулж, бусад дүүргүүдэд жишиг байдлаар хэрэгжүүлэх

4. Багануур дүүрэгт “Зүүн бүсийн цахилгаан түгээх сүлжээ”, “Багануур уурхай”, “Мон маг” хими болон уурхайн тэсэрч дэлбэрэх бодис бэлтгэх, ашиглах байгууллага нь энгийн харуул, манаагаар аюулгүй байдлаа хангуулж байгаа нь улсын аюулгүй байдлыг алдагдуулж болзошгүй нөхцөл байгаа тул эдгээр газруудыг улсын онц чухал обьектын хамгаалалтын жагсаалтад оруулж, цагдаагийн байгууллагын хамгаалалтанд авах асуудлыг судалж, шийдвэрлэх;

5. Багануур дүүрэг дэх Цагдаагийн хэлтсийн түр саатуулах байр нь 3 дугаар хороо Уурхайн нийтийн байрны 1 давхарт байралдаг бөгөөд хоногдоо 6-16 хүнийг хүлээн авч саатуулдаг, согтуугаар ирсэн хүмүүс чимээ их гаргаж агсам согтуу тавьдаг, архи, согтууруулах ундааны үнэр их байдаг. Гэтэл тухайн нийтийн байранд 54 өрхийн 170 иргэн амьдардаг тул иргэдийн амар тайван байдлыг хангах зорилгоор “Түр саатуулах байр”-ыг стандартын дагуу тусад нь барьж ажиллуулах;

6. Багануур дүүргийн гэмт хэргийн статистикийн судалгааг жил бүр сүүлийн 5 жилийн байдлаар хийж, Дүүргийн удирдлагад танилцуулж, сайтаар нийтийн хүртээл болгож байх, Нийслэлийн Статистикийн хэлтсээс хуулийн байгууллагатай нягт хамтран ажиллах;

7. Нийслэлийн Засаг даргын Тамгын газраас мөрдүүлж буй “Эрүүл аюулгүй

61


байдлын индекс”-т хамаарах хувь хүний аюулгүй байдлын үзүүлэлт, улмаар гэмт хэрэг, зөрчлийн хүчин зүйл болдог үзүүлэлтийг сайжруулах ажлыг бодлого, үйл ажиллагаандаа тусган хэрэгжүүлэх;

8. Багануур дүүргийн хөгжлийн бодлоготой уялдуулан Цагдаагийн хэлтсийг өргөжүүлэх, мэргэшсэн хүний нөөцөөр бэхжүүлэх асуудлыг одооноос судалж, холбогдох шатны байгууллагад уламжилж шийдвэрлүүлэх, шаардлагатай тоног төхөөрөмжөөр хангалт хийж, орон тоог нэмэгдүүлэх зэрэг нийт 81 заалттай зөвлөмж захиалагч болон холбогдох байгууллагуудад танилцуулсан байна.

“БАГАНУУР ДҮҮРГИЙН ИРГЭДИЙН АЮУЛГҮЙ БАЙДАЛ: ТУЛГАМДСАН

АСУУДАЛ, ШИЙДВЭРЛЭХ АРГА ЗАМ” СЭДЭВТ ОНОЛ, ПРАКТИКИЙН

АНХДУГААР БАГА ХУРЛААС ГАРГАСАН ЗӨВЛӨМЖ

2016.07.06 Багануур дүүрэг

Багануур дүүргийн Цагдаагийн хэлтсээс санаачлан Гэмт хэргээс урьдчилан сэргийлэх ажлыг зохицуулах Салбар зөвлөл, Багануур дүүрэг дэх Цагдаагийн хэлтэс, Багануур дүүргийн Засаг даргын Тамгын газар, Хууль сахиулахын их сургуулийн Эрдэм шинжилгээ, хөгжлийн хүрээлэнтэй хамтран “Багануур дүүргийн иргэдийн аюулгүй байдал: Тулгамдсан асуудал, шийдвэрлэх арга зам” сэдэвт онол, практикийн анхдугаар бага хурлыг 2016 оны 07 дугаар сарын 06-ний өдөр “Өргөө” соёлын төвд амжилттай зохион байгуулав.

Тус онол, практикийн анхдугаар бага хуралд Улаанбаатар цагдаагийн газар, Хууль сахиулахын их сургуулийн Эрдэм шинжилгээ, хөгжлийн хүрээлэн, хөрш зэргэлдээ Хэнтий аймаг, Төв аймаг, Баянзүрх дүүрэг, Налайх дүүргийн хууль хяналтын байгууллага, Багануур дүүргийн нутгийн захиргаа, хууль хяналтын байгууллага, төрийн болон төрийн бус байгууллагын төлөөлөл, хөршийн хяналтын бүлгийн төлөөлөл, иргэдзэрэг нийт 200 гаруй хүн оролцов.

Онол, практикийн анхдугаар бага хурлаас тус дүүргийн Иргэдийн аюулгүй байдлыг хангах, гэмт хэргээс урьдчилан сэргийлэх ажлыг эрчимжүүлэх, уг ажилд төр захиргаа, хууль хяналтын байгууллага, Төрийн болон төрийн бус

байгууллага, иргэн, аж ахуйн нэгж, байгууллагуудыг татан оролцуулах, тэдний хамтын ажиллагааг сайжруулах, Нийслэлийн Иргэдийн Төлөөлөгчдийн Хурлын Тэргүүлэгчдийн 2015 оны 126 дугаар тогтоолоор батлагдсан “Хөршийн хяналт хөтөлбөр”, кримнологи судалгааны үр дүнг ажил хэрэг болгох зорилгоор дараах ЗӨВЛӨМЖ-г гаргаж байна. Үүнд:

1. БАГАНУУР ДҮҮРГИЙН ГЭМТ ХЭРГЭЭС УРЬДЧИЛАН СЭРГИЙЛЭХ АЖЛЫГ ЗОХИЦУУЛАХ САЛБАР ЗӨВЛӨЛД1. Мэргэжлийн судалгааны

байгууллагаар захиалгаар гүйцэтгүүлж буй Багануур дүүргийн криминологи судалгааны тайланд туссан санал, зөвлөмжийг хэрэгжүүлэх ажлыг зохион байгуулах;

2. “Гэмт хэрэг зөрчилгүй хамт олон, гэмт хэрэг зөрчилгүй орчин бүрдүүлэх”аяныг дүүргийн ерөнхий боловсролын сургууль, орон нутагт үйл ажиллагаа явуулж байгаа аж ахуйн нэгж байгууллага, төрийн болон төрийн бус байгууллагуудын дунд жил бүр зохион байгуулан шалгаруулж урамшуулах ажлыг зохион байгуулах;

3. Архи согтууруулах ундаа хэрэглэсэн үедээ гэмт хэрэг, зөрчилд холбогдож байгаа иргэдийг дахин гэмт хэрэг үйлдэхээс урьдчилан сэргийлэх зорилгоор “Архигүй Монголын төлөө” үндэсний сүлжээтэй хамтран тодорхой арга хэмжээ зохиох;

4. Гэмт хэрэг илрүүлэх ажиллагаанд дэвшилтэт техник, технологи заримгадаадын орнуудын туршлагыг нэвтрүүлэхэд шаардагдах зардлыг жил бүр төсөвт тусгуулж шийдвэрлэж байх;

5. Согтууруулах ундаа худалдан борлуулдаг, түүгээр үйлчилдэг аж ахуйн нэгж, байгууллагын ажиллах цагийн хуваарийг өөрчлөн багасгах асуудлыг судлах.

2. БАГАНУУР ДҮҮРГИЙН ЗАСАГ ДАРГЫН ТАМГЫН ГАЗАРТ

1. Дүүргийн Засаг даргатай байгуулж байгаа удирдлагуудын Үр дүнгийн гэрээнд гэмт хэргээс урьдчилан сэргийлэх чиглэлийн хөтөлбөр, төлөвлөгөөний үр дүнг тооцдог байх багц заалт оруулах;

2. Хөршийн хяналт хөтөлбөрийн хэрэгжилтийг сайжруулж, орц, гудамжны ахлагчаар ажиллах иргэдийн

62


нэрсийг СӨХ болон хэсгийн ахлагч нартай хамтран гаргаж, урамшуулал олгох асуудлыг судалж шийдвэрлүүлэх;

3. Хороодтой хамтран “Сайн хөрш” арга хэмжээг зохион байгуулах;

4. Олон нийтийн цагдаагийн ажилтныг сонгон шалгаруулж, ажиллах нөхцөл, боломжоор хангах, урамшууллын асуудлыг шийдвэрлэх;

5. Гэмт хэргээс урьдчилан сэргийлэх чиглэлээр холбогдох хууль, хяналтын байгууллагуудтай нягт хамтарч ажиллах;

6. Нийгмийн хэв журам зөрчих явдлыг бууруулах зорилгоор хүүхэд, залуучууд, иргэдийн соёл, амьдралын ухаалаг зөв хэв маягийн талаарх мэдээллийг холбогдох байгууллагуудтай хамтран хийж, хэвлэл мэдээллийн хэрэгслээр тогтмол сурталчлах ажлыг зохион байгуулах.

3. БАГАНУУР ДҮҮРГИЙН ПРОКУРОРЫН ГАЗАРТ

1. Гэмт хэргийн шалтгаан, нөхцөл Эрүүгийн хууль тогтоомжийн хэрэгжилтийг жил бүр судалж, дүүргийн Иргэдийн Төлөөлөгчдийн хурлын дарга, Засаг дарга, Гэмт хэргээс урьдчилан сэргийлэх ажлыг зохицуулах салбар зөвлөлд танилцуулж холбогдох шийдвэр гаргуулж байх;

2. Гэмт хэргээс урьдчилан сэргийлэх тухай хуульд заасан чиг үүргээ үр дүнтэй хэрэгжүүлэх;

3. Тус Прокурорын газраас санаачилсан “Архигүй Багануур” хөтөлбөрийг баталж, авч хэрэгжүүлэх, архи, тамхинаас хамаарал бүхий хүмүүсийн сэтгэлгээнд өөрчлөлт оруулах сургалтыг үе шаттай зохион байгуулах.

4. БАГАНУУР ДҮҮРГИЙН ШҮҮХЭД 1. Үйлдэгдэж, шүүхээр шийдвэрлэгдэж

буй гэмт хэргийн шалтгаан, нөхцөлийг бодитой тодорхойлж, урьдчилан сэргийлэх ажлыг зохион байгуулах, хууль сахиулах байгууллагатай хамтран ажиллах.5. БАГАНУУР ДҮҮРГИЙН ЦАГДААГИЙН

ХЭЛТЭСТ:1. Гэмт хэргийн шалтгаан нөхцөл

Эрүүгийн хууль тогтоомжийн хэрэгжилтийгжил бүр судалж, дүүргийн Иргэдийн Төлөөлөгчдийн хурлын дарга, Засаг дарга, Гэмт хэргээс урьдчилан сэргийлэх ажлыг зохицуулах салбар зөвлөлд танилцуулж холбогдох шийдвэр гаргуулж байх;

2. Хуулийн байгууллагууд, төрийн болон төрийн бус байгууллагуудтай хамтран гэмт хэргээс урьдчилан сэргийлэх чиглэлээр тодорхой үе шаттай ажлуудыг зохион байгуулж үр дүнг танилцуулж байх;

3. Ерөнхий боловсролын сургуулийн сурагчдын дунд мансууруулах болон ахуйн хэрэглээний хийн газ үнэрлэх, бие биенээ дарамталж дээрэлхэх, гар утас эд зүйлийг дээрэмдэх, булаах байдал далд хэлбэртэй оршиж байгаад анхаарч сурагчдын эцэг, эхтэй хамтран урьдчилан сэргийлэх ажлыг зохион байгуулах;

4. Цагдаагийн алба хаагч нь албан үүргээ гүйцэтгэх явцад иргэдтэй хүндэтгэлтэй харьцах хуулиар хүлээсэн үүрэг, ёс зүйн хэм хэмжээг сахин биелүүлэх;

5. “Архи мансуурлын эсрэг ассоциаци” төрийн бус байгууллатай хамтран архинаас хамааралтай иргэдэд яриа, таниулга хийх ажлыг төр захиргааны байгууллагатай хамтран хэрэгжүүлэх;

6. Аж ахуйн нэгж, байгууллагуудыг “Нийтийн эргүүл”-д татан оролцуулах ажлыг зохион байгуулж, үр дүнг тооцох.

6. БАГАНУУР ДҮҮРГИЙН ОНЦГОЙ БАЙДЛЫН АЛБАНД

1. Багануур дүүргийн иргэдийн аюулгүй байдлыг хангах, гамшгаас хамгаалах, урьдчилан сэргийлэх ажлыг үр дүнтэй зохион байгуулах.

7. БАГАНУУР ДҮҮРГИЙН МЭРГЭЖЛИЙН ХЯНАЛТЫН ХЭЛТЭСТ

1. Багануур дүүргийн аюулгүй байдлыг хангах, Гэмт хэргээс урьдчилан сэргийлэх тухай хуульд заасан чиг үүргийг үр дүнтэй хэрэгжүүлэх.

8. АЖ АХУЙН НЭГЖ, БАЙГУУЛЛАГУУДАД

1. Стандартчилал хэмжил зүйн газраас 2013 онд баталсан “Барилга, оронсууц, гудамж талбайд тавих хяналтын камер ерөнхий шаардлага MNS 6423:2013 стандартын дагуу шаардлага хангасан камерыг байгууллага дээрээ байршуулах ажлыг зохион байгуулах;

2. Аж ахуйн нэгж, байгууллагын удирдлагууд гэмт хэрэгтэйтэмцэх чиг үүрэг бүхий алба хаагч нарт камерын бичлэгийг ашиглуулах боломжийг хангаж ажиллах;

3. Байгууллагын хэмжээнд гэмт

63


хэргээс урьдчилан сэргийлэх ажлыг жилд хоёроос доошгүй зохион байгуулж, үр дүнг тооцож байх;

4. Байгууллагын орчинд иргэдэд гэм хор, эрсдэл учруулж болзошгүй хүчин зүйлүүдийг арилгах чиглэлээр тогтмол хяналт тавьж, холбогдох арга хэмжээ авч ажиллах;

5. Байгууллагын эргэн тойронд 50 м радиуст гэрэлтүүлэг хийх ажлыг зохион байгуулах.

6. Урьдчилан сэргийлэх чиглэлээр хийж гүйцэтгэсэн ажлын тайлангаа гаргаж цагдаагийн хэлтэст хүргүүлж хэвших

9. ХОРООНЫ ЗАСАГ ДАРГА, ИРГЭДЭД:1.Өөрийн болон хөршийн эд

хөрөнгийн хадгалалт, хамгаалалтанд онцгой анхаарч, тэмдэг тэмдэглэгээжүүлэх арга зүйд суралцах, сонор сэрэмжийг дээшлүүлэх;

2. Аюулгүй орчин бий болгох, амгалан тайван байдлыг хангахад чиглэсэн зохион байгуулалттай нийгмийн сүлжээ, үйл ажиллагаанд идэвхитэй оролцож дэмжих;

3. Гэмт хэрэг зөрчлийн тухай мэдээллийг боломжтой хэлбэрээр баримтжуулж цагдаагийн байгууллагад мэдээлэх;

4. Бусдад гэм хор учруулах, бусдын аюулгүй, амгалан тайван байдлыг алдагдуулахад хүргэх болон амьдарч буй орчиндоо зөрчил үүсгэх аливаа зан үйл, үйлдлээс татгалзах;

5. Байр, орц, гудамж бүрт ажиллаж байгаа хөршийн хяналтын бүлгийн үйл ажиллагаанд идэвхитэй оролцох:

10. ЦАГДААГИЙН ЕРӨНХИЙ ГАЗАР, УЛААНБААТАР ХОТЫН ЦАГДААГИЙН

ГАЗАРТ 1. Цагдаагийн албаны тухай хууль,

Засгийн газрын 2011 оны 153 дугаар тогтоол, Цагдаагийн байгууллагын шинэчлэлд нийцүүлэн Багануур дүүргийн цагдаагийн байгууллагын бүтэц, зохион байгуулалтыг чадавхжуулж, цагдаагийн орон тоо, хүчийг үе шаттайгаар нэмэгдүүлэх;

2. Багануур дүүргийг дагуул хотын хэмжээнд хөгжүүлэх үйл явцтай уялдуулан Цагдаагийн газар болгон өргөтгөх.

11. ХУУЛЬ САХИУЛАХЫН ИХ СУРГУУЛЬД

1. Багануур дүүргийн иргэдийн аюулгүй байдлыг хангах, гэмт хэргээс

урьдчилан сэргийлэх, гамшгаас хамгаалах чиглэлээр эрдэм шинжилгээ, судалгааны ажил явуулж, үр дүнгээр практикт зөвлөмж болгох.

ХУРАЛД ОРОЛЦОГЧИД2016 оны 07 дугаар сарын 06

Зохион байгуулагч: 1. Багануур дүүргийн Гэмт хэргээс

урьдчилан сэргийлэх ажлыг зохицуулах салбар зөвлөл

2. Багануур дүүргийн Цагдаагийн хэлтэс

Хамтран зохион байгуулагч: 1. Хууль сахиулахын их сургуулийн

Эрдэм шинжилгээ, хөгжлийн хүрээлэн 2. Багануур дүүргийн Засаг даргын

Тамгын газар Оролцсон байгууллага: 1. Улаанбаатар хотын Цагдаагийн

газар 2. Багануур дүүргийн Шүүх 3. Багануур дүүргийн Прокурорын

газар4. Багануур дүүргийн Шүүхийн

шийдвэр гүйцэтгэлийн алба 5. Багануур дүүргийн Онцгой

байдлын алба 6. Багануур дүүргийн Мэргэжлийн

хяналтын хэлтэс 7. Төв аймгийн Цагдаагийн газар 8. Хэнтий аймгийн Цагдаагийн

газар 9. Баянзүрх дүүргийн Цагдаагийн

III хэлтэс10. Налайх дүүргийн Цагдаагийн

хэлтэс 11. Багануур ХК12. Мон Маг ХХК13. Багануур Дулааны станц ТӨХК14. Хороодын засаг дарга, ажлын

алба15. Тахарын 10 дугаар тойрог16. Хүүхэд гэр бүлийн хөгжлийн төв17. Авто жим ОНӨААТҮГ18. Багануур ус НӨААТҮГ19. БМХЭХТН

64


РЕЛИГИОЗНЫЙ ЭКСТРЕМИЗМ И ТЕРРОРИЗМВ УГОЛОВНО-ИСПОЛНИТЕЛЬНОЙ СИСТЕМЕ: КРИМИНОЛОГИЧЕСКИЙ АСПЕКТ

ЭРҮҮГИЙН ЯЛ ЭДЛҮҮЛЭХ ТОГТОЛЦООН ДАХЬ ШАШНЫ ЭКСТРЕМИЗМ БА ТЕРРОРИЗМ, ТҮҮНИЙ КРИМИНОЛОГИЙН АСУУДАЛ

RELIGIOUS EXTREMISM AND TERRORISM IN THE TERRORISM IN THE PENAL SYSTEM: CRIMINOLOGICAL ASPECT

РОВНОВА Е.О.Курсант 3 курса экономического факультета Академии ФСИН России Россия, РязаньЕ.О. РОВНОВАОХУ-ын Ял эдлүүлэх холбооны албаны Академийн эдийн засгийн факультетийн 3-р курсын сонсогчROVNOVA E.O.The second course cadet of the Economics faculty of the Academy of FPS Russia, Ryazan

ПАНАРИНА Н.М.Заместитель начальника организационно-научного отдела Академии ФСИН России, подполковник внутренней службы Россия, РязаньН.М.ПАНАРИНАОХУ-ын Ял эдлүүлэх холбооны албаны Академийн зохион байгуулалт-эрдэм шинжилгээний тасгийн орлогч дарга, дэд хурандааPANARINA N.M.Deputy Head of organizational-scientific Department The Academy of FPS of Russia, Lieutenant Colonel Ryazan

Аннотация: В статье рассматривается проблема распространения идей религиозно-мотивированного экстремизма среди осужденных, отбывающих наказание в местах лишения свободы. Описывается личность осужденного-террориста и его потребностно-мотивационная сфера. Предложены способы и методы противодействия религиозному экстремизму в местах лишения свободы, а также развития веротерпимости в среде осужденных.

Товч агуулга: Уг илтгэлд хорих газруудад ял эдлэж байгаа хоригдлуудын дунд шашинд суурилсан экстремизмийн үзэл санааг түгээн дэлгэрүүлж байгаа асуудлыг авч үзэх болно. Хоригдол-террористыг хувь хүний талаас нь ба түүний хэрэгцээ болсон сэдлийн хүрээллийг дүрслэх болно. Хорих газрууд дахь шашны экстремизмын эсрэг үйл ажиллагаа явуулах арга, зам, мөн түүнчлэн хоригдлуудын дунд шашны итгэл үнэмшлээ тэвчих ажиллагааг дэлгэрүүлэхийг санал болгосон.

Abstract: The article discusses the problem of dissemination of ideas of reli-gious-motivated extremism among prisoners serving sentences in places of confine-ment. The personality of the convicted terrorist and the requirement of motivational sphere are described. The ways and methods of countering religious extremism in places of confinement, as well as the development of tolerance in the environment of prisoners are proposed.

Ключевые слова: Религиозно-мотивированный экстремизм, терроризм, осужденный, исправительные учреждения, уголовно-исполнительная система, террористические организации, способы и методы противодействия религиозному экстремизму.

Түлхүүр үгс: Шашинд суурилсан экстремизм, терроризм, хоригдол, засан хүмүүжүүлэх газрууд, эрүүгийн ял гүйцэтгэх систем, террорист байгууллагууд, шашны экстремизмын эсрэг үйл ажиллагаа явуулах арга, зам.

Key words: Religious-motivated extremism, terrorism, convicted person, correc-tional facilities, correctional system, terrorist organizations, ways and methods of countering religious extremism.

65


Мощный потенциал религиозно-мотивированного экстремизма, который оказывает непосредственное воздействие на религиозно-правовые институты соответствующих стран и регионов, практикует миссионерский экспансионизм, приобретающий все более агрессивный характер. Размах этого процесса и вовлеченность в него различных государств и народов делают современный религиозно-мотивированный экстремизм влиятельным субъектом не только региональной, но и мировой политики.

Специфический опыт религиозно-политической экстремистской интерпретаций идейных доктрин ислама, его неоднозначное идеологическое и духовное влияние на мусульманский мир, политическое воздействие на ситуацию в различных, нередко немусульманских странах и регионах, особая роль в международных отношениях в целом представляет собой уникальное явление.

Современный исламский фундаментализм, который трансформировал глубинный, протестный заряд в потенциально полномасштабные политические программы и миссионерские идеи, отличается убежденностью в примате политики, направляемой тотальным религиозным мировоззрением в его религиозно-политической интерпретации.

Системные преобразования на рубеже XX-XXI вв. в ряде мусульманских государств привлекают пристальное внимание исследователей, прежде всего, к фундаменталистскому и радикальному исламу, который стал фактором мировой политики и, тем самым, предметом философского, религиоведческого, политологического, правоведческого и социологического анализа. Исследователями давно замечено, что «происходит исламизация политики и политизация ислама, и любое политическое действие, если не эксплицитно, то имплицитно соотносится с этим вероучением, а само оно в большей степени превращается в политическую доктрину»1.

Генеральный прокурор РФ Ю.Я. Чайка: «Отмечается ухудшение ситуации с распространением экстремистских идеологий. Специфической средой для проявления экстремизма стали средства 1 Философия и религия на зарубежном Востоке: ХХ век. М., 1985. С. 210.

массовой информации и особенно сеть Интернет, представляющая возможность многим экстремистки настроенным лицам и структурам открыто и практически бесконтрольно пропагандировать свои взгляды и идеи».2

В современных условиях важно исследовать сложную и противоречивую совокупность внутренних и внешних предпосылок и условий социально-экономического и политического характера, которые способствуют формированию религиозно-политических экстремистских тенденций. Экстремизм проявляется в различных сферах человеческой жизнедеятельности: политике, межнациональных и межэтнических отношениях.

Борьба с экстремизмом остается одной из главных задач, стоящих перед государством. Эффективность работы в данной сфере в немалой степени зависит и от успешной деятельности институтов гражданского общества и предполагает консолидацию усилий всех государственных структур.

Проблема религиозного экстремизма и терроризма коснулась и уголовно-исполнительной системы Российской Федерации. Распространение идей р е л и г и о з н о - м о т и в и р о в а н н о г о экстремизма среди осужденных, отбывающих наказание в виде лишения свободы в исправительных учреждениях, приобретает опасный характер и требует должного внимания и эффективных мер противодействия. Криминальный мир с его набором ценностей и мировоззренческих установок дает возможность религиозным экстремистам вербовать в свои ряды новых последователей, оказавшихся в учреждениях, исполняющих уголовные наказания.

По оценкам разных специалистов радикализация уголовной среды началась после попадания в российские исправительные учреждения боевиков участников Второй чеченской войны и осуждения членов организованно преступных группировок, которые в колониях принимали ислам, нередко внося в него свои субкультурные ценности. Совместное отбывание срока обеими группами таких осужденных способствовало распространению исламского фундаментализма среди 2 Актуальные проблемы противодейсвтия религиозно-политическому экстремизму: Материалы Всероссийской научно-практической конефренции. Махачкала: Изд-во «Лотос», 2007. С. 8.

66


заключенных.Рели гиозно -мотивированный

экстремизм обладает мощным идеологическим потенциалом, способным мобилизовать отдельные социальные группы; привлекательная идея альтернативной модели социальной организации в виде мини-общин, воплощающих идеи братства, равенства и справедливости, имеющих социально-политический, конфессиональный иммунитет от внешних воздействий3.

Для многих осужденных тюремная действительность становится настоящим испытанием силы воли, моральных качеств. Многие не выдерживают, ломаются. Тюремная среда, не зная жалости, помещает их на самое дно блатной иерархии. Такие люди легко воспринимают то, что может их защитить, оградить от суровой действительности и, как правило, легко попадают в сети радикальных экстремистов.

Происходит сращивание религиозного экстремизма с криминалом. Стоит отметить, что подобная тенденция сращивания преступных групп с идеями радикалов характерна не только для мест заключения. Этика и эстетика уголовного мира в глазах самих уголовников легко перекликается с миропониманием фундаменталистов: общие представления о добре и зле, о правильном и плохом, замена жизни «по понятиям» на жизнь «по шариату».

Убедить преступников, осужденных за преступления террористического характера, в необходимости отказаться от совершения повторных противоправных действий представляется процедурой очень сложной, поскольку в их противоправные действия заложены радикально-религиозные убеждения и идеология.

Предпринимается немало шагов по направлению выработки общеприемлемого определения терроризма. В частности, в резолюции 1566 (2004 г.) Совета Безопасности ООН, терроризм определен как «преступные акты, в том числе против гражданских лиц, совершаемые с намерением причинить смерть или серьезный ущерб здоровью или захватить заложников с целью вызвать состояние ужаса у широкой общественности, или группы

3 См.: ХанбабаевК.М. Исламский радикализм на Северном Кавказе. Идеология, цели, пути финансирования // Свободная мысль. 2007. № 3. C. 105–116.

людей, или отдельных лиц, запугать население или заставить правительство или международную организацию совершить какое-либо действие или воздержаться от его совершения и представляющие собой преступления по смыслу международных конвенций и протоколов, касающихся терроризма, и в соответствии с содержащимися в них определениями, ни при каких обстоятельствах не могут быть оправданы никакими соображениями политического, философского, идеологического, расового, этнического, религиозного или другого подобного характера»4.

При назначении наказания террористу и его исполнении надо исходить из того, что «террористы, которые видят в смерти, своей или чужой, единственный путь решения вставших перед ними проблем, естественно, не испытывают страха перед возможной гибелью. Поэтому профилактический эффект неотвратимости уголовного наказания в отношении таких людей практически ничтожен. Они не боятся смерти, а перспектива длительного, даже пожизненного лишения свободы обычно не принимается ими во внимание, они просто не думают об этом»5.

В процессе отбывания осужденным за терроризм наказания сотрудникам уголовно-исполнительной системы, непосредственно работающим с осужденными, необходимо следить за тем, чтобы он не оказывал влияния на других осужденных, и регулярно, поэтапно подводить его к мысли о нецелесообразности продолжения им его деятельности. Нельзя в первый же день говорить о негативной стороне его преступной деятельности, настаивая на немедленном признании ее неправильной. Данная работа должна проводиться с помощью метода «согласия и отрицания» некоторых сторон его террористической деятельности. Иными словами, в зависимости от индивидуальных особенностей осужденного за терроризм нужно найти в его идеях что-то позитивное и с ним согласиться, при этом заметить, что есть такие моменты, которые не украшают его 4 Цит. по: Анатолий Сафонов: Как отобрать у агрессивного, радикального исламистского меньшинства право говорить от имени ислама, которое они фактически приватизировали? // РИА «Новости», 04.05.2007. 5Антонян Ю.М., Кудрявцев В.Н., Эминов В.Е. Личность преступника. СПб., 2004. С. 229

67


деятельность, а напротив, принижают его человеческое достоинство. Следует постепенно, изо дня в день производить в его сознании отказ от данного вида преступления.

Для достижения поставленной цели в сфере «перевоспитания» осужденного за террористическую деятельность, необходимо четко представлять криминологический аспект личности осужденного-террориста, а также оценить субъективную сторону, в рамках которой, прежде всего, потребностно-мотивационную сферу.

Еще несколько лет назад НИИ Академии Генеральной прокуратуры проводил опрос сотрудников правоохранительных органов Южного федерального округа и Чеченской Республики. Было определено, что в основе мотивации лидеров формирований, совершающих преступления террористической направленности, лежит обеспечение криминального предпринимательства, приносящего доходы и обеспечивающего власть; многие связывали деятельность указанных лидеров со стремлением к созданию отдельного государства и самостоятельному решению вопросов государственной и иной политики в рамках национальных традиций и обычаев – уходом от контроля федеральной власти, а также со стремлением лидеров к сепаратизму и объединению с исламским миром.

В качестве мотивационных факторов выступает и стремление отдельных людей к самоутверждению путем насильственной реализации своих или прочно усвоенных чужих идей и замыслов политического, религиозного, идеологического или иного характера. Данная категория террористов отличается фанатической приверженностью своим убеждениям.

Террористам присуща предельная нетерпимость к инакомыслию, порожденная максималистическим идеалистическим утопизмом, ненавистью к существующему строю или обостренным чувством отверженности. Им свойственна твердая вера в обладание абсолютной, единственной и окончательной истиной, мессианское предназначение, высшую уникальную миссию во имя спасения или счастья человечества6.

В настоящее время в условиях 6 См.: Антонян Ю.М. Терроризм. Криминологическое и уголовно-правовое исследование. М., 1998. С. 235

глобального характера проявления международного терроризма, вербовки все новых и новых последователей радикального ислама, расширением пропагандистской и противоправной деятельности запрещенных в России террористических организаций «Исламское государство», «Джебхат ан-Нусра» остро встает вопрос о мерах противодействия распространению экстремистских идей среди осужденных, отбывающих наказание в учреждениях и органах в уголовно-исполнительной системе.

Требуется комплексный подход к осуществлению противодействия р е л и г и о з н о - п о л и т и ч е с к о м у экстремизму и терроризму, который включал бы в себя меры регулирующего, запретительного и профилактического характера. Как показывает анализ международного и национального опыта по противодействию религиозно-политическому экстремизму и терроризму, наиболее эффективными в этой области мерами являются совершенствование правовой базы, укрепление и совершенствование деятельности спецслужб, усиление борьбы с финансированием религиозно-политического экстремизма и терроризма, а также активизация разъяснительной и пропагандистско-идеологической работы.

Помимо перечисленных мер необходимо с целью повышения компетентности сотрудников уголовно-исполнительной системы, непосредственно работающих с осужденными за преступления террористической и экстремистской направленности, а также являющимися приверженцами религиозного радикализма проводить занятия с курсантами и слушателями образовательных организаций ФСИН России по всем формам обучения и факультетам, предусматривающие специальную тематику, раскрывающую сущность сектантских учений, представляющих угрозу российскому обществу.

Стоит отметить, что уголовно исполнительная система выступает инициатором многочисленных встреч, конференций, форумов по вопросу противодействия проявлениям религиозного экстремизма в местах заключения с широким привлечением духовенства, общественных организаций, представителей органов

68


власти. Ярким примером является проведение на базе Академии ФСИН России Международной научно-практической конференции «Роль духовенства в ресоциализации и социальной адаптации осужденных в местах лишения свободы и после освобождения», II Международного пенитенциарного форума «Преступление, наказание, исправление». 28 июня 2016 года на базе ФКУ НИИ ФСИН России состоится

ПОНЯТИЕ КОРРУПЦИИ И ФОРМЫ ЕЕ ПРОЯВЛЕНИЯ

АВЛИГЫН ТУХАЙ ОЙЛГОЛТ, ТҮҮНИЙ ИЛРЭХ ХЭЛБЭРҮҮД

THE CONCEPT OF CORRUPTION AND ITS MANIFESTATION FORM

КУЧЕНЕВ А.В. Адъюнкт факультета подготовки научно-педагогических кадров Федерального казенного образовательного учреждения высшего образования «Академия пра-ва и управления Федеральной службы исполнения наказаний» (Академия ФСИН России) А.В.КУЧЕНЕВ ОХУ-ын Ял эдлүүлэх холбооны албаны Хууль эрх зүй ба удирдлагын академийн Дээд боловсролын холбооны төрийн боловсролын байгууллагын сургалтын болон шинжлэх ухааны ажилтнуудыг бэлтгэх факультетийн адъюнктKUCHENEV A.V.Adjunct of the cathedra of theory of state and law,International and European Law the Academy of the FPS of Russia

Аннотация: В данной статье рассмотрены проблемы понятийного восприятия коррупции, форм ее проявления. В настоящее время имеется большое количество антикоррупционных законов, среди которых сложно разобраться и конкретизи-ровать для себя понятие коррупции. Возникает необходимость в систематиза-ции и конкретизации понятия коррупции, антикоррупционного законодательства в целом в целях обеспечения работоспособности правовых норм, регулирующих противодействие преступности против государственной власти.

Товч агуулга: Энэхүү өгүүлэлдээ авлигыг хэрхэн ойлгодог, түүний илрэх хэ-лбэрүүдийн талаархи асуудлуудыг авч үзлээ. Орчин цагт авлигын эсрэг олон хуу-лиуд байдаг боловч тэдгээрийн дотор ойлгоход хүндрэлтэй, авлигын тухай ой-лголтыг тодруулах шаардлагатай хуулиуд ч бий. Төрийн засаглалын эсрэг гэмт явдалтай тэмцэх үйл ажиллагааг зохицуулдаг эрх зүйн хэм хэмжээний үйлчлэх чадварыг хангах зорилгоор бүхэлд нь авлигын тухай ойлголт ба авлигын эсрэг хууль, тогтоомжийг системчлэх ба тодорхой болгох шаардлага үүсээд байна.

Abstract: This article deals with the problems of the conceptual perception of corruption, the forms of its manifestation. Currently, there are a large number of an-ti-corruption laws, including the difficult to understand and to specify the notion of corruption. There is a need to systematize and concretize the concept of corruption, anti-corruption legislation as a whole in order to ensure the efficiency of legal rules governing the opposition to crime against the government.

Ключевые слова: Борьба с коррупцией, взяточничество, государственные слу-жащие, коррупция, определение коррупции, власть, чиновники.

Түлхүүр үгс: Авлигатай тэмцэх, хээл хахууль, төрийн албан хаагчид, хээл ха-хууль, хээл хахуулийн тодорхойлолт, эрх мэдэл, албан тушаалтан.

Key words: The fight against corruption, bribery, civil servants, corruption, defini-tion of corruption, power, officials.

межведомственный межвузовский круглый стол с международным участием «Религия и экстремизм. Способы и методы противодействия религиозному экстремизму в местах лишения свободы».

Только скоординировав усилия общества, государства и духовенства, можно победить такое зло как радикальный экстремизм.

69


Коррупция в России стала частью об-раза жизни граждан, проникла в боль-шинство сфер нашего общества. Слово – коррупция, звучит в средствах мас-совой информации, на работе в долж-ностных инструкциях, в разговорах на протяжении двадцати лет, имея свою многовековую историю. Подобно хаме-леону, меняющему цвет в зависимости от обстановки, коррупция не остает-ся статичной, меняя формы и виды, адаптируясь к условиям развивающе-гося общества, становясь все многооб-разнее. Современные виды коррумпи-рованного поведения должностных лиц далеко ушли за рамки обычных взят-ки, мздоимства, лихоимства, подкупа, трансформировавшись в криминаль-ный лоббизм, неправомерное инвести-рование коммерческих структур за счет бюджетных средств, незаконную прива-тизацию, откаты за победу в тендерах и конкурсах, льготные кредиты и другие.

При рассматривании явления кор-рупции стоит помнить, что Федераль-ный закон от 25 декабря 2008 г. № 273-ФЗ «О противодействии коррупци-и»1 ввел понятие коррупции в России, поставив его в сферу противоправных действий.

В 18 веке существовавшая в Рос-сийской империи система управления государством предусматривала систе-му «кормлений», которая предусма-тривала взимание не каким способом, не регламентированным количеством «корма» чиновнику (деньги, продукты, материальные ценности) с просителя заинтересованного в его действиях уза-конивала коррупцию.

Впоследствии эта система была от-менена в 1556 г.2, но привычка в полу-чении «кормления» существует и стала приемлемой и для чиновников всех уровней и для общества в целом.

Существует проблема в универсаль-ности и конкретизации определения коррупции. Наиболее известным опре-делением является данное в Справоч-ном документе ООН о международной борьбе с коррупцией: «Коррупция – это злоупотребление государственной властью для получения выгод в личных

1 О противодействии коррупции : Федеральный закон от 25 декабря 2008 г. № 273-ФЗ (с изм. и доп.) // Собр. законодательства Рос. Федерации. 2008. № 52 (ч. I), ст. 6228.2 Мухина О.А. Борьба с коррупцией: уроки истории // Современное право. 2010. № 6. С. 17.

целях»3. Расширение и уточнение опре-деления коррупции было дано в 1995 году междисциплинарной группой Со-вета Европы по коррупции: «коррупция представляет собой взяточничество и любое другое поведение лиц, которым поручено выполнение определенных обязанностей в государственном или частном секторе, которое ведет к нару-шению обязанностей, возложенных по статусу государственного должностного лица, частного сотрудника, независи-мого агента или иного рода отношений и имеет целью получение любых неза-конных выгод для себя и других»4.

Ученые-правоведы предлагают свои доктринальные определения корруп-ции. Например, профессор В.В. Лунев, посвятивший не малое количество сво-их трудов проблем коррупции, разра-ботал следующее понимание коррупции «прямое или косвенное использование должностными лицами своих служеб-ных возможностей и полномочий для личного обогащения»5. Профессор Т.Я. Хабриева полагает, что коррупция – «это противоправное использование должностным или иным лицом своего положения в целях получения ненад-лежащей выгоды для себя или третьих лиц, предоставления другими лицами такой выгоды, а также посредничество и иные формы содействия в соверше-нии указанных действий»6.

Приходим к выводу о социальности явления коррупции, заключающее раз-ложение власти. Лица, уполномоченные на реализацию публичных функций, используя свое должностное положе-ние и авторитет занимаемой должно-сти, стремятся к удовлетворению своих потребностей.

Становится очевиден общий меха-низм коррупции. Он представляет со-бой использование уполномоченны-ми на выполнение государственных и приравненных к ним функций лицами своего служебного статуса и связан-ных с ним возможностей для незакон-ного получения материальных благ и 3 Справочный документ о международной борьбе с коррупцией, подготовленный Секретариатом ООН. А/CONF. 169/14. 1995. 13 Apr.4 Цит. по: Лунеев В.В. Преступность ХХ века. Мировые,

региональные и российские тенденции. М.: НОРМА, 1999. С. 271. 5 Юридическая энциклопедия / Под ред. Б. Н. Топорнина. М., 2001. С. 463.6 Хабриева Т. Я. Научно-правовые проблемы противодействия коррупции // Журнал российского права. 2012. № 7. С. 9.

70


преимуществ, а также противоправное предоставление им таких благ и пре-имуществ другими лицами. Во мно-гих случаях - это двусторонняя сделка, при которой субъект, находящийся на государственной или муниципальной службе, нелегально «продает» свои служебные полномочия или услуги фи-зическим, юридическим лицам и груп-пам, а «покупатель» получает возмож-ность использовать государственную либо иную структуру в своих целях. При этом качественно новый этап продаж-ности чиновничества в России заключа-ется в том, что должностные лица, слу-жащие покупаются как бы «на корню», получая регулярное вознаграждение и не зная (до известного момента), какое задание им придется выполнять и когда именно. Продаются они, так сказать, не физически, а закладывают свои полно-мочия, возможности, связи в силу за-нимаемой должности7.

Наряду с возникновением новых форм проявления коррупционности, классическая форма коррупции не уменьшается, проявляясь в виде ока-зания «помощи» в выполнении опре-деленных задач за вознаграждение, а также иных корыстных злоупотребле-ний должностных лиц своими полно-мочиями и авторитетом занимаемой должности, включая бесплатное поль-зование услугами, подлежащими опла-те, хищения и растрату должностными лицами вверенного им в управление имущества, мошеннические действия с использованием служебного положе-ния).

Так Б.В. Волженкин, высказывает мнение, что в органах власти любых степеней наиболее часто проявления коррупции принимает вид:

Организации коммерческих струк-тур или совместительства в них, под-контрольных государственному или муниципальному служащему или заин-тересованных в сотрудничестве с ним, использующими при этом свой статус, участие в руководстве этими структура-ми, обеспечение им привилегирован-ного положения.

Использования служебного поло-жения в процессе доведения до бан-7 Воронин Ю.А. Коррупционная преступность в системе государственной и муниципальной службы / В кн.: Воронин Ю.А., Семенов И.А., Сычева С.И., Семенов Я.И. Борьба с коррупционной преступностью в системе государственной и муниципальной службы. Екатеринбург: УрАГС, 2006. С. 10.

кротства, и как следствия приватизации государственных предприятий с после-дующим приобретением их в частную собственность или завладения значи-тельной частью акций самим чиновни-ком, доверенными лицам или иными частными лицами, в чьих интересах он действует.

Незаконной передачи бюджетных материальных ценностей коммерче-ским организациям, использование не предусмотренных правовыми актами преимуществ в получении кредитов, ссуд, приобретении ценных бумаг, не-движимости и иного имущества.

Использование в личных или груп-повых целях предоставленных для служебной деятельности помещений, средств транспорта и связи, электрон-но-вычислительной техники, денежных средств и другого государственного или муниципального имущества.

Получение за покровительство или попустительство по службе в служеб-ной деятельность или в связи с ней, за незаконное вознаграждения в виде денег, иных материальных ценностей и услуг (выплата незаконных премий, комиссионных, явно завышенных го-нораров, оплаты формально выпол-ненной работы, различных поездок по «рабочим моментам» в том числе и за границу, приобретения предме-тов роскоши, предоставление доступа к счетам в различных банках, или их открытие, выдачи беспроцентных за-ймов или кредитов и т.п. Обширная и многообразная криминологическая информация свидетельствует о распро-страненном «бюрократическом рэкете» при регистрации уставов и других уч-редительных документов создаваемых организаций, лицензировании соответ-ствующей деятельности, оформлении таможенных документов, получении кредитов и т.п. 8.

В современной отечественной (со-ветской и российской) криминологиче-ской науке можно говорить о наличии, как минимум, трёх основных направле-ний изучения коррупции и коррупци-онной преступности как отрицательного социально-правового явления, пора-зившего органы государственной вла-сти и местного самоуправления9:8 Волженкин Б.В. Коррупция. СПб., 1998; Волженкин Б.В. Коррупция в России // Криминология XX век / Под ред. В.Н. Буплакова, В.П. Сальникова. СПб., 2000. 9 Кабанов П.А. Коррупция как объект криминологического анализа: основные исследовательские подходы в

71


1) как одного из обязательных (не-обходимых) структурных элементов ор-ганизованной преступности;

2) как одного из относительно само-стоятельных и наиболее вредоносных, по своим последствиям, видов эконо-мической преступности (криминально-го предпринимательства);

3) как самостоятельного и довольно распространенного вида преступности и/или формы отклоняющегося поведе-ния в органах государственной власти и местного самоуправления10.

Согласно Федеральному закону от 25.12.2008 № 273-ФЗ «О противодей-ствии коррупции» под коррупцией по-нимается:

«а) злоупотребление служебным положением, дача взятки, получение взятки, злоупотребление полномочи-ями, коммерческий подкуп либо иное незаконное использование физическим лицом своего должностного положения вопреки законным интересам обще-ства и государства в целях получения выгоды в виде денег, ценностей, иного имущества или услуг имущественного характера, иных имущественных прав для себя или для третьих лиц либо не-законное предоставление такой выгоды указанному лицу другими физическими лицами;

б) совершение деяний, указанных в подпункте «а» настоящего пункта, от имени и в интересах юридического ли-ца»11.

Признаками коррупционного пре-ступления являются12:

1. непосредственное нанесение ущерба авторитету публичной служ-бы (государственной службы, службы в органах местного самоуправления, непосредственному исполнению функ-ций органов государственной власти), а также непубличной службы (службы в коммерческих и иных организациях);

2. незаконный (противоправный) характер получаемых государственным (муниципальным) служащим или иным публичным служащим либо служащим коммерческой или иной организации преимуществ (имущества, услуг или льгот имущественного характера);современной российской криминологии // Следователь. 2002. № 8. С. 37. 10 Там же. С. 37.11 П. 1. ст. 1 Федерального Закона от 25.12.2008 № 273-ФЗ «О противодействии коррупции» // Рос. газ. – 2008. – 30 дек.12См.: Володин А. Е.. Понятие коррупционной преступности // Вестник ТИСБИ. 2001. № 4.

3. использование виновным своего служебного положения вопреки инте-ресам службы;

4. наличие у совершившего корруп-ционное преступление признаков лица, принадлежащего к одной из категорий, указанных в примечаниях к ст.285 и ст. 201 УК РФ, за исключением призна-ков лица, осуществляющего: активный подкуп участников и организаторов профессиональных спортивных сорев-нований и зрелищных коммерческих конкурсов и пассивный подкуп спор-тсменов (ст.184 УК РФ); дачу взятки должностному лицу (ст.291 УК РФ); ак-тивный коммерческий подкуп (ч.1 или 2 ст. 204 УК РФ); провокации взятки или коммерческого подкупа с целью шанта-жа (ст.304 УК РФ); подкуп свидетелей, потерпевших, экспертов и переводчи-ков (ч.1 ст.309 УК РФ), которые нака-зываются вне зависимости от наличия у виновного лица служебного статуса;

5. наличие у виновного умысла на совершение действий (бездействий), объективно причиняющих ущерб ин-тересам публичной или непубличной службы;

6. наличие у виновного корыстной или иной личной заинтересованности.

Специфика отечественной корруп-ции состоит в:

наличии крупных незаконных денеж-ных оборотах, являющимся основным средством поощрения коррупционеров;

неконтролируемом обращении де-нежных масс, вызванных перепадами цен на энергоносители мирового рын-ка;

игнорированию, либо принятию имитационных мер по исполнению дей-ствующих законов и мер, в том числе и по противодействию коррупции;

не соответствия действующих право-вых норм правилам юридической тех-ники;

по засилью подзаконных актов, ко-торые произвольно толкуют нормы действующего законодательства;

слабости и фактической зависимо-сти от исполнительной власти судебной системы;

отсутствии парламентского и обще-ственного контроля;

минимальном риске разоблачения коррупционеров и отсутствии жестких по отношению к ним репрессивных мер (условное или отложенное наказание, помилование по амнистии и т.д.);

72


возможности монополии чиновни-чества на принятие решений, в том чис-ле единоличные;

широком и беспрепятственном ка-дровом обмене между властными и коммерческими структурами;

вовлечении родственников в кор-рупционный процесс на низовом уров-не власти и в быту;

постоянном усложнении и модифи-кации форм и способов коррупцион-ных проявлений;

коррупционности избирательных процессов (так называемый «админи-стративный ресурс») и криминализации политических партий;

международной направленности российской коррупции;

увеличение фактов бытовой (ни-зовой) коррупции, в виду наличия убеждения «все и всегда дают и я дам» уходящими корнями в историю управ-ления российским государством - ин-ституте кормления, ставя этот процесс на этически приемлемый уровень. По данным опроса ФОМ, 29% россиян хотя бы раз взятку давали, а 44% - го-товы дать ее, если попросят13.

Справедливо мнение В.В. Лунева о том, что коррупция представляет собой взяточничество и любое другое пове-дение лиц, которым поручено выпол-нение определенных обязанностей в государственном или частном секторе, ведущее к нарушению обязанностей, возложенных по статусу государствен-ного должностного лица, частного со-трудника, независимого агента или иного рода отношений, и имеет целью получение любых незаконных выгод для себя и других. Коррупция вклю-чает разнообразные противоправные 13 См.: Тарасевич Г. География взятки // Русский репортер. 2008. 23 октября. Опрос ФОМ 34 тыс. респондентов в 1930 населенных пунктах 68 субъектов РФ.

деяния, состоящие в принятии госу-дарственным служащим лично или че-рез посредников имущественных благ, осуществление государственным слу-жащим должностных злоупотреблений с использованием своего статуса, а так-же подкуп государственного служащего физическими или юридическими лица-ми14.

По нашему мнению, основная опас-ность коррупции заключается не только в ее негативном влиянии на основы го-сударственного устройства, реализацию прав и свобод человека и гражданина, но и ее изменчивости, регенеративных свойствах. Коррупция в России являет-ся системным явлением и эффективная борьба с ней возможна только при по-нимании и конкретизации этого явле-ния, осознания его опасности, исполь-зовании комплекса экономических, политических, правовых, социальных и информационно-пропагандистских мер.

14 Лунеев В.В. Преступность XX века. Мировые, региональные и российские тенденции. М.: НОРМА, 1999. С. 271.

73


ХҮН ХУДАЛДААЛАХ ГЭМТ ХЭРГИЙН СТАТИСТИКИЙН МЭДЭЭЛЭЛД ХИЙСЭН ДҮН ШИНЖИЛГЭЭ

ANALYSIS ON STATISTICAL INFORMATION OF HUMAN TRAFFICKHING AND SMUGGLING

Ж.ТӨМӨРБАТЦЕГ-ын Эрүүгийн цагдаагийн газрын Зохион байгуулалттай гэмт хэрэгтэй тэмцэх хэлтсийн ахлах төлөөлөгч, цагдаагийн ахмад, ХСИС-ийн магистрант

TUMURBAT J.Senior detective at the Organized crime division, Criminal police department, NPA, Police captian, Master student

Товч агуулга: Хүн худалдаалах гэмт хэрэг нь сүүлийн жилүүдэд мансууруулах сэтгэцэд нөлөөлөх бодисын хууль бус эргэлт, цахим гэмт хэрэг болон бусад төрлийн гэмт хэргүүдтэй хослон үйлдэгдэх болсон нь үндэсний аюулгүй байдалд занал хийлж, улс орны хувьд их хэмжээний хохирол учруулах гэмт хэргийн тоонд зүй ёсоор багтаж нөхцөл байдал хүндэрч байна. Нийгмийн өөрчлөлтийг дагаж гэмт хэрэг нууц далд, нарийн зохион байгуулалтанд шилжсэн төдийгүй нийгмийн хор аюул нь улам бүр өсөн нэмэгдэж, тэдгээртэй тэмцэх арга, хэрэгсэл, урьдчилан сэргийлэх ажлыг олон улсын жишигт нийцүүлж, шинэ арга барилаар зохион байгуулах цаг үе бидний өмнө зайлшгүй тулгараад байгаа билээ.

Иймд хүн худалдаалах гэмт хэргийн талаарх тоо мэдээллийг шинжлэх ухааны үндэслэлтэй цуглуулан боловсруулан судалгаа, шинжилгээ хийхэд статистикийн аргуудаас аль оновчтойг нь ашиглаж үнэлгээ өгөх, гэмт хэргийн хэтийн төлөв байдал, өөрчлөлтөд прогноз хийх, түүнээс урьдчилан сэргийлэх, учирч болох хор аюулыг бууруулах, төр засаг, шүүх эрх мэдлийн болон хууль сахиулах байгууллагуудын үйл ажиллагааны бодлого, чиглэлийг тодорхойлох нөхцлийг бүрдүүлэх, гэмт хэрэгтэй тэмцэх, урьдчилан сэргийлэх үүрэг бүхий бүх шатны байгууллагуудын үйл ажиллагаанд үнэлгээ өгөх зэрэгт гэмт хэргийн статистикийг ашиглах нь чухал ач холбогдолтой юм.

Abstract: Recently, transnational organized crime such as trafficking and smug-gling human beings are committed with combination of drug and psychotropic sub-stances, as well as with cyber crime. Hence, these types of crimes occur at national and international level, affecting to national security and harms to state criminal situation that results to grave violation of to society.

In developed globalization transnational organized crime and criminal networks be-came more complex and well organized. The social gravity is going up and in further, we are facing to combat, prevent and cooperate in international level.

Hence, it is vital to increase and develop the statistics in following activities: To collect scientifically the statistics on human trafficking To research, analyze, evaluate of methods on human trafficking To process the hypothesis and dissemination To prevent these types of crime To minimize the harm and gravity To identify policy of Justice and Law enforcement organizations, institutions To evaluate the activities of all organization that has a primary role to combat and

prevent transnational organized crime. Түлхүүр үг: ХХГХ Хүн худалдаалах гэмт хэрэгХАБСТ Хүний аюулгүй байдлын судалгааны төв ХТЭҮТ Хүйсийн тэгш эрхийн үндэсний төвОУХБ Олон улсын хөдөлмөрийн байгууллагаБНХАУ Бүгд Найрамдах Хятад Ард УлсKey words: Human traffickingHuman Security Research Center National Center for Gender EqualityInternational Labour Organization Сhina

74


ОршилМонгол Улс зах зээлийн чөлөөт эдийн

засаг, ардчилсан нийгэмд шилжсэн үеэс буюу 1990 оноос хойш иргэд гадаад улс руу чөлөөтэй зорчиж ажил хөдөлмөр эрхлэх, аялах боломж бүрдсэн нь Үндсэн хуулиар олгогдсон эрх, эрх чөлөөгөө эдлэх баталгааны нэг илрэл болсон. Үүнтэй зэрэгцэн ажилгүйдэл, ядуурал, шилжин суурьшилт, эдийн засгийн хөгжлөөс шалтгаалан гадагшаа гарч ажил, хөдөлмөр эрхэлж амьдралаа дээшлүүлэх гэсэн иргэдийн хүсэл, хэрэгцээ шаардлагыг зарим этгээдүүд овжиноор ашиглаж, тэднийг худалдаалж, ашиг хонжоо олох арга хэрэгслээ болгож байгаа харамсалтай дүр зураг бий болсон.

Өнөөгийн байдлаар гадаадын 191 улс оронд 131 мянга орчим Монголчууд амьдарч байна.1 Хил хязгаар нээлттэй болж зарим улсад визгүй зорчих шинэ боломжууд нээгдсэн. Мөн дотоодод хөдөө орон нутгаас хот суурин газар руу шилжин нүүх хөдөлгөөн ч ихэссэн.

Гэвч эдгээр өөрчлөлт нь гадаадад гарч мөнгө олж сайхан амьдрахыг мөрөөдсөн иргэд, ялангуяа залуу охид, бүсгүйчүүдийг хил давуулан гадаадад худалдаалах хялбар “ЗУУШ” болох эрсдэлийг нэмэгдүүлсэн гэж хэлж болно.

Хууль сахиулагчдын тухайд өнөөдрийг хүртэл хүн худалдаалах гэмт хэргийн талаарх мэдлэг хангалттай бус, хэрэг хянан шийдвэрлэх эрх бүхий байгууллагууд нь нэгдсэн нэг ойлголтонд хүрээгүй, түүнтэй тэмцэх тактик, арга зүй дутмаг, туршлага хуримтлуулаагүй зэрэг онол, практикийн тулгамдсан олон асуудал байсаар байна.

Монгол Улсын Үндсэн хууль2-ийн арван ёс дүгээр зүйлд “төрөөс хүний эрх эрх, чөлөөг хангахуйц эдийн засаг, нийгэм, хууль зүйн болон бусад баталгааг бүрдүүлэх, хүний эрх, эрх чөлөөг зөрчихтэй тэмцэх, зөрчигдсөн эрхийг сэргээн эдлүүлэх үүргийг иргэнийхээ өмнө хариуцна” гэж танхагласан.

Иймд хайр халамж дутагдсан, хараа хяналт сул, амьдралын дорой байдалд орсон, сэтгэхүй, оюун ухаан, бие махбодь нь бүрэн төлөвшөөгүй гэнэн охид, эмэгтэйчүүд энэ хэрэгт золиослогдож байгаа нь статистикийн мэдээгээр батлагдаж байна.3

Хүн худалдаалах гэмт хэрэгтэй тэмцэх төрийн бодлого, механизм

Монгол Улс хүний эрхийг хангах 1Гадаад харилцааны яамны мэдээллээр, 2016 оны 09 дүгээр сарын байдлаар2Төрийн мэдээлэл. УБ., 1992, №1-д3Өсвөр насны хүхдүүдийн садар самуун, бэлгийн мөлжлөгт өртөж буй талаарх судалгаа. УБ., 2010, 6-р тал

чиглэлээр НҮБ-ын 50 орчим конвенцид нэгдэн орсны нэг нь 2008 онд соёрхон баталсан Палермогийн протокол юм.4 1961 онд Эрүүгийн хуулийн 111 дүгээр зүйлд нэмэлт болгон “Хууран мэхлэх замаар хүмүүс элсүүлэх” гэмт хэргийн бүрэлдэхүүнийг шинээр баталсан нь хүн худалдаалах гэмт хэргийг шийдвэрлэх анхны заалт болсон. 2002 оны 9 дүгээр сарын 1-ээс мөрдөж эхэлсэн Монгол улсын Эрүүгийн хуулинд “Хүн худалдах, худалдан авах 113-р зүйлийг шинээр оруулж ирсэн нь том алхам болсон хэдий ч 2008 он хүртэл мөрдөгдсөн энэ заалтаар ердөө л 2 хэргийг шийдвэрлэсэн нь хуулийн заалт оновчгүй байсантай холбоотой гэж судлаачид дүгнэсэн байдаг.5

Улмаар 2008 оны 2 дугаар сард Эрүүгийн хуулийн 113 дугаар зүйлд орсон өөрчлөлтийг олон улсын жишигт ойртсон гэж үздэг бөгөөд 2008–2012 оны байдлаар 100 хохирогчтой 50 хэргийг шүүхээр эцэслэн шийдвэрлэсэн нь бодит ахиц төдийгүй, 2008 онд Улсын дээд шүүхээс Эрүүгийн хуулийн 113 дугаар зүйлд заасныг тайлбарласан. 2005 онд “Хүн худалдаалах ялангуяа хүүхэд эмэгтэйчүүдийг бэлгийн мөлжлөгийн зорилгоор ашиглахаас хамгаалах үндэсний хөтөлбөр”-ийг 3 үе шат, 10 жилийн хугацаатай хэрэгжүүлэхээр батлан гаргаснаар Засгийн газрын зүгээс хүн худалдаалах гэмт хэрэгтэй тэмцэх бодлого тодорхой болсон гэж үздэг. Энэхүү хөтөлбөрийг хэрэгжүүлэх ажлын хүрээнд хууль эрх зүйн орчин бүрдүүлэх, гэрээ конвенцид нэгдэх, энэ чиглэлээр ажилладаг төрийн албан хаагчдыг сургаж мэргэшүүлэх, олон нийтэд зөв ойлголт мэдлэгийг түгээн дэлгэрүүлэх зэрэг чиглэлээр олон талт үйл ажиллагаануудыг хийж ирсэн.6

Мөн 2010 оны 10 дугаар сарын 18-ны өдөр БНХАУ-ын Макаогийн засаг захиргааны онцгой бүсийн засгийн газартай “Хүн худалдаалахтай тэмцэх асуудлаар хамтран ажиллах тухай” хэлэлцээр,

2011 оны 07 дугаар сарын 07-ны өдөр БНХАУ-тай “Гэмт хэрэгтэй тэмцэх талаар хамтран ажиллах тухай” хэлэлцээрийг тус тус байгуулсан,

Монгол Улсын Засгийн газраас 2012 оны 01 дүгээр сарын 19-ны өдөр “Хүн худалдаалахтай тэмцэх тухай” бие даасан хуулийг баталсан нь энэ гэмт хэрэгтэй тэмцэх эрх зүйн орчинг тодорхой хэмжээгээр 4 Үндэстэн дамнасан зохион байгуулалттай гэмт хэргийн эсрэг НҮБ-ын Конвенцийн нэмэлт болох хүн, ялангуяа эмэгтэйчүүд, хүүхэд худалдаалахаас сэргийлэх, таслан зогсоох, шийтгэх тухай протокол, 2009 он5 Хүн худалдаалах гэмт хэргийн хавтаст хэргийн судалгааны тайлан, Хууль зүйн үндэсний хүрээлэн, 2009 он6 Монгол Улс дахь Хүн худалдаалах гэмт хэргийн зураглал, 2010 он, Хүйсийн тэгш эрхийн төв, хуудас 17

75


бүрдүүлж өгсөн нь сайшаалтай боловч уг хууль нь хэлбэрийн төдий, учир дутагдалтай байсаар байна.

Хүн худалдаалах гэмт хэргийн өнөөгийн нөхцөл байдал

(Бэлгийн мөлжлөг)Манай Улсад хүн худалдаалах гэмт

хэрэг үйлдэгчид нь ихэвчлэн охид, бүсгүйчүүдэд өндөр цалин хөлстэй ажил амлах, амьдралын илүү сайн сайхан орчныг санал болгох, богино хугацаанд гадаадад ажиллуулна, сургуульд оруулж өгнө гэх зэргээр хууран мэхэлж, эмзэг байдлыг нь далимдуулж гадаад улс руу хил давуулан хохирогчдыг хүргэдэг бөгөөд тухайн улсад аваачсаныхаа дараа хүч хэрэглэн дарамтлах, айлган сүрдүүлэх, гадаад паспорт бичиг баримтыг хураан авах, хоол хүнс өргөн хэрэглээний зүйлээр хавчих зэргээр хүнд байдалд оруулан биеэ үнэлэхийг шаардах, биеэ үнэлэхээс өөр аргагүй байдалд оруулах зэргээр бэлгийн мөлжлөгт өртүүлж байна.

Дотоодод хүн худалдаалах гэмт хэрэг нь гудамж талбай, олон нийтийн газраас үйлчлүүлэгч олох байдлаар биеийг нь үнэлүүлэхээс гадна саун массажны газар, караоке, интернэтэд “Меssege zar” байрлуулж дуудлагаар секс үйлчилгээ үзүүлэх, үйлчилгээний байгууллагын ажилтнуудаар

дамжуулан клиент (үйлчлүүлэгч) олох, зэргээр нуугдмал зохион байгуулалтын хэлбэрт шилжиж байгаа нь дээрх гэмт хэрэгтэй тэмцэх хуулийн хэрэгжилт, үр нөлөө муу байгааг илтгэн харуулж байна.

Хүн худалдаалах гэмт хэрэг нь сүүлийн жилүүдэд мансууруулах сэтгэцэд нөлөөлөх бодисын хууль бус эргэлт, цахим гэмт хэрэг болон бусад төрлийн гэмт хэргүүдтэй хослон үйлдэгдэх болсон нь улс орны хувьд их хэмжээний хохирол учруулах гэмт хэргийн тоонд зүй ёсоор багтаж байна.

Илрүүлэн шалгасан хэргүүдээс дүгнэхэд: БНХАУ-ын Эрээн, Хөх хот, Бээжин, Тяньжин, Донгуанг, Гуанжоу, Шанхай Алтан-эмээл, Манжуур, Хайлаар хотууд болон Засаг захиргааны онцгой бүс Хонг Конг, Макао, Сингапур, Малайз, Арабын Нэгдсэн Эмират, Турк зэрэг улсуудад биеэ үнэлж буй Монгол охид хүн худалдаалах гэмт хэргийн эрсдэлт бүлэгт тооцогдож байна.7

Хүн худалдах гэмт хэргийн гол дамжих цэг нь Замын-Үүд-Эрээний боомт байсан бол өнөөдрийн байдлаар Гашуун сухайт-Цагаан хад, Хавирга-Ар хашаат, Гашуунсухайт-Ганц Мод, Шивээхүрэн-Сэхэ зэрэг боомт болон бусад бүх боомтоор гадаадад биеэ үнэлэх болон хүн худалдаалах гэмт хэргийн дамжин өнгөрөх суваг болсон байгаа нь илрүүлэн шалгасан хэргүүдээс харагдаж байна.

7 Эрүүгийн цагдаагийн газрын нөхцөл байдлын мэдээнээс, 2016 оны 06 дугаар сарын 27-ны өдрийн байдлаар

(Зураг.№1. Монгол Улсын хилийн боомтуудын зургийг харуулав)

Биеэ үнэлэгч иргэдийн тоо баримтын талаар албан ёсны судалгаа байдаггүй,

зөвхөн цагдаагийн байгууллагад бүртгэгдсэн иргэдийн талаар тойм төдий судалгааг үйл ажиллагаандаа ашиглаж ирсэн бол “Биеэ үнэлэгч иргэдийн дэлгэрэнгүй судалгаа”1 хийсэн.

1 Олон Улсын Хөдөлмөрийн байгууллагын санхүүжилтээр Хүйсийн тэгш эрхийн үндэсний төв Үндэсний статистикийн хороотай хамтарч хийсэн судалгаа, 2010 он

76


Хүснэгт №1

Биеэ үнэлэгчид болон биеэ үнэлж байгаа байршлаард/д

Нас

ны б

үлэг

Үүнээс: Судалгаанд хамрагдагчид, байршлаар

Бүгд

Караоке, баар, цэнгээний газар

Сау

н,

мас

саж

ны г

азар

Гудамж, талбай

Бүртгэлтэй Бүртгэлгүй

30 хүртэл суудалтай

30 ба түүнээс дээш

суудалтай

30 хүртэл

суудалтай

30 ба түүнээс дээш

суудалтай1 Бүгд 4640 633 465 2453 92 470 5272 18-20 586 55 39 438 - 16 383 21-24 1452 132 116 786 41 140 2374 25-29 1017 118 155 521 19 91 1135 30-34 750 112 97 324 17 98 1026 40-44 189 101 - 30 - 48 107 45-49 55 23 - 14 - 18 -8 50 ба 19 - 19 - - - - Нийт биеэ үнэлэгчдийг насны бүлгээр нь авч үзвэл 18-39 насны хүмүүс

илүү биеэ үнэлж байгаа ба дийлэнх буюу 31.3% нь 21-24 насныхан байна. Энэ төрлийн гэмт хэргийн хохирогчдын тоо 2000 оныхтой харьцуулахад 50 дахин өссөн байна8 гэж хэвлэл мэдээллийн хэрэгслээр нийтэлсэн.

Хүснэгт №2Биеэ үнэлэгчид насны бүлгээр, дүүргээр, хувиар

д/д

Нас

ны б

үлэг

Бүгд Үүнээс: Дүүргээр

тоо

хувь

Хан

-Уул

Бая

нзүр

х

Нал

айх

Бая

нгол

Сүх

баа

тар

Чинг

элтэ

й

Сон

гино

-Хай

рхан

1 Бүгд 4640 100.0 3.9 17.0 0.4 31.5 26.1 13.9 7.2

2 18-20 586 100.0 4.7 20.6 0.3 48.0 20.8 3.2 2.4

3 21-24 1452 1.8 29.8 0.1 28.7 21.1 13.8 4.7

4 25-29 1017 3.4 11.0 0.2 33.2 27.0 19.0 6.2

5 30-34 750 4.6 4.7 0.4 36.0 26.5 12.9 14.9

6 35-39 572 3.7 4.2 0.7 26.6 42.8 15.2 6.8

7 40-44 189 15.3 15.9 3.2 2.1 28.6 15.3 19.6

8 45-49 55 14.5 25.5 1.8 - 21.8 36.4 -

9

50 ба

түүнээс дээш

19 - 100.0 - - - - -

Эрүүгийн цагдаагийн газрын Зохион байгуулалттай гэмт хэрэгтэй тэмцэх хэлтсийн Хүн худалдаалах гэмт хэрэгтэй тэмцэх чиглэлээс 2016 оны эхний 10 сарын байдлаар Малайз, Бүгд Найрамдах Турк Улс, БНХАУ-ын Өвөрмонголын өөртөө засах орны Эрээн Хөх хотоор дамжуулан Хайнан, Гуанжоу зэрэг газруудад болон дотоодын саун, массажны газрууд, Саппоро, Хөдөө аж ахуй, Улаанбаатар зочид буудал орчимд бусдын эрхшээлд орж бэлгийн мөлжлөгт өртсөн 44 хохирогчтой

8 Д.Намид, “Хүн худалдаалах гэмт хэрэг 50% өсчээ”. // Зууны мэдээ., 2006.12.16. №299 / 2435 /

77


14 холбогдогчтой 11 гэмт хэргийг илрүүлэн шалгасан байна.9Хүснэгт №3

Эрүүгийн цагдаагийн газаас илрүүлсэн ЭХ-ийн 113, 124 дүгээр зүйлд заасан гэмт хэргийн тоон мэдээг сүүлийн 5 жилийн байдлаар

Он

ЭХ-ийн 113-р зүйл

/Хүн худалдаалах/

124-р зүйл /Биеэ үнэлэхэд бусдыг татан оролцуулах, биеэ үнэлэхийг зохион

байгуулах/

Хэрэг холбогдогч хохирогч Хэрэг холбогдогч Хохирогч

2012 9 8 17 14 16 182013 12 16 70 15 18 412014 10 9 22 13 15 452015 11 13 28 32 34 74

2016 оны эхний 10 сарын

байдлаар

11 14 44 23 25 47

Хүснэгт №4

Цагдаагийн ерөнхий газрын Мэдээлэл судалгааны төвөөс ЭХ-ийн 113, 124 дүгээр зүйлд заасан гэмт хэргийн тоон мэдээг сүүлийн 5 жилийн байдлаар

Он

ЭХ-ийн 113-р зүйл /Хүн худалдаалах/124-р зүйл /Биеэ үнэлэхэд бусдыг татан

оролцуулах, биеэ үнэлэхийг зохион байгуулах/

Хэрэг холбогдогч хохирогч Хэрэг Холбогдогч Хохирогч

2012 9 14 20 14 16 11

2013 10 18 21 13 14 10

2014 8 15 23 23 17 31

2015 8 16 28 24 19 482016 оны эхний 10 сарын

байдлаар

5 11 25 26 25 49

Эрүүгийн цагдаагийн газраас илрүүлсэн ЭХ-ийн 113, 124 дүгээр зүйлд заасан гэмт хэргийн мэдээ нь Цагдаагийн ерөнхий газрын Мэдээлэл судалгааны төвийн гэмт хэргийн мэдээнээс буурсан тоон үзүүлэлт нь Эрүүгийн байцаан шийтгэх ажиллагааны явцад хэргийн зүйлчлэл өөрчлөгдөх, хэрэгсэхгүй болох, эрүүгийн хэрэг үүсгэхээс татгалзах зэрэг шийдвэрлэлтээс шалтгаалж байна гэж үзэж болно.

Хүн худалдаалах гэмт хэрэг нь Монгол Улсын Эрүүгийн хуулийн тусгай ангийн 124 дүгээр зүйл буюу “Биеэ үнэлэхэд бусдыг татан оруулах, зохион байгуулах” гэмт хэрэгтэй ижил төстай байдлыг сэжигтний өмгөөлөгч ашиглаж үйлчлүүлэгчээ хөнгөн зүйл ангиар зүйлчлүүлэх, эрүүгийн хариуцлагаас зайлсхийлгэх, хөнгөн зүйл ангиар ял шийтгэгдэх, эрүүгийн хэргийг хэрэгсэхгүй болгох үндэслэлийг бий болгох зэргээр хууль тогтоомжийн хийдлийг ашиглах санаа бодлыг агуулж байж болзошгүй субьектив байдал бий болсон. Мөн хэргийг шийдвэрлэх ажиллагаа удааширвал хохирогч залхаж, хууль шүүхэд итгэх итгэл нь алдагддаг. Үүнээс гадна хохирогч хамгаалах тогтолцоо байхгүйн улмаас хохирогчид сэжигтэн, яллагдагч, түүний өмгөөлөгч нарын нөлөөнд орж мэдүүлгээсээ буцах тохиолдол гардаг. Ингэснээр хэрэг хэрэгсэхгүй болох, мөрдөн байцаалтанд буцаж сунжрах өөр зүйл ангиар шийдэгдэж, хэрэгтэн ял завших 9 Эрүүгийн цагдаагийн газрын тайлан мэдээнээс, 2016 оны 10 дугаар сарын 15-ны өдрийн байдлаар

78


боломжийг бүрдүүлж байна.

График№1

Графикаас үзэхэд дээрх гэмт хэргүүд нь тогтвортой буурах хандлага харагдахгүй, жил бүр өсөн нэмэгдэж байгааг харуулж байна. Энэ гэмт хэрэг нь нарийн зохион байгуулалттайгаар нууц далд аргаар үйлдэгддэг, нийгэмд бугшмал шинжтэй байдаг тул эрүүгийн бусад төрлийн гэмт хэргийн адил цагдааийн байгууллагад тэр бүр дуудлага өгч хэрэг нь өөрөө ил гарч ирдэггүй, хохирогчийн зүгээс ихэвчлэн хуулийн байгууллагад ханддаггүй онцлогтой хэрэг юм.

Саяхныг хүртэл гадаадын иргэд Монгол улсад ирж ажилд авах охидыг олж шалгаруулалт хийн авч явдаг байсан бол одоо тэд өөрсдөө биш харин Монгол охидыг өөрсдөөр нь зуучлуулан авчруулж байна. Нэг талаас эерэг үр дүн гэж үзэх боловч нөгөө талаас бид хариуцлага хүлээх этгээдэд хүрч чадахгүй жинхэнэ хариуцлага тооцох сүбьект нь эрүүгийн хариуцлагын гадна үлдэж санаатай болон санамсаргүй байдлаар “Монгол иргэд Монгол охидоо худалдаалсан” үйлдэлдээ ял шийтгэгдэж байгаа харамсалтай дүр зураг харагдаж байна.

График №2

Цагдаагийн байгууллагад бүртгэгдсэн хүн худалдаалах гэмт хэргийн хохирогчдыг насны хувьд авч үзвэл

Судлагдсан эрүүгийн хэргүүдээс үзэхэд 55-60 хувь нь 18-26 насны эмэгтэйчүүд

байгаагаас энэ төрлийн гэмт хэргийн хохирогчид нь ихэнхдээ охид, эмэгтэйчүүд байгаа нь ажиглагдаж байна.

Хүйсийн тэгш эрхийн төвөөс хийсэн судалгаа10-гаар 18-22 насны охид, эмэгтэйчүүдийн 53 хувь, 23-26 насны охид, эмэгтэйчүүдийн 84.6 хувь нь гадаадын аль нэг улсад гарч ажиллах, сурах сонирхолтой бөгөөд энэ хүслээ биелүүлэхийн тулд бусдын туслалцаа, дэмжлэгийг авахыг хүсдэг, түүнчлэн хувь хүний төлөвшил бүрдээгүй, хувийн байдал нь тогтворгүй, бусдад амархан хууртдаг, биеэ үнэлдэг байсан зэрэг нь энэ төрлийн гэмт хэргийн хохирогч болох хүчин зүйл болжээ.

Бээжин хотод болсон Хятад, Монгол хоёр улсын консулын уулзалтаар Монгол Улс, Орос, Хятадын дундах хvн наймаалах, хил дамжуулан худалдаалах төв цэг болжээ гэж албан ёсоор хүлээн зөвшөөрсөн.11Мөн сүүлийн 3 жилийн хугацаанд Оросын Холбооны улс, Их Британи Умард Ирландын Нэгдсэн Вант улс, Шведийн Вант улс Бельги улс, Бүгд Найрамдах Турк улс зэрэг европын орны улсуудад гэмт хэрэг, зөрчилд холбогдсон МУ-ын 25 иргэний ар гэрийнхнийг олж тогтоон мэдэгдэж, хүн худалдаалах гэмт хэрэгт хохирсон болон тухайн улсдаа эрх ашиг нь зөрчигдсөн, тусламж хүссэн нийт 9 иргэнийг эх оронд нь аюулгүй авчирах ажлыг Гадаад хэргийн яамны Консулын газартай хамтран зохион байгуулж ажилласан. Үүнд 2014 онд Филиппин улсаас 1, БНХАУ-ын Эрээн хотоос 3, 2015 онд БНТУ-аас 1, 2016 онд БНХАУ-ын Манжуур хотоос 1, Эрээн хотоос 1, БНСУ-аас 1, Малайз улсаас 1 иргэн байна.

График №3

Мөн гадаад улсуудад тухайбал, БНХАУ-7000, Хонгконг-300, Макао-250, 10 Хүйсийн тэгш эрхийн төв, Хүний аюулгүй байдлын судалгааны төв, Батзориг.Б, Оюунболд.Г, Оюунбилэг.Д.“Монгол Улс дахь хүн худалдаалах гэмт хэргийн зураглал”, УБ, 2010. 52 дахьтал11 Ц.Эрдэнэ, Та бид хүний наймааны төв цэгт амьдарч байна., // Ардын эрх сонин. 2006.11.08, 217 /495/

79


Сингапур-350, Малайз-500 орчим иргэд хууль ёсоор болон хууль бусаар амьдарч байгаагийн тодорхой хэсэг нь биеэ үнэлж, зарим тохиолдолд хүн худалдаалах гэмт хэргийн хохирогч байж болзошгүй байгаа бөгөөд охид, эмэгтэйчүүд дээрх улсуудад саун, шөнийн цэнгээний газрууд болон буудлуудад байрлан биеэ үнэлж байгаа талаар мэдээлэл байна. Гэвч гадаад улсуудад хичнээн биеэ үнэлэгч эмэгтэйчүүд байгаа талаарх албан ёсны тоо мэдээ өнөөг хүртэл байхгүй байна.12

График №4

Хүн худалдаалах гэмт хэрэгтэй үр дүнтэй тэмцэхэд стандартчилсан найдвартай мэдээлэл шаардлагатай. Энэ төрлийн гэмт хэрэгт өртөж хохирсон иргэд тэр бүр өөрсөддөө тохиолдсон явдлын талаар хуулийн байгууллагад мэдээлэх сонирхолгүй байдаг.

Гэмт хэрэгтэй тэмцэх хууль сахиулах байгууллагууд стандарчилсан арга зүй болон харьцуулах үзүүлэлт дээр үндэслэн мэдээллийг системтэйгээр багцлан цуглуулдаггүй зэрэг шалтгааны улмаас үндэсний хэмжээнд хүн худалдаалах гэмт хэргийн талаар мэдээлэл цуглуулахад хүндрэлтэй байдаг. Түүнчлэн найдвартай, үнэн зөв тууштай мэдээлэл байхгүйн улмаас шаардлагатай дүн шинжилгээ хийх боломжгүйн зэрэгцээ энэ нь хүн худалдаалах гэмт хэргийн хамрах хүрээний талаар янз бүрийн дүгнэлтэнд хүрэхэд нөлөөлдөг.

Мөн үнэн зөв суурь мэдээлэлгүйгээр хүн худалдаалах гэмт хэрэгтэй тэмцэхэд чиглэсэн төсөл, хөтөлбөрийн үр нөлөөг тодорхойлох боломжгүй тул тэдгээр төсөл, хөтөлбөрийн хэрэгжилтэнд үр дүнтэйгээр хяналт тавих, үнэлж дүгнэхэд бэрхшээл гардаг.

Манай улс өнөөдрийг хүртэл хууль сахиулах байгууллагууд болон хохирогчдод үйлчилгээ үзүүлж 12 ХЗЯ, ХСИС, Хүн худалдаалах гэмт хэргийн шалтгаан, нөхцөл, урьдчилан сэргийлэх арга зам судалгааны тайлан УБ.,2014.

буй төрийн бус байгууллагууд хүн худалдаалах гэмт хэрэгтэй холбоотой мэдээлллийг тус тусдаа цуглуулж, сар бүр “Хууль зүй, дотоод хэргийн яам”-д өгч байна.

Хүн худалдаалах гэмт хэргийн талаарх мэдээллийг төвлөрүүлж нэгдсэн сантай болгох зорилгоор Хууль зүй, лотоод хэргийн яамны “Хүн худалдаалахтай тэмцэх, урьдчилан сэргийлэх, мэргэжлийн удирдлагаар хангах дэд зөвлөл”-өөс 2015 онд “Азийн сан”-гийн дэмжлэгтэйгээр хохирогч, холбогдогчдын мэдээллийг иж бүрэн системтэйгээр оруулж, дүн шинжилгээ хийх боломжтой “Хүн худалдаалах гэмт хэргийн цахим сан”-г мэргэжлийн байгууллагаар хийлгэж Цагдаагийн ерөнхий газарт хүлээлгэн өгч, уг санг ашиглахад холбогдох журам боловсруулагдаж байна.

Тус сан нь хүн худалдаалах гэмт хэрэгтэй тэмцэх чиг үүрэг бүхий Хууль зүй, дотоод хэргийн яамны харъяа хууль сахиулах байгууллагуудын үүрэг оролцоог идэвхижүүлж, үйл ажиллагааны бодлого, чиглэлийг тодорхойлох нөхцлийг бүрдүүлэх болон хүн худалдаалах гэмт хэргийн талаарх мэдээ, мэдээлэл солилцох, улсын хэмжээний нэгдсэн статистик мэдээллийн санг бүрдүүлэхээс гадна гэмт хэргийн хэтийн төлөв байдал, өөрчлөлтөд прогноз хийх, түүнээс урьдчилан сэргийлэх, учирч болох хор аюулыг бууруулах чухал ач холбогдолтой юм.

Дэлхий дахин мэдээллийн засаглалд шилжсэн өнөө үед криминологи, гэмт хэргийн статистик бол гэмт хэрэгтэй тэмцэх, урьдчилан сэргийлэх чиглэлээр төр засаг, иргэд олон нийт, шүүх болон хууль сахиулах байгууллагын бүх шатны удирдлагын арга барил, ажлын үр дүнг сайжруулах, хамгийн оновчтой, зөв шийдвэр гаргахад тулгуур болдог байх ёстой13 гэж эрдэмтэд баталсаар ирсэн.

Ялангуяа шүүх, прокурор, цагдаагийн байгууллагын удирдах ажилтан, алба хаагч болон мэргэжилтэн статистикийн тоо мэдээллийг уншин ойлгож хэрэглэхээс гадна, түүнд дүн жинжилгээ хийж, практик ажиллагаандаа ашиглаж чаддаг байхыг нийгэм өөрөө шаардаж байна.

13 П.Ихзаяа, С.Жанцан, Б.Мөнхдорж “Гэмт хэргийн статистик” 2007 он,

80


ДүгнэлтХүн худалдаалах гэмт хэргийн

статистикийн мэдээлэлд хийсэн дүн шинжилгээгээр энэ төрлийн гэмт хэргийн гаралт урсгал нь манай улсын хувьд Зүүн Өмнөд Ази рүү чиглэсэн урсгал тогтох хандлагатай байна.

Хүн худалдаалах гэмт хэрэг үйлдэгдэж буй шалтгаанд ядуурал, ажилгүйдэл зэрэг нийгмийн сөрөг байдлаас гадна энэ төрлийн гэмт хэрэгтэй тэмцэх боловсон хүчин хангалтгүй, хохирогчид болон эрсдэлт бүлэгт чиглэсэн нийгэмшүүлэх ажил хангалттай зохион байгуулагддаггүй, түүнчлэн биеэ үнэлэх зорилгоор гадаад улс руу зорчиж байгаа эмэгтэйчүүдийг урьдчилан тогтоох боломжгүй зэрэг байдлуудыг дурьдаж болох байна.

Биеэ үнэлэхээр гадаад улсад очсон иргэд хүн худалдаалах гэмт хэргээс гадна хар тамхи, улсын хилийн дэглэм зөрчих болон контрбандын хэргүүд болон хулгайн гэмт хэрэгт холбогдох, түүнчлэн гадаад улсын гэмт бүлэглэлүүдийн хараа, хяналтанд өртөж гэмт хэргийн золиос болох эрсдэл бии болж байна.

Дотоод дахь хүн худалдаалах гэмт хэргийн тохиолдол нэмэгдэж, амьдралын боломж тааруу, ардаас нь эрж хайх хүнгүй охидыг судлан зорилгодоо ашиглаж байгаа явдлыг өөгшүүлэгч нь “ЭРЭЛТ” буюу бага насны охидыг худалдан авагч нар, “НИЙЛҮҮЛЭГЧ” буюу зохион байгуулагч, зуучлагч нар боловч гэмт хэрэг үйлдсэнийхээ төлөө хариуцлага хүлээхгүй байгаа нь шударга бус юм.14 гэж судлаачид дүгнэсэн.

Гэмт хэрэг үйлдэж байгаа сэжигтнүүд нь урьд нь өөрөө энэ төрлийн гэмт хэргийн хохирогч болж байсан. Тодорхой нэг эрүүгийн хэрэгт гадаад улсад хүчээр бэлгийн мөлжлөгтөртөж байсан хохирогч “эзэд”-ээсээ мултрахын тулд хохирогчдыг хууран мэхэлж аваачдаг, улмаар тэд хүчинд автан биеэ үнэлэхэд хүрдэг байсан нь мэдүүлэг, бусад баримтаар тогтоогддог.

Хүн худалдаалах гэмт хэргийн хохирогчид маш хурдан “элэгдэж” шинээр “түүхий эд” хэрэг болдогт оршино. Хэдхэн жилийн дотор ямар ч хэрэггүй “хаягдал” болдог тул орлуулах шаардлага гардаг. Машин, гар утасны адил энэ зах зээл нь бүрэн хангагдана гэсэн ойлголт байдаггүй ба хэрэгцээ 14 Хүйсийн тэгш эрхийн төвийн судалгааны тайлан УБ., 2010.

тогтмол өндөр байдаг.15Мөн гэмт хэрэгтнүүд хүн худалдаалах

гэмт хэрэг үйлдэхдээ нийгмийн сүлжээ сошиал медиа буюу “Фейсбүүк”, “Инстаграм”, “Ви чат”, бусад интернет блог, сайтуудыг өргөнөөр ашиглаж, мэдээ мэдээлэл солилцох хэлбэрээр үйлдлийн арга өөрчлөгдөж байна.

Гэмт этгээдүүд хэрэг илчлэгдсэн тохиолдолд хохирогчоос өшөө авах болон бусад хэлбэрээр заналхийлж мэдүүлгээс нь буцаалгах үйлдэл гаргадаг. Ихэнхи хохирогчид хууль зүйн мэдлэг боловсрол дутмаг төрийн болон хууль хяналтын байгууллагаас өөрийнх нь эрх ашгийг хамгаална гэх итгэх итгэлгүй байдаг. Улмаар нэр хүндээ маш их боддог, илчлэгдэхээс айж найз нөхөд, ар гэртээ мэдэгдэхийг хүсдэггүй зэрэг шалтгаанууд нь энэ гэмт хэргийг илрүүлж нотлоход ихээхэн саад бэрхшээл учруулдаг.

Цагдаагийн байгууллагад бүртгэгдсэн хүн худалдаалах, биеэ үнэлэхэд бусдыг татан оролцуулах, биеэ үнэлэхийг зохион байгуулах гэмт хэргийн хөдөлгөөн тогтвортой буурах хандлага харагдахгүй, жил бүр өсөн нэмэгдэж байна.

Иймд хүн худалдаалах гэмт хэргийн гаралт, түүнээс учирсан хор аюулын хэмжээ өсөж буй таагүй шалтгаанд судалгаа, шинжилгээ хийхдээ хүн амын ажилгүйдэл, боловсрол, ядуурал, өрхийн орлого, амьжиргааны түвшин зэрэг нийгэм, эдийн засгийн олон үзүүлэлтүүдийг өргөн хүрээгээр судлах шаардлага бий болж байна.

СаналҮндэстэн дамнаж зохион

байгуулалттай үйлдэгддэг энэ төрлийн гэмт хэргийн нийгмийн хор аюул нь улам бүр өсөн нэмэгдэж түүнтэй гүйцэтгэх ажлын хүч, арга хэрэгслээр тэмцэхэд эрх зүйн орчин хангалттай биш байгаа хэдий ч цаана нь улс орны үндэсний аюулгүй байдалд занал хийлж, олон хүний амь, амьдрал сүйдэж байгааг төр анхаарч энэ чиглэлээр гэмт хэрэгтэй тэмцэх алба хаагчдын орон тоог нэмэгдүүлж ажиллахыг цаг үе шаардаж байна.

15 ХЗЯ, ХСИС, Хүн худалдаалах гэмт хэргийн шалтгаан, нөхцөл, урьдчилан сэргийлэх арга зам судалгааны тайлан, УБ.,2014.

81


МОНГОЛ УЛСЫН ЭРҮҮГИЙН ЭРХ ЗҮЙ ДЭХ ЯЛЫГ ХӨНГӨРҮҮЛЭХ,ХҮНДРҮҮЛЭХ НӨХЦӨЛ БАЙДАЛД ХИЙСЭН ДҮН ШИНЖИЛГЭЭ

MONGOLIAN STATE COMMUTATION OF SENTENCES IN CRIMINAL LAW,ANALYSIS OF AGGRAVATING CIRCUMSTANCES

М.ЛХАГВАСҮРЭНБагануур дүүрэг дэх Цагдаагийн хэлтсийн Төлөвлөлт, зохион байгуулалтын тасгийн дарга, цагдаагийн хошууч, ХСИС-ийн магистрант

LKHAGVASUREN M. Head of Division, Police Department in the Baganuur district, Masters student, Police major

Товч агуулга: Эрүүгийн хуулийг хэрэг бүртгэх, мөрдөн байцаах, шүүн таслах ажиллагаанд хэрэглэх явцад түүний зарим хэм хэмжээ амьдрал практикт нийцэхгүй байх, түүнд зохих нэмэлт өөрчлөлт оруулах, боловсронгуй болгох шаардлага зүй ёсоор тулгарч байгаа бөгөөд тэдгээрийн нэг нь Эрүүгийн хууль дахь ялыг хөнгөрүүлэх, хүндрүүлэх нөхцөл байдлууд мөн.

Гэмт хэргийн нийгмийн аюулын шинж чанар, хэр хэмжээ, гэм буруутай этгээдийн хувийн байдлыг тодорхойлох нөхцөл байдлуудыг тодруулан харгалзаж, Эрүүгийн хуулийн хүрээнд ялыг хөнгөрүүлэх буюу хүндрүүлэн оноох эрхийг зөвхөн шүүх эдэлнэ. Ялыг оногдуулахад харгалзвал зохих ялыг хөнгөрүүлэх, хүндрүүлэх нөхцөл байдлыг Эрүүгийн хуульд хуульчлах нь эрүүгийн эрх зүйн шударга ёс, энэрэнгүй ёсны болон ялыг ялгамжтай оногдуулах зарчмаас үүдэлтэй юм.

Abstract: As being able to meet some of the process used in the registration of criminal law, prosecution and judicial norms practiced, it encountered The need to make the appropriate amendments to improve them one of the mitigating and aggravating circumstances punishment in the Criminal Code and.

Сonsider clarifying the circumstances under which the determination of the persons criminal threat to society and nature, and extent of, guilty of the private, only to have the courts the right to assign mitigating or aggravating punishment under criminal law. Given onogduulakhad sentence commutation appropriate punishment and aggravating circumstances of the legality of criminal law is driven by the principle of imposing yal-gamjtai criminal law, justice, compassion and legitimate punishment.

Түлхүүр үг: Эрүүгийн хууль, ял оногдуулах, ялыг хөнгөрүүлэх ба хүндрүүлэх.Key words: Imposing criminal code, conviction, and punishment of mitigating and

aggravating.

Судалгааны зорилго нь шүүхээс ял оногдуулж буй нийтлэг зарчим, мөн ял оногдуулахдаа ялыг хөнгөрүүлэх, хүндрүүлэх нөхцөл байдлыг хэрхэн харгалзаж байгаа практикийг судлах, түүнд үндэслэн Эрүүгийн хуулийн ял хөнгөрүүлэх, хүндрүүлэх нөхцөл байдалтай холбоотой хэм хэмжээг зөв хэрэглэх талаар онол практикийн үүднээс судалж, үнэлэлт дүгнэлтээ өгөх, санал дэвшүүлэх, судлагдаж буй асуудлын ач холбогдолыг өндөржүүлэхэд тус нэмэр

болох, оруулахад оршино.Судалгааны ажлын зорилгыг

хангахын тулд дараах зорилт дэвшүүлж байна.

1. Ял хөнгөрүүлэх ба хүндрүүлэх нөхцөл байдлын тухай ойлголт, ангилал, Монгол Улсын Эрүүгийн хууль тогтоомжид хэрхэн хуульчилж ирсэн түүхэн уламжлалыг авч үзэх,

2. Монгол Улсын Эрүүгийн хуульд болон гадаад орнуудын Эрүүгийн хуульд ял хөнгөрүүлэх ба хүндрүүлэх

82


нөхцөл байдлыг хэрхэн хуульчилсан байдлыг судлах, улмаар эрдэмтдийн үзэл баримтлал, сэдвийн ач холбогдол, чиг хандлагыг харьцуулан үзэх,

3. Монгол Улсын Эрүүгийн хуульд хуульчилсан ял хөнгөрүүлэх ба хүндрүүлэх нөхцөл байдлын эрх зүйн зохицуулалтыг боловсронгуй болгох талаар санал дүгнэлтийг гаргах зэрэг болно.

Монгол Улс хүн төрөлхтний нийгмийн хөгжлийн зүй тогтол, шаардлагад төрт ёс, хууль цаазаа хөгжүүлэн бэхжүүлж, эх орондоо хүний эрх, эрх чөлөөг эрхэмлэн дээдэлсэн, хүмүүнлэг ардчилсан нийгэм байгуулах явдлыг эрхэм зорилгоо болгон Үндсэн хуульдаа хуульчлан баталгаажуулсан билээ. Шинэ Үндсэн хууль батлагдсанаар дэлхий нийтийн жишигт нийцүүлэн хүний эрхийг ханган баталгаажуулсан хууль тогтоомжийг батлан гаргах нөхцөл бүрдсэн юм.

1992 оноос эхлэн Үндсэн хуулиа иш үндэс болгон нийгмийн олон талт харилцааг зохицуулах хууль тогтоомжуудыг шинэчилэн боловсруулж мөрдөж байна.

Үүний нэг тодорхой жишээ Монгол Улсын Их Хурлаас 2002 онд Монгол Улсын шинэ Эрүүгийн хуулийг батлан гаргасан явдал билээ. Эрүүгийн хуулийг хэрэг бүртгэх, мөрдөн байцаах, шүүн таслах ажиллагаанд хэрэглэх явцад түүний зарим хэм хэмжээ амьдрал практикт нийцэхгүй байх, түүнд зохих нэмэлт өөрчлөлт оруулах, боловсронгуй болгох шаардлага зүй ёсоор тулгарч байгаа бөгөөд тэдгээрийн нэг нь Эрүүгийн хууль дахь ялыг хөнгөрүүлэх, хүндрүүлэх нөхцөл байдлууд мөн.

Монгол Улсын эрүүгийн эрх зүйн гол зарчмын нэг бол шударга ёсны зарчим бөгөөд түүний агуулга Эрүүгийн хуулийн 6-р зүйлд зааснаар гэмт хэрэг үйлдсэн этгээдэд оногдуулсан ял нь түүний үйлдсэн гэмт хэргийн нийгмийн хор аюулын шинж чанар, хэм хэмжээ, гэм буруутай этгээдийн хувийн байдал, гэмт хэрэг үйлдсэн нөхцөл байдалд тохирсон байх өөрөөр хэлбэл ялыг ялгамжтай оногдуулах явдлаар илэрнэ.

Гэтэл “Ял оногдуулахад эрүүгийн эрх зүйн шударга ёсны зарчим алдагдаж байна”, “Шүүх гэмт этгээдийн үйлдсэн гэмт хэрэгт нь тохирсон ялыг ялгамжтай оногдуулж чадахгүй

байна”, “Шүүх нэг талыг барьж байна, хөрөнгө мөнгөтэй хүмүүст үйлчилж хэт хөнгөн ял оногдуулж байна”, “Харин нийгмийн доод түвшний хүмүүст ял хүнддэж байна” гэсэн мэдээ, мэдээлэл өнөөдөр хэвлэл мэдээллийн хэрэгслээр цацагдаж, ард иргэдийн дунд хууль, шүүхэд итгэл алдарч, энэ хэрээр иргэдийн эрх зүйн ухамсарт нөлөөлж байгаа билээ. Энэ нь шүүхээс ял оногдуулах нийтлэг журам, зарчим, ял оногдуулахдаа ялыг хөнгөрүүлэх, хүндрүүлэн үзэх нөхцөл байдал зэрэг ял оногдуулах талаар Эрүүгийн хуулийн хэм хэмжээг зөв хэрэглэж буй практикийг судлах, үүний үндсэн дээр Эрүүгийн хууль дахь ялын бодлого, ялыг ялгамжтай оногдуулах талаарх Эрүүгийн хуулийн хэм хэмжээг боловсронгуй болгох, шаардлагыг нөхцөлдүүлж байгаа бөгөөд энэхүү сэдвийг сонгон судлах үндэслэл болж байна.

Ял хөнгөрүүлэх ба хүндрүүлэх нөхцөл байдлын хууль зүйн үндэслэл, шалгуур эрүүгийн эрх зүйн шинжийг эрдэмтдийн үзэл баримтлалын тусламжтайгаар тодорхойлох зарим онолын асуудлуудын хүрээнд үүсэн бий болсон эргэлзээг арилгах, шүүхийн практик, эрдэмтэн судлаачдад хэрэгтэй зарим нэгэн зөвлөгөөг хийхэд судалгааны ажлын ач холбогдол оршино.

Эрүүгийн эрх зүйн чиглэлээр гарсан эрдэмтэд, судлаачдын бүтээлийг судлан үзэхэд ял оногдуулах нийтлэг зарчим, ял хөнгөрүүлэх ба хүндрүүлэх нөхцөл байдлын талаар судлаач Т.Дэндэвийн “БНМАУ-н Эрүүгийн эрх зүйн дэх ял шийтгэлийн тухай асуудал” УБ. 1974 он, Академич С.Нарангэрэлийн “Монгол Улсын Эрүүгийн эрх зүй. Ерөнхий анги” УБ. 1999 он, профессор Г.Совдын “Монгол Улсын Эрүүгийн хуулийн тайлбар” УБ. 2002 он, доктор Ж.Авхиа, судлаач Б.Ганболд нарын “Монгол Улсын Эрүүгийн хуулийн тайлбар. Ерөнхий анги». УБ. 2002 он, доктор, профессор С.Жанцангийн «Монгол Улсын Эрүү-гийн эрх зүй. Ерөнхий анги». УБ. 2002, 2004, 2008 он, доктор Ж.Болдбаата-рын «Эрүүгийн эрх зүйн тулгуур ойл-голтууд». УБ. 2003 он,.“Эрүүгийн хуу-лийн дэлгэрэнгүй тайлбар” УБ 2010 он зэрэг сурах бичиг, гарын авлагад ни-йтлэг байдлаар судлагджээ. Э.Батбаяр «Монгол улсын Эрүүгийн эрх зүй дэх ялыг хөнгөрүүлэх ба хүндрүүлэх нөхцөл

83


байдлууд» сэдвээр хууль зүйн доктор-ын зэрэг хамгаалсан бүтээл зэрэг байна.

Эрүүгийн хуулийн хүрээнд ял оногдуулах нийтлэг зарчмийн хувьд хуульчлагдсан асуудлуудыг эрүүгийн эрх зүй дэх онол практикийн хүрээнд түүхэн уламжлал болон бусад улс орны практиктай харьцуулж, шүүхээс ял оногдуулахад ялыг хөнгөрүүлэх болон хүндрүүлэх нөхцөл байдлуудыг хэрхэн харгалзаж байгаа талаар судалж, хэрэв харгалзахгүй орхигдож байгаа тохиолдолд түүний шалтгаан, нөхцөлийг илрүүлэн гаргах юм.

Монгол Улсын Эрүүгийн эрх зүйн хүрээнд ялыг хөнгөрүүлэх ба хүндрүүлэх нөхцөл байдлыг хэрхэн хуульчилж байсан уламжлалыг судлах нь миний судалгааны ажлын нэг чухал судлагдахуун болох ба ийнхүү судлах нь ялыг хөнгөрүүлэх, хүндрүүлэх нөхцөл байдлын талаарх эрүүгийн эрх зүйн хэм хэмжээний үүсэл, хөгжил, тэдгээрийн уламжлал шинэчлэл, залгамж чанарыг тодорхойлох боломжийг олгоно.

Ял оногдуулах нь ял оногдуулах ойлголт, ял оногдуулах нийтлэг зарчим, журам, ялыг хөнгөрүүлэх ба хүндрүүлэх нөхцөл байдлууд, ял оногдуулах тусгай журмууд, ял тэнсэх, ял хойшлуулахтай холбоотой хэм хэмжээнээс бүрддэг эрүүгийн эрх зүйн ерөнхий ангийн бие даасан институт мөн.

Ял хөнгөрүүлэх болон хүндрүүлэх нөхцөл байдлыг бүх талаас нь бодитойгоор зөв тогтоон харгалзаж ялыг ялгамжтай оногдуулах нь гэмт халдлагаас иргэн, нийгмийг хамгаалах, гэмт хэрэг үйлдсэн этгээдийг цээрлүүлэх, хүмүүжүүлэх, ялтныг болон бусад хүнийг гэмт хэрэг үйлдэхээс урьдчилан сэргийлэх түүгээр ч барахгүй эрүүгийн хариуцлага, ялын зорилгыг хангаж буй явдал юм.

Гэмт хэргийн нийгмийн хор аюулын шинж чанар, хэр хэмжээ гэдэг ухагдахуун гэмт хэргийн хамгийн гол материаллаг шинж бөгөөд “гэмт хэргийн нийгмийн хор аюулын шинж чанар” гэсэн чанарын, “гэмт хэргийн нийгмийн хор аюулын хэр хэмжээ” гэсэн тоон үзүүлэлтээр хэмжигддэг ойлголт.

Ял оногдуулах гэдэг нь шүүхээс Эрүүгийн хуульд заасан нийгэмд аюултай үйлдэл, эс үйлдэхүйг үйлдсэн, гэм буруутай нь хуулийн дагуу тогтоогдсон этгээдэд түүний үйлдсэн хэрэгт эрүүгийн хариуцлага хүлээлгэхээр заасан тусгай ангийн тодорхой

зүйлийн санкцаар тогтоосон эрүүгийн ялын тодорхой төрөл, хэмжээг сонгон хэрэглэж буй үйл ажиллагаа юм.

Шүүхээс ял оногдуулах үйл ажиллагаандаа зайлшгүй удирдлага, мөрдлөг болговол зохих ял оногдуулах нийтлэг зарчмыг 2002 оны Эрүүгийн хуулийн 54 дүгээр зүйлд хуульчилжээ.

Хууль тогтоогч Эрүүгийн хуулийн 54-р зүйлийн 54.2-т “...Шүүх ял оногдуулахдаа ...хариуцлагыг хөнгөрүүлэх болон хүндрүүлэх нөхцөл байдлыг тал бүрээс нь харгалзан үзнэ...” гэж заасан нь шүүхээс хэргийг шийдвэрлэхдээ заавал харгалзаж байхыг хуульчилсан байна.

Ял хөнгөрүүлэх ба хүндрүүлэх нөхцөл байдал, тэдгээрийн хууль цаазын мөн чанар, ангилал, төрлийн талаар авч үзэхийн өмнө эдгээр ухагдахууны нэр томъёоны талаар дурдая.

Монгол Улсын Эрүүгийн эрх зүйн шинжлэх ухаанд уг ойлголтын нэр томьёоны талаар нэгдмэл ойлголтод хүрээгүй бөгөөд манай эрдэмтэд судлаачид янз бүрийн нэр томъёог хэрэглэжээ. Тухайлбал: Монгол Улсад эрүүгийн эрх зүйн чиглэлээр гарсан сурах бичиг, нэг сэдэвт бүтээл, гарын авлагад ихэвчлэн ял хөнгөрүүлэх ба хүндрүүлэх нөхцөл байдал гэсэн нэр томъёог хэрэглэсэн бол хууль зүйн ухааны доктор (Рh.D) Ж.Болдбаатар “хариуцлагыг хөнгөрүүлэх, хүндрүүлэх нөхцөл байдал1” гэсэн нэр томъёогоор авч үзсэн байна.

Монгол Улсын Эрүүгийн хуульд судлан буй ухагдахууныг хоёр өөр нэр томъёогоор зөрчилдөөнтэй байдлаар хуульчилсан нь энэ маргааны эхийг тавьсан гэж үзэж байна. Хууль тогтоогч Эрүүгийн хуулийн 54-р зүйлийн 54.2-т ял оногдуулах нийтлэг зарчмыг хуульчлахдаа “...хариуцлагыг хөнгөрүүлэх болон хүндрүүлэх нөхцөл байдал” гэсэн нэр томъёог хэрэглэсэн мөртлөө 55-56-р зүйлд “ял хөнгөрүүлэх нөхцөл байдлууд”, “ял хүндрүүлэх нөхцөл байдлууд” гэж нэрлэсэн байх юм. Мөн Эрүүгийн байцаан шийтгэх хуулийн 286-р зүйлд “хариуцлагыг хөнгөрүүлэх, хүндрүүлэх нөхцөл байдал” гэсэн нэр томъёог хэрэглэжээ.

Манай Улсад эрүүгийн эрх зүйн чиглэлээр гарсан бүтээлүүдэд ялыг хөнгөрүүлэх, хүндрүүлэх нөхцөл байдлыг ангилсан ангилал тэр бүр тааралдахгүй 1 Эрүүгийн эрх зүйн тулгуур ойлголтууд.УБ.2003 он/2 Монгол Улсын Эрүүгийн хуулийн тайлбар.УБ.2010. 173-р тал/

84


байгаа ч Улсын Дээд шүүхээс Ханнс Зайделийн сантай хамтран гаргасан “Монгол Улсын Эрүүгийн хуулийн тайлбар” номд бичсэнээр ял хөнгөрүүлэх, хүндрүүлэх нөхцөл байдлуудыг

а) гэмт хэргийн бүрэлдэхүүний үндсэн шинжэд хамаарах;

б) гэмт хэргийн бүрэлдэхүүний үндсэн шинж болгон заагаагүй гэж хоёр ангилан үзсэн байна2”.

Тодорхой гэмт хэргийн бүрэлдэхүүний объектив болон субъектив шинж болгон заасан хөнгөрүүлэх нөхцөл байдлыг ял оногдуулахад харгалзан үзэхгүй. Жишээ нь: Эрүүгийн хуулийн тусгай ангийн 93 дугаар зүйлд заасан гэмт хэргийн бүрэлдэхүүний объектив талд хохирогчийн хүчээр дарласан, хүндээр доромжилсон үйлдлийн улмаас санаа сэтгэл нь гэнэт, хүчтэй цочрон давчидаж хүнийг санаатай алсан шинжийг заасан байх тул мөн хуулийн 55 дугаар зүйлийн 55.1.5-д заасан хөнгөрүүлэх нөхцөл байдлыг ял оноохдоо шүүх харгалзах шаардлага байхгүй юм.

Түүнчлэн Эрүүгийн хууль (2002 он)-аар түүний тусгай ангид зааснаас хөнгөрүүлж хорих ял оногдуулахыг хориглосон явдал зарим талаар үйлдсэн гэмт хэргийн шинж байдал, ялангуяа шүүгдэгчийг хувийн байдлыг харгалзан хуульд зааснаас хөнгөн ял оногдуулах боломжийг шууд хааж, улмаар энэрэнгүй ёсны болон ялыг ялгавартай оногдуулах зарчимд харшлах болсон бодит байдлыг харгалзан хууль тогтоогчдоос Эрүүгийн хуулийн тусгай ангид зааснаас хөнгөрүүлж хорих ял оногдуулах гэсэн 551, 621 дугаар зүйлүүдийг шинээр нэмж хуульчилсан юм. Энэ шинэ хэм хэмжээг хэрэглэхэд дор дурдсан хэд хэдэн объектив нөхцөл шаардагдах юм.

Үүнд: А) Эрүүгийн хуулийн тусгай ангид

заасан хорих ял оногдуулж болох гэмт хэрэг анх удаа үйлдсэн,

Б) Тухайн шүүгдэгч үйлдсэн гэмт хэргийн хохирлыг нөхөн төлсөн буюу гэм хорыг арилгасан байх явдал хамаарагдана.

“Хорих ял оногдуулж болох гэмт хэрэг” гэдэгт Эрүүгийн хуулийн 17 дугаар зүйлийн 3, 4, 5 дахь хэсэгт заасан хэмжээний хорих ял оногдуулж болох хүндэвтэр, хүнд, онц хүнд гэмт хэрэг хамаарч байгаагаар Эрүүгийн хуулийн 551 дугаар зүйлийн хэм хэмжээг

хэрэглэх шүүгдэгчийн хүрээ өргөжсөн гэж үзэж болно. Өөрөөр хэлбэл хөнгөн гэмт хэрэг үйлдсэнээс бусад бүх шүүгдэгч хамаарна.

Энд онц хүнд гэмт хэрэгт оногдуулж болох 10-15 жил хүртэл хугацаагаар хорих, онцгой тохиолдолд 25 жил хүртэл хугацааны хорих ялыг хуульд зааснаас хөнгөрүүлж болохоор байгаа нь хорих ялын цээрлэлийн зорилгод төдийлөн нийцэхгүй байна. Тухайлбал 15-25 жил хорих ял оногдуулж болох Эрүүгийн хуулийн тусгай ангийн 91 дүгээр зүйлийн 91.2 дахь хэсгийн 1-17-д заасан хүнийг хүндрүүлэх нөхцөл байдалтайгаар санаатай алах гэмт хэрэг үйлдсэн этгээд гэмт хэргийн хохирлыг бүрэн нөхөн төлөх, гэм хорыг арилгах ямар ч боломжгүй юм. Ер нь зарим төрлийн түгээмэл үйлдэгддэг хор аюул ихтэй хүнд, онц хүнд гэмт хэрэгт хөнгөрүүлж ял оногдуулах хуулийн заалтыг туйлын хэмнэлттэй хэрэглэх шаардлагатай.

Эрүүгийн хуулийн тусгай ангид оногдуулахаар заасан хорих ялыг хөнгөрүүлэх боломж бүрэн хаагдсан нь нэг талаас шүүгчид ямар нэг хардалт сэрдэлтээс ангид байж гадны нөлөөнд автагдахгүйгээр хууль, өөрийн эрх зүйн ухамсрыг удирдлага болгон ял хэрэглэх боломж олгосон давуу талтай болсон ч, нөгөө талаар хүнд, онц хүнд ангилалд багтах гэмт хэрэг үйлдсэн шүүгдэгчийн хувийн байдлыг харгалзан хөнгөн ял хэрэглэх боломжийг хаасан оновчтой бус зохицуулалт болсон гэж шүүмжилдэг нь үндэслэлтэй юм. Эрүүгийн хуулийн тусгай ангид зааснаас хөнгөрүүлж хорих ял оногдуулахдаа шүүх, шүүгдэгчийн хувийн байдал, үйлдсэн хэргийнх нь шинж чанарыг харгалзах ёстой.

Ял хүндрүүлэх нөхцөл байдал гэдэг нь Эрүүгийн хуулийн тусгай ангийн зүйл, хэсэгт заасан ялын төрөл, хэмжээний аль хүндийг сонгон авч хэрэглэхэд удирдлага болгодог Эрүүгийн хуулийн 56 дугаар зүйлийн 56.1 дэх хэсгийн 1-12 дугаарт нэрлэж заасан тохиолдлуудын цогц бүрдэл юм.

Шинэ Эрүүгийн хуулийн төсөлд хууль санаачлагч 6.5 дугаар зүйлд Эрүүгийн хариуцлагийг хөнгөрүүлэх нөхцөл байдлыг 1.1-1.7 заасан ба одоо хүчин төгөлдөр үйлчилж буй Эхүүгийн хуулийн 55 дугаар зүйлийн 55.1.7 (Арван найман насанд хүрээгүй этгээд гэмт хэрэг үйлдсэн), 55.1.8 (Жирэмсэн буюу бага насны хүүхэдтэй эмэгтэй гэмт хэрэг

85


үйлдсэн) хоёр заалт хуулийн төсөлд хасагдаж тусгагдсан байна. Мөн 55.1.10-д бусдын амь нас, эрүүл мэндэд гэм хор учруулсан гэмт хэрэг үйлдсэн даруйдаа хохирогчид эмнэлгийн болон бусад тусламж үзүүлсэн бол ял хөнгөрүүлэх нөхцөлд байдалд харгалзан үзэхээр заасан, Эрүүгийн хуулийн төсөлд 6.5 дугаар зүйлийн 1.2-т гэмт хэрэг үйлдсэний дараа хохирогчид шууд эмнэлгийн болон бусад туслалцаа үзүүсэн ... гэж зааж өгсөн нь Монгол Улсын Үндсэн хуульд заасан хүн бүр хууль шүүхийн өмнө эрх тэгш байх зарчимд нийцэхээр байна.

Эрүүгийн хуулийн төслийн 6.6 дугаар зүйлд Эрүүгийн хариуцлагыг хүндрүүлэх нөхцөл байдлыг 1.1-1.8 хууль тогтоогч заасан ба 1.8-д гэм буруугаа хүлээж хохирлоо төлөх үүрэг хүлээсэн хүн шүүхээс хүлээлгэсэн үүргийг биелүүлээгүй бол хүндрүүлж үзэхээр заасан нь ял шийтгэл оногдуулах төрөлтэй хамааралтай гэж үзэхээр байна. Хүчин төгөлдөр үйлчилж буй Эрүүгийн хуулийн 56 дугаар зүйлийн 56.1.10 (Согтуурсан буюу мансуурсан үедээ гэм хэрэг үйлдсэн) заалтыг эрүүгийн хуулийн төслийн Эрүүгийн хариуцлагын хүндрүүлэх нөхцөл байдалд оруулаагүй байна. Харин төслийн 6.4 дүгээр зүйлд согтуурсан буюу мансуурсан үедээ гэмт хэрэг үйлдсэн нь эрүүгийн хариуцлагаас чөлөөлөх үндэслэл болохгүй гэж хууль санаачлагч заасан байна. Практикт согтуурсан үедээ хөнгөн гэмт хэрэг үйлдэж хохирогчтой эвлэрсэн, учирсан хохирлыг төлсөн бол прокурорын шатанд хэрэг хэрэгсэхгүй болж байгаа нь хүндүүлүүлэх нөхцөл байдалд үзэхгүй, 56 дугаар зүйлийн 56.1.10 заалт хэрэгжихгүй байна гэж үзэхээр байна.

Гадаад орнуудын Эрүүгийн хуулиудад янз бүрийн нэр томьёогоор уг ухагдахууныг илэрхийлсэн байдаг. Жишээ нь: Казакстан, Беларусийн Эрүүгийн хуулиудад “Ялыг хөнгөрүүлэх, хүндрүүлэх үндэслэл” , БНХАУ-ын Эрүүгийн хуулинд “Ялыг хөнгөрүүлэх, хүндрүүлэх” гэж хуульчилсан байхад Испани Улсын Эрүүгийн хуулинд “Эрүүгийн хариуцлага, ял, гэм бурууг хөнгөрүүлэх, хүндрүүлэх нөхцөл байдал” гэсэн нэр томьёо хэрэглсэн нь анхаарал татаж байна

График 1. 1921 оноос хойшхи Эрүүгийн хууль тогтоомжийн түүхэнд болон одоо дагаж мөрдөж буй Эрүүгийн хуульд ял хөнгөрүүлэх болон хүндрүүлэх нөхцөл байдлуудыг тусгасан заалтуудыг харьцуулсан судалгаа

1921-1934 оны Шүүх Цаазын бичгүүдэд ял хүндрүүлэх нөхцөл байдлуудаас ял хөнгөрүүлэх нөхцөл нь илүү олон заалт байсан бол харин 1961 оны Эрүүгийн хуулиас эхлэн одоог хүртэл эсрэгээрээ хөнгөрүүлэхээсээ хүндрүүлэх нөхцөл байдлууд нь олон болжээ.

Шүүхийн практикийг судлах явдал нь эрүүгийн шүүн таслах ажиллагаанд ял оногдуулах нийтлэг зарчмыг хэрхэн удирдлага мөрдлөг болгож байгаа болон ял оногдуулахдаа ялыг хөнгөрүүлэх ба хүндрүүлэх нөхцөл байдлыг хэрхэн харгалзаж байгаа практик үйл ажиллагаанд дүгнэлт өгөх, оршиж байгаа тулгамдсан асуудлыг илрүүлж шийдвэрлэх, ялыг хөнгөрүүлэх ба хүндрүүлэх нөхцөл байдалтай холбоотой Эрүүгийн хуулийн хэм хэмжээг зөв хэрэглэх талаар шинжлэх ухааны үндэстэй тайлбар, зөвлөмж өгөх, улмаар энэ төрлийн хэм хэмжээг боловсронгуй болгох арга замыг тодорхойлох боломжийг олгох юм.

ДҮГНЭЛТМанай Улсын эрүүгийн эрх зүйд

Эрүүгийн хуулийн 55-р зүйлийн 55.1-д зааснаас бусад нөхцөл байдлыг ял оногдуулахад хөнгөрүүлэх нөхцөлд байдалд тооцохыг онолын хувьд хүлээн зөвшөөрдөг хэдий ч тийм зохицуулалт Эрүүгийн хуульд одоо хүртэл байхгүй байна. Эрүүгийн хуулийн 78 дугаар зүйлийн 78.2.1-д “тэнсэж хянан харгалзсан, хорих ял оногдуулсан шийтгэх тогтоолыг биелүүлэхийг хойшлуулсан хугацаанд гэмт хэрэг шинээр үйлдээгүй бол ялгүй болно” гэж заасан байдаг бөгөөд мөн хуулийн 56 дугаар зүйлийн 56.1.12-т заасан “Шүүхийн шийтгэх тогтоол биелүүлэхийг хойшлуулсан буюу ялыг тэнсэж хянан харгалзсан хугацаанд дахин гэмт хэрэг үйлдсэн” гэсэн ойлголт нь “...ялгүй болоогүй, ялгүйд тооцогдоогүй...” гэдэг ойлголттой агуулгаар ижил, санаа давхацсан заалт юм.

86


САНАЛЯлыг хөнгөрүүлэх ба хүндрүүлэх

нөхцөл байдлын эрх зүйн зохицуулалт нь Эрүүгийн хуулийн 54-56 дугаар зүйлүүдэд хуульчлагдсан бөгөөд түүнийг гадаадын зарим орны Эрүүгийн хуулийн зохицуулалттай харьцуулан судлах,

ПРЕСТУПЛЕНИЯ, ПОСЯГАЮЩИЕ НА ЖИЗНЬ ПРЕДСТАВИТЕЛЯ ВЛАСТИ В УГО-ЛОВНОМ ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВЕ РОССИЙСКОЙ ФЕДЕРАЦИИ И МОНГОЛИИ

(ОСОБЕННОСТИ ОБЪЕКТИВНОЙ СТОРОНЫ)

ОХУ БОЛОН МОНГОЛ УЛСЫН ЭРҮҮГИЙН ХУУЛЬ ДАХЬ ТӨРИЙН АЛБАН ХААГЧИЙН АМЬ БИЕД ХАЛДАХ ГЭМТ ХЭРГИЙН ОБЬЕКТИВ ТАЛЫН ОЙЛГОЛТ

ACTUS REUS OF A CRIME INFRINGING ON LIFE OF A PUBLIC OFFICER IN CRIMINAL LEGISLATION OF THE RUSSIAN FEDERATION AND MONGOLIA

ВАНДАН-ИШ А.Адъюнкт Омской академии МВД России, старший лейтенант полиции Монголии В.АМАРСАНААОХУ-ын Омскийн академийн адьюнкт, цагдаагийн ахлах дэслэгч AMARSANAA V.Post-graduate student of the Chair of Criminal Law of the Omsk Academy of the Ministry of Internal Affairs of Russia

Аннотация: В статье рассматривается объективная сторона посягательства на жизнь представителя власти, исследуются особенности момента окончания данно-го преступления, посягающего на жизнь сотрудника правоохранительного органа по законодательству Российской Федерации и Монголии. Обосновывается целе-сообразность использования российского подхода к уголовно-правовой охране жизни представителя власти в Монгольском законодательстве.

Товч агуулга: Энэхүү өгүүлэлд Оросын Холбооны Улс болон Монгол Улсын Эрүүгийн хуулинд заасан төрийн албан хаагчийн амь биед халдах гэмт хэргийн объектив талын шинж, гэмт хэрэг төгсөх үе шат зэргийг харьцуулан, уг хэсэгт Оросын Холбооны Улсын эрүүгийн хуулийн үзэл санааны ололттой талыг Монгол Улсын Эрүүгийн хуулинд зүйд нийцүүлж хэрэглэх үндэслэлийг авч үзлээ.

Annotation. In the article the author considers the actus reus of infringement on life of a public officer, researches the peculiarities of the moment of termination of this crime, infringing on life of a law enforcement officer under the Legislation of the Russian Federation and Mongolia. Reasonability of using Russian approach to the criminal legal protection of life of a public officer in Mongolian legislation is validat-ed.

Ключевые слова: Объективная сторона преступления, посягательство на жизнь сотрудника правоохранительного органа, момент окончания преступления.

Түлхүүр үг: Гэмт хэргийн объектив тал, төрийн албан хаагчийн амь биед халдах, гэмт хэрэг төгсөх үе шат.

Key words: Actus reus of crime, infringement on life of a law enforcement officer, the moment of termination of a crime.

түүнчлэн Эрүүгийн хуулийн ялыг хөнгөрүүлэх ба хүндрүүлэх нөхцөл байдлыг харгалзан ял оногдуулж байгаа шүүхийн практик судлах нь зүйтэй гэж үзэж байна.

87


Признаки объективной стороны преступления в квалификации преступных деяний имеют весьма важное значение, поскольку их установление в полном объеме способствует не только правильной уголовно-правовой оценке внешней стороны общественно опасного деяния, но и решению вопросов уголовной ответственности и наказания1. Объективная сторона характеризует внешние особенности общественно опасного поведения виновного и связанные с ним условия. Уголовное законодательство исключает ответственность в тех случаях, когда отсутствует объективная сторона2.

С. Жанцан определяет объективную сторону как совокупность основных и дополнительных свойств, определяющая внешную сторону преступления3. В рас-сматриваемой нами ст. 317 (посягатель-ство на жизнь сотрудника правоохра-нительного органа) УК РФ, объективная сторона представлена в виде выраже-ния – «посягательство на жизнь». Ис-ходя из этого изучение объективной стороны преступления посягающего на жизнь сотрудника правоохранительно-го органа (ст. 317 УК РФ), порождает необходимость разобрать сущность и значение термина «посягательство».

Впервые эта формулировка была введена Указом Президиума Верховно-го Совета СССР 15 февраля 1962 г. «Об усилении ответственности за посягатель-ство на жизнь, здоровье и достоинство работников милиции и народных дру-жинников»4. В постановлении от 3 июля 1963 г. Пленума Верховного Суда СССР «О судебной практике по применению законодательства об ответственности за посягательство на жизнь, здоровье и достоинство работников милиции и на-родных дружинников» разъяснил, что прежде всего под посягательством на жизнь необходимо понимать убийство или покушение на убийство работни-ка милиции и народного дружинника в связи с их деятельностью по охране общественного порядка5. Разъяснение значения данного термина содержится 1 Павлов В. Г. Квалификация преступлений со специальным субъектом. СПб., 2011. С. 41. 2 Уголовное право РФ. Общая часть. Учебник. / под ред. проф. В. В. Векленко. – 3-е изд., перераб. и доп. – Омск: Омская академия МВД России, 2016. С. 130-131. 3 Уголовное право Монголии. Общая часть. / под ред. С. Жанцана. Улаанбаатар. 2012. С. 71.4 Ведомство Верховного Совета СССР. 1962. №8. С. 83. 5 Ведомство Верховного Совета СССР. 1962. № 8. Ст. 83; Бюллетень Верховного Суда СССР. 1963. № 8.

в постановлении Пленума Верховного Суда РСФСР от 24 сентября 1991 г. №3 «О судебной практике по делам о пося-гательстве на жизнь, здоровье и досто-инство работников милиции, народных дружинников и военнослужащих в свя-зи с выполнением ими обязанностей по охране общественного порядка». Дан-ные постановления содержат одинако-вые толкования значения и содержания рассматриваемого понятия.

Так, согласно большому толковому словарю С. И. Ожегова, под поягатель-ством следует понимать «... попытку (незаконная или осуждаемая) сделать что н., распорядиться чем н., получить что н. Посягательство на чью н. свобо-ду, самостоятельность, собственность»6. В. И. Даль термин «посягать» трактует как покушаться, дерзать, замышлять, умышлять, намеревать или притязать, изъявлять требования (в большенстве своем употребляется в значении не правового, корыстного властолюбивого стремления)7.

По мнению П. Ф. Гришанина и М. П. Журавлева, в категорию «посягательства на жизнь» включаются убийство, покушение на убийство, а также причинение тяжких телесных повреждений, опасных для жизни потерпевшего8. Придерживая данную точку зрения С. Ф. Милюков указывает, что по смыслу ст. 317 УК РФ охватывается не только убийство и покушение на него, но и умышленные тяжкие телесные повреждения, опасные для жизни в момент причинения9. Толкование «посягательства на жизнь», данное С.И. Дементьевым, связано лишь с причинением тяжкого телесного повреждения, повлекшего смерть по-терпевшего10.

Сложное содержание этой дефини-ции (диспозиции) породило различное толкование. Так как термин посягатель-ство в действующем УК РФ фактически используется в двух совершенно раз-ных значениях. В первом случае речь идет о преступных посягательствах как 6 Ожегов С. И. Словарь русского языка. М., 1990. С. 506.7 См.: Даль В. И. Толковый словарь живого, великорусского языка. М., 1999. С. 571. 8 Гришанин П. Ф., Журавлев М. П. Преступления против порядка управления. М., 1963. С. 30. 9 Милюков С. Ф. К понятию посягательства на жизнь работника милиции или народного дружинника. / Законность. 1997. № 9. С. 71. 10 Дементьев С. И. Об ответственности за посягательство на жизнь, здоровье и достоинство работников милиции и народных дружинников. 1963. № 3. С. 43.

88


потенциальной угрозе наступления не-желательных для общества последстви-ях. Во втором – о посягательствах как поведении, характеризующем деяние объективной стороны конкретного со-става преступления.

Трудно согласиться с мнением Е. А. Сухарева, который понимает термин «посягательство» в двух значениях: широком и узком. В широком смысле, согласно позиции специалиста, термин посягательство тождественен понятию «преступление», в узком смысле со-ответствует вышеизложенному фило-логическому толкованию11. Им было предложено широкое понимание пося-гательства на жизнь, включающего кро-ме убийства и покушения на убийство в это понятие и другие насильственные действия, направленные на причине-ние любого вреда работнику милиции и заведомо для виновного создающее реальную возможность наступления смерти потерпевшему.

С иной позиции к решению данного вопроса подходят А. В. Шрамченко и А. В. Шабанов. А. В. Шрамченко в своих выводах предлагает вовсе отказаться от термина «посягательство» и ввести материальную конструкцию состава. А. В. Шабанов предлагает с целью устра-нения двусмысленного толкования вы-ражения «посягательство на жизнь» отказаться от данной формулировки, заменив ее «умышленным причинени-ем смерти»12. Трактуя посягательство как синоним покушения, то есть неза-вершенной преступной деятельности, Э. Ф. Побегайло относит к нему лишь покушение на жизнь, но не само ли-шение жизни13. Такие подходы на наш взгляд являются не правильным, по-скольку в результате любого посяга-тельства виновного могут причиниться потерпевшему различные повреждения причем даже смерть.

Необходимо отметить, что мнение С. С. Яценка совпадает с разъяснением Пленума Верховного Суда РСФСР, ко-торый представлял посягательство на жизнь как умышленное убийство или

11 См.: Сухарев Е. А. Охрана жизнь, честь и достоинства работников милиции и народных дружинников. М.: Юридическая литература, 1970. С. 31. 12 Шабанов А. В. Охрана жизни и здоровья сотрудника правоохранительного органа (уголовно-правовая и криминологическая характеристика): автореферат дис. ... канд. юрид. наук. Ростов на Дону. 2003. С. 18-19. 13 Побегайло Э. Ф. Умышленные убийства и борьба с ними. Воронеж. 1965. С. 78.

покушение на убийство14. Положение предусмотренное ст. 317 УК РФ, призва-но путем более высокой ответственно-сти и строгого наказания лица, посягаю-щего на жизнь человека, добросовестно осуществляющего служебные обязанно-сти по охране общественного порядка и обеспечению общественной безопасно-сти, воспрепятствовать законной и об-щественно необходимой деятельности потерпевшего либо отомстить ему за такую деятельность. Разъяснение Пле-нумом Верховного Суда термина «пося-гательство» как убийство или покуше-ние на убийство свидетельствует о том, что законодатель применяя данный термин при убийстве представителей власти более обоснованно подходит к классическому варианту охраны жизни сотрудников правоохранительных ор-ганов. Данный подход, на наш взгляд, является наиболее приемлемым с уче-том особой общественной опасности рассматриваемого преступления. По-вышенная общественная опасность это-го преступления обусловливается тем, что нарушение нормальной деятель-ности правоохранительных или иных органов сопряжены с одновременным воздействием в различных формах на жизнь представителей власти в связи с исполнением ими своих служебных обязанностей, а также иных лиц15. В российской науке уголовного права су-ществует дискуссия о целесообразности включения в ст. 317 УК РФ отягчающих обстоятельств, когда посягательство со-вершается на жизнь нескольких сотруд-ников правоохранительного органа или общеопасным способом и т.п.

Нам представляется, что законода-тель необоснованно не включил подоб-ный признак в ст. 317 УК РФ, как отягча-ющее обстоятельство, что необходимо устранить путем следующих законода-тельных дополнений в ст. 317 УК РФ:

Часть 2. Посягательство на жизнь: а) двух или более сотрудников

правоохранительных органов, а равно их близких;

б) сотрудника правоохранительных органов, а равно его близких с особой жестокостью;

14 Бикмашев В., Яловая В. Наказание за посягательства на жизнь, предусмотренные статьями 277, 295, 317 УК РФ. Научно-практический журнал. Уголовное право. 2007. № 6. С. 10. 15 Уголовное право Российской Федерации. Особенная часть: Учебник / под ред. Г. Н.Борзенкова, В.С. Комиссарова. Москва, 1997. С. 647-648.

89


в) сотрудника правоохранительных органов, а равно его близких общеопасным способом.

г) сотрудника правоохранительных органов, а равно его близких совершенное группой лиц, группой лиц по предварительному сговору или организованной группой.

наказывается...Действующий УК Монголии не

предусматривает отдельной статьи, устанавливающей ответственность за посягательство на жизнь сотрудника правоохранительного органа, однако раздел VI «Преступления против жизни и здоровья» содержит аналогичного положения ст. 317 УК РФ. Основной из раздела является ст. 91.2.17 УК Монголии: «Убийство лица или его близких в связи с осуществлением данным лицом служебной деятельности или выполнением общественного долга, - наказывается лишением свободы на срок от пятнадцати до двадцати лет, либо смертной казнью»16. Составы простого и квалифицированного убийства содержатся в ст. 91 УК Монголии. Убийство сотрудника правоохранительного органа в связи с выполнением ими служебных обязан-ностей квалифицируется по этой статье.

В науке уголовного права Монголии убийство определяется как противо-законное виновное (умышленное или неосторожное) лишение жизни другого человека, являющееся основанием уго-ловной ответственности. Объективная сторона простого убийства (ст. 91. 1 УК РФ) складывается из совокупности трех обязательных признаков: а) действия или бездействия направленного на ли-шение жизни человека, б) преступного результата в виде наступления смерти и в) причинной связи между обще-ственно опасными действиями или без-действием виновного и наступившими вредными последствиями (смертью по-терпевшего).

Что касается убийства лиц или их близких в связи с осуществлением своей служебной обязанности или вы-полнением общественного долга, то объективная сторона этого убийства не отличается какими-либо особенно-стями по сравнению с другими убий-ствами, в том числе по сравнению с простым убийством. По определению С. Жанцана Объективная сторона дан-16 URL: http://www.legalinfo.mn/law/details/12172?lawid=12172. (дата обращения. 06.11.16).

ного вида убийства выражается в фор-ме активных действий или бездействия виновного направленных на лишение жизни потерпевшего и их близких в связи с исполнением ими своей слу-жебной деятельности или выполнением общественного долга17.

Единственное, что следует отметить: убийство всегда связано с осуществле-нием лицом своей служебной деятель-ности или выполнением потерпевшим общественного долга. В преступлениях против жизни действия человека могут быть разнообразны по форме воздей-ствия на жизнь потерпевшего, но объ-единены общим вредным результатом – наступлением смерти потерпевшего.

Действие виновного, совершившего убийства лица, в целях воспрепятство-вания законной деятельности предста-вителей власти, может быть квалифи-цировано по ст. 317 УК РФ и ст. 91. 2. 17 УК Монголии при условии, если ви-новный осведомлен о служебной или общественной деятельности потерпев-шего. В противном случае его действия, при отсутствии других обстоятельств, отягчающих убийство, должны квали-фицироваться по простым убийством.

В рассматриваемой норме УК Мон-голии деяние, направленное на лише-ние жизни выражается в форме дей-ствий либо бездействия. Так, согласно толковому словарю великомонголь-ского языка термин «действие» трак-тует как действовать, делать что-либо, сознательная деятельность людей на-правленной на изменение природу и общества.

В юридическом словаре С. Наран-гэрэла под преступным действием понимается активная поведенческая деятельность человека совершившая преступление запрещенного уголов-ным законом18. Таким образом, убий-ства лица и его близких в связи с осу-ществлением данным лицом служебной деятельности или выполнением обще-ственного долга совершаются путем физического воздействия, направлен-ного на нарушение анатомической це-лостности или функции жизненно важ-ных органов потерпевшего.

Потребность в особой уголовно-пра-вовой защите сотрудников правоох-ранительных органов обуславливает 17 Уголовное право Монголии. Общая и Особенная часть. / Под ред. С. Жанцана. Улаанбаатар. 2012. С. 245. 18 Нарангэрэл С. Словарь источника права. 2-е издание., перераб. и доп. Улаанбаатар. 2008. С. 125.

90


повышенное внимание и актуальность исследования уголовной ответственно-сти за посягательство на жизнь сотруд-ника правоохранительного органа. В том числе это касается и точного опре-деления момента окончания данно-го вида преступления в УК РФ и в УК Монголии. Ст. 29 УК РФ разъясняет, что следует понимать под оконченным пре-ступлением, это случаи, когда в совер-шенном лицом деянии содержатся все признаки состава преступления, пред-усмотренного настоящим кодексом.

Согласно ст. 30 УК Монголии престу-пление признается оконченным, если в действиях или бездействии содержат-ся все признаки состава преступления, предусмотренного настоящим кодек-сом19. Следует подчеркнуть, что дан-ные определения Российского и Мон-гольского уголовного закона по поводу оконченного преступления имеют сход-ный характер. Особенная часть УК РФ содержит ряд составов преступлений, имеющих повышенную общественную опасность, в связи с чем момент их окончания связан с началом выполне-ния деяния.

В Российском уголовном праве од-ной из конструкций состава по момен-ту его окончания является формальный состав. В данном случае для признания преступного посягательства окончен-ным достаточно совершения действий (бездействия). Общественно опасные последствия при таком конструирова-нии лежат за пределами состава пре-ступления20.

Посягательство на жизнь сотрудника правоохранительного органа (ст. 317 УК РФ) является оконченным преступлени-ем с момента начала совершения де-яний, непосредственно направленных на лишение его жизни, независимо от того, удалось виновному достичь же-лаемого результата или нет21. То есть, преступление окончено с момента по-кушения на жизнь сотрудника правоох-ранительного органа, военнослужащего или их близких. Данное деяние отно-сится к формальным составам престу-пления. 19 URL: http://www.legalinfo.mn/law/details/12172?lawid=12172. (дата обращения: 15.11.16).20 Решетникова Д. В. Особенности момента окончания преступлений против жизни и здоровья по Уголовному кодексу Российской Федерации. // Общество и право. 2011. № 1 (33). С. 109. 21 Уголовное право Российской Федерации. Общая часть : учебник / под ред. проф. В.В. Векленко. Омск. 2016. С. 203.

Что касается момента окончания пре-ступления, предусмотренного ст. 91.2.17 УК Монголии, то рассматриваемое нами преступление признается оконченным с момента наступления смерти потерпев-шего. Данное деяние относится к мате-риальным составам преступления22. Если в результате деяния смерть потерпевше-го не наступила по обстоятельствам, не зависящим от воли виновного, то соде-янное следует квалифицировать как по-кушение на убийство.

Как правило, перенос момента окон-чания на более позднюю стадию пре-ступной деятельности, означает более мягкий режим, а на раннюю – более жесткий. Из вышеизложенного анализа о моменте окончания посягательства на жизнь лиц в связи с исполнением ими обязанности по охране общественного порядка и обеспечению общественной безопасности, мы пришли к выводу о том, что законодатель РФ по сравнению со ст. 91.2.17 УК Монголии стремится обеспечить повышенную охрану жиз-ни сотрудников правоохранительных органов, перенося момент окончания преступления на более раннюю стадию – покушение на жизнь. Полагаем, что данный подход более адекватно отра-жает степень общественной опасно-сти рассматриваемого воздействия на сферу государственного управления, и имеет все основания для его распро-странения, в том числе, и на аналогич-ную норму в уголовном законодатель-стве Монголии.

22 Постановление Пленума Верховного Суда Монголии «О применении ст. 91 УК в судебной практике» № 14. 22 мая 2009 г. Улаанбаатар.

91


ГЭР БҮЛИЙН ХҮЧИРХИЙЛЛИЙН ГЭМТ ХЭРГИЙН ГЭРЧ, ХОХИРОГЧИЙГХАМГААЛАХ ЗАРИМ АСУУДАЛ

SOME WITNESS, VICTIM PROTECTION ISSUES OF VIOLENCE CRIMES

Ю.БУЛГАНАА Хууль сахиулахын их сургуулийн Хяналт, шалгалт үнэлгээ, дотоод аудитын албаны ахлах мэргэжилтэн, хууль зүйн ухааны магистрBULGANAA YU.Senior expert, Department of Monitoring, checking and evaluation, Law Enforcement University, Master of law

Товч агуулга: Энэхүү нийтлэлээр Монгол Улсын хувьд, ялангуяа гэр бүлийн хүчирхийлэл, хүн худалдаалах зэрэг хэргийн гэрч, хохирогчийн хуульд заасан эрхүүдээс өнөөдөр тулгамдсан асуудал болоод байгаа эрүүл мэнд, аюулгүй байдлаа хамгаалуулах эрхийг эрүүгийн байцаан шийтгэх ажиллагааны явцад баталгаатай хангах нэг арга зам нь хүчирхийлэгч этгээдийг цаг алдалгүй нэн даруй баривчлах, цагдан хорих арга хэмжээ байж болох, үүнд хууль сахиулах байгууллагууд, прокурор, шүүх тодорхой үүрэг гүйцэтгэж, тус тусын үйл ажиллагаандаа хяналт, мониторинг хийж ажиллах боломжтой болох талаар тусган харуулахыг зорьлоо. Өөрөөр хэлбэл, баривчлах, цагдан хорих арга хэмжээг хүчирхийлэгч этгээдийг албадах, шийтгэх хэрэгсэл гэдэг талаас нь харах бус харин бодит аюул, эрсдэл бүхий нөхцөл байдалд байгаа гэрч, хохирогчийг нэн яаралтай хамгаалах үр дүнтэй арга байж болох талаар өөрийн саналаа дэвшүүллээ.

Энэ төрлийн гэмт хэргийн хохирогчийг нэн түрүүнд шуурхай хамгаалах буюу сэжигтэн, яллагдагчийг баривчлах, цагдан хорих ажиллагааг цаг алдалгүй авахын ач холбогдол нь хохирогч өөрөө энэ хэргийн гол гэрч нь болж, хүчирхийлэгч этгээдийг амжилттай яллаж, тохирсон хариуцлагыг үүрүүлэхэд гол үүрэг гүйцэтгэдгээр тодорхойлогдоно.

Abstract: The Article aims to indicate significance of taking arrest and detain the defendant of crimes such as domestic violence or human trafficking urgently and immediately. It could be one of guaranteed way during criminal procedure to protect victim’s right of health and security on time. Plus, law enforcement agencies, prosecu-tor office and court have their own certain responsibility and should make monitoring on the activities related.

In other words, there are some suggestions which says that arrest or detain is not just compulsory measure but also effective and urgent protection measure for witness and victim which are in the situation of real danger and risk.

Significance of taking arrest and detain suspect or defendant urgently and immedi-ately is determined by protection level of victim. The protected victim could be the key witness of the case. In that sense, the perpetrator can be accused successfully.

Түлхүүр үгс: Хүчирхийлэл, гэрч, хохирогчийн эрх, хамгаалах арга хэмжээ, баривчлах, цагдан хорих.

Key words: Volence, witness, victim right, protection measure, arrest, detain.

Нэг. ОршилМонгол Улсад эрүүгийн хэргийг хянан

шийдвэрлэхэд чухал ач холбогдол бүхий баримт, сэлт, мэдээлэл болж байдаг гэрч, хохирогчийн мэдүүлгийн хувьд1 1 Гэрч, хохирогчийг хамгаалах үндэсний тогтолцоог бий болгох асуудал, Судалгааны тайлан, 2010, хуудас 1.

хууль, шүүхийн байгууллагууд тэднийг үнэн зөв мэдүүлэг өгөхөд гол анхаарлаа хандуулж, гэрч, хохирогчийг мэдүүлэг өгөхөөс санаатайгаар татгалзсан, зайлсхийсэн, эсхүл худал мэдүүлэг өгсөн бол Эрүүгийн хуульд заасан хариуцлага хүлээлгэдэг тогтолцоо үйлчилж ирсэн.

92


Гэр бүлийн хүчирхийлэл, хүн худалдаалах зэрэг хүчирхийллийн аргаар үйлдэгддэг хэргийн хувьд хохирогч нь өөрөө тухайн хэргийн гол гэрч байдаг онцлогтой. Ийм онцлог гэмт хэргийн гэрч болсон хохирогчийн хохирол, нөхөн төлбөр төлүүлэхээс гадна ялангуяа түүний эрүүл мэнд, аюулгүй байдлыг нь хамгаалах, дахин хохирогч болохоос сэргийлэх ямар эрх зүйн механизм, тогтолцоо, бүтэц Монгол улсад байх нь зүйтэй вэ, үүнд хууль сахиулах, прокурор, шүүхийн байгууллагууд тус бүр ямар үүрэг гүйцэтгэх боломжтой вэ? Хүчирхийлэл үйлдсэн гэмт этгээдийн эсрэг мэдүүлэг өгч байгаа хүмүүсийг хамгаалахад ямар арга хэмжээ авч болох, энэ нь шүүн таслах ажиллагааны үр дүнд хэрхэн нөлөөлөх, яаж хүртээмжтэй, үр дүнтэй, хяналттай механизмыг бий болгох вэ зэрэг хөвөрсөн асуултууд эрх зүйн шинэтгэл хийгдэж буй өнөө үед хариултаа нэхсээр байна.

Эрүүгийн байцаан шийтгэх ажиллагааны явцад хүний эрхийг үр дүнтэй хамгаалах, хүний эрхийн зөрчлөөс урьдчилан сэргийлэх талаар хууль сахиулах байгууллага, прокурор, өмгөөлөгч, шүүхийн үүрэг нь бидний үргэлж анхаарч, ярьж ирсэн сэжигтэн, яллагдагчийн эрхээс гадна гэрч, хохирогчийн эрх, ашиг сонирхол, аюулгүй байдлыг хамгаалахад анхаарч ажиллах хариуцлагатай нягт уялдаатай болохыг нэн ялангуяа сүүлийн жилүүдэд бодит байдалд харагдаж байна.

Хүчирхийллийн аргаар үйлдэгддэг гэмт хэргийн гэрч-хохирогчийг хамгаалах асуудал нь хамгаалалтын төрөл бүрийн арга хэрэгслийг хэрэглэхээс гадна эрх зүйн орчин, түүнийг хэрэгжүүлэх мэдлэг, чадвар, хандлага нь төлөвшсөн мэргэжилтэн болон бие даасан, төвийг сахисан хуулийн байгууллагуудын харилцан уялдаатай хамтын ажиллагаанаас шууд хамааралтай.

Ердийн гэмт хэргийн “ердийн” гэрч, хохирогчоос илүү эмзэг, хамгаалах арга хэмжээг цаг хугацаанд нь авч чадаагүй тохиолдолд богино хугацаанд амь нас, эрүүл мэнд, сэтгэл зүй, эд хөрөнгийн хувьд ямарч эрсдэлд орох боломжтой онцлог хэрэг буюу гэр бүлийн хүчирхийлэл, хүн худалдаалах зэрэг гэмт хэргийн гэрч, хохирогчийг хэр сайн хамгаалж, аюулгүй байдлыг нь хангаж чадсан эсэхээс тухайн хэргийн

шийдвэрлэлт, шүүн таслах ажиллагааны үр дүн хамааралтай байдаг гэдгийг өнөөдөр практикт нийтээр хүлээн зөвшөөрөөд байна.2

Учир иймд, энэхүү нийтлэлээр Монгол улсын хувьд ялангуяа гэр бүлийн хүчирхийлэл, хүн худалдаалах зэрэг хэргийн гэрч, хохирогчийн хуульд заасан эрхүүдээс өнөөдөр тулгамдсан асуудал болоод байгаа эрүүл мэнд, аюулгүй байдлаа хамгаалуулах эрхийг эрүүгийн байцаан шийтгэх ажиллагааны явцад баталгаатай хангах нэг арга зам нь хүчирхийлэгч этгээдийг цаг алдалгүй нэн даруй баривчлах, цагдан хорих арга хэмжээ байж болох, үүнд хууль сахиулах байгууллагууд, прокурор, шүүх тодорхой үүрэг гүйцэтгэж, тус тусын үйл ажиллагаандаа хяналт, мониторинг хийж ажиллах боломжтой болох талаар тусган харуулахыг зорьлоо. Өөрөөр хэлбэл, баривчлах, цагдан хорих арга хэмжээг хүчирхийлэгч этгээдийг албадах, шийтгэх хэрэгсэл гэдэг талаас нь харах бус харин бодит аюул, эрсдэл бүхий нөхцөл байдалд байгаа гэрч, хохирогчийг нэн яаралтай хамгаалах үр дүнтэй арга байж болох талаар өөрийн саналаа дэвшүүллээ.

Хоёр. Хохирогчийн эрүүл мэнд, аюулгүй байдлаа хамгаалуулах эрх, түүний эрх зүйн орчин

Монгол Улсын хувьд гэр бүлийн хүчирхийллийн зөрчил, гэмт хэрэг нь далд, нууцлагдмал, хүн худалдаалах гэмт хэрэг нь зохион байгуулалттай, хил дамнан үйлдэгддэг буюу цагдаа, хуулийн байгууллагад мэдээлэгддэггүй хэрэг байдаг нь нэг талаар энэ төрлийн зөрчил, гэмт хэргийг мэдээлэх, зүйлчлэх, шийдвэрлэх эрх зүйн хоцрогдсон, таарамжгүй зохицуулалтаас шалтгаалж байсан боловч зарим талаар нэр төр, үр хүүхэд, бусдыг бодох, өршөөх Монгол хүний сэтгэхүй, уламжлал, соёлтой ч холбогдож байсан.

Мөн ихэнх тохиолдолд гэр бүлийн хүчирхийллийн зөрчилд захиргааны журмаар торгох, баривчлах арга хэмжээ авдаг боловч бодит байдалд хохирсон хүнээр торгуулийн мөнгийг төлүүлдэг, хүн худалдаалах хэргийн хохирогчийг шийтгэх зарчмаар ажилладаг гажиг тогтолцоо, цагдаа, шүүхийн байгууллагын дарамт, 2 “Хохирогчийг хамгаалах цогц зохицуулалт”, Д.Энхжаргал, ХЭҮТ, Гэр бүлийн хүчирхийлэлтэй тэмцэх чиглэлээр хуулийн байгууллагын сургагч багш бэлтгэх сургалтын материал, 2016

93


үйл ажиллагааны шат дамжлага нь хохирогчдыг энэ төрлийн зөрчил, гэмт хэргийг мэдээлэхгүй өнгөрөхөд хүргэдэг талаар судалгаа гарчээ.3

Хохирогч хэмээх хууль зүйн талаас тодорхойлолт шаардсан энэхүү ойлголт нь зөрчил, гэмт хэргийн улмаас амь нас, эрүүл мэнд, бусад эрх, эрх чөлөө, эд хөрөнгийн талаар хохирол хүлээсэн хүн, хуулийн этгээд болохыг манай хууль тогтоомжид ч тусгасан, эрдэмтэн, судлаачид ч мөн дээрх тодорхойлолтыг хүлээн зөвшөөрдөг.

Хохирогч нь өөрийгөө өмгөөлөх, өмгөөлүүлэх, хууль зүйн туслалцаа авах, баримт гаргаж өгөх, нотлох баримт шалгуулах хүсэлт гаргах, шүүхийн хэлэлцүүлэгт оролцох, шүүх, прокурор, мөрдөн байцаагчийн ажиллагаа, шийдвэрт гомдол гаргах, гэмт хэргийн улмаас өөрт учирсан хохирол, хор уршгийг нэхэмжлэх, нөхөн төлүүлэх хүсэлт гаргах, аюулгүй байдлыг хамгаалуулах туслалцаа авах, мэдээллээр хангуулах эрхтэйгээс гадна шүүх, прокурор, мөрдөн байцаагчийн дуудсанаар хүрэлцэн ирэх, хэргийн талаар үнэн зөв мэдүүлэг өгөх, өөрт илэрхий болсон хэргийн талаархи мэдээллийг задруулахгүй байх үүрэгтэй болохыг хуулиар баталгаажуулсан.4 Чухамдаа эрүүгийн байцаан шийтгэх ажиллагааны оролцогчийн хувьд хуульд заасан тэдгээр эрхээ эдлэхээс гадна үүргээ хэрэгжүүлэх боломж нь шүүх, хуулийн байгууллагын үйл ажиллагаанд итгэх олон нийтийн итгэл, тодруулбал гэрч, хохирогчийн зүгээс цагдаа, прокурор, шүүхийн байгууллагад итгэх итгэлээс хамаардаг болохыг бүр НҮБ-ын баримт бичгүүдэд цохон тэмдэглэсэн байна.5

Мөрдөн байцаалтын шатанд болон шүүх хуралдааны үеэр хэргийн талаар гол мэдүүлэг өгөх гэрч-хохирогчид эрхээ эдлэх боломж олгохоос гадна түүнд бусад онцгой туслалцаа үзүүлэх нь тэдэнд хууль, шүүхийн байгууллагад итгэх итгэлийг төрүүлж, улмаар шүүн таслах ажиллагааны явцад хуулиар 3 2015 оны Хүний эрхийн тайлан, http://mongolian.mongolia.usembassy.gov/hrr--2015.html4 Эрүүгийн байцаан шийтгэх хууль, 2002, 46 дугаар зүйл, http://www.legalinfo.mn/law/details/59, Эрүүгийн хэрэг хянан шийдвэрлэх тухай хууль, 2016, 7.2 дугаар зүйл. 5 Эрүүгийн эрх зүйн хүрээнд болон эрүүгийн процесс дахь хохирогчийн байдлын талаархи зөвлөмж, 1985, Recommendation on the position of the victim in the framework of Criminal law and criminal procedure, 1985, http://ec.europa.eu/civiljustice/comp_crime_victim/docs/council_eur_rec_85_11_en.pdf

хүлээлгэсэн зохих үүргээ гүйцэтгэх баталгаа болж байдаг нь зүйн хэрэг. Ялангуяа гэр бүлийн хүчирхийллийн болон хүн худалдаалах, бэлгийн эрх чөлөөний эсрэг, хүүхдийн эсрэг зэрэг хүч хэрэглэсэн гэмт хэргийн үед гэрч, хохирогчид үзүүлэх туслалцааг онцгойлон авч үзэх нь зүйтэй.

Эрүүгийн байцаан шийтгэх хууль, Гэрч хохирогчийг хамгаалах тухай хууль, Иргэний хууль зэрэг Монгол Улсын хууль тогтоомжоор гэрч, хохирогчийг хамгаалах талаар тодорхой арга хэмжээг авах боломжтойгоос гадна хүчирхийлэл үйлдэгч этгээдийг тусдаа амьдрахыг даалгах, дундын өмч хөрөнгөө хэрэглэхийг хориглох, хохирогчтой уулзахыг хориглох, хүүхэдтэйгээ харилцахыг хориглох, албадан сургалтад хамруулах зэрэг олон арга хэмжээ авах бололцоотойгоор тусгасан. Гэсэн хэдий ч процессын, санхүүгийн, ажилтны ур чадвар, мөн хүчирхийлэгч этгээдийн зүгээс үзүүлэх эсэргүүцэл, зүй бус нөлөөлөл, дарамт зэрэг олон хүчин зүйлээс шалтгаалж бодит амьдралд хэрэгжүүлэхэд бэрхшээлтэй байдаг нь судалгаагаар тогтоогдсон.6

Монгол Улсын шүүхийн шүүн таслах ажиллагааны сүүлийн жилүүдийн тайлан, мэдээнээс харахад, гэмт хэргийн улмаас хохирсон гэрч, хохирогчийг хамгаалах талаар шүүхийн зүгээс авч хэрэгжүүлсэн арга хэмжээ, түүний үр дүнгийн талаар дэлгэрэнгүй тайлан, анализ судалгаа байхгүй, зөвхөн гэмт хэргийн улмаас хохирсон хүний тоо, учирсан хохирлыг гэмтлийн зэрэг, мөнгөн дүнгээр илэрхийлсэн хохирлын тоо хэмжээ л харагддаг.

Монгол Улсын шүүхийн шүүн таслах ажиллагааны 2013-2015 оны бүтэн жилийн тайлан мэдээг шүүрдэн үзэхэд, жилээс жилд сэжигтнийг баривчилсан, цагдан хорьсон хүний тоо өссөн. Үүний дотор баривчлах арга хэмжээ авагдсан болон захиргааны журмаар баривчлагдсан, торгуулсан эмэгтэйчүүдийн тоо нэмэгдсэн байна.7 Мөн согтуугаар болон давтан гэмт хэрэг үйлдэгчдийн тоо өссөн үзүүлэлттэй гарчээ.

Гэмт хэргийн төрлийн хувьд, 2014 онтой харьцуулахад 2015 онд хүнд, хүндэвтэр гэмтэл авсан хүний тоо 4,2-5,5%-иар буурсан боловч хөнгөн гэмтэл 6 Гэрч, хохирогчийг хамгаалах үндэсний тогтолцоог бий болгох асуудал, Судалгааны тайлан, 2010, хуудас 22.7 Монгол улсын Шүүхийн ерөнхий зөвлөлийн тайлан, 2015, http://www.judcouncil.mn/tailan2015.html

94


авсан хүн 6,2%-иар өссөн бөгөөд гэмт хэргийн улмаас нийт 59 тэр бум 796 сая 149 мянган төгрөгний хохирол учирснаас иргэд 14 тэрбум 291 сая 804 мянган төгрөгний хохирол амссан байгааг тайланд дурдсан байна.8 Эдгээр тооны ард ямар шалтгаан, нөхцлийн улмаас ийм нөхцөл байдал үүсээд байна вэ гэдэг асуултын хариуг шүүхийн тайлан, мэдээнээс харах боломжгүй байна.

“Шүүх, хууль сахиулах байгууллагуудын мэдээллийн цахим нэгдсэн сүлжээ бүрдүүлэх тухай” УИХ-ын 2015 оны 23 дугаартай тогтоол гарч, Хууль зүйн сайд, Шүүхийн ерөнхий зөвлөлийн дарга, Улсын Ерөнхий прокурорын хамтарсан “Шүүх, хууль сахиулах байгууллагуудын өгөгдөл солилцох дундын нэгдсэн сан бүрдүүлэх тухай” тушаал батлагдсан. Мөн Шүүхийн ерөнхий зөвлөлөөс Хууль зүйн яамтай хамтран цагдаа, прокурор, шүүх, шүүхийн шийдвэр гүйцэтгэх байгууллагуудын дунд нэгдсэн сүлжээний орчин үүсгэн эрүүгийн хэрэг хянан шийдвэрлэх ажиллагаатай холбоотой мэдээллийг дамжуулах, хүлээн авах боломжтой шүүхийн бүртгэлийн системийн анхан шатны хувилбарыг хийж, энэ онд эрүүгийн хэргийн анхан шатны шүүхүүдэд нэвтрүүлэхээр ажиллаж байгаа нь9 чухал ач холбогдолтой юм.

Ер нь Монгол Улсын Цагдаагийн байгууллага 2007 оноос эхлэн зөрчил, гэмт хэргийн улмаас хохирсон иргэн, байгууллагын мэдээллийн сан бүрдүүлж, статистик мэдээлэл гаргаж ирснийг эс тооцвол шүүх, прокурор зэрэг Монгол улсын хуулийн байгууллагуудад гэрч, хохирогч судлал, тэднийг хамгаалахтай холбоотой дорвитой судалгаа, мэдээ тайлан, мэдээллийн нэгдсэн сан үгүйлэгдэж байна. Харин хүний эрхийн чиглэлээр ажилладаг бусад төрийн болон төрийн бус байгууллагууд, гадаадын зарим орны, тухайлбал, Америкийн нэгдсэн улсын Элчин сайдын яамнаас жил бүр Монгол улсад хүний эрх хэрхэн хэрэгжиж байгааг ялангуяа гэрч, хохирогчийг хамгаалах асуудал ямар түвшинд байгааг ажиглаж, дүгнэлт хийж иржээ.10

8 Мөн тэнд.9 Монгол Улсын Шүүхийн ерөнхий зөвлөлийн тайлан, 2015, хуудас 31, http://www.judcouncil.mn/tailan2015.html10 Хүний эрхийн тайлан, 2015, http://mongolian.mongolia.usembassy.gov/hrr-2015.html

Гурав. Баривчлах, цагдан хорих арга хэмжээ авах хууль зүйн үндэслэл

2002 онд батлагдсан Монгол улсын Эрүүгийн байцаан шийтгэх хуулийн 58 болон 68 дугаар зүйлүүдэд заасны дагуу сэжигтнийг баривчлах болон сэжигтэн, яллагдагч, шүүгдэгчид цагдан хорих таслан сэргийлэх арга хэмжээ авах үндэслэлийг заасан. 11 Үүнд, тухайн этгээд оргон зугтахыг завдсан, эсхүл хүнд, онц хүнд гэмт хэрэгт сэрдэгдэх хангалттай баримт байгаа, түүнчлэн удаа дараа ял шийтгэгдэж байсан этгээд, онц аюултай гэмт хэрэгтэн дахин гэмт хэрэгт сэрдэгдсэн бол түүнийг цагдан хорьж болно. Хүндэвтэр гэмт хэргийн сэжигтэн, яллагдагчийг өмнө нь авсан таслан сэргийлэх арга хэмжээг зөрчсөн, хэрэг бүртгэлт, мөрдөн байцаалтнаас оргон зайлж болзошгүй, эсхүл оргон зайлсан, хэрэг хянан шийдвэрлэх ажиллагааны явцад дахин гэмт хэрэг үйлдсэн нөхцөл байдал тогтоогдсон бол цагдан хорих таслан сэргийлэх арга хэмжээ авч болно. Практикт, гэр бүлийн хүчирхийллийн хэргүүд нь зүйлчлэлийн хувьд ихэнх тохиолдолд хөнгөн, хүндэвтэр гэмт хэрэг байдаг ба сэжигтэн, яллагдагч нь оргон зугтахыг завдаагүй, удаа дараа ял шийтгүүлж байгаагүй, харин захиргааны хариуцлага хүлээж байсан этгээд голдуу байдаг буюу цагдан хорих таслан сэргийлэх арга хэмжээ авах боломжгүй байдаг. Үүний цаана мөн л нөгөө хохирогчийн эрх ашиг, хамгааллын асуудал давхар хөндөгдөж байна.

Дээрх үндэслэлүүдээс гадна “гэрч, хохирогчоос сэжигтэн этгээдийг гэмт хэрэг үйлдсэн болохыг шууд заасан” гэсэн үндэслэл нь сэжигтнийг хойшлуулшгүйгээр баривчлах үндэслэл байж болохыг Эрүүгийн байцаан шийтгэх хууль болон 2016 оны 05 дугаар сард батлагдсан Эрүүгийн хэрэг шүүхэд хянан шийдвэрлэх тухай хуульд тус тус зохицуулсан. Бодит байдалд, тухайлбал гэр бүлийн хүчирхийллийн зөрчил, гэмт хэргийн хохирогч нь сэжигтэн этгээдийг шууд заах тохиолдол, боломж нь ямар байх вэ? Хэрэв хохирогч нь хүчирхийлэгч этгээд болон түүний ах дүү, хамаатан садангаас байнгын дарамт, нөлөөн дор байснаас тийнхүү шууд заан нэрлэж чадаагүй бол энэ заалт үйлчлэхгүй буюу тухайн хүчирхийлэгч этгээдийг баривчлах, цагдан хорих боломжгүй, улмаар хохирогч цааш хохирсоор байх 11 Эрүүгийн байцаан шийтгэх хууль, 2002, http://www.legalinfo.mn/law/details/59?lawid=59

95


эрсдэлд орохыг үгүйсгэхгүй. Харин 2016 оны 05 дугаар сард

батлагдсан Эрүүгийн хэрэг шүүхэд хянан шийдвэрлэх тухай хуулийн “Сэжигтнийг баривчлах” тухай үндэслэлд 30.6 дугаар зүйлийн 1.3 дахь хэсэгт “...хохирогч, гэрч, хамтран гэмт хэрэг үйлдсэн хүнийг дарамтлах, сүрдүүлэх, амь нас, эрүүл мэндэд нь халдах үндэслэл байгаа бол”, 1.4 дэх хэсэгт “дахин гэмт хэрэг үйлдэх, гэмт хэргээ төгсгөх үндэслэл байгаа бол”, 1.5-д “...гэрч, хохирогч, хамтран гэмт хэрэг үйлдсэн хүнд хууль бусаар нөлөөлөх үндэслэл илэрсэн бол” гэсэн заалтуудыг тус тус оруулж өгсөн нь өнөөгийн бодит байдалд нийцсэн зүйл болсон гэж үзэж байна. Мөн дээрх хуулийн 13.10 дугаар зүйлд “цагдан хорих таслан сэргийлэх арга хэмжээ авах үндэслэл”-д “...хохирогч, гэрч, шинжээч, шүүгч, прокурор, мөрдөгч, гэмт хэрэг хамтран үйлдсэн хүнийг дарамталсан, сүрдүүлсэн, эсхүл тэдгээрийн болон өөрийн амь нас, эрүүл мэндэд аюул учруулах үндэслэл бүхий баримт, мэдээлэл байгаа”, “гэмт хэрэг дахин үйлдэх талаар үндэслэл бүхий баримт, мэдээлэл байгаа” зэрэг үндэслэлүүдийг оруулсан нь гэрч, хохирогчийг хамгаалах арга хэрэгсэл болохуйц заалт болсон гэж дүгнэж байна.

Дөрөв. Баривчлах, цагдан хорих арга хэмжээг гэр бүлийн хүчирхийллийн гэмт хэргийн холбогдогчид зайлшгүй авах талаархи олон улсын стандарт, хэм хэмжээ

Сүүлийн жилүүдэд Монгол улсад үйлдэгдэж буй гэмт хэргийн дотор гэр бүлийн хүчирхийллээс үүдэлтэй гэмт хэргийн тоо ихэссэн болохыг судлаачид, төрийн бус байгууллагууд, хэвлэл мэдээллийн хэрэгслүүд хэлсээр байна.12 Үүнтэй холбоотойгоор хохирогчийг хамгаалах, хүчирхийлэл үйлдэгч этгээдийн үйлдлийг таслан зогсоох, дахин үйлдэгдэхээс урьдчилан сэргийлэх шаардлага зүй ёсоор урган гарна.

Нэг талаас олон улсын түвшинд цагдан хорих арга хэмжээ нь эрүүгийн байцаан шийтгэх ажиллагааны явцад хэрэглэгддэг албадлагын арга хэмжээний эцсийн арга хэмжээ байх ёстой гэдэг чиг хандлага жишиг болон тогтсон боловч мөн нөгөө талаас хүч хэрэглэсэн гэмт хэрэг, тэр дундаа гэр 12 Гэр бүлийн хүчирхийллийг гэмт хэрэгт тооцдог боллоо, Б.Бадамгарав, http://eagle.mn/r/11359

бүлийн хүчирхийллийн гэмт хэргийн үед цагдан хорих арга хэмжээг manda-tory arrest буюу заавал авах арга хэмжээ гэж тооцдог байна.13 Тухайлбал, АНУ-д шүүгдэгчийг гадуур байлгах асуудлыг шийдэхдээ хохирогч, гэрчийн аюулгүй байдлыг харгалзан шийдвэрлэдэг.14 ХБНГУ-ын Эрүүгийн байцаан шийтгэх ажиллагааны тухай хуулийн 112-д сэжигтэн, яллагдагч нь бэлгийн хүчирхийллийн болон хүний амь бие, эрүүл мэндийн эсрэг гэмт хэрэг үйлдэж оргон зайлсан, эсхүл нуугдаж байсан болох нь тогтоогдсон, нотлох баримтыг цуглуулахад саад учруулах, хуйвалдах, устгах, нотлох баримтыг хуурамчаар үйлдэх, хамтран гэмт хэрэг үйлдсэн этгээд, гэрч, шинжээч болон бусдад зүй бусаар нөлөөлөх өндөр эрсдэлтэй бөгөөд тэдгээрээс улбаалан хэргийн бодит байдлыг тогтооход саад учруулж болзошгүй, мөн онц хүнд гэмт хэрэгт шийтгэгдэж байсан, дахин гэмт хэрэг үйлдэж болзошгүй эрсдэлтэй байгаа талаар тодорхой фактууд тогтоогдсон бол гэмт этгээдийг баривчлах, цагдан хорих үндэслэл болдог.15

1985 онд НҮБ-ын Ерөнхий Ассемблейгээс батлан гаргасан “Гэмт хэрэг болон албан тушаалын байдлаа урвуулан ашигласны улмаас хохирогсдын талаархи хууль зүйн үндсэн зарчмын тухай Тунхаглал”16-д хохирогч шүүхэд хандах, шүүхээр хурдан шуурхай, шударга шүүлгэх, хохирлоо арилгуулах, нөхөн төлбөр, туслалцаа авах эрхтэй болохыг заасан. Уг тунхаглалд мөн “Хохирогчийн тав тухыг алдагдуулахгүй байх, шаардлагатай үед хувийн амьдралыг нь хамгаалах, тэднийг болон тэдний гэр бүлийн гишүүд, мөн гэрчүүдийг айлган сүрдүүлэх, өс хонзон авахаас хамгаалах арга хэмжээ авна”17 гэсэн байна.

Мөн НҮБ-аас батлан гаргасан Үндэстэн дамнасан зохион байгуулалттай гэмт хэргийн эсрэг конвенцийн 25 дугаар зүйлд “Хохирогсдод туслах, хамгаалах” тухай, “Эрүүгийн хууль, шүүн таслах ажиллагааны хүрээнд хохирогчийн эдлэх эрхийн тухай

13 Domestic violemce and Mandatroy arrest laws, Journal of Criminal law and Criminology, volume 98. http://scholarlycommons.law.northwestern.edu/cgi/viewcontent.cgi?article=7284&context=jclc.14 Гэрч, хохирогчийг хамгаалах үндэсний тогтолцоог бий болгох асуудал, Судалгааны тайлан, 2010, хуудас 49.15 German Code of Criminal procedure (Strafprozessordnung)16 Тунхаглалын 5 дугаар зүйл. 17 Тунхаглалын 6 (d) дугаар зүйл.

96


зөвлөмж”18-д эрүүгийн хэргийн шүүн таслах ажиллагааны тогтолцоо нь “хэрэв шаардлагатай байвал, ...гэмт хэрэгтэн хохирогч болон түүний гэр бүлийг айлган сүрдүүлэх, өс хонзон авах эрсдэлээс үр дүнтэй хамгаалах арга хэмжээ авах ёстой”, “зарим тохиолдолд хохирогчийн хүндрэл бэрхшээлийг багасгах биш харин нэмэгдүүлэх хандлагатай байсан”, “хохирогчийн хэрэгцээг хангаж, ашиг сонирхлыг нь баталгаажуулахад эрүүгийн шүүн таслах ажиллагааны үүрэг байх ёстой”, “эрүүгийн шүүн таслах ажиллагаанд хохиргчийн итгэх итгэлийг нэмэгдүүлэх, ялангуяа гэрчийг хамтран ажиллах явдлыг нэмэгдүүлэх нь чухал” болохыг тэмдэглэжээ.

Дээрх “Эрүүгийн хууль, шүүн таслах ажиллагааны хүрээнд хохирогчийн эдлэх эрхийн тухай зөвлөмж”-д мөн бэлгийн эрх чөлөөний эсрэг, хүүхэд, тахир дутуу хүмүүс, цөөнхийн бүлгийн эсрэг, хүн худалдаалах зэрэг хүч хэрэглэсэн гэмт хэргийн хохирогч, гэрчид эрүүгийн байцаан шийтгэх ажиллагааны аль ч үед болон шүүхийн шатанд онцгой туслалцаа шаардлагатай байж болохыг тэмдэглээд шүүх ажиллагааг шуурхай, шударга явуулах чадамжтай байхаас гадна оролцогчдын аюулгүй байдлыг хангах, эрх эрх, чөлөөг нь хамгаалах чадамжтай шүүхийг бүрдүүлэхийг улс гүрнүүдэд зөвлөмж болгосон19 байдаг.

Дээр өгүүлсэн бүгдээс дүгнэхэд, баривчлах, цагдан хорих ажиллагаа нь зөвхөн шүүхийн зөвшөөрлөөр явагддаг эрүүгийн байцаан шийтгэх ажиллагааны онцгой төрөл мөн. Тийм учраас энэ ажиллагаанд тавигдах хяналт, хийгдэх анализ, дүгнэлтийг шүүх өөрөө эсвэл эрх бүхий байгууллага хийх нь зүйтэй. Энэ нь нэг талаас сэжигтэн, яллагдагчийг дур зоргоор баривчлах, цагдан хорих зэргээс урьдчилан сэргийлэх, нөгөө талаас гэр бүлийн хүчирхийлэл, хүн худалдаалах зэрэг онцлог гэмт хэргийн гэрч, хохирогчийг цаг алдалгүй хамгаалахад чухал нөлөө үзүүлэх ач холбогдолтой юм.

ДүгнэлтХүчирхийлэл үйлдсэн, үйлдэхээр

завдаж буй этгээдийг заавал баривчилдаг, цагдан хорьдог байх, гэр 18 “Эрүүгийн хууль, шүүн таслах ажиллагааны хүрээнд хохирогчийн эдлэх эрхийн тухай зөвлөмж, № R (85) 11, Оршил хэсгийн 2,3,4,16 дугаар зүйл.19 Гэрч, хохирогчийг хамгаалах үндэсний тогтолцоог бий болгох асуудал, Судалгааны тайлан, 2010, хуудас 45.

бүлийн хүчирхийлэлд өртсөн хохирогч мэдүүлэг өгөхөөс татгалзах, гаргасан гомдлоо буцаан авсан эсэхийг үл харгалзан шүүхээр хэргийг шийдвэрлэж, хүчирхийлэгч этгээдэд хүлээлгэх хариуцлагыг гарцаагүй болохыг олон нийтэд ойлгуулах нь нийтийн эрх, ашиг сонирхлыг хамгаалахад чухал ач холбогдолтой.

Энэ төрлийн гэмт хэргийн хохирогчийг нэн түрүүнд шуурхай хамгаалах буюу сэжигтэн, яллагдагчийг баривчлах, цагдан хорих ажиллагааг цаг алдалгүй авахын ач холбогдол нь хохирогч өөрөө энэ хэргийн гол гэрч нь болж, хүчирхийлэгч этгээдийг амжилттай яллаж, тохирсон хариуцлагыг үүрүүлэхэд гол үүрэг гүйцэтгэдгээр тодорхойлогдоно. Хохирогчийн хувьд аюултай нөхцөл байдал бүрэлдсэн учраас хүчирхийлэгч этгээдийг тусгаарлах буюу баривчлах, цагдан хорих арга хэмжээг түргэн шуурхай авах шаардлагатай байдаг.

Түүнчлэн гэр бүлийн хүчирхийлэл, хүн худалдаалах гэмт хэргийн гэрч, хохирогчийн аюулгүй байдлыг найдвартай хамгаалах нь гэрч, хохирогчийн “шүүх хуралдаанд биеэр оролцох” эрхийг хангах бас нэгэн батлагаа болно. Гэрч, хохирогчийг хамгаалах арга хэрэгслийн талаар хуульд заасан сэжигтэн, яллагдагчийг гэрч, хохирогчтой харьцахыг хориглох, гэрч, хохирогчийн нэр, хаяг оршин суугаа газрыг өөрчлөх, мэдээллийг нууцлах зэрэг арга хэмжээг авах нь хангалттай бус буюу магадгүй зарим тохиолдолд цаг хугацаа алдаж ч болно. Өөрөөр хэлбэл, тухайн арга хэмжээг авахын тулд шуурхай, цаг алдалгүй авч чадаагүй нөхцөлд гэрч, хохирогчийн амь нас, эрүүл мэнд эрсдэл аюулд орж дахин хохирох магадлалтай. Хамгаалах арга хэмжээний гол зорилго нь тухайн арга хэмжээг цаг алдалгүй авахад оршдог гэдгийг дахин дахин нурших юун. Өөрөөр хэлбэл, хохирогчийн амь нас, эрүүл мэнд эрсдэлд өртөх өндөр магадлалтай байгаа тохиолдолд түүнийг хамгаалах хууль зүйн төрөл бүрийн арга хэрэгсэл байгаа хэдий ч юуны түрүүнд хүчирхийлэгч этгээдийг баривчлах, цагдан хорих замаар хамгаалах боломжтой. Гэр бүлийн хүчирхийллийн хэргийн онцлог нь хүчирхийлэл эхний тохиолдол ч биш бас сүүлийнх ч биш байх нь олон. Энэ утгаараа хохирогч дахин хүчирхийлэлд өртөх эрсдэл үүсэх

97


ч боломжтой. Дэлхийн улс орнуудад гэр

бүлийн хүчирхийллийн гэмт хэргийг шийдвэрлэдэг тусгайлсан шүүх, прокурорын байгууллага, энэ чиглэлээр дагнан мэргэшсэн өмгөөлөгч, цагдаагийн байгууллагын ажилтнууд, сэтгэл зүйч, мэргэжлийн зөвлөгөө өгдөг, сургадаг газрууд, олноор бий болон ажилласаар байна. Зарим оронд гэмт этгээд нь сургалт, эмчилгээ болон бусад тусгай хөтөлбөрт хамрагдах талаар шүүхийн шийдвэр гарсан тохиолдолд түүний биелэлтэд хяналт, мониторинг хийх үүрэг бүхий тусгай бүтэц нь дагнасан шүүхийнхээ дэргэд ажиллаж байна. 20

Нөгөө талаас, гэр бүлийн хүчирхийллийн хэрэг нь хохирогч өөрөө хүсээгүй буюу гомдол гаргаагүй байсан ч гэмт этгээдийн гэм бурууг шүүх тогтоож, хариуцлага хүлээлгэх ёстой байдаг. Практикт, ихэнх тохиолдолд хүчирхийлэгч этгээд хохирогчийн зүгээс гаргасан гомдлыг эргүүлэн авахуулах, эвлэрсэн мэт харагдуулах оролдлогуудыг хийдэг. Гэтэл хохирогчийг айлган сүрдүүлж дарамтлах нь харин ч хуулиар хариуцлага хүлээлгэх үндэслэл болдог.

Баривчлах, цагдан хорих ажиллагаанд шүүхийн хяналтыг хэрэгжүүлэх арга зам нь тухайн арга хэмжээг авах үед ямар зүйлүүдийг анхаарах шаардлагатай вэ, тэдгээр шалгуур үзүүлэлтүүдээ нарийн сайн тогтоох, түүнээс хамаарч уг таслан сэргийлэх арга хэмжээг үр дүнтэйгээр хэрэгжүүлэх, цаашилбал, шүүн таслах ажиллагааны үр нөлөөг үр дүнтэй байлгахад чиглэх учиртай. Ийм учраас дараах саналыг дэвшүүлж байна.

Санал1/ Хүчирхийллийн давтамжид

анхаарах: Захиргааны журмаар шийтгэгдэж байсан эсэх талаарх мэдээлэл, лавлагаа, өмнө нь хүчирхийллийн гэмт хэрэгт цагдан хоригдож байсан эсэх болон ял шийтгэлийн байдал. Үүнд тухайн гэр бүлд өмнө нь хүчирхийлэл үйлдэгдэж байсан эсэх, түүндээ ял шийтгэл эдэлж байсан эсэх тухай мэдээллээс гадна хүчирхийлэл үйлдэгч этгээд бусдын бие махбодид гэмтэл учруулах хэрэг үйлдэж, шийтгэгдэж байсан эсэх талаар мэдээлэл нь тухайн этгээдийг асуудлыг шийдэхдээ хүч хэрэглэх замаар шийддэг гэдгийг 20 Тesting the Effectiveness of Batterer Programs and Judicial Monitoring Results from a Randomized Trial at the Bronx Misdemeanor Domestic Violence Court, p1, http://www.courtinnovation.org/sites/default/files/battererprogramseffectiveness.pdf

тодорхойлж өгөх нэг хүчин зүйл болно. 2/ Гэр бүлийн хүчирхийллийн хэргийн

сэжигтэн, яллагдагчийг баривчлах, цагдан хорих үед хохирогчийн биед ямар нэг гэмтэл учирсан эсэх талаар баримтыг нягтлахдаа хохирогч нь заавал эмнэлгийн тусламж авч байсан эсэх, түүнийг нотлох өөр ямар нэг бичиг баримт байгаа эсэх, эсхүл шүүх эмнэлгийн дүгнэлтээр тогтоогдсон байхыг шаардахгүй байх. Өөрөөр хэлбэл, хохирогч, гэрчийн мэдүүлэг байхад хангалттай.

3/ Гэр бүл салалт явагдаж байгаа эсэх. Энэ тохиолдолд хүчирхийлэгч этгээдийн зан араншин, үйлдэл нь улам түрэмгий болох магадлалтай байдаг. Мөн хүүхдийг асран хамгаалах эрх хэнд шилжиж байгааг анхаарах.

4/ Хүчирхийлэл үйлдэхдээ буу зэвсэг хэрэглэдэг эсэх. Тухайн этгээдийн буу, зэвсэг, ашиглах зөвшөөрлийг хүчингүй болгосон эсэхэд анхаарах.

5/ Хохирогч талаас хүчирхийлэгчийг баривчлуулахгүй, цагдан хориулахгүй байх, гомдолгүй гэх талаар хүсэлт гаргасан тохиолдолд үүнд няхуур хандах хэрэгтэй. Ихэвчлэн хохирогч нь хүчирхийлэгчийн дарамт, сүрдүүлгэнд орсноос тийнхүү хүсэлт гаргах боломжтой байдаг.

6/ Нэг нотлох баримт нь нөгөөгөө дэмжиж байгаа эсэх.

7/ Гэр бүлийн хүчирхийллийн хэргийн сэжигтэн, яллагдагч хэрэг үйлдэх үедээ уур нь хүрсэн, согтуу байсан, эсхүл гэм буруугаа ойлгож гэмшсэн зэрэг нь түүнийг хариуцлагыг хөнгөрүүлэх нөхцөл болохгүй.

8/ Гэр бүлийн хүчирхийллийн гэмт хэргийн үед баривчлах, цагдан хорих талаархи шүүх хуралдааныг шаардлагатай тохиолдолд хаалттай хийх замаар гэрч, хохирогчийн мэдээллийн аюулгүй байдлыг хамгаалахад анхаарах.

9/ Баривчлах, цагдан хорих шүүх хуралдаанд гэрч, хохирогчийг оролцуулж байгаа тохиолдолд хүчирхийлэгч этгээдийн шууд өөдөөс харах боломжгүйгээр, эсвэл түүний эзгүйд буюу танхимаас гаргуулж, хохирогч нь хөгжлийн бэрхшээлтэй, жирэмсэн, хүүхэд, өндөр настан бол видеогоор хуралдаанд оролцуулах зэрэг төрөл бүрийн арга хэмжээ авах, шаардлагатай тохиолдолд видео шүүх хуралдааныг хийхдээ гэрч, хохирогчийн зүс царай, дууны өнгийг хүчирхийлэгч этгээдэд танигдах боломжгүйгээр хувиргах, өөрчлөх зэргээр техник, технологийг ашиглаж, аюулгүй байдлыг

98


ОБЩАЯ ХАРАКТЕРИСТИКА ПРЕСТУПЛЕНИЙ ПРОТИВ БЕЗОПАСНОСТИ ЭЛЕК-ТРОННОЙ ИНФОРМАЦИИ В ЗАКОНОПРОЕКТЕ УК МОНГОЛИИ 2015 Г

2015 ОНЫ МОНГОЛ УЛСЫН ЭРҮҮГИЙН ХУУЛИЙН ТӨСӨЛ ДЭХ ЦАХИМ МЭДЭЭЛ-ЛИЙН АЮУЛГҮЙ БАЙДЛЫН ЭСРЭГ ГЭМТ ХЭРГИЙН ЕРӨНХИЙ ШИНЖ

GENERAL CHARACTERISTICS OF CRIMES AGAINST THESECURITY OF COMPUTER INFORMATION IN THE BILL

OF THE CRIMINAL CODE OF MONGOLIA 2015

ЛХАЙЖАА О.Адьюнкт Омской академии МВД России, подполковник полиции МонголииЛ.ОДХҮҮОХУ-ын ДХЯ-ны Омскийн академийн адьюнкт, цагдаагийн дэд хурандааODKHUU L.Postgraduate student of the Omsk Academy of Ministry of Internal Affairs of Russia, Police lieutenant colonel

Аннотация: Автор рассматривает систему компьютерных преступлений в Уго-ловном кодексе Монголии, а также общую характеристику преступлений против безопасности электронной информации в законопроекте УК Монголии 2015 года.

Товч агуулга: Монгол Улсад 2016 онд батлагдсан Эрүүгийн хуулийн төсөлд тусгагдсан цахим гэмт хэргийн ерөнхий шинжийг товч байдлаар авч үзлээ.

Abstract: The author considers the system of computer crimes in the Criminal Code of Mongolia and general characteristics of crimes against the security of computer information in the bill of the Criminal code of Mongolia 2015.

Ключевые слова: Уголовный кодекс, киберпреступления, компьютерное пре-ступление, преступления против безопасности электронной информации.

Түлхүүр үг: Эрүүгийн хууль, кибер гэмт хэрэг, компьютерийн гэмт хэрэг, цахим мэдээллийн аюулгүй байдлын эсрэг гэмт хэрэг.

Keywords: Criminal Code, cybercrime, computer crime, crime against the security of computer information.

Развитие и совершенствование пра-вового регулирования общественных отношений, повышение его эффектив-ности – одна из важнейших задач, сто-ящих перед юридической наукой. Акту-альность проблемы совершенствования правового регулирования приобретают в наши дни в связи с интенсивным раз-витием современного информационно-го общества и высоких технологий.

Но развертывание научно–техниче-ской революции обусловливает не толь-ко коренные прогрессивные изменения в составе факторов экономического развития Монголии, но и негативные тенденции развития преступного мира, приводит к появлению новых форм и видов преступных посягательств. Это ярко проявляется в том, что преступные группы и сообщества начинают актив-

но использовать в своей деятельности новейшие достижения науки и техники. Особую тревогу в этом плане вызывает факт появления и развития в Монголии нового вида преступных посягательств, ранее неизвестных Монгольской юри-дической науке и практике и связанный с использованием средств компьютер-ной техники и информационно-обра-батывающих технологий, компьютер-ных преступлений.

Компьютерные преступления впер-вые появились в Уголовном кодексе Монголии в 1996 году1. В законопро-екте УК Монголии 2015 года2 престу-1 Официальный сайт Министерства юстиции и внутренних дел Монголии [электронный ресурс] / Режим доступа: http://www.legalinfo.mn/law/details/12172?lawid=12172, свободный. – загл. с экрана. Язык монгольский. (дата обращения: 23.11.2016).2 Официальный сборник государственной информации Великого Народного Хурала Монголии. 2016. №7. – c.

99


пления против безопасности электрон-ной информации – это умышленные общественно опасные деяния, ответ-ственность за которые предусмотрена в главе 26, посягаюшие на общественные отношения, обеспечивающие права и законные интересы общества и госу-дарства в сфере создания и обращения компьютерной информации.

Согласно УК (проект уголовного за-конодательства) Монголии выделяются три вида компьютерных преступлений: неправомерный доступ к электронной информации (ст. 26.1 УК); изготовление или сбыт специальных программных и технических средств для получения неправомерного доступа к электронн-но-информационной сети (ст. 26.2 УК); разработка, использование либо рас-пространение вредоносных программ (ст. 26.3 УК). Это в целом соответствует системе компьютерных преступлений, предусмотренной международными документами. Так, Конвенция Совета Европы о киберпреступности3 подраз-деляет киберпреступления на четыре группы: компьютерные преступления (против конфиденциальности, целост-ности и доступности компьютерных данных и систем); преступления, свя-занные с использованием компьютер-ных средств; преступления, связанные с контентом (содержанием данных); преступления, связанные с нарушением авторского права и смежных прав.

Объектом данных преступлений являются общественные отношения в сфере обеспечения нормального обо-рота компьютерной информации.

Предмет преступлений против без-опасности электронной информации – это компьютерная информация (све-дения (сообщения, данные), пред-ставленные в форме электрических сигналов, независимо от средств их хранения, обработки и передачи) либо компьютеры как носители такой ин-формации.

Объективная сторона описана в за-конопроекте следующим образом.

Статья 26.1. Неправомерный до-ступ к электронной информации,

1. Неправомерный доступ или

267–376.3 Европейская Конвенция по киберпреступлениям. Будапешт. 2001. Европейская Конвенция по киберпреступления была принята в г. Будапеште в 2001 г., и подписана государствами Совета Европы и иными государствами. Монголия в настоящей конвенции не участвует.

проникновение в электронно-вычисли-тельные машины, или их сети, а также в компьютерную базу данных или в си-стему, наказывается – ...

2. Неправомерный доступ к элек-тронной информации в электронно-вы-числительной машине или в системе электронно-вычислительных машин, если это деяние повлекло уничтоже-ние, повреждение, нарушение, моди-фикацию, копирование, внесение в них ложной информации, выведение из строя компьютерной сети и ком-пьютерной программы, нарушение ра-боты компьютерного оборудования, блокирование, ограничение доступа к информации, незаконную передачу, уничтожение и повреждение машин-ных носителей информации, наказыва-ется – ...

3. Деяние, предусмотренное ча-стью второй настоящей статьи, если оно привело к нарушению нормально-го функционирования государственных учреждений; а равно совершенное с посягательством на объекты жизнеобе-спечения населения, наказывается – ...

4. Деяния, предусмотренные частя-ми первой или второй настоящей ста-тьи:

4.1. совершенные группой лиц по предварительному сговору;

4.2. связанные с неправомерным доступом к компьютерной базе данных, составляющей государственную тайну или к особо важной информационной и компьютерной сети, наказывается

– Статья 26.2. Изготовление или сбыт специальных программных и тех-нических средств для получения непра-вомерного доступа к электронно-ин-формационной сети.

1. Изготовление и сбыт специ-альных программных или технических средств для получения неправомерного доступа к электронно-вычислительной машине, или их защищенной сети, на-казывается – ...

Статья 26.3. Разработка, использо-вание либо распространение вредонос-ных программ.

1. Разработка компьютерных программ или внесение изменений в существующие программы с целью несанкционированного уничтожения, блокирования, модификации или ко-пирования информации, хранящейся на машинных носителях, выведение из строя электронных средств или ком-

100


пьютерной сети, содержащих компью-терную программу или информацию, либо разработка специальных вирус-ных программ, либо заведомое их ис-пользование, либо распространение носителей с такими программами, на-казывается – ...

Субъективная сторона данных преступлений представлена умышленной формой вины и в ряде случаев присутствует специальная цель.

Несмотря на то, что общий возраст уголовной ответственности в Монголии наступает с 16 лет, субъектом рассма-триваемых преступлений выступает фи-зическое, вменяемое лицо, достигшее 14 лет4. В составах ч. 4 ст. 26.1, ст 26.2 и ст. 26.3 предусмотрен специальный субъект. Также субъектом преступле-ний в сфере компьютерной информа-ции могут быть не только лица, в обя-занности которых входит соблюдение правил хранения и обработки инфор-мации либо иных правил безопасности информационных систем (специальный субъект), но и любые иные лица, про-тивоправно получившие доступ к ин-формации с помощью персонального

4 Указанные в части 2 статьи 6.2 настоящего законопроектаУголовного кодекса Монголии.

компьютера, а также создавшие, ис-пользовавшие или распространившие вредоносные программы для ЭВМ.

Таким образом, для преступлений против безопасности электронной ин-формации характерно то, что это три преступлениия (ст. 26.1, ст. 26.2, ст. 26.3 законопроекте УК Монголии). Объектом их являются общественные отношения в сфере обеспечения нор-мального оборота компьютерной ин-формации. Объективная сторона их описана в Монгольском уголовном за-коне как неправомерный доступ к элек-тронной информации, изготовление или сбыт специальных программных и электронных средств для получения неправомерного доступа к электронн-но-информационной сети и разработка, использование либо распространение вредоносных программ. Субъективная сторона преступлении против безопас-ности электронной информации пред-ставлена умышленной формой вины, и в ряде случаев присутствует специаль-ная цель. Субъектом рассматриваемых преступлений выступает физическое, вменяемое лицо, достигшее 14 лет.

ЗЭВСГИЙН ҮҮСЭЛ, ОЙЛГОЛТ, ТУЛГАМДСАН АСУУДЛУУД

WEAPON ORIGIN, UNDERSTANDING AND CONCERNS

Ц.ОЧГЭРЭЛЦЕГ-ын Хэрэг бүртгэх хэлтсийн дарга, цагдаагийн хурандаа, ХСИС-ийн докторантOCHGEREL TS.Head of Induiry Department, National Police Agency Mongolia,Police colonel, Ph.D student

Товч агуулга: Энэхүү өгүүллээр хүн төрөлхтөнд зэвсэг үүссэн түүхийн үйл явц, хөгжлийн үе шат, уламжлалт болон уламжлалт бус зэвсгийн тухай, цаашдын чиг хандлага, зэвсгийн талаарх ойлголт, тодорхойлолтыг нэвтэрхий толь бичиг, Монгол Улс, ОХУ-ын хууль тогтоомжид тусгагдсан байдлыг авч үзсэн байна.

Abstract: What is a Weapon? History of Weapons and its understanding and de-velopment. Thus, traditional and non-traditional weapons, future trends and how it’s described or stated on the encyclopedia, Mongolia and Russian legislation.

Түлхүүр үгс: Зэвсэг, Галт зэвсгийн тухай хууль. Key words: Weapon, Improve Firearms Law.

101


Зэвсэг үүссэн түүх: Хүн төрөлхтөнд зэвсэг үүссэн хамгийн балар эрт үе бол “чулуун зэвсгийн үе” мөн бөгөөд 2,5 сая жилийн тэртээ амьдарч байсан хомо төрөл зүйлд хамрагдах “Аустралопитикус”, ”Парантрокус”1 мичнүүд чулуугаар хийсэн хэрэгсэл, амьтаны ясаар хийсэн хэрэглүүрийг ан гөрөө хийх, аж ахуй эрхлэх зэрэгт ашиглаж байжээ.

Энэ байдал “Палеолит”-ын (Чулуун зэвсгийн эхэн - 2.5 сая - 200.0 жилийн өмнөх үе), улмаар “Мезолит”-ын (Чулуун зэвсгийн дунд - 200.0 жил – 5000 жилийн өмнөх үе)-ийг дамжин үргэлжилсэн боловч чулуун зэвсгийн хийц, хэлбэрт мэдэгдэхүйц өөрчлөлт гараагүй байдаг.

Харин чулуун зэвсгийн үеэс хүрэл зэвсгийн үе рүү шилжих шилжилтийн үе болох шинэ чулуун зэвсгийн буюу “Неолит“-ийн үед (МЭӨ 6000-2500 жилийн өмнө) цахиур, цахиурт занар, шаазан чулуу, элсний болон газрын чулууг мод, яс, хальс, бугын эвэртэй хамт баглаж ангаа агнах зорилгоор зэвсэг болгож чулууг янз бүрийн хэлбэр гарган засаж хэрэглэж сурсан байдаг2.

Энэ үеэс “Хомо сапиенс” хүн гартай модон саваа, жад барьж явахын зэрэгцээ зэрлэг амьтадын хурдыг гүйцэн, хол зайд агшин зуур хүрч хөнөөх, гэмтээх боломжтой (1 хоромд 60 алд зайг туулах чадвартай) нум сумыг бодож олсон нь эртний хүмүүсийн хувьд галыг олсонтой адил, хоол идэшээ хялбархан олж авах боломжийг өгсөн том дэвшил байлаа.

Энэ үеэс ан агнахад ашиглаж байсан зарим багаж зэвсгийг хутга, нум сум, жад зэрэг дээр сүх, илд, биеэ хамгаалах хаалт бамбай зэргийг бий болгож, өмчөө хамгаалах, бусдын дайралтыг няцаах, бусдаас өмч хөрөнгийг нь булаан авах, довтлох, дайрах, өрсөлдөгчөө айлгах, гэмтээх, амь биеийг хөнөөх, зориулалтаар зэвсэг болгон ашигладаг болжээ.

МЭӨ 6000 жилийн үед “хомо сапиенс”-ууд нүүдэллэн одоогийн европ, азийн нутагт ирцгээсэн бөгөөд тэнд амьдарч байсан “неандартальчууд”-тай газар нутгийн болон хоол тэжээлийн маргаан үүсгэж, дайсагнах хэмжээнд хүртэл хурцдаж, цаашлаад отог овогоороо нэгдэн бие биенийхээ эсрэг тулаан хийх болсон нь тэдний хөгжлийн явцад бий болгоод 1 Үндэстний цахим нэвтэрхий толь.2 Мөн тэнд

байсан багаж зэвсгээ зорилготойгоор хүн хөнөөхөд ашиглаж эхэлсэн анхны тохиолдолууд байж болох юм.

Хүрэл зэвсгийн эхэн үед (МЭӨ 5000 он) чулуунаас гадна хатуу бодис байгаль дээр байдгийг нээн илрүүлж, зэсийг чулуунаас ялган авч багаж зэвсэг хийж байсан боловч хурц ир, үзүүр нь амархан мохдог байсан тул зэс, тугалга хоёрыг нийлүүлэн хайлж хүрэл хэмээх илүү хатуу төмөрлөг зүйлийг гарган авч ахуй хэрэглээндээ хэрэглэж, улмаар зэвсгээ боловсронгуй болгон сайжруулахад ашигласан байна.

Энэ үед хүрлийг ашиглаж хутга, илд, жадны үзүүр зэргийг хийж эхэлсэн бөгөөд улмаар төмөр боловсруулан гаргаж авах аргыг олж, зэвсгээ төмрөөр илүү бат бөх, ур хийцтэй хийх болов.

Хүний бодож олж, зохион бүтээсэн зэвсгүүд ийнхүү хүний нийгмийн хөгжлийг даган боловсронгуй болж чанар нь сайжирсан, 2.5 сая гаруй жил үргэлжилсэн цаг хугацааг зэвсэг судлаачид “хүйтэн зэвсгийн үе” 3 гэж нэрлэдэг.

МЭӨ 500 онд чулуу шидэгч хэрэгсэлийг хятадууд бүтээв. Арваад хүний хүчээр ажилладаг уг хэрэгсэл үлэмж хэмжээний чулууг 130 метрийн хол шидэх хүчин чадалтай байв. Энэ үеийн грекчүүд мөн адил төстэй төхөөрөмж бүтээсэн нь “баллиста” бөгөөд хожим Ромын эзэнт гүрний цэрэг армийн гол зэвсэг болжээ.

V - VI зуунд эртний хятадын эмч Тао Хун Цзин өөрийн эзэн хаадын эрүүл мэндэд ашигтай бодис бий болгох зорилгоор эмийн зориулалтаар хэрэглэж байсан олон найрлагат химийн бодисынхоо тэсрэх чанартай болохыг мэдэж дарины бүтцийг нээсэн байдаг.

Харин алхимич Нин Сюй Цзы гэгч дарийг цэргийн зориулалтаар хэрэглэх боломжтойг нээж, анхны шатаагч сумыг зохион бүтээжээ4.

Сүн гүрний (960-1279) эрдэмтэн мэргэд умардын Алтан улсын дайсагнасан бодлогоос эмээж, зэвсэглэлээ шинэчлэхийг зорьсон нь зэвсэгт дарийг өргөн ашиглахад нөлөөлөв. 1360-аад онд Хятадын Мин гүрний үед галт зэвсэг улам боловсронгуй болов. Энэ үеэс “галт зэвсгийн эрин” эхэлсэн гэж зэвсгийн судлаачид үздэг.

Галт зэвсгийн эринд хүний өөрийн 3 А. Хүү-Ухна. Зэвсэглэлийн түүх, орчин үе, хэтийн төлөв. УБ., 2015. 7 дахь тал4 Мөн тэнд. 11-18 дахь тал

102


амьдралд ашиглаж болох хурдан хялбар зэвсэг бүтээх сэтгэлгээ аажмаар хөгжиж, үүнийг дагаад галт зэвсгийн төрөл, тоо нэмэгдсээр ирсэн билээ. Хүн төрөлхтөний түүхэнд тохиолдсон олон зуун дайн, байлдааны явцад галт зэвсэг улам боловсронгуй болж түүний цэц мэргэн байдал, алсын тусгал мэдэгдэхүйц сайжирч, тэр хэрээр хөнөөлт чанар нь олон дахин нэмэгдсэн билээ.

Хүн төрөлхтөн нийгэм, соёл иргэншил бий болгохын зэрэгцээ хөгжлийн нөгөө талын олон учир шалтгаан, нөхцөлөөс болж зэр зэвсгийн хувьслыг эрчимжүүлэн боловсронгуй болгож, улмаар зэвсгээр уралдах, хөөцөлдөх зам руу гулсан орсон юм..

Хамгийн хүчтэй зэвсэгтэй, цэрэг армитай болж чадсан улс үндэстэн тухайн үед өөрийн төр улсаа байгуулж, нийгмийн болон соёл иргэншилыг бүхэлд нь өөрийн мэдэлд оруулан захирах, газар нутгаа тэлэх, эзэнт гүрнүүдээ хамгийн баян тансаг болгон, олон зуунаар оршин тогтнож, эсвэл түүхийн хүрдын эргэлтэнд шинээр байгуулагдсан дараагийн эзэнт гүрэндээ эзлэгдэн мөхөж ирсэн. Эдгээр олон хаант улс, эзэнт гүрний амжилт, ялагдлын цаана зэр зэвсгийн хүчин чадал, хурд, шинээр бүтээх, ашиглах чадвар нуугдаж байдаг юм.

Анхны галт зэвсгүүд болох мушкет “кулеврина”-гаас винтов, автомат, пулемёт, цахиурт оч үүсгэгч гар буунаас пистолет, револьвер, бомбард, мортироос минемот, их буу, түрдэг хуягт тэргэнцэрээс, байлдааны хуягт машин, танк, иргэний нисэх онгоцноос цэргийн сөнөөгч, бөмбөгдөгч онгоцууд, зорчигчдын усан онгоцноос нисэх онгоц тээгч онгоц, шугмын крейсэр, линкорууд, шумбагч аппаратаас цөмийн цэнэг зөөгч шумбагч атомын хөлгүүд болтол зэр зэвсэгүүдийг зохион бүтээж бий болгосон байх юм.

1750-1800 оны үед пуужинг байлдааны зориулалтаар анхлан зохион бүтээв. Тийрэлтэт зэвсэг олон зуун жилийн турш ямар нэгэн хэлбэрээр ашиглагдаж байсан ч Энэтхэгийн султан Фати Али Типпү энэтхэгчүүдийн тусгаар тогтнолын төлөөх тэмцэлд Британий армийн эсрэг анх удаа пуужин ашиглажээ. Тийрэлтэт галт зэвсгээс санаа авсан английн зохион бүтээгч Уильям Конгрев хожим өөрийн нэрээр нэрлэгдсэн бага оврын, боловсронгуй пуужинг бүтээсэн юм.

1850 онд оросын генерал К.М.Константинов анхны пуужинг бүтээж үйлдвэрлэж эхэлсэн байна. 1903 онд оросын эрдэмтэн К.Э.Циолковский пуужингийн шингэн хөдөлгүүр, АНУ-д Р.Годдард мөн адил хөдөлгүүр зохион бүтээв. Пуужинг Дэлхийн 2 дайны үед эрчимтэй хөгжүүлж боловсронгуй болгоход германы эрдэмтэд шаргуу ажилласан билээ. Ийнхүү “пуужинт тийрэлтэт зэвсгийн эрин” эхэлсэн түүхтэй.

Өнөөдөр тив алгасагч алсын тусгалт пуужингууд ОХУ, АНУ, Англи, Франц, Хятад улсын зэвсэглэлд байна. Энэтхэг, Израиль, Иран, Хойд Солонгос, ӨАБНУ, Пакистан тактикийн болон оператив-тактикийн баллистик пуужинг зэвсэглэлдээ оруулаад байна.

Шинжлэх ухааны сүүлийн үеийн ололт нээлтүүд дээр дурьдсан уламжлалт төрлийн зэвсгийг улам боловсронгуй болгохын сацуу уламжлалт бус шинэ шинэ зэвсгийг бий болгосоор байна. Тухайлбал:

Геофизикийн зэвсэг - байгалийн үзэгдэл ашиглаж хор хөнөөл учруулах зэвсэг (сейсмологи - газар хөдлөлийн нөлөөллөөр хар шуурга, нуранги үүсгэх, хиймлээр бороо, цас оруулж үер буулгах, цас зудыг өдөөх) болон озоны зэвсэг (озоны давхарга гэмтээх).

Генетикийн зэвсэг - удамшилын өвчин үүсгэгч нян (халдварт өвчин үүсгэгч нян) лабораторийн аргаар гарган авч тархаах зэвсэг.

Хэт авианы зэвсэг - хэт авианы үелзэл долгионы цацраг үүсгэгч (байлдааны техник, багаж хэрэгслийг гэмтээх, радио - техникийн ажиллагааг алдагдуулах) зэвсэг.

Хурдасгуурын зэвсэг - нейтрон, протоны эгэл бөөмсөөр буудаж байлдааны техник, багаж хэрэгслийг гэмтээх зэвсэг.

Цахилгаан соронзон зэвсэг - Цахилгаан соронзон долгион ашиглаж байлдааны техник, багаж хэрэгслийг гэмтээх зэвсэг.

Плазмын зэвсэг - эсрэг талын цэргийн бай, обьектыг плазм туягаар устгах зэвсэг.

Психиатрын зэвсэг - сэтгэл зүйд нөлөөлөх, эсрэг талын цэрэг армийн байлдах чадвар алдагдуулах, сэтгэл зүйн тогтворгүй байдалд оруулах зэвсэг.

Цацраг туяаны зэвсэг - цацраг идэвхт бодисоор хордуулах, эсрэг талын цэрэг армийн байлдах чадвар алдагдуулах

103


зэвсэг.Хэт өндөр үелзлэлийн зэвсэг - хэт

өндөр үелзлэлтэй цахилгаан соронзон долгионоор байлдааны техник, багаж хэрэгслийг гэмтээх зэвсэг.

Дижитал зэвсэг – компьютерийн вирус ашиглан хорлон сүйтгэх зэвсэг г.м.

Зэвсгийг ийнхүү оюун ухаант хүн хоол тэжээлээ бэлтгэх зорилгоор бодож бүтээсэн бөгөөд хүн, нийгмийн хөгжлийн явцад хувьсан өөрчлөгдөж, улам боловсронгуй болсоор эдүгээ хүн төрөлхтний хувь заяа, улс орнуудын нийгмийн хөгжил, улс төр, эдийн засгийн эрх мэдлийг тодорхойлох чухал хүчин зүйл болжээ.

Хүн болж хувьсан өөрчлөгдөхөд 1-2 сая жил болсон гэж үздэг бол өөрсдийгөө эх дэлхийтэйгээ хэд дахин устгах, одоо байгаа 7 тэрбум хүнийг хэдэн ч удаа хөнөөх хэмжээний зэвсэг техник зохион бүтээж үйлдвэрлэгдэхэд хүн төрөлхтөнд 73 жил шаардагдсан байна.

Дэд хэсгийн дүгнэлт: 1. Эртний хүн өөрийн идэш

тэжээлээ бэлтгэхэд ашиглах зорилгоор багаж зэвсэгтэй болсон, харин иргэншил, нийгмийн байгуулал үүсэхтэй зэрэгцэн амьдралын ялгаа бий болж, бусдын өмч, эд баялгийг өөрийн болгох, булаан авах зорилгоор зэвсэг хэрэгсэлээ улам боловсронгуй болгож иржээ. Харин орчин үеийн хүн хамгаалах болон довтлох зориулалтаар зэвсэг зохион бүтээсээр байна. Үүний хор уршгаар зэвсгийн хөнөөлт чанар улам бүр нэмэгдэж хүний нийгмийн соёл иргэншилд аюул, занал учруулахуйц хэмжээнд очоод байна.

2. Хүн төрөлхтөн зэвсэг шинээр бүтээж, өөрчлөн сайжруулж, боловсронгуй болгохоор уралдаж эхэлсэн бөгөөд түүний учир шалтгаан нь өмчийн хэлбэр үүссэн үетэй давхцдаг нь нэг талаас хүний нийгэм хөгжихийн тулд зайлшгүй бий болсон шаардлага, хэрэгцээ, нөгөө талаас хүний оюун ухааны хөгжил, сэтгэлгээний үр дүн боловч, гол асуудал хүний сэтгэлийн хүсэл шуналаас үүдэн бий болсон, бусдыгаа дарангуйлах тогтолцоо, нийгмийн байгуулалтын хөгжлийн үйл явцтай харилцан хамааралтайгаар зайлшгүй үргэлжлэх зүй тогтол юм. Одоогоор хүн төрөлхтөн үүнээс өөр тогтолцоог бий болгохыг хүсэж байгаа боловч зэвсгийн өрсөлдөөн,

хөөцөлдөөн үүнд сөргөөр нөлөөлсөн хэвээр байна гэж судлаачийн зүгээс үзэж байна.

Зэвсгийн тухай ойлголт. Зэвсгийн үүсэл, хувьсан өөрчлөгдсөн шалтгаан, нөхцөл, зэвсгийн хөгжлийн түүхийн он дарааллын талаарх судалгаатай зэрэгцэн, “зэвсэг” хэмээх ойлголтыг хууль тогтоомжид хэрхэн томъёолсныг харьцуулан судлах шаардлага бий бөгөөд энэ нь зэвсэг үйлдвэрлэгч, импортлогч, экспортлогч орнуудад зэвсгийн ерөнхий ойлголт өөр өөр, зэвсгийн хууль ёсны эргэлт, түүний эрх зүйн зохицуулалт, түүнчлэн зэвсгийн хууль бус эргэлттэй хийх эрх зүйн тэмцэл харилцан адилгүй байдгаар тайлбарлагдана.

Монгол Улсад “Зэвсгийн тухай” тусгайлсан хууль байхгүй бөгөөд “Галт зэвсгийн тухай” хуульд “Зэвсэг” гэдэг ерөнхий ойлголтыг “Галт зэвсэг” гэсэн тухайлсан явцуу ойлголтоор төлөөлүүлэн тусгаж хуульчилсан байдаг. Энэ талаар Академич С.Нарангэрэл Эрх зүйн эх толь бичигт (Dictionary of Law) Монгол Улсад “Галт зэвсгийн тухай” хуулиас гадна “Зэвсгийн тухай” хууль одоогоор байхгүй байна. Энэ нь эрх зүйн томоохон хийдэл юм5 гэсэн дүгнэлт хийсэн байдаг.

ОХУ зэрэг зарим оронд “Зэвсгийн тухай”6 тусгайлсан хууль хүчин төгөлдөр үйлчилж байгаа бөгөөд уг хуулиар зөвхөн галт зэвсэг төдийгүй хүйтэн зэвсэг, харвах зэвсэг, хийн зэвсэг, дохионы зэвсэг зэргийг иргэний болон албаны зориулалтаар ашиглах эрх зүйн харилцааг зохицуулдаг.

“Зэвсэг” хэмээх (орос. оружие; англ. аrms, weapon, armament) нэр үгийг

Я.Цэвэлийн “Монгол хэлний товч тайлбар толь”-д “зэвсэг бол хэрэглэх элдэв хэрэгсэл”7 гэсэн бол, С.Нарангэрэлийн “Эрх зүйн эх толь бичиг”-т “зэвсэг бол нийтлэг утгаараа хамгаалах буюу довтлоход ашигтай төхөөрмжлөгдсөн техникийн аливаа хэрэгсэл” гэж ойлгоно8 хэмээжээ.

Б.Чадраагийн “ Монголын үндэсний нэвтэрхий толь “- (Mongo-lion national encyclopedia) -д “Зэвсэг” 5 С.Нарангэрэл. Эрх зүйн эх толь бичиг. (Dictionary of Law). УБ., 2007. 222 дахь тал. 6 "Федеральный закон об оружии РФ" от 13 ноября 1996 г. 7 Я. Цэвэл. “Монгол хэлний тайлбар толь. УБ.,1966. 293 дахь тал8 С.Нарангэрэл. “Эрх зүйн эх толь бичиг. (Dictionary of Law). УБ., 2007. 222 дахь тал

104


гэж “дайсны амьд хүч түүний техник төхөөрөмжийг устгахад хэрэглэдэг хэрэгслийн ерөнхий нэр”9 гэж тодорхойлсон байна.

“Галт зэвсэг” гэх ойлголтыг Я.Цэвэлийн “Монгол хэлний товч тайлбар толь “-д “галаар тэсрүүлэх зэвсэг”10 хэмээсэн бол, Б.Чадраагийн “ Монголын үндэсний нэвтэрхий толь “-д “Галт зэвсэг – бууны гол төмрийн сувгаас сум (мин)-ыг шидэж гаргахын тулд дарины тэсрэх цэнэг буюу тусгай шатагч хольцын шатах үед үүсдэг хийн даралтын хүчийг ашигласан зэвсэг” гэж тодорхойлжээ.

Монгол Улсын “Галт зэвсгийн тухай”11 хуулинд “галт зэвсэг” гэж дарины шаталтаас үүссэн өндөр даралтын хүчээр сумны хошуу буюу үрэл гол төмрөөс шидэгдэж амьд болон бусад биетийг гэмтээх, хөнөөх, устгах зориулалт бүхий буудлагын зэвсгийг ойлгоно гэж нэр томъёоны тодорхойлолтод оруулсан байна.

“Зэвсэг” (оружие) -ийн тухай ойлголтыг ОХУ-ын “Зэвсгийн тухай” хуульд дараах байдлаар тусгаж тайлбарласан байна: “зэвсэг” гэж амьд болон бусад байг устгах хөнөөх, дохио өгөх зориулалтаар бүтээгдсэн, төхөөрөмж, хэрэгслийг” 12- гэж ерөнхий тодорхойлолтоор оруулснаас гадна зэвсэг тус бүрийн ангилал болон ажиллагааны онцлог шинжээр төрөлжүүлэн нэг бүрчлэн тодорхойлжээ. Тухайлбал:

- “ Галт зэвсэг “ - “дарины шаталтын эсвэл өөр төрлийн цэнэгийн хүчээр хошууг чиглэлтэйгээр хөдөлгөөнд оруулж тодорхой зайнд биетэд механик хүчээр үйлчлэх зориулалттай зэвсэг;

- “Хүйтэн зэвсэг” - “хүний булчингийн хүчийг ашиглан биетэд хүрч үйлчлэх зориулалттай зэвсэг;

- “Харвах зэвсэг” - “ тодорхой зайнд хошуу, үрэл сум зэргийг чиглэлтэйгээр хүний булчингийн хүчээр болон механик хэрэгслээр харвах буюу шидэж биетэд үйлчлэх зориулалттай зэвсэг;

- “Пневматик зэвсэг” - “үрэл хошууг чиглэлтэйгээр шахсан, шингэрүүлсэн, хатууруулсан хийний хүчээр тулхэн гаргаж, тодорхой зайд 9 Б.Чадраа. Монголын үндэсний нэвтэрхий толь. (Mong. nation. encycl.) УБ., 2009. 627 дахь тал. 10 Я. Цэвэл. Дурьдсан бүтээл. 135 дахь тал11 " Галт зэвсгийн тухай" МУ-ын хууль. 2015.09.01.12 Федеральный “Закон об оружии” РФ от 13 ноября 1996 г.

биетэд үйлчлэх зориулалттай зэвсэг;- “Хийн зэвсэг” - “нулимс

асгаруулах, амьсгал боогдуулах зэрэг амьд биетэд түр хугацаагаар химийн нөлөөлөл үзүүлэх зориулалттай зэвсэг;

- “Дохионы зэвсэг” - “зөвхөн гэрлийн, утааны, дууны дохио өгөх зориулалттай хэрэгсэлийг” ойлгоно гэж заажээ.

Дээрх үндсэн ойлголтууд нь бусад хууль тогтоомж, эрх зүйн акт, журам, заавраар баталгаажсан, зэвсэгтэй холбоотой бүх харилцааг зохицуулахад хэрэглэгдэж буй хуульчилсан ойлголт, тодорхойлолт юм.

Түүнчлэн зэвсэгтэй холбоотой бусад ойлголтыг тус бүрд нь тодорхойлсон байдлыг авч үзвэл:

o зэвсгийн ба галт зэвсэг, түүний үндсэн хэсгүүдийн эргэлт (цаашид зэвсэг гэх) гэдэгт зэвсгийн үйлдвэрлэл, зэвсгийн худалдаа, зөвшөөрөл бүхий нэгжийн худалдаа, дамжуулах, олж авах, цуглуулга хийх, үзмэрт тавих, тооллого хийх, хадгалах, биедээ авч явах, зөөвөрлөх, тээвэрлэх, ашиглах, хураан авах, устгах, ОХУ-аас зөөвөрлөн гаргах, ОХУ-д зөөвөрлөн оруулахыг,

o зэвсгийн үйлдвэрлэл гэдэгт - зэвсэг ба сум хэрэгсэл, сумны үндсэн хэсгүүдийг засварлах, уран сайхан байдлаар засаж янзлах, тэрчлэн шинээр бэлтгэн бүтээх, туршилт хийх, боловсруулах, судалгаа явуулахыг,

o хязгаарлагдмал хөнөөл үзүүлэх галт зэвсэг гэдэгт - гэмтээх нөлөө үзүүлэх харвах сумаар сумлагдсан тодорхой зайнд биетэд механик хүчээр үйлчлэх зориулалттай богино болон гол төмөргүй, хүн хөнөөх зориулалтгүй дарины шаталтын, эсвэл өөр төрлийн цэнэгийн хүчээр чиглэлтэйгээр хөдөлгөөнд оруулах зэвсгийг,

o соёлын үнэт зүйлд тооцогдох буу гэдэгт – ОХУ-ын Музейн сан хөмрөгийн жагсаалтанд бүртгэгдсэн, ОХУ-ын холбооны гүйцэтгэх засаглалын байгууллагын хүчин төгөлдөр мөрдөгдөж байгаа ОХУ-ын (1993 он 4804-1) “Соёлын үнэт зүйл гаргах ба оруулах тухай” хуульд бичигдсэн, түүнчлэн эрт үеийн (эртний үнэт эдлэл) буу-г,

o эрт үеийн (эртний үнэт эдлэл) буу гэдэгт – галт, харвах, пневматик буунууд, 1899 оныг дуустал бүтээгдсэн, (галт зэвсгээс гадна, буудлага хийхээр бүтээгдсэн сумнууд), 1945 оныг дуустал бүтээгдсэн хүйтэн зэвсгийг,

105


o эрт үеийн (эртний үнэт эдлэл) хуулбар зэвсэг гэдэгт – эрт үеийн (эртний үнэт эдлэл) бууны эх загвар, эсхүл зургийн дагуу загвар гарган, түүний бүтэц, гадаад хэлбэр, уран сайханы чимэглэл, эртний үнэт эдлэлийн болон бусад төрлийн зэвсгийн дуураймал хэсгийг оруулахгүйгээр нэг удаа буюу олноор дахин хуулбарлан үйлдвэрлэгдсэн зэвсгийг,

o эрт үеийн (эртний үнэт эдлэл) дуураймал буу гэдэгт - эрт үеийн (эртний үнэт эдлэл) бууны эх загвар, эсхүл зураг болон тодорхойлолт, загварын бүтэц зохион байгуулалтыг бүтээлчээр хувирган өөрчилж, гадаад хэлбэрт уран сайханы засал засвар хийж, хавсарга урлагийн чимэглэл ба уран сайханы загвар болохуйц соёлийн үнэ цэнэтэй бүтээлийг,

o хэрэглээнээс хасагдсан зэвсэг гэдэгт – галт зэвсгийн үндсэн эд анги хэсэгт техникийн өөрчлөлт хийсэн, түүгээр буудах үйлдэх боломжийг хязгаарласан, сумны үндсэн хэсгийг өөрчилсөн, түүнчлэн шидэх хэрэгсэл болгосон, соёл болон боловсролын үйл ажиллагаанд ашиглах зориулалттай, гэрэл дууны нөлөө үзүүлэх (хоосон

сумаар) үйлдэл хийх боломжтой (сургалтын буу)-г, эсхүл бууны эд анги хэсгийн харилцан үйлчлэл, буудах механизмын үйл ажиллагааг судлахаар хөндлөн зүсэж хуваасан зэвсгийг ойлгоно гэжээ.

Дэд хэсгийн дүгнэлт: 1. Харьцуулсан судлалаас үзэхэд

Монгол Улсад “Зэвсгийн тухай” хууль зайлшгүй болох нь харагдаж буй бөгөөд зэвсгийг төрлөөр нь нэр томъёоны тодорхойлолтонд тусгах, зэвсгийн зориулалт, түүний үндсэн эд анги, сум хэрэгсэл тус бүрийн зориулалт, зэвсгийн эргэлтийн тухай үндсэн ойлголт, түүнтэй холбоотой харилцаа, зэвсгийн түүх, түүний үнэ цэнэ, эртний үнэт эдлэлд хамруулан үзэх ойлголт, хуулбар болон дуураймал зэвсэг, зэвсэгтэй адилхан ажиллагаатай ахуйн зориулалттай эдлэлийн талаарх ойлголтыг бий болгох шаардлага зүй ёсоор гарч байна.

2. Монгол Улсын “Галт зэвсгийн тухай” хуулийн зүйл, заалтуудыг боловсронгуй болгох, нэмэлт өөрчлөлт оруулах, шинжлэх ухааны үндэстэй ойлголт, ухагдхуунуудаар баяжуулах нь чухал ач холбогдолтой гэж судлаачийн хувьд үзэж байна.

106

ЦАГДАА СУДЛАЛLAW ENFORCEMENT

ЦАГДААГИЙН БАЙГУУЛЛАГА, АЛБА ХААГЧИЙН ЭРХ ЗҮЙН ЗОХИЦУУЛАЛТЫГ САЙЖРУУЛАХ ЗАРИМ АСУУДАЛ

ISSUES REGARDING THE IMPROVEMENT OF LEGISLATIVE REGULATIONSFOR POLICE OFFICERS AND AGENCIES

Л.НЯМДАВАА Цагдаагийн ерөнхий газрын Хуулийн хэлтсийн дарга, цагдаагийн дэд хурандаа, хууль зүйн магистрL. NYAMDAVAALegal Department of the National Police Agency,Police Lieutenant Colonel, Master of Law

Товч агуулга: Цагдаагийн багууллага, алба хаагчийн эрх зүйн өнөөгийн зохицуулалтыг судалж, цагдаагийн алба хаагчийн эрх зүйн хамгааллын хэрэгжилтэд дүн шинжилгээ хийж, цагдаагийн байгууллага, алба хаагчийн эрх зүйн зохицуулалтыг сайжруулах дүгнэлт, санал дэвшүүлжээ.

Abstract: This paper aims to study the legislative regulations that are in effect today concerning the police and to propose recommendations for improving the working condi-tions of officers based upon evaluations of the application of the health and safety law.

Түлхүүр үгс: Цагдаагийн байгууллага, цагдаагийн алба хаагч, эрх зүйн зохицуулалт.

Key words: Police agency, police officer, legislative regulation.

Түүхэн уламжлал“Түүхээ мэдэхгүй хүн ойд төөрсөн

сармагчин лугаа адил” гэсэн сургамжит үг байдаг.

Цагдаагийн байгууллага нь үүсэн байгуулагдсан түүхэн цаг үеэсээ эхлэн хууль ёсыг сахин бэхжүүлэх, төр, иргэдийн ашиг сонирхлыг хамгаалах, нийтийн хэв журмыг бэхжүүлэх, өмч хамгаалах, гэмт хэрэг, зөрчлөөс сэргийлэх зэрэг чиг үүргийг хэрэгжүүлж ирсэн бөгөөд нийгмийн хөгжлийн түүхэн цаг үеүдэд нийгмийн байгуулал, нам, төрийн бодлоготой уялдан харилцан адилгүй зорилтуудыг дэвшүүлэн ажиллаж иржээ. Цагдаагийн байгууллагаас дээрх зорилтуудыг хэрэгжүүлэхэд үе үеийн цагдаагийн алба хаагчид онцгой үүрэг хүлээж ирсэн байна.

Эзэн Чингис хааны үед хэв журмаа сахиулахдаа хааны ордыг хамгаалах өдрийн манаа эргүүлд 70, шөнийн манаанд 80 хэвтүүл байж, 150 цэрэг бүхий хишигтэн ажиллуулж байснаас гадна дайн тулаанд манлайлагч 1000 баатартай байжээ. Монголын нэгдсэн их төрийн эзэн хаан болмогц Чингис

хаан шинээр зарлиг гаргаж 1000 хорчин нэмж, хэвтүүл цэрэг 1000, торгууд 7000, баатар цэрэг 1000-тайгаа нийт түмэн хишигтэнтэй болж, хэв журмаа сахиулах болжээ.

Түүнчлэн “Хүн бүрийн ажил эрх тэгш, баян ядуу ба эрхэм, доордсоос ялгаж үл болно”, “Өтгөсийг хүндэлж ядуучуудыг тэтгэнэ”, “Үл харгис, үнэнч шударга цэгц журамтай, эрдэм гүн, билиг хурц хүмүүсийг эрх биш сайшаан хүндлэнэ”, “зусар харгис элбэрэл журамгүй этгээдийг жигшинэ”, “эцэг эх, дүү багачууд, ахас ихэсээ үл хүндлэгсэд, гэргий нь эрийнхээ зарлигийг үл дагагсад буюу харьяат нь захирагчаа үл хүндэлбэл хүндээр шийтгэнэ” гэсэн хэм хэмжээнүүдийг тогтоож байсан нийгмийн хэв журам сахиулж, хэрэг, зөрчилтэй тэмцэх ажилд гол хүч хэрэгсэл болгож байжээ.

Чингисийн залгамжлагч Хубилай хаан ширээнд суусныхаа дараа 1364 оноос хууль дүрмийг шинээр зохиож эхэлжээ. Энэ үеэс Хубилай болон түүнийг хаадуудын гаргаж байсан цуврал олон хууль дүрмийг эмхэтгэн 1320 онд “Их Юань Улсын нэвтэрхий хууль” гэж нэрлэгдсэн нэгдмэл хуулийг гаргаж

107

POLICE STUDIES ХУУЛЬ САХИУЛАХУЙ

мөрдүүлсөн.Энэ үед хэв журам сахиулах, хэрэг

зөрчилтэй тэмцэх ажил явуулж буй ноёд, түшмэд, цэргүүдийг аюулгүй байдлыг хангах чиглэлээр тусгайлсан заалт байхгүй боловч уналганы морь, хоол хүнс, зэр зэвсэг олгодог байсан байна. Тухайлбал: “Зэвсэглэл нь нум сум байв.”1

Их хаадын үеийн нийгмийн хэв журам сахиулах, хэрэг зөрчилтэй тэмцэл үйл ажиллагаа эзэн Чингис хааны тогтоосон дэг журам, “Их засаг” хуулийн дагуу өөрсдийн гаргасан зарлиг хуулиар зохицуулагдаж тусгайлсан аппаратгүй, цэрэг, шүүх, засаг ноёдын нэгэн үүрэг болж хэрэгжиж байжээ.

Юань гүрний үед заргач түшмэл шүүгч шийдэм эргүүлэн ёс дэглэм ба эмх замбарааг хамаардаг гэж түүхэнд тэмдэглэжээ. 1286 онд хулгай дээрмийг барих нум сумны тоог тогтоож, 1288 онд хулгай дээрэм барихад хэрэглэдэг сумыг монгол уйгар, хотон дарга нар хураан хадгалдаг байсан талаар сурвалж бичгүүдэд тодорхойлон ирсэн байна.

1865 онд Богд хааны хэрэг шийтгэх газраас Их Хүрээнд цагдаагийн алба байгуулсан нь “Арван тавны цагдаа” гэж нэршжээ.2

Арван тавны цагдаа нарыг аймгууд хариуцан ажиллуулж байгаад нилээд хожим Автономит засгийн үед (олноо өргөгдсөний долдугаар онд) Хүрээний цагдаа нарыг нэгтгэн удирдах хороо байгуулж байсан.

Арван тавны цагдаа 1916 онд баталсан дүрэмтэй байсан бөгөөд 1921 оны хувьсгалын дараа цагдан сэргийлэхийн дүрмийг баталсан байна.

1921 онд Ардын хувьсгалтай хамт байгуулагдсан төрийн анхны байгууллагын нэг нь Цагдаагийн байгууллага юм. Ардын засгийн газрын 1921 оны 7 дугаар сарын 19-ний өдрийн 06 дугаар хурлаар Цэргийн яамны харъяанд “Сэргийлэх цэрэг” байгуулж, олон нийтийн хэв журам сахиулах, цэргийн албан хаагчдын сахилгын зарим асуудлыг хариуцсан ёс журмын эргүүл хийх үүргийг ногдуулжээ.

1921 оны 3 дугаар сарын 24-нд Монгол Ардын намын Төв хороо, Түр Засгийн газрын хавсарсан 11 дүгээр хурлаар Түр Засгийн Газрын тухай хэлэлцээд Цэргийн яамны цэрэг элсүүлэх, татах хэлтсийн дотор ард түмний амь бие, эд хөрөнгө, хувьсгалт дэг журмыг хамгаалах үүрэгтэй 1 А.Думбурай. Монгол төрийн цагдаагийн уламжлал, түүхэн хөгжил. УБ., 1997. х.32 Б.Пүрэв. Монгол Улсын Цагдаагийн байгууллагын тухай хуулийн тайлбар. УБ., 1997. х.3

“Сэргийлэх салаа” байгуулжээ. Партизан цэрэг Хиагт хотод байх үед сэргийлэх цэрэг идэвхитэй ажиллаж байсан.

Цагдан сэргийлэх дүрмүүдийг 1923, 1926, 1928, 1934, 1936, 1942, 1955, 1963, 1985 онуудад тус тус баталсан байна.

Тус дүрмүүдэд алба хаагч нар нь дүрэмт хувцас, техник хэрэгсэл, буу зэвсэгтэй байх болон түүний хэрэглэх талаар тусгаж өгсөн нь цагдаагийн алба хаагчийн үйл ажиллагааны аюулгүй байдлыг хангахтай холбоотой заалтууд тусгаж өгсөн байна. Тухайлбал: БНМАУ-ын Сайд нарын зөвлөлийн 1955 оны 129 дүгээр тогтоолоор баталсан БНМАУ-ын Дотоод явдлын яамны харъяа улсын цагдан сэргийлэх дүрэм”-ийн 16 дугаар зүйлд “Улсын цагдан сэргийлэхийг зэвсэг, хувцас, эд хэрэглэгдэхүүн, шинжлэх ухаан техникийн хэрэгсэл, тээврийн ба холбооны хэрэгсэл зэрэг бусад эд хогшлоор хангах явдлыг ДЯЯ-наас төвлөрсөн журмаар гүйцэтгэнэ. Морь ба албаны нохойн тоо, тээврийн хэрэгсэл, мөн зэвсэг, техник болон бусад эд хогшлын жагсаалтыг ДЯЯ-ны сайдаас тогтооно.”3 гэж тусгажээ.

Мөн БНМАУ-ын Сайд нарын зөвлөлийн 1963 оны 449 дүгээр тогтоолоор баталсан БНМАУ-ын Цагдан сэргийлэх байгууллагын дүрэм”-ийн 15 дугаар зүйлд “Цагдан сэргийлэх байгууллагын ажилтан нарын албан үүргээ гүйцэтгэж байгаа үед нь бусдаас бүлэглэх буюу буу зэвсэг, бусад хэрэглэлийг ашиглах, илтээр халдан довтолж, амь насанд аюул учруулахад хүрвэл.”4 зэвсэг хэрэглэж болохоор тусгаж өгсөн байна.

Цагдаагийн багууллага, алба хаагчийн эрх зүйн өнөөгийн зохицуулалт

Монгол Улсын Үндсэн хууль 1992 онд батлагдаж, “Монгол Улсын Үндсэн хуулийг дагаж мөрдөх ажлыг зохион байгуулах тухай” Улсын Бага Хурлын 1992 оны 14 дүгээр тогтоол гарснаар төрийн байгууллагын шинэтгэлийн үйл явц албан ёсоор эхэлсэн билээ.

Төрийн байгууллагын шинэтгэлийн хүрээнд Улсын Их Хурал 1993 оны 12 дугаар сарын 2-ны өдөр “Монгол Улсын цагдаагийн байгууллагын тухай хууль”-ийг батлан гаргасан бөгөөд уг хуулиар цагдаагийн байгууллагын тогтолцоо, зохион байгуулалт, үйл ажиллагааны эрх зүйн үндсийг тодорхойлж, иргэд цагдаагийн алба хаахтай холбогдсон харилцааг зохицуулж эхэлсэн.3 Т.Хүрэлбаатар, Д.Чулуунбат. Монголын Цагдаагийн байгууллагын түүхийн зарим баримт бичгүүд. УБ., 2011. х.664 Мөн тэнд. х.74

108


Улсын Их Хурал 1998 онд эрх зүйн бодлогын цаашдын чиг хандлагыг тодорхойлсон “Монгол Улсын эрх зүйн шинэтгэлийн хөтөлбөр”-ийг баталсан бөгөөд уг хөтөлбөрт “Гэмт хэрэгтэй тэмцэх, нийгмийн хэв журам сахиулах ажлын үр дүнг сайжруулах, цагдаагийн байгууллагын зохион байгуулалт, бүтцийг боловсронгуй болгох, боловсон хүчний хангалтыг сайжруулах, техник хэрэгслээр хангах арга хэмжээ авч хэрэгжүүлэх”-ээр заажээ.

Монгол Улсын Засгийн газрын 2012-2016 оны үйл ажиллагааны хөтөлбөрт “Төрийн бүх шатны албан хаагчдын үүргийг тодорхой болгож, үүргийн биелэлтийг үндэслэн хариуцлага тооцдог болох, цагдаагийн хэв журам сахиулах, гэмт хэргээс урьдчилан сэргийлэх чиг үүргийг орон нутгийн эрх мэдлийн түвшинд зохион байгуулах”-аар тусгасан нь “Цагдаагийн албаны тухай хууль”-ийн төслийг боловсруулан батлах хууль зүйн үндэслэл болсон байна. Цагдаагийн албаны тухай хуулийг Монгол Улсын Их Хурал 2013 оны 07 дугаар сарын 05-ны өдөр 9 бүлэг 42 зүйлтэйтэйгээр батлаж, хууль 2014 оны 01 дүгээр сарын 01-ний өдрөөс хүчин төгөлдөр мөрдөгдөж байна.

Монгол Улсын цагдаагийн байгууллагын тухай хууль хүчин төгөлдөр мөрдөгдөж, эрх зүйн шинэтгэлийн хөтөлбөр хэрэгжиж эхэлсэн он жилүүдэд цагдаагийн байгууллага бүтэц, зохион байгуулалт, хүч хэрэгслийн хувьд бэхжиж, гэмт хэрэгтэй тэмцэх, нийгмийн хэв журам хамгаалах чадавх дээшилсэн хэдий ч үйл ажиллагааг нь цаашид эрчимжүүлэх, үйлчилгээг чанартай, ил тод, хүртээмжтэй болгох шаардлага байна хэмээн үзэж Хууль зүй, дотоод хэргийн сайдын 2009 оны 156 дугаар тушаалаар 2009-2021 он хүртэл хэрэгжүүлэх “Цагдаагийн байгууллагын хөгжлийн стратеги хөтөлбөр”-ийг баталжээ.

“Монгол Улсын мянганы хөгжлийн зорилтод суурилсан үндэсний хөгжлийн цогц бодлого”5-той уялдуулан боловсруулсан уг хөтөлбөрт “Монгол Улсын иргэдэд цагдаагийн байгууллагын ажил үйлчилгээг шуурхай, хүртээмжтэй хүргэх, тэдний эрх зөрчигдөхөөс урьдчилан сэргийлэх үйл ажиллагааг хуульд заасан үндэслэл, журмын дагуу явуулах замаар цагдаа олон нийтийн хамтын ажиллагааг сайжруулах”-аар цагдаагийн байгууллага стратегийн зорилгоо тодорхойлж, үйл ажиллагаагаа

5 Монгол Улсын Их Хурлын 2008 оны 12 дугаар тогтоолоор баталсан.

төлөвлөсөн бөгөөд 2015 онд хийсэн мониторингийн үнэлгээгээр хөтөлбөр 95.4 хувийн биелэлттэйгээр хэрэгжсэн байдаг6.

Хууль зүйн салбарын шинэтгэлийн хүрээнд Хууль зүйн сайдын 2012 оны А/83 дугаар тушаалаар 2012-2016 онд хэрэгжих “Цагдаагийн ерөнхий газрын үйл ажиллагааны стратеги, зохион байгуулалтын бүтцийн өөрчлөлтийн хөтөлбөр”-ийг баталж, цагдаагийн төв байгууллагын үйл ажиллагааны стратеги, зохион байгуулалтын бүтцийн загварыг тодорхойлжээ.

Гэвч цагдаагийн байгууллагын хүрээнд хөгжлийн төлөвлөлтийг урт хугацаанд, судалгаанд суурилуулж, даацтай хэрэгжүүлэх зайлшгүй шаардлага байгаа нь гэмт хэрэгтэй тэмцэх, нийтийн хэв журмыг хамгаалах, олон нийтийн аюулгүй байдлыг хангах үйл ажиллагааны өнөөгийн байдал, үүсээд буй эрүүгийн ба хэв журмын нөхцөл байдал, гэмт хэрэг, зөрчлийн гаралт, илрүүлэлтийн динамик болон бусад үзүүлэлтээс тод харагдсаар байна.

Цагдаагийн байгууллагад үйл ажиллагааны шинэчлэлийг цогц байдлаар, далайцтай хийх нь хуулиар хүлээсэн үүргээ баталгаатай биелүүлэх үндсэн нөхцөл болно хэмээн үзэж үүнийг урт хугацааны хөгжлийн стратеги хөтөлбөрийг хэрэгжүүлэх замаар л цагдаагийн ажлыг мэргэжлийн түвшинд хүргэж, ард иргэдийн итгэлийг эргэн олж авах ба цагдаагийн байгууллагын чадавхийг дээшлүүлэхэд Засгийн газар, хууль зүйн асуудал эрхэлсэн төрийн захиргааны төв байгууллагын бодлогын дэмжлэг, шинэ менежмент, бүх талын хамтын ажиллагаанд суурилсан цагдаагийн байгууллагын идэвхтэй үйл ажиллагаа онцгой үүрэгтэй болохыг мэргэжилтнүүд онцолж байна.

Улсын Их Хурлын 2015 оны “Хөгжлийн бодлого төлөвлөлтийн тухай хууль баталсантай холбогдуулан авах зарим арга хэмжээний тухай” 105 дугаар тогтоол гарч цагдаагийн байгууллагын хөгжлийн стратеги хөтөлбөрийг “Хөгжлийн бодлого төлөвлөлтийн тухай хууль”, “Мянганы хөгжлийн зорилтод суурилсан үндэсний хөгжлийн цогц бодлого”, “Монгол Улсын тогтвортой хөгжлийн үзэл баримтлал-2030”-тай уялдуулан шинэчлэх шаардлага бий 6 “Цагдаагийн байгууллагын хөгжлийн стратеги хөтөлбөр” (2009) бүрэн хэрэгжсэн, зарим төлөвлөсөн ажил, арга хэмжээ нь “Цагдаагийн байгууллагын хөгжлийн хөтөлбөр” (2014)-т тусгагдсан тул Хууль зүйн сайдын 2016 оны 02 сарын 23-ны өдрийн А/54 тоот тушаалаар хүчингүй болгосон.

109


болсон.Цагдаагийн байгууллагын хөгжлийн

бодлогыг тодорхойлоход улс орны гэмт хэрэг, зөрчлийн байдал, шалтгаан нөхцөл, чиг хандлага шууд хамааралтай. Сүүлийн 10 жилийн статистик мэдээгээр жилд дунджаар 22 мянга гаруй гэмт хэрэг бүртгэгдэж, 1257 хүн нас барж, 8851 хүн гэмтэж, зам тээврийн хэрэг, ослын улмаас 550 иргэний амь нас хохирч, 100.000 хүн тутамд 1191 гэмт хэрэг ногдож байгаа нь гэмт хэргийн гаралтын түвшин өндөр байгааг илэрхийлж байна. Бүртгэгдсэн нийт гэмт хэргийн 65 хувь нь Улаанбаатар хотод үйлдэгджээ.

Гэмт хэргийн төлөв байдалд хийсэн дүн шинжилгээгээр жилд дунджаар 1034 гэмт хэрэг буюу 4.8 хувиар нэмэгдэж байгаа нь 2020 онд 18.6 хувь, 2024 онд 33.5 хувь, 2028 онд 48.4 хувиар тус тус өсөх төсөөлөл байна.

Дэлхийн даяарчлал, бүс нутгийн нийгэм, эдийн засгийн хөгжил, өөрчлөлтөөс хамааран терроризм, хар тамхи, мансууруулах бодисын хууль бус эргэлт, хүн худалдаалах, хүрээлэн буй орчин, эдийн засаг, цахим мэдээллийн аюулгүй байдлын эсрэг, үндэстэн дамнасан зохион байгуулалттай гэмт хэрэг өсөх хандлагатай байна.

Цагдаагийн байгууллага нь хуулиар хүлээсэн үндсэн чиг үүргээ хэрэгжүүлэхэд техник, технологийн хувьд хоцрогдсон, үйл ажиллагааны арга тактик шинэчлэгдээгүй, техник, алба хаагчийн ажлын ачаалал их, төсөв хөрөнгийн хүрэлцээ дутмаг зэргээс шаардлагын түвшинд хүрч ажиллаж чадахгүй байгаа болно.

Цагдаагийн байгууллагад хийгдсэн шинэчлэлийн үр нөлөөг гүнзгийрүүлж, ард иргэдийн аюулгүй, амар тайван амьдралын баталгааг хангахын тулд мэргэшсэн, чадварлаг, харилцааны өндөр соёлтой хүний нөөцөөр бэхжүүлэх, өндөр технологийг нэвтрүүлэх, орчин үеийн техник хэрэгслээр хангах, шуурхай, найдвартай ажиллах таатай орчин нөхцөлийг бүрдүүлэх, алба хаагчдын эдийн засаг, нийгмийн баталгааг сайжруулах, олон нийт-цагдаагийн хамтын ажиллагааг өргөжүүлэхэд чиглэсэн эрх зүйн зохицуулалт, судалгаанд суурилсан, шинжлэх ухааны үндэслэлтэй бодлого төлөвлөлтийг урт хугацаанд хэрэгжүүлэх шаардлага тулгарч байна.

Цагдаагийн алба хаагчийн эрх зүйн хамгааллын хэрэгжилт

Төрийн албаны тухай хуулийн 27

дугаар зүйлийн 27.1.4 дэх заалтад “албан үүргээ гүйцэтгэж байгаатай нь холбогдуулан хүчирхийлэх, заналхийлэх, доромжлох, гүтгэх болон бусад хууль бус үйлдэл, үйл ажиллагаанаас төрийн албан хаагч, түүний гэр бүлийн гишүүн хамгаалуулах эрхтэй. Энэ эрхийг тухайн төрийн албан хаагчийн ажиллаж байгаа төрийн байгууллага хангана.” гэжээ.

Цагдаагийн байгууллагын 2014, 2015 оны эрсдлийн үнэлгээний тайланд цагдаагийн алба хаагч албан үүрэг гүйцэтгэж байхдаа гүтгүүлэх, доромжлуулах, хүчирхийлэл, заналхийлэлд өртөх эрсдэл “5” буюу өндөр үнэлгээтэй гарч цагдаагийн байгууллага дахь эрсдэл бүхий ажлын байрны жагсаалтыг НХХЯ-нд хүргүүлсэн байна.

Дээрх судалгаа, үндэслэлд тулгуурлан хууль тогтоомжийн хүрээнд тодорхой арга хэмжээний хэрэгжилтийг цагдаагийн алба хаагчид хүлээж байна.

- Цагдаагийн алба хаагчийн эрх зүйн мэдлэг гэмт хэрэг, зөрчлийн улмаас хохирох, хууль ёсны эрх ашиг, сонирхлоо хамгаалуулахад нөлөөлж буй нь:

Тийм, 828 33%

Үгүй, 159563%

Бөглөөгүй, 964%

Албан үүргээ гүйцэтгэж байхдаа гэмт хэрэг, захиргааны зөрчлийн

хохирогч болж байсан эсэх

Цагдаагийн алба хаагч гэмт хэрэг, захиргааны зөрчлийн улмаас хохирох явдлаас урьдчилан сэргийлэх, тэдний эрх ашгийг хамгаалах эрх зүйн зохицуулалтын хэрэгжилт хангалтгүй дүгнэгдсэн.

Судалгаанд оролцогчдоос 828 буюу 33% нь албан үүргээ гүйцэтгэж байхдаа гэмт хэрэг, зөрчлийн улмаас хохирч байсан бол энэ талаараа эрх бүхий байгууллагад хандаагүй, шийдвэрлүүлээгүй буюу хууль ёсны эрх ашгаа хамгаалуулаагүй гэж 1950 буюу 78 хувь нь хариулжээ.

Цагдаагийн алба хаагчийг гэмт хэрэг, зөрчлийн хохирогч болох эрсдлийг бууруулах нэн шаардлагатай арга хэмжээнд “хууль, эрх зүйн хамгааллыг боловсронгуй болгох” нь зүйтэй гэсэн хариултыг судалгаанд оролцогчдын 57.0 хувь нь сонгосон зэрэг үр дүнгээс үзэхэд

110


алба хаагчид ажил үүргээ гүйцэтгэж байхдаа хохирсон тохиолдолд хаана, хэнд хандах, нэхэмжлэх зэрэг эрх зүйн мэдлэг дутмаг байдал дүгнэгдлээ.

Тухайлбал, санал асуулгад алба хаагчид гэмт хэрэг, зөрчлийн эрсдлийн түвшингээ тодорхойлохдоо гэмтэл учруулахыг гэмт хэрэг, алба хаагчийн биед гэмтэл учруулахгүйгээр хүч хэрэглэх явдлыг зөрчилд хамааруулж ойлгох нийтлэг сэтгэлгээ төлөвшсөн байна.

Эрх зүйн зохицуулалтыг сайжруулах үндэслэл, хэрэгцээ, шаардлага

Улсын Их Хурлаас 2013 оны 07 дугаар сарын 05-ны өдөр “Цагдаагийн албаны тухай хууль”-ийг баталж, улмаар 2014 оны 01 дүгээр сарын 01-ний өдрөөс эхлэн дагаж мөрдөж эхэлсэн. Уг хуулийг дагаж мөрдөх явцад практикт тулгарсан хүндрэл бэрхшээлийг арилгах, бодлогын өөрчлөлтийн улмаас зарим зохицуулалтыг өөрчлөн найруулах зайлшгүй шаардлага гарсан.

Цагдаагийн алба хаагчийн албан үүргээ биелүүлэх хууль зүйн нөхцөл баталгаатай холбоотой нийтлэг асуудлыг Хууль сахиулагчийн эрх зүйн байдлын тухай хуулийн төсөлд тусгасан боловч уг хуулийг батлах боломжгүй болж, Засгийн газраас 2014 онд татан авсан.

Цагдаагийн алба хаагчийн эрх зүйн байдлыг тусгай хуулиар зохицуулах бодлогод зарчмын өөрчлөлт гарсан тул цагдаагийн алба хаагчийн эрх зүйн байдалтай холбоотой зохицуулалтыг Цагдаагийн албаны тухай хуулийн шиэнчилсэн найруулгын төсөлд тусгасан.

Иймээс л Цагдаагийн албаны тухай хуулийн шинэчилсэн найруулгын төслийг одоогийн үүсээд буй нөхцөл байдал, цагдаагийн алба хаагчийн албан үүргээ биелүүлэх хууль зүйн баталгааны эрх зүйн орчинг сайжруулах үүднээс боловсруулж, хууль тогтоох байгууллагад өргөн мэдүүлж, хэлэлцүүлгийн шатанд байгаа.

Цагдаагийн албаны тухай хууль /шинэчилсэн найруулга/-ийн төсөл7-д цагдаагийн байгууллагын үйл ажиллагаа буюу алба хаагчийн өдөр тутам хэрэгжүүлдэг бусдад шаардлага тавих, иргэн, хуулийн этгээдийн баримт бичиг шалгах, согтуурсан, мансуурсан хүнтэй хэрхэн харьцах, орон байр, бусад газарт нэвтрэн орох, гэр бүлийн хүчирхийллийг таслан зогсоох, биечилсэн судалгаа, 7 Төрийн мэдээлэл. 2013. №29

эрэн сурвалжлах ажиллагаа, үзлэг хийх зэрэг үйл ажиллагааны эрх зүйн зохицуулалтыг тодорхой тусгасан.

Түүнчлэн биеийн хүч, тусгай хэрэгсэл, техник, галт зэвсэг хэрэглэх үндэслэл, журам, авч хэрэгжүүлэх арга хэмжээ, цагдаагийн алба хаагчийн эрх зүйн байдал, улс төр, хууль зүй, нийгэм, эдийн засгийн баталгаа, хөдөлмөрийн хуульд заасан хэм хэмжээнээс ажлын онцлогийг харгалзан дэвшилт бүхий эрх зүйн зохицуулалтыг оруулсан.

Цагдаагийн албаны тухай хуулийн шинэ төсөл батлагдвал Засгийн газар цагдаагийн алба хаагчийн хэвийн ажиллах нөхцөлийг бүрдүүлэх үүргийг хүлээх болно.

Эрүүгийн хууль /шинэчилсэн найруулга/, Зөрчлийн тухай хуулиудын хэрэгжих хугацааг 2017 оны 07 дугаар сарын 01-ны өдөр хүртэл хойшлуулсан боловч эдгээр хуулиудыг хэрэгжүүлэхэд цагдаагийн байгууллага, алба хаагчид зайлшгүй судлах, бэлтгэл ажлыг хангах шаардлагатай байна. Тухайлбал:

- Эрүүгийн хуулийн нэр томьёо, ойлголтыг тайлбарлахад Монгол Улсын хууль, нэгдэн орсон олон улсын гэрээнд заасан тодорхойлолт, хэм хэмжээг баримтлахаар заасан8. Иймд алба хаагчид Эрүүгийн хуулийг зөв ойлгож хэрэглэхийн тулд олон улсын гэрээ, конвенцийн талаарх мэдлэгээ дээшлүүлэх шаардлагатай тулгарч байна.

- Эрүүгийн хуульд “Гэмт хэргээс урьдчилан сэргийлэх” нь тус хуулийн үндсэн зорилт байхаар тусгажээ9. Энэ нь цагдаагийн байгууллагын хэрэг бүртгэлт, мөрдөн байцаалтын /ялангуяа гүйцэтгэх ажил/ арга тактикийг гэмт хэргээс урьдчилан сэргийлэх чиглэлд төвлөрүүлэх, цагдаагийн мөрдөгчийн гэмт хэргээс урьдчилан сэргийлэх үүрэг хариуцлагыг нэмэгдүүлэх хэрэгцээ шаардлагыг бий болгож байна.

- Хүч хэрэглэх буюу хүч хэрэглэх заналхийлэлд автаж бусдын албадлага, эрхшээлд орсны улмаас хийсэн үйлдлийг гэмт хэрэгт тооцохгүй байхаар заажээ. Энэ тохиолдолд бусдыг албадлага, эрхшээлдээ оруулсан хүнийг гэмт хэргийн гүйцэтгэгч гэж үзэхээр хуульчилсан нь цагдаагийн мөрдөгчөөс гэмт хэргийн шалтгаан, нөхцлийг тогтооход онцгой анхаарал хандуулах шаардлагатай болж байна.

- Гэмт хэргийн улмаас учирсан хохирол, хор уршиг, нөхөн төлөх 8 Мөн хуулийн 1.2 дугаар зүйлийн 4.9 Эрүүгийн хуулийн 1.1 дүгээр зүйлийн 1.

111


хохирлын хэмжээг зөвхөн шүүх тогтоохоор заасан10 тул хэрэг бүртгэлт, мөрдөн байцаалтын шатанд хохирлыг тогтоох, нотлох, хуульд заасан бүхий л арга хэмжээг авах хэрэгцээ шаардлагыг илэрхийлж байна.

- Давтан, удаа дараа үйлдсэн гэмт хэрэг нэг бүрт нь ял оногдуулж11 тэдгээрийг нэмж нийт ялыг тогтоохоор болсон нь мөрдөн байцаалтын явцад эрүүгийн хэргийг нэгтгэхгүйгээр эсхүл тусгаарлан хэргийг шийдвэрлэх боломжтой болсон байна.

- Зөрчлийн тухай хуулиар хүчин төгөлдөр мөрдөгдөж байсан болон мөрдөгдөж буй 220 гаруй хуулиар зохицуулагдаж байсан нийт 601 зөрчлийн бүрэлдэхүүн, тэдгээрт хүлээлгэх хариуцлагыг хуульчилжээ.

Цаашид зөрчил, гэмт хэргийн ялгааг тодорхой болгож тэдгээрт хүлээлгэх хариуцлагыг ялгамжтай тогтоох шаардлага урган гарч, хууль зүйн шинэчлэлийн бодлогын хүрээнд энэхүү хуулийг батлах хэрэгцээ шаардлагыг хууль тогтоогч тодорхойлжээ.

Хуульд тодорхойлогдсон зөрчлийн 601 бүрэлдэхүүний 83 буюу 13.8 хувь нь хор уршиг шаардах материаллаг бүрэлдэхүүнтэй байхаар хуульчлагдсан нь зөрчил үйлдэгч этгээдүүдийн субьектив хүчин зүйл, хохирол учруулах нөхцөл байдлыг бий болгох үйлдэл, эс үйлдэхүйг шууд тодорхойлох байдлаар, тухайлбал эм, эмнэлгийн хэрэгсэл үйлдвэрлэх, эм найруулах шаардлага, нөхцлийг зөрчсөн бол... гэх мэт хуульчилсан.

- Зөрчилд ногдуулах хариуцлагын төрөл торгох, эрх хасах 2 хэлбэртэй байх бөгөөд энэ нь цагдаагийн алба хаагчдын үйл ажиллагаа, сэтгэлгээнд зайлшгүй нөлөөлөх хүчин зүйл мөн.

- Торгуулийг зөрчил гаргагчийн хөрөнгө, орлогоос нь тодорхой хугацаанд төлүүлэх, төлөгдөөгүй тохиолдолд хэмжээг нь нэмэгдүүлэн тооцох, нийтэд тустай ажил хийлгэж үр дүнгээр нь торгуулийг төлүүлэх зэрэг шийдлүүдийг хуульчилжээ.

Энэ нь алба хаагчид зөрчил гаргагчийг шалгахдаа гаргасан зөрчлийн шинж байдал, зөрчигчийн сэдэл зорилго, хувийн болон нийгмийн байдал зэрэг олон зүйлүүдийг тогтоож, торгуулийг нөхөн төлүүлэхийн тулд тодорхой хугацаанд хяналтандаа байлгах зайлшгүй шаардлагатай болж байна. 10 Мөн хуулийн 1.4 дүгээр зүйлийн 311 Мөн хуулийн 6.8 дугаар зүйлийн 1

Хууль хэрэгжиж эхлэхээс өмнө орлого, эд зүйлийг хураах, зөрчил үйлдэхэд ашигласан эд зүйл, хэрэгслийг хураах, хохирол, нөхөн төлбөр гаргуулах, нийтэд тустай ажил хийлгэх зэрэг албадан эмчлэхээс бусад албадлагын арга хэмжээг зохицуулсан хэм хэмжээг боловсруулан гаргах шаардлагатай.

Дээрх Эрүүгийн хууль /шинэчилсэн найруулга/, Зөрчлийн хуулийг хэрэгжүүлэхэд процессын хууль болох Хууль сахиулах ажиллагааны тухай, Зөрчил хянан шийдвэрлэх тухай хуулиудыг зайлшгүй Монгол Улсын Их хурлаар батлуулж хамт хэрэглэх практик хэрэгцээ, шаардлага байна.

Түүнчлэн Монгол Улсын Засгийн газрын бүтэц, бүрэлдэхүүнийг шинээр баталсантай холбогдуулан Тахарын албаны тухай хуулийг 2016 оны 07 дугаар сарын 21-ний өдрөөс хүчингүй болгосон.

Тахарын албаны тухай хууль хүчингүй болсноор цагдаагийн байгууллага хэрэг бүртгэлт, мөрдөн байцаалтаас оргосон сэжигтэн, яллагдагчийг эрэн сурвалжлах, баривчлах, яллагдагчийг шүүхэд хуяглан хүргэх, шүүх, шүүгч, гэрч, хохирогч болон тэдгээрийн хамаарал бүхий этгээдийн аюулгүй байдалд халдлага, хор аюул учруулахаас урьдчилан сэргийлэх чиг үүргийг хэрэгжүүлэхээр болсон ба энэ талаарх нарийвчилсан эрх зүйн зохицуулалт байхгүй байна.

ДүгнэлтЦагдаагийн албан хаагчийн

нийгмийн хамгааллыг тогтоосон хуулъ тогтоомжуудыг судлан үзэхэд, арга хэмжээний төрлүүдийг тогтоосон эрх зүйн зохицуулалт уламжлагдах шинжтэй харин түүнийг олгох журам, үндэслэл, хэмжээ зэрэг нь тухайн түүхэн цаг үеийнхээ нийгэм, эдийн засаг, улс төрийн амьдралын бодит хүчин зүйлүүдтэй холбоотойгоор шинэчлэгдсэн өөрчлөгдөж ирсэн.

Тухайн цаг үеийн цагдаагийн байгууллага, алба хаагчийн үйл ажиллагааг зохицуулж ирсэн хууль, дүрмүүдэд алба хаагчийн нийгмийн баталгааг зохицуулж ирсэн заалтууд тодорхой хэмжээгээр байсан боловч дээрхи бүгд баталгаанууд нь бүгд төр, засгийн бодлого, санхүүгийн боломж, нөхцөлөөс ихээхэн хамааралтай зохицуулагдаж байжээ гэж үзэж болохоор байна.

Хууль сахиулагчийн эрх зүйн байдлын

112


тухай хуулийг хууль санаачлагчаас буцаан татаж авсантай холбогдуулан цагдаагийн алба хаагчийн эрх зүйн байдалтай холбоотой харилцааг тусдаа хуулиар зохицуулах боломжгүй болсон тул алба хаагчийн эрх зүйн байдал, баталгаа, гэмт хэрэгтэй тэмцэх, нийтийн хэв журам хамгаалах, олон нийтийн аюулгүй байдлыг хангах чиг үүргийг хэрэгжүүлэх өдөр тутмын үйл ажиллагаатай холбоотой асуудлыг

зохицуулах шаардлагын улмаас Цагдаагийн албаны хуулийг шинэчлэн найруулж, батлуулах зүй ёсны шаардлага бий болжээ.

Ингэснээр цагдаагийн байгууллага, алба хаагчийн үйл ажиллагааны эрх зүйн зохицуулалт тодорхой болж, алба хаагчдын хууль ёсны ажиллагаа баталгаажиж, албандаа итгэх итгэл, хандлага сайжрана гэж үзэж байна.

113


СОНГУУЛИЙН ҮЙЛ АЖИЛЛАГААТАЙ ХОЛБОГДОЛТОЙ ХЭРЭГ, МАРГААНЫГ ШАЛГАХАД АНХААРАХ ЗАРИМ АСУУДЛУУД

SOME ISSUES SETTLEMENT CASES UNDER INVESTIGATION OF CRIMES RE-LATING TO THE ELECTION

Д.ГАНЗОРИГОХУ-ын ДХЯ-ны харъяа Удирдлагын академийн адъюнкт, цагдаагийн дэд хурандаа GANZORIG.DAdjunct of Academy of management, Ministry of internal affairs, Russian Federation

Товч агуулга: Энэхүү өгүүлэл нь сонгуулийн үйл ажиллагаатай холбоотой гарсан хэрэг маргааныг шийдвэрлэхэд гарч буй асуудлуудыг судалгааны ажлын хүрээнд судлан гаргасан болно.

Abstract: Article is devoted to solutions conflict communication situations with the elections, which is based on the conclusions drawn by the author as part of his research.

Түлхүүр үг: Сонгууль, сонгох, сонгогдох эрх, санал хураалт, гэмт хэрэг.Key word: Election vote, to elect and be elected to, and crime.

Манай улсад сүүлийн жилүүдэд сонгуулийн үйл ажиллагаатай холбогдолтой хэрэг маргаанууд ихээр гарах боллоо. Эрүүгийн хуулийн 821, 130, 1301, 131 дэх зүйл ангиудад заасан заалтаар сонгуультай холбогдолтой хэрэг, маргаанд эрүүгийн хэрэг үүсгэн шалгаж байна. Сүүлийн хоёр удаагийн Улсын их хурлын сонгуулиар энэ төрлийн гэмт хэрэг илтэд өссөн нь судалгаагаар харагдаж байгаа ба 2008 оны сонгуулийн жил эрүүгийн 4 гэмт хэрэг бүртгэгдэн шалгагдсан бол 2012 оны сонгуулиар эрүүгийн 21 гэмт хэрэг бүртгэгдэн шалгагдсан нь хэд дахин хувиар өссөнг харуулж байна1. Энэ гэмт хэрэг нь иргэдийн сонгуулийн эрхээ эдлэх, сонгуулийн хорооны ажилд саад хийх, хууль бусаар илүү санал өгөх, санал хураалтын баримт бичгийг хуурамчаар үйлдэх, санал хураалтын дүнг буруу гаргах, төрийн эрх мэдлийг хууль бусаар авах ба хуйвалдаан зохион байгуулах зэрэг хуулинд заасан шинжээрээ илрэн гарч ирдэг.

Архангай, Баянхонгор, Хэнтий, Өвөрхангай, Дундговь, Завхан, Говьсүмбэр, Өмнөговь, Хөвсгөл зэрэг аймгууд болон Улаанбаатар хотын 4 нь дүүрэгт энэ төрлийн гэмт хэргүүд нь 1 ЦЕГ-ын Мэдээлэл, судалгааны төвийн статистик мэдээ. УБ., 2015.

бүртгэгдэн шалгагдсан нь судалгаагаар тогтоогдож байна.

Иргэдийн сонгох, сонгогдох эрх зөрчигдөж байгаа болон сонгуулийн үйл ажиллагаатай холбогдолтой зөрчлүүдийн аргууд нь гол төлөв санал худалдан авах, санлын тооллогыг будлиантуулах, буруу тоолох, мөнгө тараах, эд зүйл тарааж өгөх (нүүрс, архи, өөрийн нэр хаягтай бетон, аяга, дурсгалын зүйлс), хэвлэл мэдээллийн хэрэгсэлээр хуурч мэхлэн сонгох эрхийг нь төөрөлдүүлэх, танил талаараа уламжлуулан санал өгүүлэх, тойргийн бус хүн санал өгөх, сонгуулийн өдөр ажлаас нь чөлөөлж сонгууль өгүүлэхгүй байх, нэрсийн жагсаалтаас хууль бусаар хасах, баримт бичгийг давхардуулах, албан тушаалын байдлаа урвуулан ашиглах (цэргийн анги, салбарын захирагч гэх мэт), эрх чөлөө нь хязгаарлагдмал иргэдэд дарамт шахалт үзүүлэн сонгох эрхийг нь зөрчих (хоригдож байгаа сэжигтэн, яллагдагч, ялтан) зэрэг байдлаар зөрчигдөж байна. Энэ талаарх холбогдолтой гэмт хэргүүдийг нуун дарагдуулж байгаа аргуудыг судалгаанд оролцогчид доорх байдлаар нэрлэж байна. Нуун дарагдуулж байгаа аргууд нь2:

Иргэд энэ талаар мэдээлэл дутуу2 Судалгаанд оролцогчдоос гаргасан саналууд УБ., 2016.

114


Мөнгө болон санхүүгийн бусад төрлөөр нөлөөлж эрхэнд нь халдах

Айлган сүрдүүлэх, дарамтлах Бусдын сул талыг нь ашиглах Эрх мэдлээ урвуулан ашиглах Цэргийн ангиудад алба хааж буй

цэргүүдийн саналыг ангийн даргатай нь хуйвалдан хүчээр авах

Шоронд хоригдож байгаа ялтангуудад нөлөөлөх

Зохион байгуулалттай гэмт бүлэглэл оролцоотой

Эд зүйл, мөнгө амлахСанал хураалтын дүнг буруу гаргахТөрийн албан хаагч мэдсээр байж

зохих байгууллагад үл мэдээллэхСонгох, сонгогдох эрхийг амлалт

өгч худалдаж авах Хувь тэнцүүлэх ил биш далд

автомат машинаар бодогдохМэдээллийг нуун дарагдуулах Авилага өгөх Нотлох баримтыг устгах зэргээр

илрэн гарч байна гэж судалгаанд оролцсон алба хаагч нараас саналуудыг гаргасан.

Иймд хэрэг бүртгэгч, мөрдөн байцаагч нар нь хэрэг бүртгэлт, мөрдөн байцаалтын ажиллагаагаа явуулахдаа энэ төрлийн гэмт хэрэгт дээрх байдлуудыг анхаарч шалган, байцаан шийтгэх ажиллагаанд заагдсан хойшлуулалшгүй ажиллагаануудыг цаг алдалгүй явуулан шалгах шаардлагатай. Сонгуультой холбогдолтой гэмт хэргийг үйлдэж байгаа гэмт этгээдүүд нь гэмт хэргээ нуун дарагдуулахын тулд сонгуулийн сурталчилгаа, мөрийн хөтөлбөрөө танилцуулах нэрийдлээр халхавчлах, сайн үйлсийн аян, буяны үйл ажиллагаа, тусламж үзүүлэх шугамаар мөнгө, гурил, будаа, нүүрс бусад эд зүйл өгөх, хэвлэл мэдээллийн хэрэгсэл, интернет веб сайтаар өөрсдийгөө буруугүй мэт худал мэдээлэл түгээх, хуурамч гэрч гаргах, өөрийгөө гэм буруугүй мэтээр анхны мэдүүлэгээсээ буцах, гадаадад аялуулах зардлыг даах, амлалт, мөнгө, тэтгэмж өгөх (оюутнуудын төлбөрийн гэрээнд хөнгөлөлт үзүүүлэх, кредит оноог нэмэх, хоол, унааны зардлыг хариуцах)3 зэрэг бусад улс оронд гардаг үйлдлүүдээр гэмт хэргээ халхавчлан нуун дарагдуулж байна.

Энэ төрлийн гэмт хэргийг илрүүлэхдээ голчлон гэрч, хохирогчийн байцаалт, нүүрэлдүүлэн байцаалт, байцаан шийтгэх ажиллагааны үзлэг, 3 Зохиомж дээд сургуулиас оюутануудтайгаа байгуулсан гэрээ, 2015

нэгжлэг, хэргийн газрын үзлэгүүдийг нотлох баримтаа болгон ашиглан нотолж илрүүлж байна4. Гүйцэтгэх ажлын шугмаар биечлэн сурвалжлага хийх, баримт сэлт, эд зүйлсийг шинжлэх, шуудан харилцаа, суурин болон үүрэн холбоонд хяналт тогтоох, чагнах, техникийн сүлжээнээс мэдээлэл авах, хяналтын худалтан авалт хийх зэргээр хэрэгт ач холбогдолтой зүйлсийг олж мэдэх, баталгаажуулах, нотлох баримтын хэмжээнд үнэлүүлэх ажиллагаануудыг шуурхай хийж ажиллах нь чухал юм. Цагдаагийн байгууллагын албадуудын уялдаа холбоо болон бусад байгууллагуутай харилцан шуурхай ажиллах нөхцөл бололцоогоор хангах, мэдээллээ ямар нэгэн саадгүй солицож байх, шинжилгээ дүгнэлтээ цаг алдалгүй гаргах зэргээр хамтран ажиллах нь гэмт хэргийг цаг алдалгүй илрүүлэх, шалгах, шийдвэрлэхэд ач холбогдолтой байдаг. Хэрэг бүртгэлт, мөрдөн байцаалтын ажиллагааг ямар нэгэн шалтаг, шалтгаанаар удаашруулалгүй, цаг алдалгүй явуулах, тухайн гэмт хэргийг бүрэн дүүрэн шалгах, бодит үнэнийг тогтоож шийдвэрлэхэд маш ихээр хэргийн шийдвэрлэлт шалтгаалдаг тул тухайн хэргийг шалгаж байгаа хэрэг бүртгэгч, мөрдөн байцаагч нар болон хяналт тавьж байгаа дарга нар анхаарч ажиллах хэрэгтэй.

Хэрэг бүртгэлт, мөрдөн байцаалтын шатанд тухайн хэрэгт байцаан шийтгэх ажиллагааг явуулж байхад удирдах албан тушаалтануудын болон улс төрийн албаны дарамт, шахалт, нөлөөлөл маш ихээр байдагтай холбогдуулан энэ төрлийн гэмт хэргийг ахлах болон түүнээс дээш албан тушаалтай алба хаагч нар хэргийг шалган шийдвэрлэх нь улам их ажлын бүтээмж гарах ач холбогдолтой байх болно. Судалгаанд оролцсон алба хаагчдаас авсан асуулганд Ямар хүндрэл тулгардаг вэ?5 гэхэд:

Улс төрийн албан тушаалтануудын нөлөөлөл

Албан тушаалтанууд эрх мэдлээрээ илүүрхэдэг

Албан тушаалтнууд Цагдаагийн байгууллагын үйл ажиллагаанд нөлөөлөхийг оролддог

Тагнах, шуудан харилцааг хянахад хүндрэлтэй 4 Прокурорын архивд байгаа эрүүгийн дугаар хэргүүдээс судалгааны хүрээнд судалсан дүн 5 Судалгаанд оролцогчдоос гаргасан саналууд УБ., 2016.

115


Гадны нөлөөлөл их байдаг Ямар нэгэн байцаан шийтгэх

ажиллагаануудад зөвшөөрөл авахад хүндрэлтэй байдаг

Дарамт шахалт ихтэй Хэт улс төржүүлэх, хэвлэл мэдээллийн

хэрэгслээр сөрөг мэдээлэл явуулах Намын харьяаллын нөлөөлөлБие биенээ зориудаар худал гүтгэхЦагдаад итгэх иргэдийн итгэл

буурсанШалгагдаж байгаа этгээд уг асуудлыг

сонгуулийн хар PR болгон ажиллахАлбаны техник хэрэгсэл дутагдалтай,

санхүүгийн байдал мууЭнэ төрлийн гэмт хэргийг шалгадаг

мэргэшсэн алба хаагч дутмаг, алба хаагч нараа мэргэшүүлэх

Хэрэг бүртгэх, мөрдөн байцаах, тагнуулын байгууллагуудын уялдаа холбоо тааруу байна гэж судалгаанд оролцогч алба хаагч нар санлаа илэрхийлсэн.

Иймд судалгаанд оролцогч нараас гаргасан санлуудад анхаарч сонгуультай холбогдолтой хэргийг шалгах явцад гарч байгаа хүндрэлүүдийг гаргахгүй байх тал дээр хатуу анхаарч ба урьдчилан сэргийлэх арга хэмжээнүүдийг зохион байгуулан удирдах ажилтнуудын зүгээс ажиллах шаардлагатай байна. Энгэж ажилласнаар хэргийг үнэн зөв бодитойгоор шуурхай шалган шийдвэрлэх, цагдаагийн алба хаагч нарт гаднаас нөлөөлөх нөлөөлөл, ямарваа нэгэн дарамт шахалт арилна.

Энэ төрлийн гэмт хэргийг шалгахдаа:- Сонгуулийн сурталчилгааны

бэлэн мөнгөний зарцуулалтанд анхаарч тооцоог гаргах, олгосон гарын үсгийн баримтыг шалгах, ямар нэгэн зөрчил үгүй ч баримтжуулах,

- Ня-бо шинжиллэгээг санхүүд нь хийлгэх, албан ёсны дүгнэлт гаргуулах /зарцуулалтыг нь сайн гаргах, илүү мөнгө байж болох/,

- Түрээсийг гэрээнүүдийг нятлан шалгах /түрээсийн төлбөрөө төлсөн эсэх/,

- Сонгуулийн хорооны санал хураалтын дүнг будлиантуулсан хэрэг дээр сонгуулийн хорооны дүнгийн хуудсыг нийт санлын хуудастай нь тулгасан тулгалтын дүнг нэгтгэж үзэх, шаардлагатай гэвэл СЕХ-нд мэдэгдэж комисс гаргаж дахин санлын хуудсыг тоолох, нэгтгэж дүгнэх. Тэгэж байж энэ үйлдэл маань хууль зөрчсөн эсэхийг тогтоохоос гадна олон нийтийг

хамарсан эмх замбараагүй байдал үүсгэхээс урьдчилан сэргийлж чадна,

- Ямар нэгэн маргаантай зүйлүүдэд байнгын ажиглалтын камерын бичлэгт үзлэг хийх,

- Холбогдогч нарын гар утсанд нэн даруй үзлэг хийх, ямар нэгэн хэрэгт ач холбогдол бүхий зүйл илрэн гарч ирж болзошгүй. / мэдээлэл холбооны ажилтан болон мэргэжлийн мэргэжилтэнг оролцуулах/,

- Гэмт хэргээс урьдчилан сэргийлэх зорилгоор сонгуулийн санал хураалтын байруудад хяналтын камеруудыг суурьлуулах,

- Сэжигтэн, яллагдагчийг батлан даалтанд өгөхдөө нэг хэрэгт шалгагдаж байгаа нөгөө нэг сэжигтэн, яллагдагчид батлан даалтанд өгч байгаа алдааг давтахгүй байх,

- Зөвхөн мөнгө тарааж байгаад болон санлыг илүү тоолсон этгээдүүдэд эрүүгийн хэрэг үүсгэн шалгаж байна. Тухайн эд зүйл болон мөнгийг хэн тараалгаж байгаа, хэн санлыг илүү тоолуулсан зэрэг цаад эздийг нь олж шийдвэрлэхгүйгээр зөвхөн өнгөц төдий хэргээ бушуухан шиг шилжүүлэх гэсэн санаа бодлоор хэрэг маргааныг шалгаж байгаа нь харагдаж байгааг анхаарах

- Хохирогчоор хэнийг ч тогтоолгүйгээр хэрэгт бүтэн 1 жил мөрдөн байцаалтын ажиллагаа явуулсан,

зэрэг зүйлүүдэд хэргийг шалгахдаа алба хаагч болон удирдах албан тушаалтаны зүгээс анхаарч ажиллах шаардлагатай байгааг судалгааны ажлын дүн харуулж байна.

116


ЦАГДААГИЙН АЛБА ХААГЧИЙН АЮУЛГҮЙ БАЙДЛЫН ТАЛААРХ ЗАРИМ АСУУДАЛ

CERTAIN ISSUES REGARDING THE SAFETY OF POLICE OFFICERS

Ү.ХОСБАЯР Улаанбаатар хотын цагдаагийн газрын Урьдчилан сэргийлэх, олон нийттэй харилцах хэлтсийн дарга, цагдаагийн дэд хурандаа, ХСИС-ийн магистрант KHOSBAYAR U.Chief of prevention and Public Relations Division of UlaanbaatarPolice Department, Police Lieutenant Colonel, Master student

Товч агуулга: Энэхүү өгүүллээр төрийн тусгай чиг үүргийн хэрэгжүүлж буй цагдаагийн байгууллагын алба хаагчийн эрх ашиг, аюулгүй байдал өнөөдрийн түвшинд хэрхэн хангагдаж байгааг хөндөхийг зорилоо. Цагдаагийн албан хаагчийнхаа хувьд үндсэн хуулиар олгогдсон иргэний зарим эрх нь хязгаарлагдаж байдаг төдийгүй төрийн хууль сахиулах үндсэн чиг үүргийг хэрэгжүүлсний төлөө өдөр тутам тулгарч байдаг бие махбодь, эрүүл мэнд, нэр хүнд, сэтгэл санааны хохирлоос хэн хамгаалж аюулгүй байдлын баталгааг хангах вэ? гэдэгт өөрийн санал, дүгнэлтээ дэвшүүллээ.

Brief content: With this sentence, I meant to say that how the interest and safe-ty of the police officers who are implementing special functions of the state are in current level. As a police officer, being restricted of a certain civilian rights under the constitution, as well as l recommended my proposal and conclusions in who will guar-antees our safety from body, health, dignity and mental damage for implementing the primary function of the state, law enforcement.

Түлхүүр үг: Аюулгүй байдал, эрсдэл. Keywords: Safety security, risk.

Оршил

Манай улсад 1989 оноос хойш өрнөсөн ардчилал шинэчлэлийн нөлөөгөөр улс төр, нийгэм, эдийн засагт томоохон өөрчлөлт гарсантай холбоотойгоор цагдаагийн байгууллагын өмнө урьд нь тэр болгон төдийлөн сайн мэддэггүй, нийгмийн олон талт харилцаа, тэдгээрээс үзүүлж буй эерэг, сөрөг үзэгдлүүдтэй алхам тутамдаа тулгарах болсны нэг нь байгууллага болон цагдаагийн алба хаагч нарын аюулгүй байдлыг хэрхэн хангах тухай асуудал юм1.

Монгол улс нь шинэ үндсэн хуулийг 1992 онд баталж улмаар 1994 оны Улсын Их Хурлын 56 дугаар тогтоолоор анхны Үндэсний аюулгүй байдлын үзэл баримтлалыг баталж гаргасан. Монгол Улсын Их Хурлын 2010 оны 48 дугаар тогтоолоор батлагдсан Монгол Улсын 1 Монгол Улсын Цагдаагийн ерөнхий газар Дотоод аюулгүй байдлын хэлтэс Аюулгүй байдал-1 УБ. 2013., 8 дахь тал.

Үндэсний аюулгүй байдлыг хангах үзэл баримтлалын 3.4 дэх заалтад “Монгол хүний эрүүл, аюулгүй амьдрах таатай орчин, нөхцөлийг бүрдүүлэх, хүнсний аюулгүй байдлыг хангах, амьдрах орчин, орон байрны аюулгүй нөхцөлийг баталгаажуулах, гэмт хэрэг, халдлагын золиос болохоос хамгаалах нь хүний аюулгүй байдлыг хангах үндэс мөн”2 гэж төрийн үүргийг тодорхойлон заажээ.

Энэ удаад цагдаагийн байгууллагын зорилго, чиг үүргийг хэрэгжүүлэх үндсэн хүч, нөөц болсон цагдаагийн алба хаагчдын аюулгүй байдлыг хангах үйл ажиллагааны өнөөгийн эрх зүйн зарим зохицуулалтыг авч үзэж байна.

Үндсэн хэсэгЦагдаагийн ерөнхий газрын даргын

2010 оны 351 дугээр тушаалаар батлагдсан Дотоодын аюулгүй байдлыг хангах журамд “Алба хаагчийн аюулгуй 2 Үндэсний аюулгүй байдлын үзэл баримтлал батлах тухай. УБ., 2010.

117


байдлыг хангах” тухай ойлголтыг Төрийн албаны тухай хуулийн 27 дугаар зуйлийн 27.1.4-т албан үүргээ гүйцэтгэж байгаатай нь холбогдуулан хүчирхийлэх, заналхийлэх, доромжлох, гүтгэх болон бусад хууль бус үйлдэл, үйл ажиллагаанаас төрийн албан хаагч, түүний гэр бүлийн гишүүн нь тухайн төрийн албан хаагчийн ажиллаж байгаа төрийн байгууллагаар хамгаалуулах хойшлуулшгүй арга хэмжээг авах үйл ажиллагаа гэж тодорхойлсон байна3.

Аюулгүй байдлаа хангах хэрэгцээ шаардлага нь нийгэм, хүмүүсийн амьдрал, үйл ажиллагаанд яахын аргагүй анхдагч асуудал бөгөөд хөгжил дэвшил өрнөхийн хирээр тэрхүү хэрэгцээ өсөөд зогсохгүй улам бүр олон талын асуудлыг хамарч, өргөн агуулгатай ойлголт болж байна.

Харамсалтай нь цагдаагийн байгууллага, алба хаагч нарт учирч буй аюул, заналхийллэлийг даллагч эх сурвалж нь хүн буюу алба хаагч өөрөө болж байгаагаа өнөөг хүртэл төдийлөн сайн мэдрэхгүй байна.

Аюулгүй байдлын тухай ойлголтын хүрээнд олон чухал шинж чанарыг агуулж, харилцан нөхцөлдөж байдгийн нэг нь тухайн байгууллагын өөрийнх нь хөгжлийн түвшин, чадавхитай аюулгүй байдлын асуудал шууд холбоотой.

Энэ талаарх ойлголт төсөөлөл цагдаагийн алба хаагч нарын дунд хангалтгүй, ойлгомжгүй байсаар байвал өөрийн эрсдэлтэй үйлдлээр аюултай байдал бий болгох гэсэн үг юм4.

Гагцхүү зөв зохион байгуулалт нь аюулгүй байдлын тасралтгүй үргэлжлэх үйл явц нь гадаад, дотоод орчинд болж буй бүх өөрчлөлтүүдэд зөв хариу үйлдэл үзүүлэх бололцоог нээж өгнө. Өөрөөр хэлбэл зөвхөн тасралтгүй тогтмол үргэлжлэх олон талт үйл явц л объектод учрах аюулаас хамгаалж чадах эсвэл хохирлын хэмжээг багасгах бололцоог бий болгоход байгууллага бүрт эрүүгийн болон аюулгүй байдлын албанаас явуулж буй үйл ажиллагаанаас шалтгаалдаг.

Шууд утгаараа эдгээр албаны явуулж буй бодлого чиглэл, бусад албадыг шуурхай мэдээ, мэдээллээр хэр сайн хангаж байгаагаас байгууллага болон алба хаагчийн аюулгүй байдал хамаарна.

Аюулгүй байдал, хамгаалалтын үйл 3 Төрийн албаны тухай хууль. УБ., 19944 Л. Бат-Очир Үйлдвэрлэл, шинжилгээ, судалгааны ажлын үндэслэл бүхий эрсдэл УБ., 2015

явцаас хожимдож, хоцрох, анхаарал болгоомжлол, албаны сонор сэрэмж алдах нь аюул заналд өртөх эрсдэлийн хувь хэмжээг нэмэгдүүлэх үр дагавар, шалтгаан нь болдогийг цагт ямагт санаж явах ёстой. Тиймээс аюулгүй байдлыг хангахад чиглэгдсэн цогц арга хэмжээнүүдийг байнга цаг үе, нөхцөл байдалтайгаа нийцүүлэн мэдэрч шинэчилж, сайжруулж гадаад, дотоод орчинд шинээр гарч буй аюул занал, эрсдэлд зохих хариу үйлдэл үзүүлж чадахуйц түвшинд авч үзэж байх шаардлагатай болжээ5.

Аюулгүй байдлыг бүрдүүлэгч олон талт жижиг бүрэлдэхүүн хэсгүүдийг нэгтгэн зохион байгуулж, нэг тогтолцоонд оруулснаар сая л аюулгуй байдлыг зохих түвшинд нь хангах бололцоо бий болдгийг санах хэрэгтэй. Үүнээс үзэхэд байгууллага болон цагдаагийн алба хаагчийн аюулгүй байдлыг бүрдүүлэгч гол хүчин зүйл нь чадавхи, боломж юм.

Энэ талаар урьд өмнө нь төдийлөн сайн төрийн байгууллага, цагдаагийн алба хаагчдын дунд авч хэлэлцэхгүй байсан бол өнөөдөр цагдаагийн байгууллагын өмнө алба хаагчдыхаа аюулгүй байдлыг ханган ажиллах хэрэгцээ шаардлага хурцаар сөхөж тавих зайлшгүй авч үзэхээс ч өөр аргагүй байдал тулгараад байна гэж үзэж болно.

Цагдаагийн албан хаагчдын аюулгүй байдлыг хангах ажиллагааг амжилттай зохион байгуулах үндсэн асуудал бол тэдний эрсдэл, хэрэгцээ, шаардлагыг судлах, тогтоох явдал. Учир нь төрд тангараг өргөсөн албан хаагч тодорхой хэмжээгээр хязгаарлагдмал эрх эдлэж, онцлог, онцгой хэрэгцээг нь шийдвэрлэх үйл ажиллагаа байна. Тухайлбал: Тангараг өргөсөн албан хаагчид нь:

- Сонгогдох, - Нам байгуулах, эвлэлдэн нэгдэх, - Үзэл бодлоо чөлөөтэй илэрхийлэх,

хэвлэн нийтлэх, жагсаал цуглаан хийх,- Чөлөөтэй зорчих, оршин суух

газраа сонгох гэх мэт эрхүүд нь хуулиар6 хязгаарлагдаж байдаг.

Цагдаагийн алба хаагчидын хэрэгцээг авч үзэхдээ иргэний эдлэх бүх эрхийн хандлагад тулгуурлан авч үзэх нь учир дутагдалтай. Онолын хувьд хүний хэрэгцээг олон янзаар тодорхойлсон байдаг. Үүнд: 5 Монгол Улсын Цагдаагийн ерөнхий газар Дотоод аюулгүй байдлын хэлтэс Аюулгүй байдал-1 УБ., 2013., 9 дахь тал.6 Төрийн албаны тухай хууль. УБ. 2002., 15 дугаар зүйл.

118


Хүн өөрийн бие ба физиологи, оюун санааны хувьд дутагдаж байгаа зүйлээ мэдрэхийг хэрэгцээ гэнэ7. Хэдийгээр хэрэгцээ мэдрэгдэж байх ёстой боловч, зарим үед үл мэдрэгдсэн, нуугдмал байдалтай байж болно. Энэ үүднээс авч үзвэл сонирхол, хэрэгцээ хоёр харилцан холбоотой ойлголтууд юм. Ер нь хүнд байнга, тогтвортой ухамсарлагдсан сонирхлыг хэрэгцээ гэж тодорхойлж болох юм.

Цагдаагийн албан хаагч нь хот, хөдөөгийн ямар ч нөхцөлд тодорхой хугацаанд ажиллаж, амьдарч байдаг тул тухайн хувь хүний хэрэгцээг мэдрэх, хэрэгцээг хангах асуудал нь тус байгууллагын удирдлагаас мэргэжлийн ур чадвар шаардсан үйл ажиллагаа. Учир нь тухайн байгууллагын албан хаагчид нь өвөрмөц буюу хүнд хэцүү орчинд, төрийн нэрийн өмнөөс хүний зарим эрхийг хязгаарлах үйл ажиллагаа явуулдаг хүмүүс.

Цагдаагийн албан хаагчийг албан үүрэгтэй нь холбогдуулан бие махбодь, эд хөрөнгө, амь нас, эрүүл мэндэд нь хохирол учруулсан талаар цагдаагийн байгууллагын гэмт хэрэг мөрдөх, нийгмийн хэв журмыг хамгаалах, олон нийтийн аюулгүй байдлыг хангах чиг үүрэг бүхий байгууллагуудад тоон судалгаа байхгүй боловч практик амьдралд тэднийг албан үүрэг гүйцэтгэхтэй нь холбогдуулан заналхийлэх, доромжлох, гүтгэх, хууль бусаар мөрдөн мөшгих, тагнах, чагнах, хээл хахууль өгөхийг оролдох, хууль бус үйл ажиллагаа явуулахыг танил тал найз нөхдөөр ятгуулах, хоол цайнд оруулж дайлах мэтээр өөрийн эрхшээлд оруулах, шашны зан үйлээр төрөл бүрийн үйлдлүүд хийх, /элс, шороо цацах, балин хийлгэх г.м/ үйлдүүд байнга өдөр тутам тулгарч байдгийг бид мэдэх билээ.

Цагдаагийн байгууллагын түүхэнд 1960 оноос хойш 2015 он хүртэл 5 жилийн хугацаанд нийт 59 алба хаагч албан үүргээ гүйцэтгэж яваад амь насаа алдсаны 29 буюу 50 хувь нь зөвхөн сүүлийн 20 жилийн хугацаанд үйлдэгдсэн байна8.

Цагдаагийн алба хаагчид халдсан гэмт хэрэг, зөрчлийн үйлдлийн аргыг сүүлийн 3-5 жилийн байдлаар авч үзэхэд9 цагдаагийн алба хаагчийн 7 mn.wikipedia.org. Википедиа чөлөөт нэвтэрхий толь.8 Цагдаа судлал судлалын төвийн 2013 оны судалгааны тайлан. 36 дахь тал.9 ЦЕГ-ын хуулийн хэлтсийн гаргасан судалгаагаар

тавьсан шаардлагыг үл биелүүлэх, эсэргүүцэх, хүч хэрэглэн довтлох хэлбэрээр ихэвчлэн үйлдэгдсэн байна.

Гэмт хэргийн халдлагад 2008 онд 79, 2009 онд 29, 2010 онд 73, 2011 онд 44, 2012 онд 10, нийт 235 цагдаагийн алба хаагч өртжээ. 2008-2012 онд цагдаагийн алба хаагч албан үүргээ гүйцэтгэж яваад цагдаагийн 973 алба хаагч эрүүл мэндээрээ хохирчээ10.

Энэ нь нэг талаасаа цагдаагийн байгууллагын зүгээс алба хаагчийнхаа зөрчигдсөн эрх ашгийг эрх зүйн талаас нь хамгаалан ажиллах баталгааг бүрэн дүүрэн хангаж өгөөгүйтэй холбоотой11 ч нөгөө талаас цагдаагийн алба хаагч нарын дунд иргэдтэй харьцах харьцааны соёл, урлаг дутмаг, өдөр тутмынхаа үйл ажиллагаагаа зохицуулсан хууль эрх зүйн актуудыг сайтар уншиж судалдаггүй, тэдгээрийн талаар ерөнхий байдлаар ойлголттой байх, энэхүү байдлаасаа шалтгаалж согтуу хүмүүстэй яг тэр байдлаар харьцаснаас үүдэн өөрсдөө албан үүргээ гүйцэтгэж яваад ямар нэг байдлаар хохирч байгаа нь судалгаанаас харагдаж байна.

Цагдаагийн алба хаагчдын аюулгүй байдлыг хангах чиглэлээр төв, орон нутгийн цагдаагийн газар, хэлтсүүдээс өдөр тутмынхаа үйл ажиллагаандаа анхаарлаа хандуулах шаардлагатай юм.

Цагдаагийн байгууллагын алба хаагчдын аюулгүй байдлыг хангах гэдэг нь тухайн байгууллага үйл ажиллагаагаа хэвийн явуулах гадаад, дотоод таатай орчин бүрдсэн байхын зэрэгцээ учирч болох аюул заналыг урьдчилан харах, аюулыг давах чадамжтай байхыг хэлнэ. Үүнийг дотор нь12:

1. Байгууллагын аюулгүй байдал (обьект, байгууламжийн, нууцлалын, мэдээллийн, техник, тоног төхөөрөмжийн гэх зэрэг асуудлууд яригдана)

2. Хүний буюу харилцаанд оролцогч субьектын аюулгүй байдал

a. Албан хаагчийн аюулгүй 10Дотоод хяналт шалгалт, аюулгуй байдлын хэлтсийн мэдээгээр 235, Санхүу, ар талын газраас гаргасан мэдээгээр 2008-2011 онд 607 алба хаагч, Мэдээлэл судалгааны төвийн гаргасан мэдээгээр 973 алба хаагч эрүүл мэндээрээ хохирсон байна. 2008.07.01-ны үйл явдлаар хохирсон алба хаагчдын тоо орсон. 11 Монгол Улсын Цагдаагийн ерөнхий газар Дотоод аюулгүй байдлын хэлтэс Аюулгүй байдал-1 УБ. 2013., 10 дахь тал.12 Монгол Улсын Цагдаагийн ерөнхий газар Дотоод аюулгүй байдлын хэлтэс Аюулгүй байдал-1 УБ. 2013., 40-47 дахь тал.

119


байдалб. Сэжигтэн, яллагдагчийн аюулгүй

байдал гэж ангилж болно. Үүнээс бид зөвхөн албан хаагчдын

аюулгүй байдлын тухай авч үзэж байгаа билээ. Үүнд: Хэрэгжүүлж буй үйл ажиллагаа, чиг үүргээр нь:

- Хэрэг бүртгэгч, мөрдөн байцаагчийн аюулгүй байдал,

- Нийтийн хэв журам хамгаалах ажилтаны аюулгүй байдал

- Замын цагдаагийн алба хаагчийн аюулгүй байдал,

- Хэсгийн байцаагч, хэсгийн төлөөлөгчийн аюулгүй байдал гэж ангилж, тусгайлан авч үзэж болно.

Цагдаагийн алба хаагчдын аюулгүй байдлыг: бие махбодийн аюулгүй байдал, халдашгүй эрх, ажлын орчин, өдөр тутмын үйл ажиллагааны аюулгүй байдал, агсамж, биеийн хүч, тусгай хэрэгсэл, галт зэвсэг, техник хэрэглээний аюулгүй байдал, гэр бүлийн аюулгүй байдал гэж ангилж болохоор байна.

Нийгмийн асуудлаар нь:- Албан хаагчийн гэр бүлийн

аюулгүй байдал,- Албан хаагчийн мэдээллийн

аюулгүй байдал,- Албан хаагчийн санхүүгийн

аюулгүй байдал.Гэр бүлийн аюулгүй байдлын тухайд

бол албан хаагчийн гэр бүлийн гишүүд болон эд хөрөнгөд нь аюул занал учруулах замаар түүнийг нөлөөндөө оруулах, хууль бус алхам хийхэд хүргэх эрсдэл харьцангүй өндөр байдаг тул шаардлагатай үед тэднийг албан хаагчийн нэгэн адил үзэж аюулгүй байдлыг хангах нь чухал.

Судалгаанаас цагдаагийн алба хаагчид ямар нэгэн хэлбэрээр аюул занал, халдлагад өртөж аюулгүй байдал нь алдагдсан хэдий ч түүнийгээ мэдэгдэлгүй нуудаг, хуулийн дагуу шийдүүлж, өөрийнхөө цаашилбал байгууллагынхаа аюулгүй байдлыг хамгаалдаггүй байдал нэлээдгүй байна. Үүний шалтгаан нь тухайн албан хаагч нь тэдгээр этгээдүүдийн нөлөөнд орсон байдгаас, өөрөөр хэлбэл ар гэрийн амьдрал тааруу, санхүүгийн хувьд хэнээс ч хараат биш болж чадаагүй учраас мөнгө авдаг, улмаар тэдний эрхшээлд орчихдогоос үүдэлтэй юм.

Цагдаагийн албан хаагчдын аюулгүй байдалд нөлөөлөх гадаад хүчин зүйлсд зайлшгүй хамааруулвал зохих нэг зүйлс нь албан тушаалтны шууд ба

шууд бусаар нөлөөлөх сонирхол бүхий обьектив болон субьектив хандлага байж болох юм.

Цагдаагийн алба хаагчдад учирч болох аюул заналыг:

- Дотоод хүчин зүйлээс гаралтай аюул занал,

- Гадаад хүчин зүйлээс гаралтай аюул занал гэж ангилж үзлээ.

Дотоод хүчин зүйлээс гаралтай аюул занал гэдэгт ажлын байрны орчноос хамааралтай эрсдэл /барилга, объектын ба хүнсний аюулгүй байдал алдагдах гэх мэт/ /дээд тушаалын албан тушаалтан нь ямар нэгэн байдлаар хууль бус үйл ажиллагаа явуулахыг шаардах, хууль бус үйл ажиллагааг нуун дарагдуулахыг оролдох, эмэгтэй албан хаагчдад ажлын байран дахь бэлгийн дарамт учруулах гэх мэтээр эрхшээлдээ оруулах/ түүнд, түүний гэр бүлд нөлөөлөх /доромжлох13, гүтгэх14, дарамтлах, бодитоор заналхийлэх гэх мэт/, амь бие, эрүүл мэндэд нь халдахыг ойлгоно.

Харин гадаад хүчин зүйлээс гаралтай аюул занал гэдэгт дээр дурьдсан нийтлэг хүчин зүйлсээс сэжигтэн, яллагдагч, цагдаагийн байгууллагаар шалгагдсан хүмүүс, хань хамсаатнууд нь ямар нэгэн байдлаар албан хаагчдад болон тэдгээрийн гэр бүлд нөлөөлөхийг оролдохыг /гэр бүлд нь заналхийлэх, эд хөрөнгөд нь хохирол учруулах, мөнгө санхүүгийн байдлаар эрхшээлдээ оруулах, цагдаагийн алба хаагчийг барьцаалах15, цагдаагийн албан байр руу халдах гэм мэтийг / ойлгож болох юм.

Дүгнэлт Өнөөгийн цагдаагийн байгууллагын

үйл ажиллагаанд удирдлага зохион байгуулалт, хөдөлмөрийн нөхцөл, боловсон хүчнийг сонгон шалгаруулах, ажилд нь дасган хэвшүүлэх, мэргэшлийг нь дээшлүүлэх, тогтвор суурьшилтай ажиллах нөхцөл бололцоог хангах, алба хаагчдын аюулгүй байдлыг хангах зэрэг байгууллагын хүний нөөцийн менежментийн асуудал түүний дотроос алба хаагчийн аюулгүй байдлыг хангах хамгаалах асуудал үндсэндээ орхигдсон байна гэж үзэж болох юм.

Орчин үед аливаа улс орнууд гадаад харилцаа холбоогүйгээр оршин тогнох боломжгүй бөгөөд дэлхийн улс орнуудын хамтын ажиллагааны хэтийн төлөв даяарчлалыг улам бүр зайлшгүй болгож 13 Эрүүгийн хууль. УБ. 2002., 110 дугаар зүйл.14 Эрүүгийн хууль. УБ. 2002., 111 дүгээр зүйл.15 http://www.24tsag.mn/

120


байгаа энэ нөхцөлд дэлхийн улсуудын эрх зүйн хөгжлийн чиг хандлагыг мэдэрч түүнтэй хөл нийлүүлэн алхахад шинжлэх ухааны үндэслэлтэй судалгаа чухал юм.

Иймд алба хаагчид ямар нэгэн халдлага зөрчилд өртөж байгаа асуудлыг нэг бүрчлэн бүртгэж гэм буруутай этгээдэд хуульд заасан үндэслэл журмын дагуу захиргааны болон эрүүгийн хариуцлага ногдуулж ажиллах нь алба хаагчийн аюулгүй байдлыг хангах, сэтгэл зүйн дэмжлэг болох учиртай.

Цагдаагийн алба хаагчдын ажиллах, амьдрах таатай нөхцөлийг бүрдүүлэх зорилгоор төв, орон нутгийн цагдаагийн байгууллагууд алба хаагчдыг орон сууц хөтөлбөр, банкны зээлд хамруулах ажлыг зарим цагдаагийн байгууллагууд хийж байгаа боловч цаашид гарах эдийн засгийн эрсдлээс болгоомжилох хэрэгтэй.

Бид нэг зүйл дээр шүүмжлэлтэй хандахад архи ууж согтуурсан хүнийг эрүүлжүүлэх буюу үйлдлийг нь таслан зогсоохдоо гэмтэл учруулах зэрэг зохисгүй байдал гаргаж хэрэгт холбогдох, эсвэл согтуу ухаангүй уначихсан хүнийг эмнэлгийн түргэн тусламж дуудаж үзүүлэхгүй шууд гэрт нь хүргэх буюу эрүүлжүүлэх байрлуу авчирснаас болж янз бүрийн таагүй байдалд орж байгаагийн эцсийн үр дүн нь алба хаагч нар аюулгүй байдлаа хангаж чадахгүй байгаатай холбон үзэхээс аргагүй юм.

Цагдаагийн байгууллагаас албан үүргээ гүйцэтгэж байгаа алба хаагчдын аюулгүй байдлыг хангах, болзошгүй эрсдэлээс урьдчилан сэргийлэх, ажиллах нөхцлийг бүрдүүлэх зорилгоор цагдааг даатгалын системийг бүрэн нэвтрүүлж ажиллах, нөхцөл бололцоог бий болгох хэрэгтэй бөгөөд энэ талаар онцгой байдлын алба идэвхтэй ажиллаж байгаа нь харагдаж байгаа юм.

СаналЦаашид цагдаагийн алба хаагчийн

аюулгүй байдлыг хангах үүднээс дараах ажлуудыг хийх шаардлагатай. Үүнд:

- Албан үүргээ гүйцэтгэж байхдаа гэмт хэрэгт өртөж хохирсон тохиолдол бүрт онцгой ач холбогдол өгч, судлаж, дүн шинжилгээ хийж, алба хаагчдад сэтгэл зүйн дэмжлэг туслалцааг үзүүлж байх.

- Алба хаагч нараас арилжааны банкууд, банк бус санхүүгийн

байгууллагын зээлд хамрагдаж байгаад хяналт тавин ажиллах, үүнээс үүдэлтэй иргэн бусад аж ахуйн нэгж , байгууллагын санхүүгийн эрхшээлд орж болзошгүй байдалд анхаарлаа хандуулах.

- Алба хаагч нэг бүртэй ганцаарчлан уулзаж сэтгэлийн үгийг нь сонсох, сэтгэл зүйн байдалд үнэлэлт өгөх .

- Зааврын дагуу алба хаагчдад галт зэвсэг, тусгай хэрэгслийг эзэмших, ашиглах талаар албаны сургалт байнга хийж, галт зэвсэг, тусгай хэрэгслээр хангах.

- Алба хаагчдын аюулгүй байдлыг хангах талаар гаргасан зөвлөмжийг мөрдлөгө болгох.

- Алба хаагчидтай холбоотой гарсан өргөдөл, гомдолд албаны шалгалтыг бүрэн хийж, шалтгаан нөхцлийг тогтоож, тохирсон сахилгын арга хэмжээг авч байх.

- Алслагдсан цэгт үүрэг гүйцэтгэхээр томилогдсон алба хаагчдын аюулгүй байдлыг хангах талаар анхаарлаа хандуулж, учрах эрсдлийг тооцож ажиллах.

121


ХЭРЭГ БҮРТГЭЛТ, МӨРДӨН БАЙЦААЛТААС ОРГОН ЗАЙЛСАН ЭТГЭЭДИЙГ ЭРЭН СУРВАЛЖЛАХ АЖИЛЛАГААНЫ ОНОЛ, ПРАКТИКИЙН ЗАРИМ АСУУДАЛ

INQUIRY, INVESTIGATION PERSON INVESTIGATION WORK THE ORETICAL AND PRACTICAL ISSUES THAT NEED TO BE ESCAPED

Э.ТӨМӨРХАДУУРCонгинохайрхан дүүрэг дэх Цагдаагийн III хэлтсийн эрүүгийн төлөөлөгч, цагдаагийн дэслэгч, ХСИС-ийн магистрантТUMURKHADUUR E.Detective at the Police 3rd division, Songinokhairhan district, master student,Police lieutenant

Товч агуулга: Монгол Улсын Цагдаагийн байгууллагын өөрчлөлт шинэчлэлтийн хөтөлбөрийн хувьд өөрийн “хүчний байгууллага” гэдэг ойлголтыг “үйлчилгээний байгууллага” болгох бодлогод шилжүүлж, ард иргэдэд ойртох зорилтоо зарласантай холбогдон гарч байгаа юм. Хүчний байгууллага хэмээн үзэгдэж, үйл ажиллагаагаа түүний дагуу явуулж ирсэн уг байгууллагын өнөөгийн зорилго нь бусдад ойлгогдож, бодит байдалд тулгуурласан, гэмт хэрэгтэй тэмцэхдээ тулгамдсан асуудлыг ард иргэдтэй хамтран шийдвэрлэх замыг эрэлхийлдэг байгууллага болгоход оршиж байгаа юм. Харилцаа хамтын ажиллагаа хөгжин сайжирсан үед цагдаагийн байгууллагын бодлого, үйл ажиллагааг олон нийт ойлгож хүлээн авдаг байх нь чухал юм гэдгийг онцгойлж байна.

Abstract: Mongolian national police reform program transfer policy for its “Force” concept “service organization”, relates to the announced target closer to the people. Current goals of the organization have been seen as energy organization and activities accordingly, is to make the position of others, based on the real situation and seek ways to collaborate with the community to combat the serious aspects to a criminal organization. When relations improved cooperation develops dedicate temdeglemeer that police policies and activities of these must be understood public.

Tүлхүүр үг: Эрэн сурвалжлах ажиллагаа, Хэрэг бүртгэлт, Мөрдөн байцаалт, Сэжигтэн, Оргон зайлах.

Кеy word: Investigation, inquiry or investigation, the suspect, escape.

Хэрэг бүртгэгч, мөрдөн байцаагчийн эрэн сурвалжлах ажиллагааны мөн чанарыг тодорхойлох, түүнд дүн шинжилгээ хийх, эрэн сурвалжлах ажиллагааны өнөөгийн байдал, эрэн сурвалжлах ажиллагаанд амьдрал практик дээр нөлөөлөх хүчин зүйлийг илрүүлэх, сайжруулахад хувь нэмэр оруулах явдал юм. Тодруулбал: Эрэн сурвалжлах ажиллагааны онол практикийг нэгтгэн судалсны үндсэн дээр эрэн сурвалжлах ажиллагааны мөн чанар, онцлог шинжийн талаар нэгдсэн ойлголтонд хүрч, улмаар эрэн сурвалжлах ажиллагааг оновчтой явуулах бодлого боловсруулах арга замыг тодорхойлон практикт хэрэгжүүлэх шинжлэх ухааны үндэслэлтэй аргачлал,

зөвлөмж боловсруулахад шаардлагатай судалгааны ажил Цагдаагийн байгууллагын эрэн сурвалжлах үйл ажиллагааны талаар зарим хэвлэл номонд тусгагдсан байдаг боловч, гагцхүү хэрэг бүртгэгч, мөрдөн байцаагчийн эрэн сурвалжлах ажиллагааны онол практикийн асуудлаар бүрэн цогц судалгаа шинжилгээний ажил одоогоор байхгүй байна. Иймд хэрэг бүртгэгч мөрдөн байцаагчийн эрэн сурвалжлах ажиллагааны үр дүн, ололт, амжилтыг нэгтгэн дүгнэх чиглэлээр энэ ажлыг хямд зардлаар , хамгийн үр дүнтэй зохион явуулах арга хэлбэрийг олж тогтоон, шинжлэх ухааны үүднээс тодорхойлох нь чухал юм.

122


Эрэн сурвалжлах ажиллагааны ойлголт, арга хэлбэр, эрх зүйн хэмжээний үндэслэл: Эрэн сурвалжлах ажиллагааны ойлголт, арга хэлбэр, субъект Монголын хууль цаазын нэр томъёонд “Эрэн сурвалжлалт” гэдэг үг түүхэн сурвалжтай бөгөөд түүний агуулга нь их өргөн, олон утгатай байжээ. Чингэс хааны “Их засаг’ нэгдмэл хуулиас эхлэн 1640 оны Монгол-Ойрадын хууль, 1709-1795 оны “Халх журам” хуулиудад1 “Эрэн сурвалжлалт” ихэвчлэн эрүүгийн цааз, тэрчлэн байцаан шийтгэх хэлбэрийг агуулсан байж болохоор байгаа юм. Цэрэг аян дайн хийж байхад оргож зугтагсад байлдааны талбараас зугтаагчид, цэргийн албанаас зайлсхийх зэргийг гэмт хэргийн эзэн гэж заан, тэднийг олж, ял оноохоор зааж байсан жишээтэй байдаг. Энэ үг нь үйлдэгдсэн гэмт хэргийг нотлоход эрүү шүүлт, гэрчийн мэдүүлгийг сонсгох, нүүрэлдүүлэх зэрэг бусад аргыг хэрэглэн яллагдагчаас хэргээ өөрөө хүлээх нөхцөл бүрдүүлэхийг илэрхийлж байжээ. Тэрчлэн тодорхой гэмт хэрэгтнийг эрж олох ба баривчлах эрх бүхий ажилтнуудын үйл ажиллагааг эрэн сурвалжлалт гэж ойлгоно.

Хэрэг бүртгэгч, мөрдөн байцаагчийн эрэн сурвалжлах

ажиллагааг сайжруулах нь

Хэрэг бүртгэлт, мөрдөн байцаалтын ажиллагааны үед сэжигтэн, яллагдагчийн хувийн байдал, хэн болохыг нарийн шалгаж тогтоохгүй орхисноос тухайн этгээд оргон зайлах, түүнийг эрэн сурвалжлахад хүндрэл учрах, таслан сэргийлэх арга хэмжээг буруу хэрэглэснээс гэмт этгээд оргон зайлж, хэрэг шийдвэрлэгдэхгүй түдгэлзүүлэхэд хүргэх, эрэн сурвалжлах ажиллагааг хэлтэс, тасгийн дарга нар хангалтгүй зохион байгуулсанаас гэмт этгээд ял завших, иргэдийг хохирооход хүргэдэг зохисгүй байдлыг таслан зогсоож, оргон зайлсан этгээдийг эрэн сурвалжлах ажиллагааг сайжруулах, тасралтгүй зохион байгуулах зорилго бидний өмнө зүй ёсоор тавигдаж байна. Иймд хэрэг бүртгэлт, мөрдөн байцаалтын явцад болон дараах ажиллагааг хийж гүйцэтгэх зайлшгүй шаардлагатай байна2. Үүнд: 1: Мөрдөн 1 Монгол-Ойрадын хууль Халх журам хууль2Жанцан. С “Хуулийн сэтгэл судлал” УБ. 2003Жанцан. С нарын нэр бүхий эрдэмтдийн хамтын бүтээл Е.Сагсай "Монгол Улсын Эрүүгийн байцаан шийтгэх

байцаалтын шатанд гэмт хэрэгт сэжиглэгдэн шалгагдаж байгаа этгээд хэн болохыг тогтоохын тулд дараах ажлыг заавал гүйцэтгэнэ.

Тухайн сэжигтэн хэн болохыг хөдөлбөргүй тогтоох арга хэмжээг нэн даруй авах үүрэгтэй. Ингэхдээ сэжигтэн этгээдийн хаягийг иргэний үнэмлэхтэй нь тулган, оршин суух хаяг өөрчлөгдсөн, үнэн эсэхийг зарлага цагдааг явуулан шалгуулж, тодруулан тэмдэглэл үйлдэж хэрэгт хавсаргах, иргэний үнэмлэхгүй бол оршин суугаа газрын Засаг захиргаа, хэсгийн байцаагчийн тодорхойлолтыг авах;

Сэжигтэн этгээдийн гэрэл зургийг (эгц урдаас, баруун, зүүн тийш хагас эргэсэн байдалтай) авч хэрэгт хавсаргах;

Гар, хурууны дардсыг авч шинжилгээнд өгөх, ингэснээр ижил төстэй аргаар үйлдэгдсэн гэмт хэргийн “ПАПИЛОН” системд авагдсан ул мөртэй адилтгах замаар гэмт хэрэг илрүүлэх;

Ял шийтгэлийг шалгуулах;Тухайн этгээдийн ах дүүдөрөл

садан, найз нөхөд зэрэг очиж болох хаягуудыг тогтоох, содон шинж тэмдэг, хоч зэргийг бэхжүүлж авах (Хэрэг бүтгэлт, мөрдөн байцаалтын үед хийсэн тодорхойлолтонд энэ талаар тодорхой бичих);

2: Бусдад эд материалын хохирол учруулсан гэмт хэрэгт шалгагдаж байгаа сэжигтэн, яллагдагчийн хэрэгт дараах ажиллагааг нэн даруй заавал хийж гүйцэтгэх шаардлагатай.

Автомашин, орон сууц, барилга байшин, хашаа, зөвшөөрөлтэй газар зэрэг хөдпөх болон үл хөдлөх хөрөнгө эзэмших эрхийн бичгийг хамгаалалтанд авах, бусдад худалдуулахгүй байх талаар бүртгэлийн газруудад албан ёсоор мэдэгдэх;

Үнэ бүхий томоохон эд хогшил, бараа материал, бэлэн мөнгийг хамгаалалтанд авах, битүүмжпэх;

Банкны харилцах дэвтэр, гүйлгээний дансыг хаах талаар холбогдох байгууллагад мэдэгдэх; Монгол улсын эрүүгийн байцаан шийтгэх хуулийн 28 дүгээр зүйлийн 2-ын 11-д ” ...гэмт хэрэг, түүний үйлдсэн этгээдийг олж тогтоох талаар шаардлагатай бүх арга хэмжээ авах”-аар заасан.

Аж ахуйн нэгжийн гэрчилгээг түр хураах;хуулийн тайлбар”, УБ. 2003Мөрдөн байцаах газар. “Мөрдөн байцаагч - ҮГ’ /Онол- практикийн асуудал, туршлага/,2002

123


Гэмт хэрэгт тодорхой этгээдийг сэжигтнээр тооцсоноос хойш үйлдсэн гэмт хэргийн шинж, хувийн байдлыг харгалзан сэжигтэн, яллагдагчид заавал таслан сэргийлэх арга хэмжээ авна. Таслан сэргийлэх арга хэмжээ авахдаа доорхи зүйлийг анхаарах хэрэгтэй.

1. Хүнд болон онц хүнд гэмт хэргийн сэжигтэн, яллагдагч, шүүгдэгч, түүнчлэн удаа дараа ял шийтгэгдэж байсан этгээд, онц аюултай гэмт хэрэгтэн дахин гэмт хэрэгт сэрдэгдсэн бол түүнийг хэрэг бүртгэлт, мөрдөн байцаалт, шүүхээс оргон зайлах, гэмт хэрэг дахин үйлдэхээс сэрэмжпэх зорилгоор цагдан хорих таслан сэргийлэх арга хэмжээ

авах, хэрэв цагдан хорих таслан сэргийлэх арга хэмжээ хэрэглээгүй бол аль болохоор эд хөрөнгө барьцаалах төрлийн арга хэмжээг түлхүү хэрэглэх;

Сэжигтэн, яллагдагчид гадагш явж болохгүй тухай баталгаа авах, батлан даалтад өгөх, эд хөрөнгө барьцаалах таслан сэргийлэх арга хэмжээ авахын өмнө дараахи ажиллагааг заавал хийсэн байвал зохино.

а) Батлан даагчийн овог нэр, бичиг баримтын дугаар, оршин суух хаяг, тодорхой ажил, хөдөлмөр эрхэлдэг, хөрөнгийн эх үүсвэртэй, батлан даагчийн үүргийг бүрэн хүлээх чадвартай, насанд хүрсэн зэргийг шалгаж тодруулах

б) Батлан даагчийн үүрэг, хариуцлага, батлан дааж буй сэжигтэн, яллагдагч нь оргон зайлсан тохиолдолд үүсэх нэмэлт хариуцлагыг хууль тайлбарлаж өгөх (ЭБШХ-ийн 65, 77, 78.2, 99.1.3-р зүйл, хэсэг)3;

в) Тухайн этгээдийн гадаад паспортыг түр хураан авах;

Гадаад паспортыг нь түр хураан авсан тухай болон дахин шинээр олгохгүй байх талаар Иргэний бүртгэлийн байгууллагад мэдэгдэх, Монгол Улсын Их Хурлаас 1994 оны 05 дугаар сарын 31-ний өдөр батлагдсан “Нийгмийн даатгалын тухай хууль” хуурамч бичиг баримтаар иргэний үнэмлэх болон гадаад паспорт авахаас урьдчилан сэргийлэх, энэ талаар харилцан мэдээлэл солилцох зорилгоор сэжигтэн, яллагдагчийн тухай мэдээлэл, гэрэл зургийг иргэний бүртгэлийн байгууллагад хүргүүлэх;

г) Сэжигтэн, яллагдагчид эд хөрөнгө 3 1.Монгол Улсын Үндсэн хууль. 1992 он 2.Гүйцэтгэх ажлын тухай хууль. 1997 он 3.Эрүүгийн байцаан шийтгэх хууль 2002 он

барьцаалах болон батлан даалтад өгөх таслан сэргийлэх арга хэмжээ авсан тохиолдолд тэр тухай оршин сууж буй хорооны хэсгийн байцаагчид Цагдаагийн ерөнхий газрын даргын 1998 оны 207 тоот тушаалд заасны дагуу мэдэгдэх хуудсаар мэдэгдэж хяналтанд авахуулах;

д) Сэжигтэн, яллагдагчид эд хөрөнгө барьцаалах болон батлан даалтад өгөх таслан сэргийлэх арга хэмжээ авсан тохиолдолд тэр тухай оршин сууж буй хорооны хэсгийн байцаагчид хяналтанд авхуулах.

4: Эд хөрөнгө барьцаалсан болон батлан даалтад байгаа сэжигтэн, яллагдагч оршин сууж байсан хаягтаа байхгүй, дуудсан цагт ирэхгүй тохиолдолд дараах арга хэмжээг нэн даруй авна Үүнд:

а) Уг этгээдийн хаягаар нь шалгаж оргон зайлсныг нотлох хүмүүсийг байцааж мэдүүлэг авах. Түдгэлзүүлсэн хэрэгт явуулсан ажиллагааны материалыг тухай бүр хавтаст хэрэгт хавсаргаж байх;

б) Хороо, сум, багийн засаг дарга, хэсгийн байцаагчийн тодорхойлолт авах;

в) Батлан даагч нарыг дуудан ирүүлж, байцаалтын тэмдэглэл үйлдэн, батлан даалтанд авсан сэжигтэн, яллагдагчийг заасан хугацаанд ирүүлнэ. Монгол улсын Эрүүгийн байцаан шийтгэх хуулийн 65 дугаар зүйлийн 4-д ( Сэжигтэн, яллагдагч, шүүгдэгч нь хэрэг бүртгэлт, мөрдөн байцаалт, шүүхээс оргон зайлбал батлан даагчид 77 дугаар зүйлд заасан торгууль оногдуулж, оргосон этгээдийг эрэн сурвалжлахад гарсан бүх зардлыг нөхөн төлүүлнэ) гэж заасан. Цагдаагийн ерөнхий газрын даргын 1998 оны 207 тоот тушаал, Монгол улсын Эрүүгийн байцаан шийтгэх хуулийн 79 дүгээр зүйлийн 4-д (Нотлох баримт цуглуулах, бэхжүүлэх талаар хуульд заасан журмыг баримтлаагүй буюу зөрчсөн бол эдгээр нь нотлох чадвараа алдах бөгөөд шүүхийн шийдвэрийн үндэслэл болохгүй) гэж заасан талаар шаардаж, ирүүлээгүй тохиолдолд хууль тогтоомжид заасны дагуу торгууль оногдуулах.

г) Иргэний бүртгэл, мэдээллийн системээс тухайлбал:

1. Монгол улсын нийт иргэний 2. Төрсний3. Гэрлэсний, гэрлэлт сэргээсний

.

124


4. Овог, эцгийн нэр, нэр өөрчилсний

5. Эцэг тогтоосны6. Үрчилсний7. Нас барсны8. Иргэний үнэмлэх авсан,

хүчингүй болгосон9. Энгийн гадаад паспорт авсан,

хүчингүй болгосон10. Шилжин ирсэн, явсанд) Оргон зайлсан сэжигтэн,

яллагдагчийг улсын хилээр нэвтрэхэд саатуулах талаар Хил хамгаалах байгууллагад мэдэгдэх

е) Шаардлагатай тохиолдолд оргон зайлсан сэжигтэн, яллагдагчийг эрэн сурвалжилж байгааг хэвлэл, мэдээллийн хэрэгслээр зарлах

5: Хэрэв сэжигтэн, яллагдагч өвчтэй гэсэн шалтгаанаар ирэхгүй бол өвчний талаархи эмнэлгийн байгууллагын тодорхойлолтыг авах, түүнийг үндэслэлтэй эсэхийг магадлах, түүний өвчин нь хууль зүйн сайд, ЭМНХ-ын сайдын 1997 оны 2003/А тоот тушаалаар баталсан өвчний жагсаалтад байгаа эсэхийг тодруулж байхгуй бол мөрдөн байцаалтанд ирүүлэх арга хэмжээ авах

6: Хэрэг бүртгэх, мөрдөн байцаах албаны дарга нь уг хэрэгт хуульд заасан ажиллагааг бүрэн хийсэн эсэх, түдгэлзүүлэх үндэслэл байгаа эсэхийг хянан үзэж, шаардлага хангаагүй бол мөрдөн байцаагчид бичгээр үүрэг, даалгавар өгч биелэлтийг хангуулна. Түүнчлэн түдгэлзүүлсэн хэргийн эд мөрийн баримт, хураагдсан болон барьцаанд авсан эд зүйлс, хохиролын төлбөрийн бүрэн бүтэн байдал, хадгалалт хамгаалалтад сар тутам хяналт тавьж байна

7:Хэрэг бүртгэлт, мөрдөн байцаалтын шатанд хэрэг түдгэлзүүлэх явдлыг онцгой тохиолдол гэж үзэж эрүүгийн хэргийг түдгэлзүүлсэн асуудалд албаны шалгалт явуулж, уг хэргийг сэргээж шийдвэрлэхэд хэрэг бүртгэгч, мөрдөн байцаагч, гүйцэтгэх ажилтны хамтын ажиллагааг эрчимжүүлэх арга хэмжээ авна

8: Хэрэг бүртгэгч, мөрдөн байцаагч хэргийг түдгэлзүүлэх саналаа албаны даргад танилцуулж, хэргийн хугацаа дуусахаас 3 хоногийн өмнө хэргийн хамт прокурорт хүргүүлнэ. Түдгэлзүүлэх саналыг прокурор хянасны дараа ажлын 7 хоногийн шуурхай мэдээ, сарын мэдээнд оруулна. Хэрэг бүртгэгч, мөрдөн байцаагч нь түдгэлзүүлсэн

хэргийг өөр дээр байлгаж, түүнийг сэргээн явуулах талаар шаардлагатай арга хэмжээ авч ажиллахын зэрэгцээ эрэн сурвалжлах ажил гүйцэтгүүлэхээр өгсөн хэрэг бүртгэгч, мөрдөн байцаагчийн даалгаврын биелэлтийг шаардаж авах, үр дүнг тооцох, биелэлтийн мөрөөр ажил зохиох, хийсэн эрэн сурвалжлах ажиллагааны тухай материал, тодорхойлолтыг хэрэгт хавсаргаж ажиллана.

9: Шүүх, прокурорт хэрэг хянагдаж байх үед яллагдагч, шүүгдэгч оргон зайлсан бол тэдгээр байгууллагын тогтоол, магадлал, даалгавар, албан тоот зэрэг материапыг хэрэгт хавсаргаж, Эрүүгийн цагдаагийн албанд мөрдөн байцаагчийн даалгавар бичнэ. Оргодол этгээдийг эрэн сурвалжпах тухай хэрэг бүртгэгч, мөрдөн байцаагчийн даалгавар хүлээн авсан Эрүүгийн цагдаагийн албаны ажилтан эрэн сурвалжлах ажиллагааг хойшлуулшгүй зохион байгуулах ба уг ажлын явц, үр дүнгийн тапаар 14 хоногийн дотор

10.Хэрэг бүртгэлт, мөрдөн байцаалт, шүүх, прокуророос оргон зайлсан сэжигтэн, ялпагдагч, шүүгдэгчийг эрэн сурвалжпахад зарцуулсан зардлын тооцооны баримтыг бүрдүүлж хэрэгт хавсарган, батлан даагчид арга хэмжээ авахуулах болон эрэн сурвалжпах зардпыг төлүүлэхээр шүүхэд нэхэмжлэл гаргана;

11.Оргон зайлсан сэжигтэн, яллагдагчийг эрэн сурвалжилж олж тогтоохын тулд иргэд олон нийттэй хамтарч ажиллах, тэдний хүч туслалцааг авах;

12.Сэжигтэн, яллагдагчийн байж болох хаягуудар орж шалгах

13.Иргэн, аж ахуйн нэгж, байгууллага, албан тушаалтнаас холбогдох мэдээллийг авах

14.Хэрэг бүртгэлт, мөрдөн байцаалтыг түдгэлзүүлэх үндэслэл арилсан буюу хэрэг бүртгэлт, мөрдөн байцаалтын ажиллагааг сэжигтэн, яллагдагчийн байхгүйд нэмж хийх шаардлагатай байвал хэрэг бүртгэлт, мөрдөн байцаалтыг прокурорын тогтоолоор сэргээн явуулна

Хэрэг бүртгэлт, Мөрдөн байцаалтаас оргон зайлсан этгээдийг эрэн сурвалжлахад шаардагдах мэдээллийн эх сурвалжууд:

Мэргэжлээр хайх /Жолооны үнэмлэх, тогооч, хуульч, эмч гэх мэт/

125


Гар, хурууны хээгээр хайх (Криминалистик шинжилгээний хүрээлэнгийн “ПАПИЛОН” системээр адилтгах)

Гэрэл зургаар хайх-адилтгахРегистрийн дугаараар хайх (Анх

иргэний паспорт, үнэмлэх авсан карт, эцэг, эхийнх нь картад бичигдсэн хүүхдүүд, түүний хүүхдүүдийг олох замаар эрэн сурвалжпах ажиллагаа явуулах)

ДНК-аар хайх (хэн болох нь тодорхойгүй цогцосыг тогтоох)

Иргэний бүртгэл, мэдээллийн улсын төвөөс лавлах, иргэний үнэмлэх, шилжилт хөдөлгөөн хийлгэсэн эсэх, гадаад паспорт авсан эсэх, түүний хүчинтэй хугацаа, дахин авахад нь хориг тавиулах

Хил хамгаалах ерөнхий газрын Шалган нэвтрүүлэх албанаас улсын

Монгол Улсын Их Хурлаас 1992 он 11 дүгээр сарын 23-ны өдөр батлагдсан “Монгол улсын Татварын ерөнхий хууль”-ийн 6 дугаар зүйлд заасан

хилээр гадагш, дотогш нэвтэрсэн эсэх, цаашид нэвтрэх үед нь хориг тавиулж саатуулах

Цэргийн хэлтсээс бүртгэлд байгааг лавлах, цэрэгт явахад нь саатуулах

Татварын ерөнхий газрын Бүртгэлийн албанаас аж ахуйн нэгжийн нэр, байршлаар хайх

Замын цагдаагийн газрын тоо бүртгэлээс жолоочийн үнэмлэхтэй эсэх, автомашин эзэмшдэг эсэхээр хайх, автомашины шилжилт хөдөлгөөн хийхэд нь хориг тавих

Төрөх, өрхийн эмнэлгийн бүртгэлээс (эмэгтэйчүүдиийг хайх)

Нийгмийн даатгалын газраас эрүүл мэндийн болон нийгмийн даатгалаар нь хайх (регистрээр)

Үл хөдлөх хөрөнгийн бүртгэлийн газраас лавлах, хориг тавиулах

Криминалистик шинжилгээний төвөөс “ПАПИЛОН” системээс баривчлагдаж, цагдан хоригдож байсан эсэхийг лавлах

Шүүхийн шийдвэр гүйцэтгэх газрын тоо бүртгэлээс ял эдэлж байгаа эсэхийг лавлах. (Одоо ял эдэлж байгаа нь гардаг)

Ял шалгуулах. (ял эдэлж байсан эсэхийг шалгах)

Бага, дунд, дээд боловсролын газраас хүүхдүүдийн регистрийн дугаараар тэдний суралцаж байгаа сургуулийг хайж, хаягийг олох

Хорооны засаг дарга, (оршин сууж байгаа эсэх, одоо уг хаягт байгаа хүмүүсийг өрхийн бүртгэлээр тодруулах, шилжилт хөдөлгөөн хийлгэсэн эсэх) хэсгийн байцаагчаас асууж тодорхойлолт авах

Сонгогчийн нэрсийн жагсаалтаас хайх

Хүн амын тоологын бүртгэлээс хайхАрхивын лавлагаа авах (Урьд нь

эрхэлж байсан ажил, сурч байсан сургууль)

Орон гэргүй тарншейнд амьдардаг.биеэ үнэлэгч, архаг архичид, захиргааны журмаар саатуулагдсан, баривчлагдсан хүмүүсийн дунд хайх зэрэг болно.

Цагдаагийн байгууллагын бүх албадын ажилтнууд нь гэмт хэргээс урьдчилан сэргийлэх, түүнийг таслан зогсоох, илрүүлэх үүрэг хүлээдэг учир тэдгээрийн хамтын ажиллагаа нь эдгээр зорилтыг аль болохоор үр дүнтэй хэрэгжүүлнэ.

Гэмт хэрэгтэй тэмцэх нэгдмэл зорилтын биелэлт, эрэн сурвалжлах ажиллагааны эцсийн үр дүн нь салбар албадын харилцан ажиллагааны зохион байгуулалтын төвшин, нэгжүүдийн уялдаа холбоо, нэгдмэл ажиллагаанаас ихээхэн хамаарна. Хамтын ажиллагаа хэдийчинээ сайн байна оргон зайлсан этгээдийг эрэн сурвалжилж, олж баривчлах үүрэг нь төдийчинээ амжилттай хэрэгжинэ. Эрэн сурвалжлагдаж байгаа этгээдийн талаар ач холбогдол бүхий мэдээ, мэдээллээ цаг алдалгүй түргэн харилцан солилцож, авсан мэдээллээ эрэн сурвалжлах, мөрдөн байцаах ажиллагаанд ашиглах нь хамтын ажиллагааны гол зарчим, заавал хэрэгжүүлэх шаардлага мөн.

Хэрэг бүртгэгч, мөрдөн байцаагч, эрүүгийн төлөөлөгч нарыг зохион байгуулалтын хувьд эрэн сурвалжлах групп (баг) болгон сэжигтэн, яллагдагчийг эрэн сурвалжлахад хамтран ажиллах чиглэлээр тодорхой нутаг дэвсгэр, хороо хариуцуулан, харилцан ажлын уялдаа холбоотой ажиллуулсанаар хэрэг бүртгэгч, мөрдөн байцаагчийн даалгаврыг эрүүгийн төлөөлөгч нарт хүргүүлэх шат дамжлага үгүй болж, хугацаа хэмнэгдэн ажилд эерэг үр дүнг үзүүлэх болно. Үүнийг эрүүгийн төлөөлөгч нар хэрэг бүртгэгч, мөрдөн байцаагчийн даалгаврын заалтыг биелүүлж байна гэж ойлгож болох юм. Эрэн сурвалжлах групп, баг байгуулах нь олон талын ашигтай. Оргон зайлсан этгээдийн халуун мөрөөр нь

126


мөрдөн хөөж, нуугдсан этгээдийг олж тогтооход үр дүнтэй бөгөөд энэ нь хэрэг бүртгэгч, мөрдөн байцаагч, эрүүгийн төлөөлөгч нарын хоорондын хамтын ажиллагааг системтэй, үр ашигтай явуулах нааштай нөхцөл бүрдүүлдэг. Тодорхой нутаг дэвсгэр, цаг хугацаанд нэгдсэн зорилтыг шийдвэрлэхэд салбар албадын үйл ажиллагааг нэг зорилгод чиглүүлж, гүйцэтгэх үүргийг хуваарилах, үйл ажиллагааны нэгдсэн чиглэлийг тодорхойлох, алба хоорондын мэдээллийн систем тогтоох зэрэг хөдөлмөр хуваарилалтын асуудлыг тогтоосон журам боловсруулан хэвшүүлэх, төвлөрүүлэн зохион байгуулах шаардлагатай байна.

Монгол Улсын Эрүүгийн байцаан шийтгэх хуулийн 79 дүгээр зүйлийн 4-д (Нотлох баримт цуглуулах, бэхжүүлэх талаар хуульд заасан журмыг баримтлаагүй буюу зөрчсөн бол эдгээр нь нотлох баримт цуглуулах, бэхжүүлэх талаар хуульд заасан журмыг баримтлаагүй буюу зөрчсөн бол эдгээр нь нотлох чадвараа алдах бөгөөд шүүхийн шийдвэрийн үндэслэл болохгүй) гэж заасан.4

Эрэн сурвалжлах ажиллагаанд олон нийтийн туслалцаа авах нь

Монгол улсын Цагдаагийн байгууллагын өөрчлөлт шинэчлэлтийн хөтөлбөрийн хувьд өөрийн “хүчний байгууллага” гэдэг ойлголтыг “үйлчилгээний байгууллага” болгох бодлогод шилжүүлж, ард иргэдэд ойртох зорилтоо зарласантай холбогдон гарч байгаа юм. Хүчний байгууллага хэмээн үзэгдэж, үйл ажиллагаагаа түүний дагуу явуулж ирсэн уг байгууллагын өнөөгийн зорилго нь бусдад ойлгогдож, бодит байдалд тулгуурласан, гэмт хэрэгтэй тэмцэхдээ тулгамдсан асуудпыг ард иргэдтэй хамтран шийдвэрлэх замыг эрэлхийлдэг байгууллага болгоход оршиж байгаа юм. Харилцаа хамтын ажиллагаа хөгжин сайжирсан үед цагдаагийн байгууллагын бодлого, үйл ажиллагааг олон нийт ойлгож хүлээн авдаг байх нь чухал юм гэдгийг онцгойлон тэмдэглэмээр байна. Монголын нийгэм нэгдмэл чанартай, орон нутагт хүмүүс нэг нэгнийгээ сайн мэддэг учраас гэмт хэргийн болон эрэн сурвалжпагдаж байгаа этгээдүүдийн талаарх мэдээлэл , гэмт хэргийн илрүүлэлт өндөр байдаг.4 1.Эрүүгийн байцаан шийтгэх хууль 2002 он 2.Эрүүгийн хууль. 2002 он

ДҮГНЭЛТ• Манай улсын хүн амын

өсөлт жил ирэх тусам өсөн нэмэгдэж байгаатайГэмт хэргийн ачаалал их байгаагаас хэрэг бүртгэлт, мөрдөн байцаалтын ажиллагаа явуулж байгаа хэрэг бүртгэгч, мөрдөн байцаагч нар түдгэлзүүлсэн хэрэг дээр түдгэлзүүлсэн тогтоол, эрэн сурвалжлах тоот зэргээс өөр ажиллагаа хийгдэхгүй, зөвхөн шинээр гарсан эзэнгүй хэргүүдэд ажиллагаа явуулан, харин оргон зайлсан этгээдийг эрэн сурвалжилж олж баривчлах талаар төдийлэн анхаардаггүй, түдгэлзүүлсэн хэргийг хадгалан архивлаж, эрэн сурвалжлах ажиллагааны арга хэрэгслийг бүрэн дүүрэн ашиглаж чадахгүй зөвхөн нэгдсэн арга хэмжээний хүрээнд ажиллагаанд оролцох хандлагатай байгаа нь судалгааны явцад дүгнэгдэж байна.• Цагдаагийн байгууллагын үйл

ажиллагааг боловсронгуй болгоход эрэн сурвалжлах зорилт, чиг үүргийг тодорхой болгох зөв оновчтой бүтэц тогтолцоонд оруулах шаардлагатай юм гэдгийг тдгэлзүүлсэн хэргийн нөхцөл байдалд хийсэн дүн шинжилгээ, түүнд явуулсан эрэн сурвалжлах ажлын үр дүнгийн байдал харуулж байна. Түдгэлзүүлсэн хэргийн шийдвэрлэлтээр эрэн сурвалжлах ажлын үр дүнг хэмжиж дүгнэдэг зөв оновчтой бүтэц зохион байгуулалт байгаа бол эрүүгийн нөхцөл байдал, хэрэг бүртгэлт, мөрдөн байцаалтын ажиллагаа хэвийн болж тогтворжих, гэмт хэргийн гаралт буурах ба саармагжих, гарсан гэмт хэргийн илрүүлэлт, эрэн сурвалжлах ажлын үр дүн дээшлэх үзүүлэлтүүд ажиглагдана.• .Хэрэг бүртгэлт, мөрдөн

байцаалтын явцад эрүүгийн хэрэг үүсгэхдээ ЭБШХ-ийн 80 дугаар зүйл. Хэргийн талаар нотолбол зохих асуудлууд, ялангуяа 80.12.2-д заасан уг (гэмт хэргийг хэн үйлдсэн) гэсэн заалтыг хэрэгжүүлэхгүй байгаас сэжигтэн яллагдагчийн хувийн байдал хэн болохыг тогтоох бичиг баримт, оршин суух нутаг дэвсгэрийн засаг захиргаа, хороо хариуцсан хэв журмын ажилтан, тухайн хаягт оршин суудаг эсэхийг бусад байдлаар нарийн шалгаж тогтоохгүй, гэрэл зургийг нь тухай хавтас хэрэгт авч хавсаргадаггүй байна. Хэрэг бүртгэгч, мөрдөн байцаагч нар сэжигтэн яллагдагч нарт таслан сэргийлэх арга

127


хэмжээг зөв оновчтой хэрэглэдэггүй.Эрүүгийн байцаан шийтгэх хуулийн 65.1 дүгээр зүйлд заасан шаардлага хангасан эрх зүйн чадамжтай этгээдэд батлан даалтанд өгч хэвшээгүй улмаас батлан даагч нартхариуцлага тооцох боломжгүй, тооцсонч ач холбогдолгүй. Үр дүнд хүрэхгүй байгаа нь тухайн этгээд оргон зайлах түүнийг эрэн сурвалжлахад хүндрэл учирах, гэмт этгээд ял завшиж, дахин гэмт хэрэг үйлдэх, өөр нэрээр шалгагдах боломж олгож байгаа оргон зайлсан сэжигтэн, яллагдагчийг эрэн сурвалжлах ажиллагаанд сөргөөр нөлөөлж, хүндрэл учирахад хүргэж байна.• Эрэн сурвалжлах ажиллагааны

чиглэлээр хэрэг бүртгэгч, мөрдөн байцаагчийг мэргэшүүлэх чиглэлээр давтамжтай сургалтыг үе шаттайгаар явуулах, бусад чиглэлийн алба хаагч нарт эрэн сурвалжлах тактик ажиллагаанд суралцуулах.• Эрэн сурвалжлах ажиллагаанд

хэрэг бүртгэлт мөрдөн байцаалтаас оргон зайлсан этгээдийн дэлэгэрэнгүй мэдээллийг нэн даруй “Эрэн сурвалжлах АSAP санд” шивж тэмдэглэх ажил хангалтгүй байгаас эрэн сурвалжлах ажиллагаанд хугацаа алдах асуудал гарсаар байна.

САНАЛ1 Хэрэг бүртгэх албыг өргөжүүлж,

алба хаагчдын мэргэжлийн чиглэлээр сонгон шалгаруулалтаар элсүүлэх, мэргэшисэн сургалтыг үе шаттайгаар явуулж, ур чадварыг дээшлүүлэх.

2 Эрэн сурвалжлах АСАР сангийн мэдээллийг ашиглан мэдээ мэдээллийг орон нутаг, хот суурин газрын цагдаагийн газар, хэлтэс, тасгууд солилцон, хамтын уялдаа холбоог сайжруулах.

3 Цагдаагийн байгууллагын радио холбооны сүлжээг ашиглан оргон зайлсан этгээдийн талаар Интернетийн Вэйб сайт ашиглан мэдээ, мэдээллийг солилцдог болох нь цаг хугацаа хэмнэсэн үр дүнтэй ажил байна.

4 Тодорхой нутаг дэвсгэр, цаг хугацаанд нэгдсэн зорилтыг шийдвэрлэхэд салбар албадын үйл

ажиллагаанд нэгэн зорилгод чиглүүлж, гүйцэтгэх үүргийг хуваарилах, үйл ажиллагааны нэгдсэн чиглэлийг тодорхойлох, алба хоорондын мэдээллийн систем тогтоох зэрэг хөдөлмөр хувиарлалт, ажлын ачааллыг тэнцвэржүүлэх.

5 Түдгэлзүүлсэн асуудалд тавих хяналт шалгалтыг сайжруулан, уг хэргийг сэргээн шийдвэрлэх ажилд хэрэг бүртгэгч, мөрдөн байцаагч, гүйцэтгэх ажилтан, бусад албадын хамтын ажиллагааг эрчимжүүлэх.

6 Хэрэг бүртгэх, мөрдөн байцаах албанд Эрэн сурвалжлах хэлтэс, тасаг эдгээр албаны нэгжүүдэд эрэн сурвалжлалт хариуцсан хэрэг бүртгэгч, мөрдөн байцаагч нарыг томилон ажиллуулах.

7 Монгол улсын насанд хүрсэн нийт иргэдийн танилцуулах гэрэл зураг, гар хурууны мөрний болон ДНК-ийн /дезоксирибонуклейн хүчил/ нэгдсэн санг, таслан регристрийн дугаар үндэслэн бий болгох, Криминалистикийн адилтгалын аргаар хайх программ боловсруулан шаардлагатай хүний мэдээллийг олж тогтоон эрэн сурвалжлах ажилд ашиглах.

8 Шуурхай албаны автомашины техникийн үйлчилгээг сайжруулах, одоогийн автомашины ашиглалтын байдлыг судалж, хэрэг бүртгэгч мөрдөн байцаагч нарт албаны зориулалтаар автомашин, техник хэрэгсэлээр хангах ажлыг эрчимжүүлэх хангах.

9 Эрүүгийн байцаан шийтгэх хуулинд түтгэлзүүлсэн хэрэгт хийгдвэл зохих ажиллагааны талаар тодорхой зүйл заалт боловсруулан шинээр нэмж оруулах.

10 Эрүүгийн байцаан шийтгэх хуулийн 77 дугаар зүйлд батлан даагчид авах торгуулийн арга хэмжээний талаар тодорхой зүйл заалт боловсруулан, мөнгөн торгуулийн хэмжээг эрх бүхий албан тушаалтан хөдөлмөрийн хөлсний доод хэмжээг хуульд заасан хязгаарт багтаан торгох биш шууд заан торгох байдлаар шинээр нэмж оруулах.

128


ХҮНИЙГ САНААТАЙ АЛАХ ГЭМТ ХЭРГИЙН ЭРҮҮГИЙН ЭРХ ЗҮЙН ШИНЖ, НОТЛОХ АЖИЛЛАГААНЫ ЗАРИМ АСУУДАЛ

CRIMINAL FEATURES OF INTENTIONAL HOMICIDES, ISSUES RELATED TO CRIMINAL EVIDENCE

Б.ЕРКИНЧингэлтэй дүүрэг дэх Цагдаагийн I хэлтсийн Эрүүгийн төлөөлөгч, цагдаагийн ахмад, ХСИС-ийн магистрант YERKIN B.Criminal Representative at the 1st Department, Chingeltei District Police, Police captain, Master student

Товч агуулга: Монгол Улс хүмүүнлэг, иргэний ардчилсан нийгэм байгуулахыг зориод багагүй хугацаа өнгөрлөө. Шинэ тутам нийгэм, эдийн засгийн харилцаанд шилжсэнтэй холбоотойгоор сайн, саар үр дагавар нийгэмд буй болсны нэг нь хүнд, онц хүнд гэмт хэрэг, тэр дундаа хүнийг санаатай алах гэмт хэргийн гаралт өмнөх нийгэмд байгаагүйгээр өссөн.

Монгол Улсын Үндсэн хуулиар баталгаажсан “Хүний амьд явах” эрхэнд халдаж буй хүнийг санаатай алах гэмт хэрэг нь хүний амь бие, эрүүл мэндийн эсрэг бүлэг гэмт хэргийн дотор нийгмийн хор аюул хамгийн ихтэй гэмт хэрэг юм.

Хүний амь насыг “юугаар ч үнэлшгүй, эрдэнэт хүн” гэж дээдлэх үзэл, үнэлэмж Монголчуудад эрт цагаас буй болсон байдаг нь учиртай.

Эрүүгийн хэргийн тоо бүртгэл, судалгааны үр дүнгээс үзвэл хүний амь насыг хохироосон гэмт хэргийн тоо тогтмол өсч, үйлдлийн арга улам бүр нарийсч, харгис хэрцгий, урьдаас төлөвлөсөн, зохион байгуулсан шинжтэйгээр үйлдэгдэх болжээ. Гэтэл хүнийг санаатай алах гэмт хэрэг, ялангуяа нууц далд үйлдэлтэй, зохион байгуулалттай, захиалгаар үйлдэгдсэн хүн амины гэмт хэргийн урьдчилан сэргийлэлт шаардлагын түвшинд хүрэхгүй байгаа нь судалж шийдвэрлэвэл зохих сэтгэл түгшээсэн асуудал болоод байна.

Хүнийг санаатай алах гэмт хэргийн эрүүгийн эрх зүйн шинж, урьдчилан сэргийлэх ажлын онцлогийг онол, арга зүйн хувьд таньж мэдсэнээр хүн алах гэмт хэрэгтэй тэмцэх арга, ажиллагааг боловсронгуй болгох бодит шаардлага сэдвийг сонгон судлах үндэслэл болсон.

Монгол Улсын улсын эрдэмтэн, судлаачид хүнийг санаатай алах гэмт хэргийн ойлголт, мөн чанар, нийгмийн хор аюул, эрүүгийн эрх зүй, криминологи, криминалистикийн шинж, энэ төрлийн гэмт хэрэгтэй хийх тэмцлийн зарим төрлийн эрх зүйн зохицуулалт зэрэг асуудалд ихээхэн анхаарч, зохиол бүтээлээ туурвиж ирсэн болно. Академич С.Нарангэрэл, доктор, профессор Г.Совд, С.Жанцан, Н.Жанцан, Ж.Болдбаатар нар эрүүгийн эрх зүй болон криминологийн сурах бичиг, гарын авлага, ном зохиолдоо судлан буй сэдвийг асуудлыг хөндсөн1 байдаг бөгөөд доктор, профессор Ж.Авхиа өөрийн бүтээлдээ нэлээд дэлгэрэнгүй авч үзсэн байна.

Abstract: Mongolian humanity, it has been some time civil wanted to democratic establishment. associated with every move to a new socio-economic relations and decent social consequences of the entry of one person, a grave crime in particular, who grew intentional homicide crime baigaagьigzer previous society. intentional mur-der attacked people in power, the Constitution guaranteed “to life” case is the most high crime of human life and health of a group of social harm in the criminal case. life “will not do, the precious people” to respect the views and values because of the Mongolians were hours early. Mongolians already small population is not to human life mission.

1 Ж. Авхиа "Иргэдийн амь биеийн эсрэг гэмт хэргүүд, тэдгээртэй явуулах тэмцэл", УБ, 1982 С.Нарангэрэл "Монгол улсын эрүүгийн эрх зүй. Тусгай анги.",УБ, 1998. Г. Совд "БНМАУ-ын эрүүгийн эрх зүй. Тусгай анги" УБ, 1965, С.Жанцан 'Монголулсыэ эрүүгийн эрх зүй-Тусгай анги, саемчилсэн тайлбар зүйчлчлэлийн асуудал”, УБ-2002 он

129


Number of criminal cases According to records, research results and number of human lives criminal damage was done to nature, increasingly narrows steadily rising, operating methods, and by cruel, tцlyevlцsцn and organized in advance. However, deliberate mur-der, particularly for a study resolved the issues that concern is not covert action, orga-nized and ordered committed murder prevention and detection of crime, as appropriate. Who deliberately kill recognize the theoretical nature of the crime of criminal legal experts, prevention and gained ground to choose a real need for subjects to kill people to improve their fight against crime.

Our scientists have created attempted murder case concept, and the quality and at-tention to and literature issues such as social harm, criminal law and criminology, crim-inology characteristics of this kind, some kind of legal regulation in the fight against crime. Academician S. Narangerel, Ph.D., professor G.Sovd, S.Jantsan, N.Jantsan, Bold-baatar questions of criminal law, and the Society of Criminology textbooks, manuals and study topics in literature, Ph.D., professor J.Avkhia its creation is discussed in more detail.

Хүнийг санаатай алах гэмт хэргийн эрүүгийн эрх зүйн шинж, онцлогийг нээн гаргах замаар уг гэмт хэргийн нийгмийн хор аюулыг зөв үнэлж, зүйлчлэх, урьдчилан сэргийлэх ажлын эрх зүйн зохицуулалт, арга зүйн үр дүнг дээшлүүлэхэд оршино.

Танин мэдэхүй, эрдэм шинжилгээ судалгааны үндсэн аргууд судалгааны арга зүйн үндсийг бүрдүүлсэн бөгөөд анализ, синтез, индукц, дедукц, харьцуулах, түүхчлэх, математик, статистик, анкетын судалгаа авах, ярилцлага хийх, эрх зүйн харьцуулсан судалгаа хийх гэх зэрэг аргуудыг тодорхой аргачиллын1 дагуу цогц байдлаар ашиглав. Түүнчлэн гүн ухаан, логик, төр хууль цаазын түүх, эрүүгийн эрх зүй, криминологи, криминалистик, сэтгэл судлалын онол болон бусад шинжлэх ухааны чиглэлээр туурвигдсан гадаад, дотоодын эрдэмтдийн бүтээлүүд2, Монгол Улсын Их Хурал. Засгийн Газар, Хууль Зүй Дотоод Хэргийн Яам, Улсын Дээд Шүүх, Цагдаагийн Ерөнхий Газар болон бусад яам, тусгай газар агентлагаас гаргасан хууль, эрх зүйн актыг судалгаандаа ашиглав.

Судалгааны энэхүү сэдэвт ажлыг боловсруулах асуудлыг математик загварчлал, ярилцлага, асуудлын аргуудыг өргөн хэрэглэж системийн шинжилгээ хийх оролдлого хийсэн. 1 Доктор, профессор Т.Сэнгэдорж Судалгааны "арга зүй", "арга", "аргачлал"-гэсэн ойлголтуудыг нарийвчлан зааглаж өгсөн. /Т.Сэнгэдорж. Хуулийн шинжлэх ухаан; судалгааний аргазүй/ УБ.2001.39 дахь тал2 Дипломын ажил бичихдээ Монгол Улсын эрдэмтэн судлаач Р.Гүнсэн, С.Жанцан. Н.Жанцан, Шарангэрэл, Г.Совд, Б.Содовсүрэн нарын эрүүгийн эрх зүй, криминологийн онолын чиглэлийнохиол бүтээлүүдийг өргөн ашигласан болно

Сүүлийн жилүүдэд үйлдэгдэж байгаа “Хүнийг санаатай алах” гэмт хэргийн байдалд эрүүгийн эрх зүй; криминологийн салбарт шинэ тутамд дэвшигдэж буй сэтгэлгээний үүднээс үнэлэлт өгч, тухайн гэмт хэргийг зөв зүйлчлэх, урьдчилан сэргийлэх ажиллагаанд зөвлөмж болохуйц санал дэвшүүлж байгаад судалгааны ажлын шинэлэг тал оршино.

Судалгааны үр дүнг эрдэм шинжилгээ, судалгааны ажил болон Эрүүгийн эрх зүй, криминологийн онолын хичээлийн сургалт хийгээд Эрүүгийн хуулийн холбогдох хэм хэмжээг боловсронгуй болгох хүнийг санаатай алах гэмт хэрэгтэй хийх тэмцэлд тулгамдаж буй асуудлыг шийдвэрлэхэд ашиглах боломжтой нь ач холбогдлыг илэрхийлнэ.

Хүнийг санаатай алах гэмт хэргийн хор аюул, бүрэлдэхүүний шинжХүний амь нас гэдэг бол хамгийн

үнэ цэнэтэй эргэж хэзээ ч олдошгүй зүйл юм. Хүний амь хохироосноос болж гэр бүл, тэжээн тэтгэгч буюу эцэг эх, үр хүүхэд, төрөл төрөгсдөөсөө хагацаж юугаар ч нөхөшгүй их хохирол амсдаг билээ. Бусдыг санаатай алах гэмт хэрэгт гэм буруутай этгээдийн үйлдэл нь хохирогчийн амь насыг бусниулахад шууд чиглэсэн байх явдал нь уг гэмт хэргийн нэг чухал шинж юм. Ийм учраас Монгол Улсын Үндсэн хуулийн 16-дугаар зүйлд зааснаас үзэхэд хүний амь биед халдсан онц хүнд гэмт хэрзг үйлдсэний учир шүүхийн таслан шийдвэрлэх тогтоолоор ялын дээд хэмжээ оногдуулна гэж заажээ. Энэ агуулгаараа бусдыг алах гэмт хэрэг онц хүнд гэмт хэргийн ангилалд хамаарна.

130


Бусдыг санаатайгаар алах гэмт хэргийг дэлхийн орнуудын эрүүгийн хууль тогтоомжуудад харилцан адилгүй үнэлэмжээр хуульчилсан байдаг боловч, түүнийг үйлдсэн этгээдэд хүнд ял, цээрлэл хүлээлгэх нийтлэг шинжтэй байгаа нь түгээмэл ажиглагдаж байна.

Хүний амь бие, эрүүл мэндийн эсрэг гэмт хэргийг Монгол улсын Эрүүгийн хуулийн 15 дугаар бүлэгт тусгасан бөгөөд гэмт хэргийн улмаас хүний амь нас хохироохтой холбоотой 45 зүйл, заалт тэнд бий 3.

1990-ээд оны эхэн үеэс эхлэн Монгол улс дахь гэмт явдлын бүтэц, түүний тоо, чанарын үзүүлэлт эрс өөрчлөгдсөнийг тэмдэглэх хэрэгтэй. 1990 онд 10000 хүн тутам ногдох гэмт хэргийн тоо 79 байсан бол 2007 онд энэ тоо 150 болж хоёр дахин нэмэгджээ.

Хүнийг санаатай алах гэмт хэрэг болон бусад нөхцөл байдлын улмаас хүний амь нас хохирсон талаарх статистик тоо баримт, мэдээ, судалгааны материал, тайланг сүүлийн 10 жил буюу 1997-2007 оны байдлаар нэгтгэн цуглуулж, дүн шинжилгээ, харьцуулалт хийн, Монгол улсын Үндсэн хуульд заагдсан хүний амьд явах эрх өнөөдөр хэрхэн хангагдаж байгааг судалснаар хүнийг санаатай алах гэмт хэргээс урьдчилан сэргийлэх, таслан зогсоох талаар энэ төрлийн гэмт хэргийн онол-арга зүйн үндэс суурийг тодорхойлохыг зорив.

Монгол улсын хэмжээнд бүртгэгдсэн нас баралтын статистик тоо баримт, судалгааг Иргэний бүртгэл, мэдээллийн улсын төвөөс гарган үзэхэд жилд дунджаар 15-16 мянган хүн, 1997-2006 оны хооронд 144.767 хүнд нас баралтын гэрчилгээ олгосон байна.

Нас баралтын хэтийн тооцоог гаргавал, Үндэсний статистикийн хорооноос гаргасан “Монгол Улсын хүн амын 2020-2030 хэтийн тооцоо”4 номонд төрөлтийн дунд хувилбарын тооцооны үр дүн нь бодит байдалд илүү ойр, ирээдүйн хүн амын бодит 3 ЭХ-ийн тусгай анги 81.2-р зүйлд "Төр, нийгмийн зүтгэлтнийг алах", 92-р зүйлд 'Эх нь нярай хүүхдээ алах". 93-р зүйлд "Санаа, сэтгзл нь хүчтэй цочрон давчидсан үед бусдыг санаатай алах", 112.3-р зүйлд "Хүнийг барьцаэлзх үед амь нас нь хохирох".117-р зүйлд "Хүүхдийг хаях.төөрүүлсний улмаас хүнийамъ нас хохирох', 126.3 "Хүчиндэх гэмтхэргийн улмаас хүний амь нас хохирох" г. м.4 Үндэсний статистикийн хороо “Монгол улсын хүн амын 2020-2030, хэтийн тооцоо” сэтгүүлийн 3-34 дахь тал,2008

төлөв байдлыг харуулна гэж үзэж олон хүчин зүйлийн үзүүлэлтийг тооцож тусгай программаар хүн амын хэтийн тооцоог хийсэн байна.

2008-2030 он буюу нийт 23 жилийн хугацаанд 383300 хүн, жилд дунджаар 16665 хүн нас барах тооцоо, мөн тодруулбал 2010 онд хүн ам 2.78 сая хүрэхэд нас баралт 16418, 2020 онд хүн ам 3.15 сая хүрэхэд нас баралт 16701, 2030 онд 3.47 сая хүрэхэд нас баралт 16943 болно гэсэн хэтийн тооцоо гарч байгаа юм.

Монгол улсын Дээд шүүхээр жилд дунджаар 150-200 шүүгдэгчийн асуудлыг хүнийг санаатай алах гэмт хэргийн учир эцэслэн шийдвэрлэж байгааг сүүлийн 10 жилээр авч үзлээ. Монгол улсад хүнийг санаатай алах гэмт хэрэг жилд дунджаар 300-330 орчим бүртгэгддэг байхад зөвхөн 100-200 гаруй хэрэг шүүхээр шийдвэрлэгдэн гэм буруутай нь тогтоогддог.

Шүүхийн шийдвэр гүйцэтгэх ерөнхий газрын хорих 461 дүгээр ангид 2007 онд нийт 2648 хүн цагдан хоригдсоноос Эрүүгийн хуулийн 91 дүгээр зүйлд заасан хүнийг санаатай алах гэмт хэрэгт 239 хүн цагдан хоригдсон байв. Үүний 35 нь эмэгтэй, 14 нь насанд хүрээгүй5.

Манай улсын шүүхийн практикт судалгаа хийж үзэхэд, 1965 оноос хойшхи 40 гаруй жилийн хугацаанд бусдыг хүндрүүлэх нөхцөл байдалтайгаар санаатай алсан гэмт хэрэг үйлдсэн 806 хүнд цаазаар авах ял хэрэглэжээ6.

2002 оны Эрүүгийн хуулиар ялын бодлогыг харьцангуй чангаруулснаар шүүхээс цаазаар авах ял хэрэглэх нь өмнөх үетэй харьцуулахад нэлээд нэмэгдсэн байна. Тухайлбал: 2003-2005 онд өмнөх онтой харьцуулахад цаазаар авах ялаар шийтгүүлэгчдийн тоо 20 гаруй хувиар тогтвортой өссөн байв7.

Нөгөө талаар, цаазаар авах ялаар шийтгүүлэгчдийн тоо өсч байгаа нь гэмт хэрэг үйлдэж буй этгээдүүдийн үйлдэл зохион байгуулалттай, улам харгис хэрцгий болж байгаатай холбоотой.

Монгол Улсын хэмжээнд 1998-2007 онд нийт 211548 гэмт хэрэг бүртгэгдсэн ба сүүлийн 3 жилээс гэмт хэргийн тоо өсөх хандлагатай байна.

Монгол улсын хэмжээнд гэмт 5 ШШГЕГ-ын 461-р хорих анги "2007 оны тайлан, мэдээ", 20086 Эмнести Интернэшнл :' Цаазаар авах ял ба хүний эрх", 10 дахь тал, УБ, 2006.7 Эмнести Интернэшнл " Цаазаар авах ял ба хүний зрх", 11 дэх тал. УБ, 2006.

131


хэргийн улмаас сүүлийн 10 жилд нийт 16864 хүн нас баржээ. Энэ нь Монгол улсын хэмжээнд 100.000 (нэг зуун мянган) хүнд дунджаар 11.8 хүний амь насыг хохироосон гэмт хэрэг ногдож буй гэсэн үг8(хүснэгт №4).

Монгол улсын хэмжээнд 1998 онд 240, 1999 онд 156, 2000 онд 158, 2001 онд 150, 2002 онд 179, 2003 онд 349, 2004 онд 335, 2005 онд 310, 2006 онд 311, 2007 онд 300, сүүлийн 10 жилд хүнийг санаатай алах гэмт хэрэг нийт 2488 бүртгэгдсэн байна9. 1998-2007 онд үйлдэгдсэн нийт гэмт хэрэгтэй хүнийг санаатай алах гэмт хэргийг харьцуулахад “... жилдээ 0.6 - 1.8 хувийг эзэлж байгаа нь...”10 харьцангуй бага тоон үзүүлэлт мэт боловч нийлбэрээр нь авч үзвэл, эрдэнэт хүний амь нас хохирч байгаа нь энгийн үзэгдэл биш, нийгмийн гамшигт үзэгдэл болохыг харуулж байна.

Хүнийг санаатай алах гэмт хэрэг гэдэг нь: Хүний амьд явах эрхэд халдаж хохирогчийг үхэлд хүрэхийг хүсч буюу зориуд тухайн хор уршгийг буй болгосон

эрүүгийн хуулийн тусгай ангийн 91 дүгээр зүйлд хуульчлагдсан нийгэмд аюултай ял шийтгэгдвэл зохих гэм буруугүй санаатай хэлбэрээр хэрэгжсэн үйлдэл эс үйлдэхүй юм. Дээрх томъёоллоос бусдыг санаатай алах гэмт хэргийн үндсэн шинж урган гарна. Үүнд:

А. Хүний амьд явах эрхэд халдсан байх

Б. Хохирогчийг үхэлд хүргэхэд чиглэсэн үйлдэл эсвэл гэм буруугийн санаатай хэлбэрээр хэрэгжүүлсэн байх

В. Хүний амь нас хохирсон буюу хохирогч үхсэн хор уршиг бий болсон байх

Г. Бусдыг санаатайгаар алсан нь ял шийтгэгдвэл зохих зэрэг болно.

Эдгээр шинжүүдийн цогц нь бусдыг санаатай алах гэмт хэргийн бүрэлдэхүүний шинж буюу объект, объектив тал, субъект, субъектив талыг бүрдүүлдэг. Энэ төрлийн гэмт хэргийн бүрэлдэхүүний шинжийг авч үзэхийн урьд түүний нийгмийн хор аюул, гэмт хэргийн төрлийн хамаарлыг тодорхойлох нь онолын төдийгүй практик ач холбогдолтой билээ.8 ЗТөрмандах, Г. Цоодол, ;'МУ дахь хүний амь нас хохирсон нехцөл байдал", 33 дахь тал, 2008.9 Эрүүгийн цагдаагийн газар, Тэмт хэргийн мэдээ 2007".10 Цагдаагийн ерөнхий газар, Тэгит хэргийн цагаан мэдзэ1998-2007".

Нийгмийн гишүүдийн эд эс болох хувь хүнийг санаатайгаар алах явдал бол явцуу утгаараа эрдэнэт хүний амь насыг хохироож түүний гэр бүл, ойр дотны хүмүүст цаашилбал нийгэмд эргэж нөхөгдөшгүй хор хохирол учруулж байдгаараа тайлбарлагдана. Дзэрх байдал нь “хүн-нийгмийн баялгийг бүтээгч” гэсэн ухагдахуунтай салшгүй холбоотой. Судалгааны материалаас үзэхэд бусдын гарт амь насаа алдсан хүмүүсийн дийлэнх нь буюу 90 гаруй хувь нь ид ажил хөдөлмөр эрхэлж, амжилт бүтээл гарган нийгмийн баялагийг бүтээлцэх насан дээрээ байсан дүн ажиглагдлаа. Өргөн утгаар нь авч үзвзл бусдыг санаатай алах гэмт хэргийн улмаас нийгмийн бусад гишүүдийн тодорхой хувьд нийгэмд итгэх итгэл алдрах, амин хувиа бодох сэтгэлгээ бмй болсноор нийгэм задрах, төрдөө үл итгэх уур амьсгал буй болгоход хүргэж байгаа явдлаараа нийгмийн хор аюул нь тодорхойлогддог гэж дүгнэж болно.

Монгол Улсын Эрүүгийн хуулийн хориглосон хэм хэмжээг санаатайгаар зөрчиж уг хэрэг үйлдэгддэг нь гэмт хзрэг үйлдэж буй этгээдийн нийгэмд аюултай зан үйлийг илэрхийлэх шинж мөн. Хүний амь насыг санаатайгаар хохироож болохгүй гэсэн заалт Эрүүгийн хуульд байхгүй боловч ийм логик агуулга 91 дүгээр зүйлийн хэм хэмжээний диспозицод бий.

Монголчууд хүний амь насыг санаатайгаар бусниулах нь битгий хэл амьтны амийг хөнөөхдөө ч сэтгэл нандин уламжлал, сэтгэхүйн ухамсар, соёлын эртний улбаатай ард түмэн. Иймээс бусдыг санаатайгаар алсан гэмтэнд хүмүүс маш их зэвүүцэл, уур хилэн хослуулсан таатай бус байдлаар хандаж түүнийг туйлын хатуу, чандаар шийтгэхийг шаарддаг.

Үүнээс улбаалан цусан өшөө авах хандлага эртний хүн нийгмийн сэтгэлгээний онцлогоос өвлөгдөж ирсэн.

Хүнийг санаатай алах гэмт хэрэг хүний амь биеийн эсрэг гэмт хэргийн төрөлд хамаарагддаг. Энэ төрлийн гэмт хэрэгт хүний амь насыг санаатай болон болгоомжгүй хэлбэрээр хохироосон Эрүүгийн хуулийн тусгай ангийн 91, 92, 93, 94, 95 дугаар зүйлүүдэд хуульчлагдсан гэмт хэргүүдийг авч үзэхээр эрдэмтэн судлаачид өөрсдийн бүтээлүүддээ тусгаж иржээ.

132


Хүнийг санаатай алах гэмт хэргийн объект, объектив тал

Хүний амины гэмт хэргүүд гэмт этгээдийн халдлагад (аллагад) өртөж байгаа эрх ашиг буюу гэмт хэргийн бүрэлдэхүүний объектоороо ижил төсөөтэй онцлог байдаг. Хүнийг санаатай алах гэмт хэргийн төрлийн объект нь биологийн утгаараа хүний амь бие эрүүл мэнд юм. Энд тухайн хохирогчийн үндэс угсаа, арьсны өнгө, гарал үүсэл, нийгмийн байдал, ажил төрөл, эрүүл мэнд огт ач холбогдолгүй. Өөрөөр хэлбэл, хүний амь нас нь биологийн онцлог байдал бөгөөд янз бүрийн шалтгааны улмаас хувь хүний шинж чанар алдагдсан ч заавал байх ойлголт мөн.

Шууд объөкт яс үндэс, угсаа, хэл. арьсны өнгө, нас хүйс, нийгмийн гарал, хөрөнгө чинээ, эрхэлсэн ажил албан тушаал, эрүүл мэнд зэргийг харгалзахгүйгээр хүний амь бие байна.11 Хүний амь бие нь Монгол Улсын эрүүгийн эрх зүйн утгаараа хүн төрөөд нас эцэслэх хүртэлх хугацааг хамардаг. Бусдыг алах гэж бусдын амь насыг хууль бусаар бусниулахыг хэлнэ12.

Объектив тал: Хүнийг санаатай алах гэмт хэргийн эцэст хохирогчийн амь нас үрэгдсэн байна.

Монгол Улсын Эрүүгийн хуулийн тусгай ангийн 91 дүгээр зүйлийн утгаас үзвэл, хүн алах гэдэг нь бусдын амь насыг санаатайгаар хохирооход чиглэгдсэн хууль бус үйлдэл, эс үйлдэхүй мөн. Энэ зүйлийн 1 дэх заалтад хүнийг санаатай алах гэмт хэргийн хүндрүүлэх нөхцөл байдалгүй бүрэлдэхүүн тусгагдсан.

Объектив талын тодорхойлолтод гэмт хэрэг үйлдэгдсэн тодорхой нөхцөл байдал, цаг үе, газар орон, үйлдлийн арга хамаарагддаг. Энэ нь гарсан гэмт хэргийн нийгмийн аюулыг бүрэн дүүрэн үнэлэх, түүнчлэн үүсэн гарахад нөлөөлсөн объектив нөхцөлүүдийг тогтоох боломжийг олгодог.

Хүнийг санаатай алах гэмт хэрэг объектив тал нийгэмд аюултай үр дагавар-үхлээр тодорхойлогдоно. Өөрөөр хэлбэл, энэ нь материаллаг бүрэлдэхүүнтэй гэмт хэрэг. Хүний амь нас хохироогүй бол төгсөөгүй гэмт хэрэг гэж үзнэ.

Хүнийг санаатай алах гэмт хэрэг 11 Игошев К. Е. Типология личности преступника и мотивация преступного поведения. Горький12 Филимонов В. Д. Криминологические основы уголовного права. Томск. 1981. С. 115.

гол төлөв идэвхитэй үйлдлээр (зэвсэг, бусад зүйл хэрэглэх, өндрөөс унагах, живүүлэх, боох, хордуулах г.м) хэрэгжинэ. Мөн эс үйлдэхүй ч байж болно (жишээ нь: эх нь нярай хүүхдээ хөхүүлэхгүй байх, зүрхний өвчтэй хүнийг үгээр хүчтэй цочроох г.м)

Хүн алсан этгээдэд эрүүгийн хариуцлага хүлээлгэх зайлшгүй нөхцөл нь түүний үйлдэл (эс үйлдэхүй)болон учирсан хор уршгийн хооронд шалтгаант холбоо тогтоогдсон байвал зохино. Өөрөөр хэлбэл, хохирогчийн амь нас хохирсон нь гэм буруутай этгээдийн үйлдлийн (эс үйлдэхүйн) зайлшгүй бөгөөд зүй тогтолт үр дагавар байх ёстой.

Хүн алах гэмт хэрэгт шалтгаант холбоог тогтоохдоо дараах зүйлийг анхаарвал зохино:

- Шалтгаант холбоо нь гэмт хэрэгтний үйлдэл, эс үйлдэхүй (биеийн шууд хөдөлгөөн) ба учирсан үхэл хоёрын хооронд байж болох төдийгүй, үйлдэгч нь элдэв машин механизм, байгалийн хүч, араатан амьтны үйлчлэлийг ашигласан байж болно,

- Субъектын үйлдэл нь хохирогчийн амь насыг хохироох нөхцөлийг зайлшгүй бүрдүүлсэн бол тухайн үйлдлийг үхлийн шалтгаан хэмээн үзнэ.

- Хохирогчийн амь нас хохирсон нь тохиолдлын бус, субъектын үйлдлийн (эс үйлдэхүй) гарцаагүй үр дагавар байна

Субъектив тал; Хүнийг санаатай алах гэмт хэргийн субъектив талыг гэм буруутай этгээдээс өөрийн үйлдэл болон хохирогчийн үхэлд хандаж буй сэтгэхүйн төлөв байдал бүрдүүлнэ.

Гэм буруугийн шууд санаатай хэлбэрээр илэрдэг. Шууд санаатай хэлбэрийг Монгол улсын эрүүгийн хуулийн 7-дугаар зүйлд гэмт хэрэг үйлдсэн этгээд өөрийн үйлдэл буюу эс үйлдлийн нийгэмд аюултай шинж чанарыг ухамсарлаж, түүнээс учирч болох нийгэмд аюултай хор уршгийг урьдаас мэдсээр атал хүссэн, эсвэл тэр хор уршигг зориуд хүргэсэн бол гэж заажээ. Энэ нь бусдыг санаатай алах гэмт хэргийн объектив ба субъектив талд хамаарах бүх бодит байдлуудыг ухамсарлан мэдэж байх ёстой гэсэн үг юм. Субъектив талыг шинжлэн судалж үзэх явдалд гэмт хэргийн зорилгыг

133


төрүүлсзн, гэмт хэрэг үйлдэх үедээ хэрэгтнээс удирдлага болгосон сэдэлт чухал ач холбогдолтой юм. Хүнийг санаатай алах гэмт хэргийн сэдэлтэд дүн шинжилгээ хийх нь хүн алсан санааны хэлбэрийн тухай асуудлыг зөв шийдвэрлэх боломж олгодог. Гэмт этгээдийн сэдэлт зорилго нь янз бүрийн нөлөөлөл үзүүлнэ.

Хүнийг санаатай алах үед гэмт этгээд бусдын амь насыг хохирооход чиглэгдсэн үйлдэл (эс үйлдэхүй) хийж буйгаа ухамсарлан ойлгож, ийм хор уршиг учрахыг урьдаас мэдэн, түүнийг хүссэн (шууд санаа) буюу хүсээгүй боловч зориудаар үхэлд хүргэсэн, аль эсвэл ялгамжгүй хандсан (шууд бус санаа) байдаг. Жишээлбэл, дээрэмдэх, уулгалан довтлох гэмт хэрэг үйлдэхдээ хүн алах нь шууд бус санаагаар илэрч болно. Гэмт этгээдийн сэдэлт, зорилго янз бүр (шунахай, танхай, өс хонзон, хардалт г. м) байж болно.

Гэм буруутай этгээдийн үйлдлийн сэдэлтийг үнэн зөв тогтоох нь олон талын ач холбогдолтой учир уг асуудлыг нэлээд дэлгэрэнгүй авч үзэх шаардлагатай. Юуны өмнө, сэдэл ба сэдэлт гэсэн хоёр ухагдахууны хоорондын зааг ялгааг тодорхойлох нь чухал. Профессор К. Е. Игошевын үзэж байгаагаар: “Сэдэл бол сэдэлтээс өргөн утгатай ойлголт мөн. Тэр нь хүний идэвхитэй үйл ажиллагааны анхдагч өдөөгч хүч, сэтгэл зүйн хувьд дайчлагдсан болон тодорхой үйлдэл хийхэд бэлэн болсон байдал, түүнчлэн уг үйлдэлд чиглүүлэх, зохицуулах, дэмжих, өөрчлөх нөлөө үзүүлж буй хүчин зүйлс зэргээс бүрдэнэ.

Иймээс сэдэл нь сэдэлтийг баталгаажуулахад чиглэгдсэн сэтгэхүйн дотоод үйл явц билээ”13.

Профессор В. Д. Филимонов: “Сэдэл бол хувь хүнээс өөрийн зан үйлийн шинж чанар, чиглэлийг тодорхойлох үйл явц мөн. Харин сэдэлт нь дээрх үйл явцын тодорхой үр дүн болно”24-гэсэн нь өмнөх үзэл бодолтой утга нэг байна.

Манай улсын эрдэмтэн судлаачид ч сэдэлтийг эрүүгийн эрх зүйн талаас тайлбарласан: Тэмт хэргийн сэдэлт бол тухайн гэмт этгээдийг гэмт хэрэг үйлдэхэд шийдмэг болгосон дотоод өдүүлбэр, ашиг сонирхол, эрэлт хэрэгцээ юм”25. Тэгэхээр, сэдэлтийг гэмт зан үйлийн бусад элементүүд болох объект, халдлагын зүйл, гэмт зорилго, гэмт 13 С. Нарангэрэл. Монгол улсын эрүүгийн эрх зүй. 182 дахь тал УБ. 1999.

үр дагаварт хүрэх арга, хэрэгсэлтэй холбоотой авч үзэх шаардлагатай.

Субъект нь 14 насанд хүрсэн хэрэг хариуцах чадвартай хүн байх ёстой бөгөөд хуулийн насанд хүрээгүй хүн эрүүгийн хариуцлага хүлээхгүй. Эруүгийн хариуцлага хүлээлгэх насны доод хэмжээ нь зохих ёстой ял хүлээлгэхэд хүүхэд ял шийтгэлийн цээрлүүлэх ба хүмүүжүүлэх нөлөөг бүрэн ухамсарлаж чадахаар байвал зохино гэж үздэг. Бусдыг санаатайгаар алах гэмт хэргийг үйлдсэн этгээдийг эрүүгийн хариуцлагад татах асуудлыг шийдвэрлэхэд харгалзаж үзвэл зохих шинж чанарууд байдаг. Энэ нь эрүүгийн хуульд зааснаар субъектийн хэрэг хариуцах чадвар өөрөөр хэлбэл сэтгэхүйн хувьд өөрийнхөө үйл ажиллагаанд дүгнэлт өгч түүнийг удирдах чадвартай байх явдал юм. Харин гэмт хэрэг үйлдэх үедээ хэрэг хариуцах чадваргүй өөрөөр хэлбэл сэтэл мэдрэлийн архаг өвчтэй, сэтгэл мэдрэлийн үйл ажиллагаа нь түр сарнисан, эсвэл оюун ухааны хомсдолтой буюу өөр бусад өвчний улмаас (эмгэг согтуу байсан) өөрийн үйлдлийг хариуцах буюу жолоодох чадваргүй байсан этгээдэд эрүүгийн хариуцлага хүлээлгэдэггүй. Бусдыг санаатай алах гэмт хэргийг эмгэг согтуурлын байдалд үйлдсэн гэдгийг тогтооход практикт маш хүндрэлтэй байдаг.

Субъектын хувийн байдалд хамаарах мэдээ баримт нь тодорхой нөхцөлд түүний хариуцлагын хэр хэмжээнд нөлөөлж болно. Тухайлбал, онц аюултай гэмт хэрэгтэн, энэ гэмт хэргийг давтан үйлдсэн, бүлэглэж, урьдчилан үгсэж тохиролцсон бүлэг, зохион байгуулалттай бүлэг, гэмт бүлэглэлээс тухайн гэмт хэргийг үйлдсэн бол 91.2.11 -д зааснаар зүйлчилнэ.

Бусдыг алах гэмт хэрэг нь идэвхтэй зан үйлээр (амин чухал эрхтэн рүү буудах, хутгалах, цохих, нойрсуулах тариаг их хэмжээгээр тарих, өндрөөс түлхэх, амьсгалын замын эрхтэнг боох зэрэг) илэрнэ. Бусдыг алсан нь ямагт өөр хүний амь насыг (амиа хорлох биш) хууль бусаар бусниулснаар илэрдэг. Хүсэлтээр нь бусдыг алсан (эдгэрэх найдваргүй өвчнөөр өвчилсөн) эр эмийн хардлага, хүмүүс хоорондын харилцан зодооноос болж хүнийг санаатай алсан түүнчлэн засгийн төлөөлөгч буюу харуул манааны үүрэг

134


гүйцэтгэж байсан хүн хууль бусаар зэвсэг хэрэглэсний улмаас хүн алсан, түүнчлэн төрөх үедээ буюу төрсний дараа нярай хүүхдээ алсныг16 хүндрүүлэх нөхцөл байдалгүйгээр хүнийг санаатай алсан гэж үздэг.

Монгол Улсын Үндсэн хуулийн 10.2-т “Монгол Улсын олон улсын гэрээ нь соёрхон баталсан буюу нэгдэн орсон тухай хууль хүчин төгөлдөр болмогц дотоодын хууль тогтоомжийн нэгэн адил үйлчилнэ”14 гэж заасантай уялдуулан зөвхөн соёрхон баталсан олон улсын гэрээ дотоодын хуулиас дээгүүр хүчин чадалтай байна.

Монгол Улсын үндэсний хууль тогтоомжид аливаа нийгмийн харилцааны зохицуулах эх сурвалжийг ...”Монгол Улсын нэгдэн орсон олон улсын гэрээ” ..гэж хуульчилсан байдаг ч ЭБШ хуульд энэхүү зүйл, заалт тусгагдаагүй ч олон улсын гэрээтэй хамааралтай дараах харилцааг зохицуулахаар байна. Үүнд:

• Эрүүгийн хэргийн талаар эрх зүйн харилцан туслалцаа үзүүлэх ажиллагаа,

• Эрүүгийн хариуцлагад татах болон шийтгэх тогтоол биелүүлэх зорилгоор гэмт этгээдийг шилжүүлэх,

• Хорих ял оногдуулсан этгээдийг харъяат улсад нь ял эдлүүлэхээр шилжүүлэх зэрэг болно,

Энэ ч утгаар Монгол Улсын Үндсэн хууль, ЭБШ хуульд зааснаар дээрх тохиолдлуудад гэмт хэргийг нотлох ажиллагааны явцад бусад хуульд заасан үндэслэл, журмын дагуу олж авсан баримт сэлт, мэдээлэл нь эрүүгийн хэргийг шийдвэрлэхэд хамааралтай бол нотлох баримтын хэмжээнд үнэлэх улмаар шүүхийн шийдвэрийн үндэслэл болох хууль зүйн учир холбогдолтой байна.

ДҮГНЭЛТӨнөө үед олон хүнийг алах, гэмт

үйлдлээ нуун далдлахын тулд цогцосыг шатаах, мөчилж хаях, үгсэн тохиролцож оршуулах, олон удаа хутгалж хөнөөх зэрэг онц харгис хэрцгий аргаар үйлдэгдэх нь ихсэж байна.

Судалгаанаас харахад, хүнийг санаатай алах гэмт хэргийн 87 хувь нь хохирогчтой ямар нэгэн байдлаар танил хохирогчийн хань харилцааны хүмүүсээс үйлдэж, эцэг, эх, эхнэр, нөхөр, ах дүү хамаатан садан 40 хүн буюу 41.2 %, найз нөхөд 35 буюу 36%,

14 Төрийн мэдээлэл. УБ., 1992. №1

зүс мэдэх хүмүүс 20 буюу 20.6 %, үл таних 5 буюу 5.1 % нь хүнийг санаатай алах гэмт хэргийг үйлдсэн байна.

Нийт гэмт хэргийн дийлэнх хувийг зодож алах (37 гэмт хэрэг буюу 38.2 хувь), хутгалж алах (54 гэмт хэрэг буюу 55.7 хувь) аргаар үйлдэгдэж байна.

Хүнийг санаатай алах гэмт хэргийг өнөөгийн нотолж байгаа байдлыг судлахад гэмт хэргийн нотлох ажиллагааны дийлэнх хувийг гэрчийн мэдүүлэг, шинжээчийн дүгнэлт, хэргийн газрын үзлэг, эд мөрийн баримт, сэжигтэн, яллагдагчийн мэдүүлгээр нотлогдож байна.

Сүүлийн үед гэрч, сэжигтэн, яллагдагч, шүүгдэгч ямар нэгэн хүчин зүйлээс болж мэдүүлгээс буцах нь элбэг байна. Иймд энэ төрлийн гэмт хэргийг илрүүлэхэд мэдүүлгэн нотлох баримтыг чухалчлалгүй шинжлэх ухаан техник, технологийн дэвшлийг ашиглаж гэмт хэргийг илрүүлэх шаардлагатай байна.

Хүнийг санаатай алах гэмт хэргийн өнөөгийн байдал, түүнийг цагдаагийн байгууллагаас шалгах нотлох ажиллагааны явцад тулгамдаж байгаа дээрх асуудлуудыг шийдвэрлэхийн тулд хүнийг санаатай алах гэмт хэргийг илрүүлэх, нотлох ажиллагаанд тулгамдаж буй бэрхшээлийг даван туулах, нийгэм, улс төр, эдийн засаг, хууль эрх зүйн зохицуулалтыг боловсронгуй болгох арга хэмжээг төрөөс нэгдсэн бодлогоор шийдвэрлэх шаардлагатай байна.

Нийгмийн хөгжлийн явцад хүнийг алах гэмт явдлын байдал, хөдөлгөөн, бүтэц, шинж чанарт өөрчлөлт гарч, хүч хэрэглэсэн болон шунахай сэдэлттэй, зохион байгуулалттай гэмт хэргийн эзлэх хувийн жин нэмэгдэж, гэмт хэрэг үйлдэх арга нь улам нарийн болж, олон нийтийн анхаарал татсан хүнийг санаатай алах онц ноцтой зарим хэргүүдийн илрүүлэлт, тэдгээрийг шийдвэрлэх хугацаа сунжирч эзэн холбогдогч нь тодорхойгүй байсаар байгаа нь хүний эрх, эрх чөлөөг дээдлэн энэхүү гэмт хэргийг нотлох ажиллагааны эрх зүйн зохицуулалт, мөрдөх арга зүйг боловсронгуй болгох зүй ёсны шаардлага тавигдаж байна.

САНАЛ

135


1. Онц хүнд гэмт хэргийн газарт үзлэг хийх шинжилгээний баг бүрэлдэхүүнийг бий болгох, тэдгээр албан хаагчид нь зөвхөн хэргийн газарт нэвтрэн орж ажиллах, багийн бүрэлдэхүүнд шүүх шинжилгээний байгууллагын төрөл, мэргэжлийн шинжээч нар орж ажиллаж өөр өөрсдийн чиглэлийн ул мөрөө илрүүлж, бэхжүүлэх, түүнийгээ шинжилж, судлан дүгнэлтээ гаргаж шүүхийн шатанд нотолдог байх. Өөрөөр хэлбэл, мөрдөн байцаагч эрүүгийн хэрэг үүсгэн процессын ажиллагаа явуулан нотлох баримт бүрдүүлдгийн нэгэн адил шинжээч нар хавтаст хэрэг нээгээд тухайн хэрэг дээр өөрсдийн чиглэлээр нотлох баримт бүрдүүлэх шаардлагатай.

2. Эдгээр төрөл, мэргэжлийн албан хаагч нь өөр өөрсдийн чиглэлийн ул мөрөө бэхжүүлэн авч, дүгнэлт гаргаснаар мөрдөн байцаагчийн техник ажиллагаа багасах, хэрэгт шаардлагагүй эд зүйл хурааж авах ажиллагаа нь багасна гэж үзэж байна.

Хүнийг санаатай алах гэмт хэргийн хувьд гэрч мэдүүлгээсээ буцах асуудал ихээхэн гарч байгаа тул мэдүүлгэн нотлох баримтаас гадна шинжлэх ухаан, техникийн ололтыг түлхүү ашиглаж давхар нотолж байх шаардлагатай

байна. /ДНХ-ын шинжилгээ, генийн шинжилгээг түлхүү ашиглах, энэ шинжилгээг хийдэг боловсон хүчин, эдийн засгийн асуудлыг шийдэх, полиграф, профайлинг ашиглах/

Ингэснээр эргэлзээтэй мэдүүлгэн нотлох баримтаар хүнийг олон хоногоор албадан саатуулах, цагдан хорих асуудал гаргахгүй байх болно гэж үзэж байна.

3. Хамтын ажиллагааны хүрээнд цагдаагийн байгууллага нь банк санхүү, харилцаа холбооны нэгдсэн сүлжээнд холбогдож шаардлагатай тохиолдолд гэмт хэрэгт холбогдсон этгээдийн дээрх салбарын мэдээллүүдийг цаг алдалгүй түргэн авах нь хэргийг илрүүлэх, гэмт этгээдийг олж тогтооход ихээхэн ач холбогдолтой.

4. Монгол Улсын Үндсэн хууль, ЭБШ хуульд зааснаар дээрх тохиолдлуудад гэмт хэргийг нотлох ажиллагааны явцад бусад хуульд заасан үндэслэл, журмын дагуу олж авсан баримт, сэлт, мэдээлэл нь эрүүгийн хэргийг шийдвэрлэхэд хамааралтай бол нотлох баримтын хэмжээнд үнэлэх, улмаар шүүхийн шийдвэрийн үндэслэл болгох шаардлагатай.

Товчлол: Энэхүү өгүүлэлд малын гоц халдварт “шүлхий” өвчин гарсан үеийн цагдаагийн байгууллагын хорио цээрийн дэглэм сахиулах ажиллагааны арга, хэлбэр, эрх зүйн зохицуулалт, практикт тулгарч байгаа хүндрэл, бэрхшээл, түүнийг шийдвэрлэх арга замын талаар Сүхбаатар аймгийн жишээн дээр судалгаа хийж, судлаачийн хувийн дүгнэлт, саналыг бичсэн болно.

Abstract:. This article studies on quarantine period by police while “aftosa” a highly infecious disease occurring in cattle exemplarily in Sukhbaatar province and analyses on its quarantine period ways tures, legal regulations, difficulties faces in practice and its decision procedures. At the end, the researcher concludes his opinion and recommends.

МАЛЫН ГОЦ ХАЛДВАРТ “ШҮЛХИЙ” ӨВЧИН ГАРСАН ҮЕИЙН ЦАГДААГИЙН БАЙГУУЛЛАГЫН ХОРИО ЦЭЭРИЙН ДЭГЛЭМ

САХИУЛАХ АЖИЛЛАГААНД ХИЙХ ДҮН ШИНЖИЛГЭЭ

ANALYSIS QUARTINE PERIOD BY POLICE WHILE “AFTOSA” A HIGHLY INFECTIOUS DISEASE OCCURRING IN CATTLE

П.ЛУВСАНДОРЖСүхбаатар аймгийн цагдаагийн газрын Төлөвлөлт, зохион байгуулалтын Тасгийн дарга, цагдаагийн дэд хурандаа, ХСИС-ийн магистрантLUVSANDORJ P.Head of Arrangement Unit at Police Station in Sukhbaatar Province, Police Lieutenant Colonel, Master Student

136


Монгол Улс нийгмийн шинэ тогтолцоонд шилжиж улс хоршоологчдын өмч байсан нийт мал сүрэг хувьчлагдан, түүний эрүүл мэндийг өмчийн эзэн буюу малчин, мал бүхий иргэд хариуцах болсон. Хэдий тийм ч манай улсын Үндсэн хуулинд мал сүрэг төрийн хамгаалалтанд байхаар зааж, малын эрүүл мэндийн асуудал төр засгийн анхааралд байсан хэвээр байна.

Өнөөдөр шүлхий өвчинтэй тэмцэх асуудал нь нэг орны нэг бүс нутгийн биш дэлхий дахины тулгамдсан асуудлын нэг болон хувираад байна. Шүлхийг улс орон бүр юуны өмнө өөрийн нутаг дэвсгэрт байнгын хяналтандаа авах, тэмцэх, сэргийлэх арга хэмжээг тууштай хэрэгжүүлэх, хил залгаа болон бүс нутгийн хамтын ажиллагааг бэхжүүлэх, харилцан хамтран ажиллах замаар 2020 он гэхэд уг өвчнийг дэлхий дахины хэмжээнд хяналтанд авах зорилтыг Дэлхийн мал амьтны эрүүл мэндийн байгууллага, НҮБ-ын Хүнс хөдөө аж ахуйн байгууллагаас 2012 онд зохион байгуулсан хурлаас дэвшүүлсэн байна.

Дэлхийн мал амьтны эрүүл мэндийн байгууллагын 2014 оны 6 дугаар сарын 30-ны өдрийн албан ёсны мэдээгээр БНХАУ, ОХУ, Монгол, Палестин, Бутан, Киргиз, Тайланд зэрэг нийт 18 улсад 500 гаруй голомт бүртгэгджээ. Манай улстай хил залгаа ОХУ, БНХАУ-д жил бүр гарч байгаа нь манай улсад шүлхий өвчний халдвар гарах эрсдэл өндөр байгааг харуулж байна.

Үйлдвэр хөдөө аж ахуйн сайдын 2014 оны 8 дугаар сарын 28-ны өдрийн А/93 дугаар тушаалаар батлагдсан Мал амьтны шүлхий өвчинтэй тэмцэх зааварт “Шүлхий” нь богино хугацаанд өргөн уудам нутгийг хамран тархаж тэмээ, үхэр, хонь, ямаа, гахай, буга зэрэг салаа туурайтныг өвчлүүлдэг вирусын гоц халдварт өвчин юм1.

Шүлхий өвчний халдварын голомт нь өвчтэй, өвчлөөд эдгэрсэн халдвар авсан мал амьтан, тэдгээрийн нус, шүлс, шээс, баас, сүү, үр зэрэгтэй хамт ялгаран гарсан вирүсээр бохирлогдсон уяа, зогсоол, хашаа, саравч, өтөг бууц, 1 Үйлдвэр хөдөө аж ахуйн сайдын 2014 оны 8 дугаар сарын 28-ны өдрийн А/93 дугаар тушаалаар батлагдсан Мал амьтны шүлхий өвчинтэй тэмцэх заавар

ус тэжээл, бэлчээр, мал амьтны тоног хэрэгсэл, гутал хувцас зэрэг болно.

Ихэнхдээ шүлхийн халдвар өвчтэй, халдвартай мал амьтнаас шүлхийд мэдрэг мал амьтанд шууд хавьтлын замаар болон шүлхийн вирүсээр бохирлогдсон зүйлээр дамжин тархах бөгөөд өвчний голомтод ойр байсан, мал амьтанд амьсгалын замаар халдаж болно.

Чийглэг, бүрхэг, хүйтэн цаг агаартай үед шүлхийн вирүс алс хол салхиар зөөгдөн халдварлах боломжтой.

Шүлхий өвчтэй малтай харьцаж ажиллаж байсан хүний багалзуурын салсанд шүлхийн вирүс түр хадгалагдаж халдвар тараах эрсдэлтэй тул голомтоос гарснаас хойш 3-5 хоног мал амьтантай газар очихыг хориглоно.

Өвчний нууц үе нь 14 хоног байна. Шүлхий өвчнөөр өвчилсөн мал, амьтны ам хамар, буйл тагнай, завж, хэл, дэлэн хөх, турууны салааны арьсанд үлхий, яршил үүсэх, доголох ус тэжээлдээ дургүй болох , халуурах зэрэг нийтлэг шинж тэмдэг илэрдэг.

Шүлхий өвчнөөр өвчилсөн үхэрт эхлээд 39,4-40С хэм халуурах, номойрох тэнцвэрээ алдах, тэжээлдээ дургүй болох, сүү нь татрах шинж илэрнэ. Шүлс нь гоожих урсах, хамраас нь шингэн зүйл гоожих, хөлөө савлах, тийрэх эсвэл доголох, үлхий үүсэх шинж дагалдана.

Ихэвчлэн хэл буйл, жавьж, зөөлөн тагнай, хамрын толио, турууны салаа, турууны титэм, хөхөн дээр үлхий үүснэ. Шүлхий өвчний халдвар авсан үхэр 3 жил хүртэл, хонь ямаа 12 сар хүртэл хугацаанд вирусийг тээх боломжтой.

Хорио цээрийн дэглэм тогтоох эрх зүйн үндэс: Шүлхий гарсан аймаг, сум, баг, аж ахуйн нэгж, ферм, айл өрхөд мал эмнэлгийн мэргэжлийн байгууллагын дүгнэлтийг үндэслэн Засгийн газрын болон аймаг, нийслэл, дүүрэг, сумын Засаг даргын захирамжаар хорио цээрийн дэглэм тогтоодог байна.

Нутгийн захиргааны байгууллага, онцгой комисс малын гоц халдварт “шүлхий” өвчин гарсан тохиолдолд дараах бүсүүдийг тогтоож дор дурьдсан арга хэмжээнүүдийг хэрэгжүүлдэг.

Шүлхий өвчний үед хорио цээр

Түлхүүр үгс: Хорио цээрийн дэглэм, малын гоц халдварт өвчин, хамгаалалтын бүс, шалган нэвтрүүлэх цэг.

Key words: Quarantine period, a highly infectious of cattle, safety zone, checkpoint.

137


тогтоохдоо олон улсын хэмжээнд мөрддөг стандарт, Монголын аж ахуй эрхлэх онцлог, шаардлагууд, өвчин гарсан нутгийн газар зүйн байршил, дэд бүтэц, хүн, мал амьтны нягтшил, халдварын байдал зэргийг харгалзан халдварын голомтын, сэжигтэй, хамгаалалтын болон өвчнөөр тайван буюу эрүүл бүс гэж ангилна.

Бүс бүхэнд авч хэрэгжүүлэх арга хэмжээ нь өвчний байдал, тархалт, хамрах хүрээнээс хамаарах ба бүсүүдэд дор дурьдсан арга хэмжээг хэрэгжүүлнэ.

Халдварын голомтын бүс: Өвчин гарсан сумын нутаг дэвсгэрт бэлчээр ус нэгтэй мал нь хоорондоо нийлэх боломжтой, ойр саахалт байгаа хэсэг хот айлуудын аль нэгнийд нь шүлхий өвчин гарсан тохиолдолд тэдгээрийг нийтэд нь халдварын голомтын бүс хэмээн үзэж мал эмнэлгийн хорио цээрийн онцгой дэглэм тогтоож, бусад хот айлуудаас зааглан тусгаарлаж хорио цээрийн арга хэмжээг хэрэгжүүлнэ.

Сэжигтэй бүс: Бэлчээр ус тусгаар боловч халдварын голомттой хил залгаа оршдог, өвчний халдвар тархаж болзошгүй хот айл, тэдгээрийн бэлчээр нутгийг хамруулан сэжигтэй бүсийг тодорхойлж, хязгаарлалтын дэглэм тогтоож, байнгын хяналтын цэг гаргаж ажиллуулна.

Сэжигтэй бүсийн хязгаарыг бэлчээрийн байрлал, усны эх үүсвэр, зам харилцаа, газар зүйн хориг саад орон нутагт давамгайлах салхины чиглэл, мал, хүний нягтшил, өвөлжөө, хаваржаа, зуслан, намаржаа газар, малтай айлуудын шилжилт хөдөлгөөн хийж болзошгүй чиглэлийг харгалзан үзэж голомтын хязгаараас гадагш 60 км-ээс ихгүй тойрогт тогтоож дараагийн шатны арга хэмжээг авч хэрэгжүүлнэ.

Хамгаалалтын бүс: Сэжигтэй бүсэд хамрагдсан сумын хилийн цэс, эрсдэл бүхий улсын болон олон улсын чанартай авто, төмөр, мал тууврын зам зэрэг хүн малын хөдөлгөөнийг харгалзан хамгаалалтын бүсийг тогтооно.

Эрүүл бүс: Хамгаалалтын бүсийн заагаас гадна орших өвчний халдвар дамжаагүй болох нь батлагдсан нутаг дэвсгэрийг хэлнэ.

Сүүлчийн өвчтэй мал илэрснээс хойш 28 хоног эсвэл сүүлчийн вакцинжуулалтыг хийснээс хойш 14 хоногийн дараа бүх өвчлөмтгий малд хэрэглэж байсан тоног хэрэгсэл, хашаа байр зэрэгт эцсийн халдваргүйжүүлэлт

хийсний үндсэн дээр холбогдох хууль тогтоомжийн дагуу хорио цээрийн дэглэм тогтоосон байгууллага албан тушаалтны шийдвэрээр цуцлана.

Үйлдвэр хөдөө аж ахуйн сайдын 2014 оны 09 сарын 25-ны өдрийн А/112 тоот тогтоолоор Дэлхийн мал амьтны эрүүл мэндийн байгууллагаас гаргасан зөвлөмжийн дагуу эдийн засгийн үр өгөөжийг нэмэгдүүлэх зорилгоор 2014-2019 онд хэрэгжих шинэ стратеги боловсруулан хэрэгжүүлж байгаа ба энэ стратегид шүлхий өвчин туссан малыг устгахгүйгээр ванцинжуулан эмчлэхээр заасан байна. Энэ стратегийн ач холбогдол нь өвчилсөн малыг устгахгүй эмчилсэнээр малчдад нөхөн төлбөр олгохгүй байх эдийн засгийн үр ашигтай юм.

Малын гоц халдварт “Шүлхий” өвчний үед хорио цээрийн дэглэм сахиулах цагдаагийн байгууллагын үйл ажиллагааны эрх зүйн голлох эрх зүйн үндсийг авч үзвэл:

- Гамшгаас хамгаалах тухай хууль”-ийн 17 дугаар зүйл (Гамшгаас хамгаалах улсын алба)-ын 17.1.5.Хэв журам сахиулах алба;2

- “Цагдаагийн албаны тухай хууль”-ийн 11.1.2. “байгалийн гамшиг, үйлдвэрлэлийн осол, гал түймэр, хүн, малын гоц халдварт өвчин гарсан, гэнэтийн бусад аюул тохиолдсон үед хорио цээрийн дэглэмийг сахиулах”3

- Монгол Улсын Засгийн газрын 2011 оны 340 дүгээр тогтоолоор баталсан Гамшгийн үед хүч хэрэгсэл дайчлан гаргах журмын 4.1.6-д “Гамшгаас хамгаалах дайчилгааны үеийн иргэдийн эрүүл мэнд, аюулгүй байдал, нийгмийн хэв журмыг хангах, эмх замбараагүй байдал гаргуулахгүй байх арга хэмжээ авах үүргийг цагдаагийн байгууллага хүлээдэг”4 зэрэг заалтуудыг дурдаж болох юм.

Үйлдвэр хөдөө аж ахуйн сайдын 2014 оны 8 дугаар сарын 28-ны өдрийн А/93 дугаар тушаал “Мал амьтны гаралтай Шүлхий өвчинтэй тэмцэх заавар”

Үйлдвэр хөдөө аж ахуйн сайдын 2014 оны 09 дүгээр сарын 25-ны өдрийн А/112 тоот тушаал “Шүлхий өвчинтэй тэмцэх стратеги”

Шүлхий өвчин гарч хорио цээрийн дэглэм сахиулах үйл ажиллагаанд 2 Төрийн мэдээлэл. 2003.№253 Төрийн мэдээлэл. 2013. №294Монгол Улсын Засгийн газрын 2011 оны 340 дүгээр тогтоолоор баталсан Гамшгийн үед хүч хэрэгсэл дайчлан гаргах журам

138


хариуцсан нутаг дэвсгэрийн хэмжээнд нийтийг хамарсан арга хэмжээ, хурал зөвлөгөөн, урлаг спортын арга хэмжээ зохион байгуулахыг хориглодог ба энэ үйл ажиллагаанд цагдаагийн байгууллага хяналт тавьж ажиллана.

Онцгой байдлын ерөнхий газар болон хуульд заасан аж ахуй нэгж байгууллага нь харьяалал өмчийн хэлбэрээс үл хамааран гамшгаас хамгаалах үүрэг хүлээдэг ба гамшгаас хамгаалах төлөвлөгөө батлан хэрэгжүүлэх, гамшгаас хамгаалах орон тооны бус штаб, алба мэргэжлийн анги байгуулах, мэргэжлийн ангийг шаардагдах техник, материал хэрэгслээр хангах, сурган дадлагажуулах зэрэг ажлуудыг зохион байгуулдаг байна.

Малын гоц халдварт “Шүлхий” өвчний үед хорио цээрийн дэглэм

сахиулах цагдаагийн байгууллагын үйл ажиллагаа(Сүхбаатар аймгийн жишээн дээр)

2014 онд Сүхбаатар аймгийн хэмжээнд гамшиг болон аюулт үзэгдлийн тохиолдол 111 удаа бүртгэгдсэн байна. Тухайлбал, цасан болон шороон шуурга 2, объектын гал түймэр 26, ой хээрийн түймэр 65, малын гоц халдварт “Шүлхий” өвчний тохиолдол 17, сум галт хэрэгсэл 1 удаа тус тус тохиолдож 583 техник, 4286 хүн ажилласан байна.

Тус аймагт 2014 онд малын гоц халдварт “Шүлхий” өвчний үед гарсан урсгал үйл ажиллагааны зардал Засгийн газрын 66, 205 –р тогтоолуудаар 843.982.871 төгрөгний зардал гарсан байна.5

График №1

2015 онд Сүхбаатар аймгийн хэмжээнд гамшиг болон аюулт үзэгдлийн тохиолдол 79 удаа бүртгэгдсэн байна. Тухайлбал, объектын түймэр -22, ой хээрийн түймэр -47, малын гоц халдвар “Шүлхий” өвчин – 1, “Цэцэг” өвчин -5, үер -1, галзуу өвчин -1, аянга-1, уурхай

5 Сүхбаатар аймгийн Онцгой байдлын газрын 2014 оны үйл ажиллагааны тайлангаас хэсэгчилэн авав.

осол-1 тус тус бүртгэгдсэн байна. 6

График №2

Мөн малын гоц халдварт шүлхий өвчний үед устгасан малын хохиролын санхүүжилтэнд Хөдөө аж ахуйн газраас Засгийн газрын 66-р тогтоолоор 225,908,010 төгрөгний зардал гарсан байна.

Түүнчлэн аймгийн хэмжээнд олон улсын хөл хориот малын гоц халдварт өвчний талаарх ойлголтыг ард иргэдэд ойлгуулах, урьдчилан сэргийлэх, түүнтэй тэмцэх ажлын хүрээнд Мал эмнэлгийн алба, Мэргэжлийн хяналтын газартай хамтран орон нутгийн телевизэд шууд ярилцлага зохион байгуулсан.

Мөн аймгийн SB, BBS телевизүүдээр малын гоц халдварт “Шүлхий” болон “Цэцэг” өвчнөөс урьдчилан сэргийлэх, тэмцэх, түүнийг танин мэдэх шинж тэмдгийн талаархи шторкуудыг тогтмол нэвтрүүлж байна.

Сумдад малын гоц халдварт шүлхий болон цэцэг өвчтөнтэй тэмцэх заавар, зөвлөмжүүдийг хүргүүлж, Мал үржлийн алба болон бусад холбогдох байгууллага, албан тушаалтанд судлуулах ажлыг зохион байгуулсан байна.

Сүүлийн 2 жилд Сүхбаатар аймгийн цагдаагийн газраас зохион байгуулсан хорио цээрийн дэглэм сахиулах ажиллагаанд ажилласан 28 алба хаагчдаас анкет асуулгын аргаар судалгаа явууллаа.

Судалгаанд хамрагдсан 28 алба хаагчийн 21% нь хүн хүч хүрэлцдэггүй, 20% нь “Удаан хугацаагаар буюу 1-2 сараар ажлуулдаг”, 21% нь хөдөлгөөнт хяналтын техник хэрэгсэл хүрэлцдэггүй, 18% нь хамтын ажиллагаа хангалтгүй, 20% дэглэм зөрчигчдөд хүлээлгэх хариуцлага муу гэсэн хариултуудыг өгсөн байна.

Судалгааны үр дүнг графикаар 6 Сүхбаатар аймгийн Онцгой байдлын газрын 2015 оны үйл ажиллагааны тайлангаас хэсэгчилэн авав.

139

ЦАГДАА СУДЛАЛ POLICE STUDIES ХУУЛЬ САХИУЛАХУЙ

үзүүлбэл:

Судалгааны үр дүнг дэлгэрэнгүй байдлаар авч үзвэл дараах хүндрэл бэрхшээл, шийдвэрлэвэл зохих асуудал байна гэж үзэж байна. Үүнд:

Өргөн уудам нутаг дэвсгэртэй орны хувьд хөл хорио тогтоох үед цагдаагийн байгууллага алба хаагчдын хүн хүч хүрэлцдэггүй;

Өвчний голомтоос гаргах боломжгүй гэдэг шалтгаанаар анх томилогдон очсон цагдаагийн алба хаагчийг голомтоос гаргахгүй олон хоног зарим тохиолдолд 1-2 сар хүртэл хугацаагаар ажиллуулдаг;

Алба хаагчид олон хоног сараар ажиллахаар сүүлдээ ядраад хорио цээрийн дэглэм сахиулах үндсэн үүргээ хэрэгжүүлж чаддаггүй, шөнийн цагаар унтдаг, энэ үед иргэд хорио цээрийн дэглэм зөрчиж өвчний голомтруу орох, гарах зэрэг тохиолдол байдаг;

Цагдаагийн алба хаагчдыг хөдөлгөөнт хяналтын цэг нэртэйгээр автомашинд нь ээлж хүлээлцүүлэхгүй олон хоногоор ажиллуулдаг;

Төрийн болон төрийн бус байгууллагын ажилтан алба хаагчид иргэдийг энэ ажилд татан оролцуулдаг боловч тэдний идэвхи санаачлага, оролцоо муу, хариуцлагагүй ханддаг;

Хорио цээрийн дэглэм зөрчигчдөд хүлээлгэх хариуцлагын тогтолцоо нь оновчтой тодорхой биш;

Энэ байдлаас шалтгаалан хөл хориог бүрэн тавьж чадахгүй болж өвчний тархалт нэмэгдэн улсын төсвөөс олон

тэрбум төгрөгийн зардал гарч хохирол учруулдаг;

Хөдөлмөр, аюулгүй байдлын хувцас хэрэглэл байхгүй;

Хорио цээрийн дэглэмд ажиллаж байгаа цагдаагийн алба хаагчдад олгож байгаа томилолтын зардал нь адилхан ажиллаж байгаа онцгой байдлын алба хаагчдаас хамаагүй бага байдаг;

Дээрхи хүндрэлүүд практикт хамгийн түгээмэл тохиолдож байгаа нь эрх зүйн

зохицуулалтанд бүрэн тусгагдаж чадаагүй, нөгөө талаараа удирдлага, зохион байгуулалт хангалтгүй байна гэж үзэж болохоор байна.

ДҮГНЭЛТМалын гоц халдварт шүлхий

өвчний үед хорио цээрийн бүсийг хурдан тогтоож, хязгаарлалтыг хийж чадвал өвчний тархалтыг тогтоох боломж бүрдэх бөгөөд үүнд цагдаагийн байгууллагын үүрэг

оролцоо чухал гэдгийг харж болохоор байна.

Өөрөөр хэлбэл хорио цээрийн бүсийн шалган нэвтрүүлэх цэг болон бүсийн дотор нутаг дэсвгэрт хэв журам сахиулж, голомтын бүсээс иргэн болон мал, амьтныг гаргуулахгүй, хязгаарлалт тогтоосноор малын гоц халдварт “Шүлхий” өвчний тархалтыг зогсоох боломж нөхцөл нэмэгдэх бөгөөд үүнд цагдаагийн байгууллага, алба хаагч ихээхэн чухал үүрэгтэй оролцоотой дүгнэлтийг хийж байна.

Гэвч өнөөдөр хорио цээрийн дэглэм сахиулах үүргийг хүлээн ажиллаж байгаа цагдаагийн алба хаагчдад олон хүндрэл бэрхшээл тулгардаг болохыг дээрхи судалгааны үр дүнгээс харж болохоор байна.

Үүнээс улбаалан хорио цээрийн дэглэм сахиулах цагдаагийн алба хаагчийн үйл ажиллагаанд тулгарч буй хүндрэл бэрхшээлийг шийдвэрлэх арга хэмжээг эрэлхийлэх нь өнөөдрийн тулгамдсан асуудал болжээ гэж дүгнэлтийг хийж байна.

САНАЛ Малын гоц халдварт шүлхий

өвчний үед хорио цээрийн дэглэм сахиулах цагдаагийн байгууллагын үйл ажиллагааны явцад тулгардаг дээрхи асуудлыг шийдвэрлэх ажлын хүрээнд дараах саналыг дэвшүүлж байна. Үүнд:

1. Хорио цээрийн дэглэм сахиулах ажиллагаанд оролцож байгаа

140


цагдаагийн хүч хэрэгсэлтэй уялдуулан олон нийтийг татан оролцуулах эрх зүйн орчныг бүрдүүлэх;

2. Хорио цээрийн дэглэмд ажиллаж байгаа цагдаагийн алба хаагчдад олгож байгаа томилолтын зардлыг нэмэгдүүлэх;

3. Нутаг дэвсгэрийн цагдаагийн байгууллагаас хорио цээрийн дэглэм сахиулахад оролцож байгаа алба хаагчдыг мэргэжил, арга зүйн удидлагаар хангахаас гадна алба хаагчдыг богино хугацааны ээлжээр гаргах ажилд онцгой анхаарч, зохион

байгуулалтыг арга хэмжээг нэн даруй авч байх

4. Цагдаагийн байгууллагын үйл ажиллагааны журамд хорио цээрийн дэглэм сахиулахад оролцож байгаа алба хаагчдын үүрэг гүйцэтгэх хугацааг нарийвчлан тусган өгч, түүний хэрэгжилтэнд Олон нийтийн аюулгүй байдлыг хангах алба болон нутаг дэвсгэрийн цагдаагийн байгууллага хяналт тавих;

141


ЦАГДААГИЙН АЛБА ХААГЧИЙН ЁС ЗҮЙН ТӨЛӨВШЛИЙН ЗАРИМ АСУУДАЛД

POLICE OFFICERS SOME ETHICAL ISSUES ETHICS

Т.МӨНХЗУЛСүхбаатар дүүрэг дэх Цагдаагийн I хэлтсийн захиргааны үүргийн биелэлт хариуцсан ахлах байцаагч, ХСИС-ийн магистрант, цагдаагийн ахмад MUNKHZUL T.Senior police inspector in charge of the administration of the implementation of the first division in the Sukhbaatar District, master student, Police Captain

Abstract: Things Police Department contributing factors to the current situation causes ethical ethics violations maturity of employees intended to seek ways to solve them.

Товч агуулга: Цагдаагийн алба хаагчдын ёс зүйн төлөвшлийн өнөөгийн байдалд үнэлэлт дүгнэлт хийж, ёс зүйн зөрчлийн шалтгаан нөхцөл, тэдгээрийг шийдвэрлэх арга замыг эрэлхийлэхийг зорилоо.

Түлхүүр үгс: Эерэг сэтгэлгээ л амжилтад хүргэнэ.Key words: Positive thinking leads to success

Монголын ард түмэн хүний хүмүүжил төлөвшлийн асуудал бол төр улсын чанартай үйлс гэж сэтгэн “Биеэ засаад гэрээ зас, гэрээ засаад төрөө зас” гэж тодорхойлсон бий. “Биеэ засна гэдэг нь алив хүний эзэмшсэн байвал зохих эрдмийг өөрийн болгон төгс сайн эзэмшээд дараа нь өрх гэрийнхээ гал голомтыг асааж төрдөө өрх, түмэндээ үр нэмэрлэн төр улсынхаа төлөө зүтгэх ёстой гэсэн санаа юм.

Аливаа хүний зан төлөвийг урьдчилан төсөөлөхөд нэн бэрхшээлтэй байдгийг хүн төрөлхтөн “бусдын санаа түнэр харанхуйтай адил” хэмээн илэрхийлсэн нь учиртай юм. Өөрийгөө танихын хамгийн чухал үйл явц нь өөрийн хяналт хийгээд нийгмийн хариуцлагын мэдрэмжтэй шууд холбоотой байдаг болохоор ёс суртахууны хувьд цэвэр ариун байх явдал мөн.

Сайн боловсролтой, сайн зохион байгуулалтад орсон, сахилга, ёс зүйгээр үлгэр жишээч цагдаа монголын төр, ард түмэнд хэрэгтэй.

Цагдаагийн байгууллага алба хаагчийн харилцааны соёл, ёс зүйн асуудлыг төлөвшүүлэх чиглэлээр багагүй ярьж анхаарал тавьж ирсэн түүхтэй. Цагдаагийн алба хаагч аядуу зөөлөн мэндчилж “та” гэж хэн хүнд хүндэтгэл үзүүлэхийн зэрэгцээ албаны цөөн үгээр зарчмын дагуу ярьж байвал зохистой байдаг.

Цагдаагийн алба хаагчаас иргэдтэй харьцах харилцаа нь элгэмсэг сайхан сэтгэл, шулуун шударга зан чанарт тулгуурлах ёстой. Иргэдтэй зөв хандлагаар харилцах нь олон нийт, цагдаагийн алба хаагчдын харилцааг бэхжүүлэхэд онцгой ач холбогдолтой.

Цагдаагийн байгууллагын алба хаагчийн ёс зүйн төлөвшлийн өнөөгийн байдал, ёс зүйн зөрчлийн шалтгаан нөхцөл, түүнд нөлөөлж буй хүчин зүйлст дүн шинжилгээ хийснээ танилцуулж байна.

Ёс зүй хэмээх ойлголт нь эртний грекийн “ethos” гэдэг үгнээс гаралтай бөгөөд Л.Цэвэлийн “Монгол хэлний тайлбар тольд “Ёс зүй-юмны зайлшгүй зүй тогтол жам тавилан”* гэж тайлбарлажээ.

Ёс суртахууныг “этика-дадал заншил” гэсэн грек үг гэж товчоор хэлэх, бичих нь олонтой.

Ёс зүй нь ёс суртахууны үүсэл, хөгжил, зүй тогтол, эрхэм чанарын тогтолцоо, түүний зарчим, хэм хэмжээ, ухагдахууны мөн чанар, хөгжлийн тухай ухаан бөгөөд хүмүүс бусадтай, хамт олонтойгоо, нийгэмтэйгээ хэрхэн зөв харилцахыг судалдаг.

Мэдлэг ухааны төрөл зүйлийнхээ хувьд ёс зүй нь философид хамаараглахын зэрэгцээгээр бие хүнийг хөгжүүлэн төлөвшүүлэх явцад шууд

142


хамааралтайгаас гадна төлөвшүүлэх арга зам эрэлхийлдэгээрээ боловсрол судлалын шинжлэх ухааны судлагдахуун болдог.

Ёс зүй нь ёс суртахууны тухай мэдлэгийг бий болгоод зогсохгүй, ёс суртахууны сайн үйл хэм хэмжээ, эрхэм дээд туйлын хүслийг буй болгоход чиглэнэ.

“Хүнд юуг хийх, юунаас татгалзах хэрэгтэйг танихад тусладаг зүйл бол ёс зүй юм” гэж Аристотель хэлсэн байдаг.

Хүний хөгжлийн тухай, хэрэгжих бүрэн үндэстэй төрийн бодлогыг боловсруулан мөрдөж байж тухайн оронд хүний эрх, эрх чөлөө, ёс зүйн талаар боломжит түвшингийн хөгжил, хандлага, төлөвшил тогтож нийгмийн сэтгэл зүй цэвэршдэг тухай эрдэмтэн судлаачид, санал нэгтэй бичиж тэмдэглэж байна. Энэ нь ёс зүйн үндсэн ойлголт болох сайн ба муу, үүрэг хариуцлага, шударга ёс, нинжин сэтгэл, нэр төр, аз жаргал амьдралын утга учир, эрхэмлэл буюу сайн сайхны төлөөх тэмүүлэл зэрэгтэй уялдуулан хөгжил дэвшилд бага зардлаар богино хугацаанд хүрэх зам мөрийг бий болгох явдал гэж үздэгтэй холбоотой юм.

Ардчилал өндөр хөгжсөн орнуудад төрийн алба хаагчдаас ард иргэд, олон нийттэй харьцах, тэдэнд үйлчилгээ үзүүлэх соёл, дадал хэвшилийг хүн бүрт бага наснаас нь төлөвшүүлэн, амьдрал ахуйд нь хэвшил болон тогтоодог. Ингэснээр мэргэжилтэн бүр ажил амьдралдаа мэргэжлийн ёс зүйн хэм хэмжээг нарийн даган мөрдөх бололцоо, нөхцөлийн суурь болж өгдөг.

Цагдаагийн алба хаагч нь төрийн албан тушаал эрхлэх ур чадвар, боловсрол, мэргэшлийн бэлтгэл, туршлагатай байх гэсэн ерөнхий шаардлагаас гадна хуульчийн болон төрийн албан хаагчийн ёс зүйн хэм хэмжээг сахин биелүүлэх нь чухал. Цагдаагийн алба хаагчийн ёс зүй бол мэргэжлийн ёс зүйн нэг төрөл юм. Энэ ёс зүйд хууль ёсыг биелүүлэх, иргэдийн эрх ашгийг хамгаалах, цагдаагийн ажилтны үйл ажиллагааны соёл, ёс суртахууны харилцааны асуудлууд багтдаг.

Цагдаагийн алба хаагчийн мэргэжлийн ёс зүй нь ёс суртахууны тодорхой зарчмуудтай уялдаатайгаар ёс суртахууны үнэмшил, мэдрэмж, дадал заншлыг алба хаагчдад төлөвшүүлэх арга замуудыг тогтооно.

Цагдаагийн алба хаагчийн ёс зүй гэдэг ойлголтыг

-Цагдаагийн алба хаагчдын хоорондын харилцаанд

-Цагдаагийн алба хаагчдаас энгийн иргэдтэй харилцах харилцаанд тус

тус ялгаатай авч үзэх нь оновчтой бөгөөд энэ нь өнөөгийн цагдаагийн алба хаагчдын ёс суртахууны аливаа алдаа дутагдлын шалтгааныг тайлбарлах, арилгах нэг арга ч байж болох юм.

Цагдаагийн алба хаагчийн ёс зүй гэдэг нь “Төрийн хуулийн дээдлэн, хүний эрх эрх чөлөөг хүндэтгэх, шударгаар ажиллаж, амьдрах, өөрийн болон албаны нэр төрийг ариун байлгах, иргэдтэй соёлтой, хүнлэг, хүлээцтэй харьцаж, хүнийг чирэгдүүлэх, дарамтлах, танил тал харах, шан харамж авах, харъяаллын бус хэрэг маргаанд оролцох, нууц задруулах, хориглосон нөхцөлд ууж согтуурахыг цээрлэн мэргэжлийн ур чадвараа байнга дээшлүүлж өөртөө байгаа өө сэвийг арилгаж төлөвшихийг хэлнэ” гэж тодорхойлсон1.

Цагдаагийн байгууллага хуулиар хүлээсэн гэмт хэрэгтэй тэмцэх, нийтийн хэв журам хамгаалах, олон нийтийн аюулгүй байдлыг хангах үүргийг хэрэгжүүлэх бөгөөд алба хаагчийн ёс зүй нь хүлээсэн үүрэгтэйгээ шууд хамааралтай төдийгүй тэдгээр нь өөр хоорондоо нягт уялдаатай хэрэгждэг.

Цагдаагийн байгууллага иргэдийн амар амгалан амьдралын төлөө эрхэм зорилгыг тавьж хуулиар хүлээсэн үүргээ нэр төртэй биелүүлж ажиллаж ирсэн.

Харин цагдаагийн алба хаагчдаас гэмт хэрэг, зөрчилд холбогдон шалгагдахаас гадна сахилга, харилцааны ёс зүйн зөрчлийг гарган иргэдийн дунд цагдаагийн байгууллага, алба хаагчдын нэр хүндийг бууруулах явдал гарсаар байгаа нь хэвлэл, мэдээллийн хэрэгсэлд байнга дурьдагдах болсон нь цагдаа олон нийтийн хамтын ажиллагаанд сөрөг үр дагавартай билээ.

Цагдаагийн алба хаагчдаас 2011-2015 оны байдлаар 326 алба хаагч 291 гэмт хэрэгт холбогдон шалгагдсан байх ба энэ нь дунджаар жилд 58.2 сард 4.8 гэмт хэрэг бүртгэгдсэн байна.2

0

50

100

150

гэмт хэрэг 109 78 16 29 59

алба хаагч 120 94 20 31 61

2011 2012 2013 2014 2015

1 Гаравсүрэн Н. Ёс зүйтэй цагдаагийн төлөө. УБ.,2015.т.92 Мэдээлэл, технологийн төвөөс ирүүлсэн “Цагдаагийн алба хаагчдаас үйлдсэн гэмт хэргийн судалгааны дэлгэрэнгүй жагсаалт”

143


Статистик судалгаанаас харахад цагдаагийн алба хаагчийн үйлдсэн гэмт хэрэг 2011-2013 онд буурч, 2014 оноос өсөх хандлагатай болсон байна.

Цагдаагийн алба хаагчдаас үйлдсэн сахилга, ёс зүйн зөрчил 2011-2015 онд давхардсан тоогоор 10061 цагдаагийн алба хаагч 10017 сахилгын зөрчил гаргаж шалгагдсан байх ба энэ нь жилд дунджаар 2003, сард 167, өдөрт 5.5 алба хаагч сахилгын зөрчил гаргасан байна. Цагдаагийн байгууллагын алба хаагчдын гаргасан сахилга ёс зүйн зөрчлийг сүүлийн 5 жилээр харьцуулан харахад цагдаагийн байгууллагын нийт бие бүрэлдэхүүний 21.7 хувь сахилга ёс зүйн зөрчил гаргасан байна.

0

500

1000

1500

2000

2500

сахилгын зөрчил 2131 1823 2273 1829 1961

алба хаагч 2133 1851 2285 1829 1963

2011 2012 2013 2014 2015

Хийж буй ажилдаа эзэн нь байж амжилт гаргах гол түлхүүр бол харилцаа юм. Алба хаагчдаас гаргасан зөрчлийн төрөл, хэлбэр болох бусадтай зүй бус харьцсан, цагдаагийн алба хаагчийн ёс зүйн дүрэм зөрчсөн байдлыг сүүлийн 5 жилийн байдлаар харвал:

0

50

100

150

бусадтай зүйбус харьцсан

107 80 105 68 122

2011 2012 2013 2014 2015

Ихэнх тохиололд нь хувь хүний төлөвшил, сахилга ёс суртахуунтай холбоотой байна. Цагдаагийн алба хаагч бүр сөрөг санаа бодлоо эерэгээр сольж сурах хэрэгтэй. Тархи биеэ удирдаж, бие тушаал биелүүлдэг. Ид, уу, нарги, цэнгэ, маргаашийн тухай бүү бод гэсэн хуумгай үзэл бодлоор биеэ удирдаж хэрхэвч болохгүй. Өөрийн муу зуршил биеэ үргэлж шийтгэдэг. Айдас, зовиур мөн бусад сөрөг бодол нь сэтгэхүйг эмх замбараагүй байдалд

оруулдаг. Эерэг сэтгэлгээ л амжилтад хүргэнэ. Харин сөрөг сэтгэлгээ сүйрэл бүтэлгүйдэл авчирна. Ийм болохоор хүн бүрт өөдрөг сэтгэл, эерэг санаа бодлыг төлөвшүүлэх хэрэгтэй. Биеийн эд эсэд нөлөөлдөг сөрөг сүйрүүлэгч олон санаа бодол байдаг ч үүнийг тэвчээр, уйгагүй

чармайлтын үрээр хэрэгжүүлж болдог.3

“Цагдаагийн алба хаагч, иргэдийн хоорондын харилцаа” асуулгад иргэд хариулахдаа 50 хувь нь “дунд”, 32 хувь нь “сайн”, 3 хувь нь “маш сайн”, 4 хувь нь “маш муу”, 11 хувь нь “муу” үзүүлэлттэй хариулсан байна.4 Судалгаанд хамрагдсан иргэдийн

65 хувь нь “Цагдаагийн алба хаагч, иргэдийн хоорондын харилцаа” дунд буюу түүнээс доор түвшинд үнэлж байгаа нь иргэдийн дунд цагдаагийн алба хаагчийн харилцааны соёл дутмаг, соёлгүй гэсэн ойлголттой болсон цаашлаад цагдаагийн алба хаагчдад итгэх итгэл суларсантай холбон тайлбарлаж болохоор байна.

Ёс зүйн хэм хэмжээг хэрхэн сахин биелүүлж байгаа нь цагдаагийн алба хаагчийг шагнаж урамшуулах, удирдах албан тушаалтаны сонгон шалгаргуулалтанд оруулах, дэвшүүлэн томилох, өөр албан тушаалд шилжүүлэх, сэлгэн ажиллуулах, албан тушаал бууруулахад харгалзах гол үзүүлэлт байх ёстой.

Ёс зүйг төвөлшүүлэх үйл ажиллагаа нь нэг талаас тухайн алба хаагчийн хувийн зохион байгуулалт, ажил хариуцах чадвар, соёлын түвшин, зан байдлаас шалтгаалах боловч нөгөө талаас удирдлагын тэдэнтэй харилцах харилцаа, амьдралын хэв маяг, сэтгэлгээг өөрчлөх талаарх шинэлэг ажил, удирдлагын арга барилыг орчин үеийн сэтгэлзүйн чиг хандлагад 3 Мөнхбаатар Ч., Даваасамбуу Б. Эрүүл зөв амьдрал энгийн зүйлээс эхлэнэ. УБ.,2014.т.364 “Нийслэлийн 9 дүүргийн цагдаагийн алба хаагчдын иргэдтэй харилцах харилцаанд нөлөөлж буй хүчин зүйлсийг тодорхойлох 2 хувьсагчийн судалгааны тайлан”.2015 он

0

20

40

60

80

100

ЦАХ-ийн ёс зүйндүрэм зөрчсөн

13 15 7 7 86

2011 2012 2013 2014 2015

144


нийцүүлэн эерэгжүүлэх гэсэн хоёр талын идэвхи санаачлагатай хамтын ажиллагааны үр дүн, үйл явц байдаг.5

Удирдлагын зүгээс алба хаагчдад тавих хяналт сул, гэмт хэрэг, сахилгын зөрчилд холбогдох алба хаагчдын тоо буурахгүй байгаа нь удирдлагын багын зүгээс хүнтэйгээ хэрхэн ажиллаж байгаа байдлыг улирал бүр сахилгын зөвлөгөөн дээр ил тод нээлттэй сонсож, хамт олноор хэлэлцүүлэн үнэлэлт дүгнэлт өгч байхаас гадна, удирдах албан тушаалтан бүр өөрөө суралцагч байж, ажлын арга барилаа өөрчлөн шинэчлэх, хүн бүрт хүрч ажиллах, хүний нөөцийн менежмент, дотоод хяналтыг сайжруулах, хариуцлагын тогтолцоог боловсронгуй шат дараалсан болгох, тэдний хамт олондоо үзүүлэх манлайлал, үлгэр дуурайлалыг дээшүүлэх шаардлага зүй ёсоор гарч байна.

Сүүлийн жилүүдэд хүн амын амжиргааны түвшний бууралт, улс төрийн хийрхэл, сэтгэл санааны элдэв хямрал, стрессээс шалтгаалан цагдаагийн алба хаагчийн тавьсан хууль ёсны шаардлагыг хүлээн авахгүй, эгдүүцэх, эсэргүүцэх, мушгин гуйвуулах нь элбэг болсон бөгөөд энэ бүхэнд мэргэшлийн ур чадвараа гаргаж зөрчилдөөнт байдлыг оновчтой зохицуулахын оронд тухайн хүнтэй хуулиар далайлган буруу харьцах, энэ нь хэрүүл маргаан, гүтгэлэг, доромжлол, эрх чөлөөнд халдах явдал болж шатлан даамжирч байгаад дүгнэлт хийх хэрэгтэй.

Ажлын ачаалал нь алба хаагчийг мэдлэг, мэргэжлийн ур чадвараа дээшлүүлэх, иргэнших боломжийг тодорхойлдгийн адил цагдаагийн ажил, үйлчилгээний үндэс нь “хүмүүстэй харилцах” явдал юм. Зарим нөхцөлд цагдаагийн ажлын ачааллын хэлбэр нь иргэдэд хүнд суртал мэтээр ойлгогддог ба цагдаа иргэдийн хоорондын харилцаанд бэрхшээл үүсэхэд нөлөөлөх хүчин зүйлс болж байдаг.

Ажлын ачааллаас үүдсэн энэхүү нөхцөл байдал нь ажилласан хугацааны турш цагдаагийн алба хаагчийг стресст оруулан цаашлаад өөрөө анзаарамгүй зан авирын өөрчлөлт, нэг ёсны мэргэжлийн өвчтэй болж иргэдтэй зөв боловсон харьцахад мөнхийн бэрхшээлийг бий болгодог.

5 Азжаргал М. Цагдаагийн алба хаагчийн ёс зүйн хэм хэмжээ,түүнийг төлөвшүүлэх зарим асуудлууд. УБ.,2014.т.82

ДҮГНЭЛТэнж:Нийгэм, эдийн засгийн хувьсал

өөрчлөлтүүд нь хувь хүний сэтгэлгээний өөрчлөлт, хувьсалаас эхэлдэг гэдгийг бидний туулж өнгөрүүлсэн түүхийн үе шат бүхэн тодорхой харуулдаг.

Цагдаагийн алба хаагчийн сэтгэлгээ гэмт хэрэгтний сэтгэлгээний түвшингээс илүү байх цаг үеийн шаардлага гарч байгаа бөгөөд бидний үйл ажиллагааны үр дүн сэтгэлгээний байдлаас шууд хамаарч байгаа юм.

Сэтгэлгээ өөрчлөгдвөл үйл ажиллагаа өөрчлөгдөх нь гарцаагүй бөгөөд гэмт хэрэг, зөрчилтэй тэмцэх, нийгмийн хэв журам хамгаалах ажилд шинэлэг сэтгэлгээрээр хандах цаг нэгэнт болсон.

Цагдаагийн алба хаагч, иргэд хоорондын үл ойлголцох, сөрөг харилцаанаас үүдэн иргэд цагдаагийн байгууллагын үйл ажиллагааны талаар үнэн зөв, бодит мэдээлэл авч чадахгүй байгаа нь цагдаад үл итгэх үзэл хандлага бий болгож, улмаар цагдаагийн нэр хүндэд сөргөөр нөлөөлөхөөс гадна цагдаагийн алба хаагч гэмт хэрэг, зөрчилд холбогдох нэг шалтгаан болж байна.

САНАЛ1. Цагдаагийн алба хаагчийн

хууль ёсны шаардлагыг биелүүлэх, эс биелүүлсэн тохиолдолд хүлээх хариуцлага өндөр байдаг талаар мэдээлэл түгээж иргэд, олон нийтэд сэрэмжлүүлэх нь цагдаа халдашгүй үзлийг нийгэмд төлөвшүүлэх, алба хаагчийг гэмт хэрэг, зөрчилд холбогдохоос урьдчилан сэргийлэх;

2. Алба хаагчдын сэтгэл зүйн хэвийн, тогтвортой байдал нь ажлын бүтээмжийг нэмэгдүүлэх сайн талтай тул алба хаагчдын ажлын ачааллаас үүдсэн стрессийг тайлах, даван туулах чиглэлээр тодорхой ажил зохион байгуулах;

3. Цагдаагийн албанд хүний мэдлэг, төрөлхийн чадвар, мэдрэмж, үнэнч шударга зан чанар, идэвх санаачлага зэрэг зан байдал, бусад талаар бүрэн судлаж, томилох, залуу алба хаагчдад дадлагажуулах алба хаагчийг томилох, шинэ залуу боловсон хүчнийг ёс зүй, ёс суртахуунтай алба хаагч болгосон алба хаагчийг албан тушаал дэвшихэд тооцох, шагнаж урамшуулах, сургалтанд хамрагдуулах зэрэг хөгшүүргийн арга хэмжээ авах.

145

BORDER STUDIES ХУУЛЬ САХИУЛАХУЙ

МОНГОЛ УЛСЫН БАРУУН ХИЛИЙН ТҮҮХИЙН СУДАЛГААНД ХОВД, АЛТАЙН ХЯЗГААР

HISTORICAL RESEARCH OF MONGOLIAN WESTERN BORDER:KHOVD AND ALTAI BORDER

Л.ОДЗАЯАЭрх зүй, нийгмийн ухааны сургуулийн Нийгмийн ухааны тэнхимийн багш, ахлах дэслэгч ODZAYA L.Senior Lieutenant, Lecturer of Social Science faculty at the Law and Social Science Institute, Law Enforcement

Хураангуй: Монгол Улсын баруун хил нь Манжийн ноёрхлын үед анхлан Алтайн хязгаараар, Богд хаант Монгол Улсын үед Ховдын хязгаараар тогтоосон байдаг. Гэвч 1913 онд Дундад иргэн улс, Богд хаант Монгол Улс нь хуучин Ховдын хязгаарын нэгэн хэсэг байсан Алтайн хязгаарыг өөр өөрсдийн бүрэлдэхүүнд оруулах зорилготой Цагаан Түнхний тулалдаан хийжээ. Улмаар 1914 оны эхээр хоёр тал гал зогсоох гэрээ хийж, Дундад иргэн улс Алтайн хязгаарыг өөрийн харьяат нутаг болгосноор ХХ зууны Монголын баруун хил дотогшлон Алтайн нуруугаар тогтоогдож, баруун хязгаарын хэсэг алдагдаж, улмаар улсын хилийг 1915 оны Хиагтын гурван улсын хэлэлцээрээр баталгаажуулсан юм.

Abstract: Firstly, Mongolian western border has been marked by Altai border during the Manchu domination and by Khovd border by the time of Bogd khaan Mon-golian State. But in 1913 China engaged for taking territory of Altai border. The fighting war named Tsagaan thunkhen. And at the beginning of 1914, 2 countries contracted to cease fire. China got possession of Altai territory border. So, Mongolian territory border of XX century moved into inside until Altai range. As a result Mongolian border was confirmed by three countries convention in 1915.

Түлхүүр үг: Баруун хязгаар, Алтайн хязгаар, Ховдын хязгаар, Манжийн ноёрхол, Хиагтын гурвал улсын хэлэлцээр.

Key words: Western border, Altai territory, Khovd territory, Manchu domination, Three countries convention in 1915.

Чин гүрэн ХХ зууны эхнээс “Шинэ засгийн бодлого” боловсруулан хэрэгжүүлж, эх нутаг, өөрийн үндэстнээ цэвэр ариунаар авч үлдэх гэсэн Монголын дээд лам, ноёд ихэд дургүйцэж, гаднаас туслах хүч улам шаргуу хайх болов. Иймээс Халхын хангууд, чуулган дарга, жанжин тэргүүтэй ноёд, хамба, шанзудба нарын зэрэг эрх баригчид Хүрээнд цугларч Жибзундамба хутагтад бат оршил өргөхөөр 1911 оны 6 дугаар сарын 21-нд нууц зөвлөгөөн хийж, Чин улсын Шинэ засгийн бодлогыг хүлээн авах, эсэх талаар зөвлөлджээ. Тэрхүү зөвлөгөөнөөс Орос Улсаас тусламж авахаар санал нэгдэж, чин ван Ханддорж, да лам Цэрэнчимэд, Өвөр Монголын Хайсан гүн нарыг Орос улсаас тусламж эрэх

төлөөлөгчөөр томилон илгээсэн юм.1 Жибзундамба хутагт 1911 оны 11

сарын 28-ны өдөр зарлиг буулаж, “Одоо монгол овогтон бүгдээр нийлж, өөртөө улс болон тогтнож, шашнаа мандуулан бусдын эрх мэдэлд дарлагдах зовлон зүдгүүрийг үзэхгүй болох цаг болсон” хэмээн тунхагласан нь газар нутгийн байдлыг үл харгалзан ний монгол угсаатныг нэгтгэхийг эрмэлзсэний илрэл болно.

Улмаар Олноо Өргөгдсөн Монгол улсын үед Ховдын хязгаар нь Дөрвөд хоёр аймаг, 27 хошууны зохион байгуулттай байсан бөгөөд дагаар орсон тэдгээр олон хошуудын ардуудыг цутган дагаар ирсэн тухай бүр хүлээн авч угаас хэргэм зэргэ бүхий ноёд

1 Ц.Батбаяр. Монгол ба их гүрнүүд ХХ зууны эхний хагаст. УБ.,2006. Х.23

146

ХИЛ СУДЛАЛLAW ENFORCEMENT

түшмэд тэргүүлэгчдийг зэргэ дэвшүүлэн цол, хэргэм шагнан отго жинсгүйд зохих отго жинс лам нарт эрх яам цол олгуулах зэргээр хөхиүлэн шагнаж2 тэд бүгд Ховдын хэрэг шийтгэгч сайдад захирагдах болжээ. Өөрөөр хэлбэл хуучин Ховдын сайд, 1907 оноос Алтайн сайдад захирагдаж явсан олон хошуу Богд хааны төрд дагаар орсноор Ховдын сайдын харьяат Дөрвөд баруун гарын чуулганы Үнэн зоригт хан аймагт хавсрагдан захирагдах болжээ.3

Тэрхүү Ховдын хэрэг шийтгэгч сайдын газрын бүтэц орон тоо, цалингийн хэмжээг 1915 онд Богд хааны зарлигаар тогтоон өгч, Дөрвөд хоёр аймгийг хариуцан захирч, тусгайлан гадаадтай холбогдсон хэрэг зүйлийг эрхлэн шийтгэх, харьяат зах хязгаар орны байдал төлөвийг цаггүй цагдан байцааж, Засгийн газар тодорхойлон явуулж хянан шийтгүүлэх үүрэг хүлээлгэжээ.4

Ийнхүү Олноо Өргөгдсөн Монгол Улс байгуулагдсан явдлыг Дундад Иргэн Улсын ерөнхийлөгч Юань Ши Кай Жибзундамба хутагтын нэр дээр 1912 оны 3 дугаар сарын 16-нд цахилгаан утас илгээж, монголчууд дангаараа улс болон тогтнож чадахгүй, зөвхөн хятадын харьяанд байвал зохино хэмээн ятгаж5 байх зуур Монголын төр мөн оны 12 дугаар сарын 29-ний өдөр тусгаар тогтнолоо сэргээснээ дэлхийн олон оронд зарлаж, тус бүрийн Элчин сайдын яаманд нот бичиг явуулсан байна.

Харин 1912 оны 11 дүгээр сарын 3-ны өдөр Монгол-Оросын Засгийн газрын хооронд байгуулсан найрамдлын гэрээ нь Хаант Оросын засгийн газар Монголын тусгаар тогтнолыг хүлээн зөвшөөрсөн хэрэг гэж үзэж болохоор бөгөөд харин Дундад Иргэн Улс монголын тусгаар тогтнолыг эрс эсэргүүцэж байсныг дээрх баримтаас үзэж болох юм.

Өөрөөр хэлбэл Монголын тусгаар тогтнолын асуудлаар хоёр хөрш улс эсрэг байр суурь баримталж байсан хэдий ч 1913 оны Бээжингийн нууц хэлэлцээрээр тэд байр сууриа нэгтгэж, Ар монголын статусыг “Хятадын эзэн

2 Н.Магсаржав. Монгол улсын шинэ түүх. УБ.,2010. Х.543 Монголын газрын зураг, газрын нэр судлал. Эрхэлж хэвлүүлсэн: С.Чулуун, Э.Равдан, Х.Футаки, А.Камимүра. УБ.,2015. Х.1094 Д.Гонгор. Ховдын хураангуй түүх. УБ., 1964. Х.1155 Ц.Батбаяр. Монгол ба их гүрнүүд хх зууны эхний хагаст. УБ.,2006. Х.25

мэдэх эрхийн дор орших Ар монголын автономи” хэмээн тодорхойлж, ийнхүү нэгдсэн тохиролцоонд хүрсэн билээ. Харин энэхүү 1913 оны Бээжингийн тунхагыг Японы монгол судлаач, эрдэмтэн К.Акира өөрийн бүтээлд бичихдээ, “Богд хааны цэргүүд 1912 оны 8-р сард Ховд хотыг эзлээд ... улмаар Алтайн дайнд явах үеэр Хаант Орос, Хятадын хооронд 1912 оны эцсээр Бээжинд хэлэлцээр хийж, үүндээ бүх Өвөр монгол ба Алтайн хязгаарын 10 хошууг Хятадын мэдэлд таслан авахаар шийджээ6 гэжээ.

Үүнээс харвал 1913 оны Дундад, Орос хоёрын нууц гэрээгээр “Гадаад Монголын өөрөө захирах хязгаар нь урьдахь чин улсын Хүрээнд сууж хэрэг шийтгэгч сайд, Улиастайн жанжин, Ховдын хуувийн сайдын захирсан хязгаараар хэмжээ болгоно”7 гэж харилцан гэрээ байгуулсан хэдий ч Монголчууд тус гэрээг хүлээн зөвшөөрөлгүй Алтайн хязгаарыг чөлөөлөхөөр болжээ.

Ийнхүү Богд засгийн газраас Алтайн хязгаарыг Дундад иргэн улсаас салган чөлөөлөх явдлыг Тайваны түүхч Лан Мэй Хуа тэмдэглэхдээ, “Хятад, Монголын цэргүүд Цагаан түнх, Булган гол дагуу байрлаж, 1913 он хүртэл Монгол цэрэг Ховдод байрлаж 1-р сард Алтайн урианхай руу цөмрөн орж, Хятадын цэргээс ховдыг бүрэн чөлөөлөхөөр баруун зүгт хөдөлж, Цагаан түнхэд 7-р сарын 4, 11-нд хоёр удаа тулалдаж, 2 удаа ялагдсан хэдий ч хятадын талын санаачлагаар гал зогсоох хэлэлцээрийг Алтайн консул Кузьминскийтэй хийж, 1914 оны 9-р сард хэлэлцээрийг эхлүүлж, 12-р сарын 21-нд гэрээнд хоёр тал гарын үсэг зурж, Алтайн нуруугаар зааглах шугам тогтоосон” гэжээ. Харин эл явдлыг түүхч На.Сүхбаатар өөрийн бүтээлдээ, “Дундад иргэн улс Ховдын хязгаарыг Орос, Монголд алдахгүйн тулд цэргийн болон дипломат бодлого явуулж ...Алтайн хязгаарыг Балтын идэвхтэй зүтгэлээр Ховдыг алдаж, Алтайн хязгаарыг Хятадын мэдэлд үлдээж чадсан бөгөөд улмаар хоёр тал гал зогсоох гэрээнд гарын үсэг зурснаар энэхүү гэрээ нь 1913, 1915 оны гэрээгээр улам баталгаажсан”8 гэснээс харвал

6 Монголын газрын зураг, газрын нэр судлал. эрхэлж хэвлүүлсэн: С.Чулуун, Э.Равдан, Х.Футаки, А.Камимүра. УБ.,2015. Х.1087 Н.Магсаржав. Монголын Улсын шинэ түүх. УБ.,2010. Х.71 8 На.Сүхбаатар. Баруун хязгаарын нийгэм-улс төрийн хөгжлийн түүхэн тойм. УБ., Х.26-27

147


тэрхүү гал зогсоох гэрээгээр тогтоосон зааглах шугам нь ирээдүйд хятад, монголын хил болон тогтсон гэсэн санал дэвшүүлжээ. Харин энэхүү гал зогсоох хэлэлцээрийг түүхч эрдэмтэн Б.Цэдэн-Иш өөрийн бүтээлдээ бичихдээ, “Монгол талыг торгуудын ван Палт, Хятадын талыг төлөөлж Кузьминский нар төлөөлөн хэлэлцсэн”9 гэж эндүүрэн бичжээ. Учир нь Хятадын ерөнхийлөгч Палт ванг Алтайн амбанаар тохоон томилсон учраас, Палт ван монголыг бус хятадыг төлөөлж байсан гэж үзэх нь түүхэн үнэнд илүү нийцэх юм. Тэрээр цааш нь бичихдээ “тэрхүү Алтайн нуруугаарх зааглах шугамыг 8 сарын хугацаатай тогтоосон боловч энэхүү шугам нь хил биш юм”10 гэсэн байдаг.

Харин эл явдлыг түүх эрдэмтэн Ц.Пунцагноров өөрийн бүтээлдээ,11 1913 оны 7-р сард Баруун Монголын Ховдын хязгаар ба Алтайн хязгаарын заагт орших Цагаан Түнх орчим томоохон тулалдаан болов. ...1911 оны 3-р сарын шинийн 1-нд Цагаан Түнхний Улаан-Хайрхан гэдэг газар монгол, хятад цэргүүдийн хооронд цуст байлдаан болж, Монголын талаас 22 хүн амь үрэгдэж, 30 хүн шархаджээ. Мөн 6 дугаар сарын шинийн 7-нд тэнд хоёрдох удаагийн тулалдаан болж, Монголын талаас 700 гаруй цэрэг, Хятадын талаас 2000 орчим цэрэг оролцсоны дээр, Хятадын 20 орчим цэрэг амь үрэгдэж, 50 морь олзлогджээ. Ховдын хязгаарын хил дээр үлэмжхэн Хятадын цэрэг хуралдсан явдлаас тус районы байдал улам түгшүүртэй болж, гагцхүү хаант Оросоос 3000 цэрэг бүхий отрядыг Ховдод оруулснаар Юань Ши Кайн цэрэг баруун Монголд довтлох нь зогсчээ.

Ийнхүү Алтайн ар, өврийг султгаж цэрэггүй бүс болгож, зааглах шугам тогтоосон явдлыг Ховдын хязгаарын Алтайн урианхайн олон хошуудыг жишээ болгон авч үзвэл Японы монголч эрдэмтэн К.Акирлллла өөрийн бүтээлдээ, “Алтайн урианхайчууд 1912 онд Богдын төрд дагаар орсноор Алтайн цаад биед нутагтай хошууд Алтайн урианхайн сул сайд, гүн Балдандорж өөрийнх нь хошууны харьяат ардыг өмгөөлөлдөө авахыг гуйсанд Баяр 9 Б.Цэдэн-иш. Монгол улсын хил хязгаар бүрэлдэн тогтсон түүхээс. УБ.,2003. Х. 78-7910 Б.Цэдэн-иш. Монгол улсын хил хязгаар бүрэлдэн тогтсон түүхээс. УБ.,2003. Х. 78-7911 Пунцагноров. Монголын автономит үеийн түүх. УБ.,62-63

тайжийн цэргүүд тус хошуудыг харьяат ардыг Алтайн наад биерүү шилжүүлэн нүүлгэсэн”12 гэж сонирхолтой санал дэвшүүлсэн байдаг. Ийнхүү Алтайн урианхайн Балдандоржийн хошууг тэдний хүсэлтээр Алтайн цаад биеэс наад руу бие рүү шилжүүлэн нүүлгэсэн явдал нь магадгүй нэг талаас Алтайн нуруугаарх зааглах шугам тогтоосонтой холбоотой, нөгөө талаас 1913 оны Орос-Хятадын Бээжингийн тунхагтай ямар нэгэн сэжмээр холбоотой байж болох юм. Ийнхүү Ховд, Алтайн зааг болох Алтайн нуруугаарх гал зогсоох шугам тогтоосноор Ховдын хязгаарыг Монгол, Алтайн хязгаарыг Дундад Иргэн Улсын бүрэлдэхүүнд албан ёсоор оруулан авч Алтайн хязгаар , Ховдын хязгаарын заагийг Алтайн нуруугаар тогтоосон юм.

Эцэст нь 1913 оны гал зогсоох шугам тогтоосноос хойш ч Алтайн урианхайчууд “нутгийн дотор нүүж” жилдээ нэг бус удаа Алтайг давдаг байсан13 бөгөөд үүнийг талаар өөр нэгэн бүтээлд, Монгол ардын намын гуравдугаар их хуралдаан Ховдын хязгаарын төлөөлөгчийн илтгэлд, “Манай Ховд хязгаарт Алтайн урианхайнчууд гэгч хүмүүс суудаг. Эднүүс бол хэн цэрэг олонтой, хүчтэйг нь харж хятадтай нэг нийлж, монголтой нэг нийлж байдаг улс төрийн талаар тогтворгүй хүмүүс байгаа юм. Тэд манай хязгаарын талаар элдвийн мэдээ сэлтийг хятадуудад дамжуулж байдаг нь эргэлзээгүй...” хэмээсэн нь тухайн үеийн нөхцөл байдлыг тодорхой илэрхийлсэн байна.14

Түүхийн баримтаас харахад 1915 онд Хиагтын гурван улсын хэлэлцээр батлагдахын өмнө уг хэлэлцээрийн төслийг хэлэлцэж байх үед баруун хязгаарын газар нутгийг бусдад алдахгүйн тулд газрын зургийн судалгаа хийсэн боловч газрын зураг зөрүүтэй байсны улмаас нэгдсэн ойлголтод хүрч чадаагүй юм.

Ийнхүү Алтай давж Алтайн хязгаарт монголын баруун хязгаарын олон хошууд эртнээс нааш Алтайн наана, цаана нүүж нутаглаж байсан бөгөөд 1913 онд Алтайгаар хоёр улсын хязгаар тогтсон учраас Монголын олон хошууд “уугуул 12 Эрхэлж хэвлүүлсэн: С.Чулуун, Э.Равдан, Х.Футаки, А.Камимүра. Монголын газрын зураг, газрын нэр судлал. УБ.,2015. Х.10913 Алтайн урианхайн түүх, соёлын судалгаа (Эрдэм шинжилгээний хурльн илтгэлүүдийн эмхэтгэл), Bibliotheca oiratica. УБ.=,2015. Х.11514 Монгол ардын намын гуравдугаар их хурал. УБ.,1966. Х.206-207

148


нутагтаа” хуучин уламжлалаараа Алтайг давмагц Хятадын газар нутагт нэвтэрсэн хэмээн үзэх болжээ. Үүнээс гадна бас нэгэн чухал зүйл бол Монголын баруун хязгаарын хошууд олноороо Алтайг хоёр улсын зааглах шугам болсныг мэдсээр авч давж байсан нь цаанаа учир шалтгаантай байсан юм. Учир нь Алтайг давж түүний цаана нутаглах нь тэдэнд илүү амар байжээ. Өөрөөр хэлбэл Ховдын хязгаарын олон хошууд Алтайн цаадах нутагт буюу Дундад иргэн улсын нутагт нүүж очсоноор алба татвар өгдөггүй байсантай холбоотойгоор тайлбарлагдана. Үүний талаар баримтаас харвал “… саяхан манай аймгийн Алтайн урианхайн эетэй гүн Төрбатаас мэдүүлсэн ирсэн бичгийн дотор энэ оны (1914 он) 7-р сарын шинийн нэгэнд Зоригт гүн Сэндэнжавын хошууны захирагч Бат, Баянбилэг нарын мэдүүлэн ирсэн нь, эдүгээ манай хошууны зарим хагас ард нь хавар цаг Алтай давж нүүн явснаас хойно харьяат гүн тэргүүлэн 25 өрх ард “Хавх гол” хэмээх газар нутаглан сууж байгаад энэ он 6 сарын 25-нд гэнэт харьяат гүн Сэндэнжав тэргүүлж 17 өрх нүүж цааш Алтай давсанд захирагч Бат, залан Баянбилэг бид нар тэргүүлсэн 8 өрх ард нааш салан нүүж, гүн Төрбат таны харьяат нутаг “Цагаан гол” хэмээх газар хүрч ирвэй хэмээн мэдүүлсэн. Үүндор хянаваас зоригт гүн Сэндэнжав тийнхүү цааш нүүж Алтай давсан учир цөм үнэн ...Бас ёст гүн Базаржавын газраас өргөсөн бичгийн дотор эдүгээ ёст гүн Базаржав миний харьяат хошууны 300 илүү өрх ард Алтай чанад этгээд Буурч гол, Хав хэмээх газар язгуураас нутаглан суугаа бөлгөө. Тэрхүү ардуудуудаас хэдэн жилээс нааш лан цэний төдий алба зүйлийн татвар аваагүйн дээр Алтай зэрэг газар хэрэв Хятад улсын харьяат газар болж савлан тогтвоос төчнөөн олон ард хятадын албат болон алдагдах боловуу хэмээн мунхаглаж тэд нарын биеэр очиж хураан авая хэмээвч цагийн түгшүүртэй байдал хараахан тайшвраагүй тул очих арга олдохгүй бэрх болсон”15 хэмээн харьяат чуулган даргад мэдүүлэн ирснээс харвал, 1913 онд Алтайг чөлөөлөх тулалдаан болсон боловч хоёр тал гал зогсоох гэрээнд гарын үсэг зурснаар Алтайг аль аль улсын талаас давахгүй байхаар тохиролцож, Алтайг зааг болгосон боловч Монголын талаас Алтайг давж нүүдэллэх явдал 15 Монгол Улсын Үндэсний Төв Архив. А-141. Х-1. ХН-39. Нугалбар-5.

олонтаа байжээ. Үүний учир нь Алтайг давмагц Дундад иргэн улсын хязгаарт нэвтэрсэн гэж үзэж байсан хэдий ч тус улсаас тийнхүү нүүж ирсэн ард иргэдээс албан татвар авдаггүй байжээ.

ДҮГНЭЛТ

Манжийн ноёрхлын үед буюу 1907 онд Ховдын хязгаарын олон хошуудаас Алтайн урианхайн 7 хошуу, Торгууд 2 хошуу, Хошууд 1 хошуу, Шинэ торгуудын 2 хошуу, бүгд 12 хошуудыг салган авч “Алтайн хязгаар” гэгч засаг захиргааны нэгжийг байгуулсан.

Олноо Өргөгдсөн Монгол улсын үед Ховдын хязгаар нь Дөрвөд хоёр аймаг, 27 хошууны зохион байгуулттай байсан бөгөөд уг хошуудын дотор Алтайн хязгаарын олон хошууд ч мөн дагаар орж, тэдгээр хошууд бүгд Ховдын хэрэг шийтгэгч сайдад захирагдах болсон билээ.

Гэвч 1913 оны Алтайн хязгаарыг чөлөөлөх Цагаан түнхний тулалдаанаар Хятад, Монгол улсууд харилцан гал зогсоох гэрээнд гарын үсэг зурснаар, хоёр тал Алтайн ар, өврийг султган цэрэггүй бүс болгож, Богдын засгийн газар Алтайн араар байсан олон хошуудыг Алтайн өвөр рүү шилжүүлэн суулгаснаас үзвэл ХХ зууны монголын баруун хил хязгаар дотогшлон багасах нэгэн үндсийг бүрдүүлжээ.

149


УЛСЫН ХИЛЭЭР ЗОРЧИГЧ, ТЭЭВРИЙН ХЭРЭГСЛИЙГ ШАЛГАН НЭВТРҮҮЛЭХ АЖИЛЛАГААНД ТУЛГАМДСАН АСУУДАЛ

PASSENGER AND VEHICLE CHECKPOINTS IN CHALLENGES

Б.ГАНЗАЯАБаруун бүсийн гадаадын иргэн харъяатын газрын шалган нэвтрүүлэх албаны мэргэжилтэн, магистрант GANZAYA B.Western foreigners citizenship Crossing albny professionals, master student

Товч агуулга: Дэлхийн улс орнууд хилийн нэгдсэн зохицуулалттай удирдлагыг өөрсдийн үйл ажиллагааны онцлогт тохируулан хилийн хяналтын байгууллагуудын уламжлалт арга ажиллагааг алдагдуулахгүйгээр зохион байгуулан ажиллаж байна. Хилийн нэгдсэн зохицуулалттай удирдлагыг улс орнууд олон янзаар тодорхойлсон хэдий ч хэрэгжүүлэх үйл ажиллагааны хувьд ижил зохион байгуулалттай байна. Үүнд:

Хилийн хяналтын байгууллагуудын дотооддоо хэрэгжүүлдэг үйл ажиллагаа, түүнчлэн бусад улсын хилийн хяналтын болон хувийн хэвшилтэй хамтран хилээр нэвтрэх зорчигч, бараа, тээврийн хэрэгслийн хөдөлгөөнд үр дүнтэй хяналт тавих асуудлыг нэгдсэн зохицуулалтад оруулах үйл ажиллагаа (WCO, 2004);

Хилээр нэвтрэх хөдөлгөөнийг хилийн хяналтын байгууллагууд дотооддоо болон гадааддаа төр, хувийн хэвшилтэй хамтран үйл ажиллагаагаа уялдуулж, үр дүнтэй хяналт тавих замаар хуулийн хэрэгжилтийг хангах нэгдсэн үйл ажиллагаа (Aniszewski, 2009);

Европын Холбооны Улсын дотооддоо болон гадааддаа хилийн боомтын үйл ажиллагаанд оролцогч төр, хувийн хэвшлийн байгууллагуудын үйл ажиллагааг уялдуулж, хялбаршуулах замаар хилийн боомтын аюулгүй байдлыг хангахын зэрэгцээ худалдааг хөнгөвчлөх үйл ажиллагааг үр дүнтэй, үр ашигтай байдлаар зохион байгуулах нэгдсэн тогтолцоо (Commi-sion, 2004)

Сүүлийн жилүүдэд Дэлхийн худалдааны байгууллага (ДХБ), Дэлхийн гаалийн байгууллага (ДГБ), Европын аюулгүй байдал, хамтын ажиллагааны байгууллага (ЕАБХАБ), Дэлхийн банк (ДБ) зэрэг олон улсын байгууллагууд хилийн нэгдсэн зохицуулалттай удирдлагыг хэрэгжүүлэх чиглэлээр өөр өөрсдийн чиг үүргийн хүрээнд олон ажлуудын санаачилан хэрэгжүүлсээр байна.

Abstract: Organized and coordinated border management around the world are working without losing their traditional way adjustable border control agencies specifics of their activities. Integrated border management regulations countries have organized similar arrangements in many ways defined but not implemented. Include:

- Activities to bring the issue to monitor effective border control agencies internally imple-ment operations and border controls, as well as other public and private sector co-border traffic access of passengers, goods and vehicles (WCO, 2004);

- By consolidating operations to ensure enforcement of border-crossing traffic control agen-cies coordinate their activities internally and in cooperation with external public and private sector, to effectively control (Aniszewski, 2009);

- United organize activities to facilitate trade while ensuring border security in an effective and efficient way system through the coordination and simplify the process of public and private sector organizations involved in the EU’s border internally and on external activities (Commision, 2004)

In recent years initiated a number of actions within the framework of the World Trade Or-ganization (WTO) and World Customs Organization (WCO), and their respective functions in the implementation of coordinated border management, international organizations such as the European Security and Cooperation (OSCE) and the World Bank (WB) is implemented.

Түлхүүр үг: Хилийн нэгдсэн зохицуулалттай удирдлага, эрсдэлийн удирдлага, хууль сахилтын удирдлага.

Key words: Border coordinated management, risk management and legal Keepin gmanage-ment.

150


Дэлхий нийтээр даяаршиж байгаа өнөө үед улсын хилээр нэвтрэх зорчигч, тээврийн хэрэгслийн хөдөлгөөн, гадаад худалдааны өсөлт, шинээр нэмэгдэх барааны нэр төрөл, шинэ төрлийн зөрчлийн чиг хандлага, техник технологийн үсрэнгүй өөрчлөлт зэргээс шалтгаалан дэлхийн улс орнуудын хилийн хяналтын байгууллагууд уламжлалт арга барилаар ажиллах боломжгүй болж, үйл ажиллагаагаа уялдуулан, ухаалаг, оновчтой байдлаар хяналт тавих шинэ арга ажиллагааг эрэлхийлэх болсон нь эрсдэлийн удирдлагад суурилсан хилийн нэгдсэн зохицуулалтттай удирдлага юм.

Хилийн нэгдсэн зохицуулалттай удирдлагын дэлхий дахинд: Баруун Европын орнуудад хилийн нэгдсэн зохицуулалттай удирдлагын анхдагч хэлбэрүүд 60-аад жилийн өмнөөс бий болж, 1990-ээд оны дунд үеэс хилийн нэгдсэн зохицуулалттай удирдлагыг хэрэгжүүлэх бодит шаардлага тулгарсан.

Хилийн хяналтын байгууллагуудын үйл ажиллагааны эрсдэлийн чиглэлээр хийсэн эрдэмтэн Вилсон, Манн, Оцуки (John S. Wilson; Catherine L. Mann and Tsunehiro Otsuki, 2004) нарын 2004 онд хийсэн “Худалдааг хөнгөвчлөх үр ашиг: Олон улсын түвшинд” судалгааны ажилд хилийн боомтыг үр ашигтай ажиллуулах нь хилийн хяналтын байгууллагуудын ил тод, шуурхай үйл ажиллагаанаас шалтгаална гэж үзэн үйл ажиллагааг хялбаршуулж, уялдуулснаар гарах үр дүнг дэлхийн 75 улс орны гадаад худалдааны мэдээлэл, хилийн хяналтын байгууллагуудын гүйцэтгэлд тулгуурлан Гравити загвараар тооцоолон гаргажээ. Үр дүн нь “Олон улсын худалдаа жил бүр 9.7 хувиар өсч, худалдааны зардалд 377 тэрбум ам.доллар зарцуулж байна. Судалгааны үр дүнгээр боомтыг үр ашигтай ажиллуулах зорилгоор хэрэгжүүлэх үйл ажиллагааны үр ашиг нь ойролцоогоор 107 тэрбум ам.доллар, үүнээс 33 тэрбум ам.доллар нь гаалийн байгууллагын үйл ажиллагааг сайжруулснаас, 83 тэрбум ам.доллар нь гадаад худалдаа эрхлэх хуулийн орчинг сайжруулснаас хүртэх үр ашиг болно (John S. Wilson; Catherine L. Mann and Tsunehiro Otsuki, 2004)” гэж тодорхойлох.

Монгол Улсын хэмжээнд одоогийн байдлаар нийт 42 хилийн боомт байдгаас Монгол, Оросын хил дээр нийт 29, Монгол, Хятадын хил дээр

нийт 13 боомтыг ажиллуулахаар тогтсон байдаг.

Одоогийн хилийн боомтууд ямар түвшинд байгаа, өнөөгийн нөхцөл байдалд улсын хилээр зорчигч, тээврийн хэрэгслийг шалган нэвтрүүлэх ажиллагаа шаардлага хангаж байгаа талаар судлан цаашид хилийн боомтын талаар авах арга хэмжээний тухай судалж санал зөвлөмж гаргах нь зайлшгүй байна.

Үүний тулд боомтуудын зорчигч, тээврийн хэрэгслийн хөдөлгөөний өсөлт, бууралт, орон тоо зохион байгуулалт, техник технологийн дэвшлийг гээд олон хүчин зүйлийг судлах нь зүйн юм.

Дээрх тоон мэдээллээс харахад үйл ажиллагаа нь хэвшсэн, уул уурхайн түүхий эд экспортолдог зэрэг боомтуудын зорчигч, тээврийн хэрэгслийн хөдөлгөөн 79,9% хүртэл өссөн, бусад эдийн засгийн ач холбогдол багатай боомтуудын зорчигч, тээврийн хэрэгслийн хөдөлгөөн 90,5% хүртэл буурсан харагдаж байна. Орон тоо зохион байгуулалтын хувьд хөдөлгөөний өсөлтийг үндэслэн нэмэх бодлого баримталж байгаа хэдий ч зорчигч, тээврийн хэрэгслийн өсөн нэмэгдсэн боомтуудын 30 хүрэхгүй хувьд нь орон тоог нэмсэн харагдаж байгаа нь цаг үеэсээ хоцрогдоод байгааг харуулж байна.

Энэ нь зорчигч, тээврийн хэрэгслийг шалган нэвтрүүлэх явцыг удаашруулах, бөөгнөрөл үүсгэх, иргэдийн бухимдалыг төрүүлэх, хяналт, шалгалтын хийдэл гаргах зэрэг сөрөг нөлөөг үзүүлж байна.

Монгол Улсын хилээр нэвтрэн өнгөрч байгаа зорчигч, тээврийн хэрэгслийн тоо жилээс жилд эрс өсөн нэмэгдэж байгаа нь судалгаанаас харагдаж байна. Гэвч хилийн боомтууд нь 1980-1990-ээд оны үед байсан бүтэц, орон тоогоор ажиллаж байгаа бөгөөд нэвтрүүлэх хүчин чадал нь яг хэвээрээ байна. Энгийн нэг жишээ дурдахад, 1998 онд өдөрт 200 машин үйлчлэх хүчин чадалтайгаар байгуулагдаж

байсан авто замын “Замын Үүд” боомтын цогцолборт өдгөө өдөрт 700-800 машин нэвтэрч, ажлын байрны багтаамжгүй, байцаагч нарын ажлын ачаалал их, тээврийн хэрэгслүүдэд ялгаа зааг байхгүй, хүн, тээвэрлэлт болон ачаа тээвэрлэлтийн шалгалт нэг байдаг ажээ.

Түүнчлэн зорчигчдын тээшинд үзлэг хийх нөхцөл бүрдээгүй, үзлэг хийсэн

151


барааг буцаан ачих талаар үйлчилгээ хийгддэггүй.

Судалгааны ажлын хүрээнд би олдсон материалд дүгнэлт хийж үзээд хилийн боомтууд дээр сөргөөр нөлөөлж буй дараах чиглэлийн асуудлууд байна гэж үзэв. Үүнд:

- Улсын хилээр нэвтрүүлэх үед үүсэх зорчигч, тээврийн хэрэгслийн бөөгнөрөл. Өнөөгийн хэрэгцээг хилийн боомтуудын дийлэнх хувь нь нэвтрүүлэх хүчин чадлын хувьд хангахгүй байгаагаас албаны үйл ажиллагаа, шалгалтын тоног төхөөрөмжийн хоцрогдол, боомтын бүтэц, орон тооны хүрэлцээгүй байдал зэргээс бөөгнөрөл үүсэх болсон.

- Хил хяналтын байгууллагуудын үйл ажиллагааны доголдол буюу хүнд суртал. байгууллагууд нь босоо удирдлагын тогтолцоотой. харилцан уялдаа холбоогүй, зарим тохиолдолд зөрчилтэй байгаа зэргээс харагдаж байна.

- Хилийн боомтуудын зарим барилга байгууламж, дэд бүтцийн асуудал бусдын хараат болсон. Цахилгааны эх үүсвэр, зам харгуй, бусад дэд бүтцийн асуудлыг төр өөрөө бус бизнесийн үйл ажиллагаа явуулдаг компаниудад даатгадаг. Хамааралгүй байх тэр боломжийг бүрдүүлж өгч чадахгүй байна;

-Хилийн боомтод ажиллагсдын нийгмийн асуудал цогц байдлаар шийдэгдээгүй байгаа. хүмүүсийн нийгмийн асуудал маш ихээр хаягдсан байна. Хүүхдийнх нь сургууль хол, цэцэрлэг байхгүй, сургууль завсардах асуудал ихээхэн гардаг байна.

Сүүлийн үед харьцангуй хөгжилтэй улс орнууд өндөр техник технологи дээр тулгуурлан баримт бичгийн нууцлалыг нарийвчлан шалгах, хувь хүний баримт бичигт эзэмшигчийн мэдээллийг агуулсан чипийг байрлуулж, улсын хилээр нэвтрэх үед нь эзэмшигчийг мөн эсэхийг батлах, биометрийн багаж ашиглан шалгаж нэвтрүүлэх зэрэг хяналт шалгалтын шинэ шинэ арга ажиллагаанд шилжиж байна. Тухайлбал: хурууны хээ, нүдний торлог бүрхэвчийг уншиж нэвтрүүлдэг багаж ашиглаж эхэлжээ.

Мөн тэдгээрийг хөрш зэргэлдээ улс орнууд туршаад эхэлжээ. Үүнд: ОХУ-д тээврийн хэрэгслийг шалгадаг рентгенийг автомашин /“ДОЗОР”/-д суурилуулан ашиглаж байна.

Хөгжингүй зарим улс орнуудын

хилийн боомтын ажиллагааны талаар:

1985 оны 6 дугаар сарын 14-нд Европын эдийн засгийн холбоог байгуулж, Европын нутаг дэвсгэрт хилийн хяналт шалгалтын үйл ажиллагаанаас аажмаар татгалзаж, чөлөөтэй шилжилт хөдөлгөөн үйлдэх чухал эрхтэй болов.

Шенгений гэрээнд 35 улс орон нэгдсэн байна.

Европын холбооны орнуудын тур-шлага

Улс төр, эдийн засгийн нэгдмэл зо-рилтын хүрээнд хоёр улсын хоорондын харилцан итгэлцэл өндөр дээд түвшинд байх ёстойг баталж байна. Хамтарсан эсвэл холимог хяналт шалгалтын тогтол-цоог нэвтрүүлэхдээ Европын Холбооны орнууд:

- Зорчигч, тээврийн хэрэгсэл, ачаа барааг хянаж нэвтрүүлэх нарийн төвөгтэй, цаг хугацаа их шаардсан хүнд хэцүү жур-мыг хялбар журмаар солих;

- Илүү үр дүнтэй хилийн хяналт, шалгалтыг бий болгох;

- Хилийн шалган нэвтрүүлэх үйл ажиллагааны зардлыг багасгах;

- Авилга, дамын наймаа, амьд бараа наймаалцах гэх мэт эрсдэлийн түвшинг бууруулах.

- Улс орнууд хоорондоо хурдан шуурхай мэдээлэл солилцох тогтолцоог бий болгох;

- Байгууллагуудын хооронд нягт хамтын ажиллагааг идэвхжүүлэх;

- Гэмт хэрэгтэй тэмцэхэд хүчин чармайлтаа нэгтгэн ажиллах;

- дамжин өнгөрөх хурдыг нэмэгдүүлэх гэх мэт үндсэн зорилтуу-дыг мөрддөг.

Польш улсын туршлагаас хара-хад тусдаа байсан хилийн шалган нэ-втрүүлэх боомтуудыг “Нэг чиглэлд тусдаа хяналт шалгалт явуулах” хял-барчилсан хэлбэрээр сольсон нь тун үр ашигтай болжээ.

Энэ үед гарах чиглэлд явуулж буй хилийн хяналт шалгалтыг өөрийн нутаг дэвсгэрээс гарч байгаа үед өөрөө, ха-рин орох үеийн хяналтыг хөрш улсын нутаг дэвсгэрт тухайн улс явуулах хэ-лбэр юм.

Уламжлалт хяналт шалгалтаас энэхүү хяналт шалгалтын энэ арга хэлбэрт шилжсэнээр улсын хилээр зорчигч, тээврийн хэрэгсэл, ачаа барааг түр-гэн шуурхай нэвтрүүлэх, боомтын нэ-втрүүлэх чадвар нь нэмэх давуу талтай.

152


Энэхүү хяналт шалгалтын хэлбэр нь хоёр улсын хооронд хамтран ажиллах, харилцан итгэлцэлийг өндөр түвшинд байлгахад оршино.

Европын холбооны улсын туршлага-ас харахад энэ бүх асуудлуудыг ший-двэрлэж боловсруулсан стандарт загвар хувилбар одоогоор байхгүй байна.

Эцэст нь дүгнэлт болгож хэлэхэд хоёр улсын харилцан бие биедээ итгэх итгэлцэл, улс төрийн харилцан ашиг сонирхол зэрэг нь хамгаас чухал бө-гөөд манай улсын хувьд эхний буюу “Нэг чиглэлд тусдаа хяналт шалгалт явуулах” (Монгол-гарах, Хятад-гарах)хувилбар нь туршиж үзэхэд илүүдэхгүй мэт санагдаж байлаа.

Хөрш зэргэлдээ орнуудын шал-ган нэвтрүүлэх ажиллагааны талаар:

Оросын Холбооны Улс:ОХУ-ын хууль тогтоомжууд нь

ерөнхий зарчим, үзэл баримтлалаараа тусгаар тогтносон улсуудын холбооны (Союз Независимых Государств) хууль эрх зүйн хэм хэмжээнд ихээхэн нөлөөл-дгөөрөө бусад улсуудын хууль эрх зүйн орчноос ялгаатай байдаг байна.

Оросын Холбооны Улсын “Хилийн боомтын тухай” хуульд:

“Хилийн боомтод төрийн хяналт шалгалтыг явуулах” гэсэн наймдуга-ар бүлэгт хилийн хяналт шалгалтыг уг боомтод үйл ажиллагаа явуулж буй төрийн байгууллагууд дараах дараал-лаар хэрэгжүүлэхээр тусгагдсан байна. Үүнд: хил, гааль, хорио цээр, тээврийн хяналт шалгалт байхаар. Өөрөөр хэлбэл манай улс ОХУ-ын жишгээр явж ирсэн байна.

Бүгд Найрамдах Хятад Ард УлсБНХАУ нь хилийн боомтын талаарх

хууль эрх зүйн орчинг Засгийн газрын тогтоолоор баталсан дүрмээр зохицуулан хэрэгжүүлдэг байна.

БНХАУ-ын хилээр нэвтрэгсдэд тавих хяналт шалгалтыг тус улсын НАХЯ хариуцна.

ШНБ-ын ажилтанд ямарч байгууллага, хувь хүн саад хийх эрхгүй хэмээн бүрэн эрхийг тодорхойлж өгсөн байна.

“Зорчигчдод тавих хяналт шалгалт” гэсэн хоёрдугаар бүлэгт зорчигчийг хилээр нэвтрүүлэх, нэвтрэхийг хориглох, зорчигчдын биед үзлэг хийх зэрэг журмыг тусгасан байна.

“Тээврийн хэрэгслийн хяналт шалгалт” гэсэн гуравдугаар бүлэгт тээврийн хэрэгслийг хилээр нэвтрүүлэх,

нэвтрүүлэхгүй байх тохиолдлууд зэргийг тодорхой заажээ.

“Гар тээш болон ачаа барааны шалгалт” гэсэн дөрөвдүгээр зорчигч, тээврийн хэрэгсэлд ачиж яваа бараанд нь хэсэгчилсэн шалгалт явуулах эрхтэй. Зорчигчийн гар тээш, ачаа бараанд хуулиар хориглосон зүйл илэрсэн тохиолдолд холбогдох хууль, журмын дагуу хариуцлага хүлээлгэх, журмыг тус тус тусгаж өгсөн байна.

Цаашид Олон улсын жижигт нийцүүлэх үүднээс шалган нэвтрүүлэх албаны чиг үүргийг НАХЯ-ны харьяаллаас салгаж ДХЯ-д шилжүүлэх цогц бодлогыг авч хэрэгжүүлж байна. Энэ нь далайн буюу усан хилийн боомтуудыг дээрх бүтцэд шилжүүлснээр үр дүнтэй алхам боллоо гэж дүгнэснээр харагдаж байна.

ШАЛГАН НЭВТРҮҮЛЭХ ҮЙЛ АЖИЛЛАГААНЫ ЦААШДЫН ЧИГ ХАНДЛАГА

Даяарших үйл явц хүчтэй өрнөж байгаа энэ үед дэлхийн улс орнууд улам бүр нээлттэй болж байна.

Тийм учраас боомтыг хөгжүүлэх, нэвтрүүлэх хүчин чадлыг сайжруулах, эрх зүйн орчныг улам боловсронгуй болгох талаар улс бүхэн хүч чармайлтаа тавин ажиллаж байна.

Ялангуяа Европын холбоо, зарим хөгжингүй улс орон хоорондынхоо боомтын ажиллагааг хөнгөвчлөх, хамтарсан боомт байгуулж шалгалтын үйл ажиллагааг хамтран явуулах, итгэл хүлээлгэх, технологийн дэвшил, арга хэрэгслийг ашиглах, байгууллагуудын уялдаа холбоог зохицуулах талаар нэлээд үр дүнд хүрч байгаа.

Тиймээс би өөрсдийн цаашдын үйл ажиллагаанд хэрэг болохоор, туршлага болгон нэвтрүүлэхээр, тэдний эрх зүйн орчноос үлгэр авч хэрэгжүүлэх, зорчигч, тээврийн хэрэгслийг шалган нэвтрүүлэх үйл ажиллагааг улам боловсронгуй болгох, хүчин чадлыг нэмэгдүүлэх талаар зайлшгүй хийгдэх дараах арга хэмжээ авахыг зүйтэй гэж үзэж байна:•Ачааны машин нэвтрэх хилийн

гарцыг бий болгох- Ачааны машин болон чингэлэг бүхий авто машинуудыг тусад нь нэвтрүүлж тусгай рентген бүхий терминалыг барьж байгуулах.• Ачааны терминал- Бараанд

хийгдэх биет үзлэгийг зохих ёсны дагуу хийх явдлыг дэмжих үүднээс холбогдох тоног төхөөрөмж, шаардлагатай ажиллах хүчин бүхий байгууламж байх.

153


• Зөвхөн зорчигчдод зориулсан терминал- Одоогийн байгаа хяналт шалгалтын байгууламжийг зөвхөн зорчигчийн бүрдүүлэлтэд зориулан ашиглах. Энд хүний хурууны хээ, нүдний торлог бүргэвчээр уншигч, тусгай карт уншигч гэх мэт• Дагалдан яваа ачаанд хяналт

тавих- бүрдүүлэлт хийгдэх зорчигчийг дагалдан яваа ачаанд хязгаарлалт тогтоох асуудлыг бодлогоор маш тодорхой зохицуулах ёстой. • Зорчигчийг дагалдаж яваа

албан бус бараанд хяналт тавих газар- дагалдаж яваа ачааг ачсан зорчигчийн машин болон жижиг тээврийн хэрэгслийг шалгах.• Улсын хилээр нэвтэрч

байгаа автомашин болон хөнгөн тэрэгнүүдийн талаарх мэдээллийн сан- хилээр нэвтэрч байгаа тээврийн хэрэгслийн бүртгэлийн нэгдсэн системийг нэвтрүүлэх

Хууль тогтоомжийг боловсронгуй болгох

Шинжлэх ухааны ололтод тулгуурласан, нэвтрүүлэх хүчин чадал өндөртэй дэд бүтцийг бүрдүүлж олон улсын жишигт хүргэх, хил орчмын нутаг дэвсгэр, хөгжих чиг хандлагыг бий болгох, эдийн засгийн таатай орчинг бүрдүүлэх, байгууллагуудын ажлын уялдаа холбоог сайжруулах талаар хийсэн судалгааны үр дүнг үндэслэн дараах санал, бодомжоо гаргаж байна.

a. Хилийн боомтод төрийн үүргээ гүйцэтгэж байгаа байгууллагуудын харилцан ажиллах журмыг хуулиар зохицуулах;

b. олон улсын стандарт, шаардлагад нийцсэн тоног төхөөрөмж, техник хэрэгслийг нэвтрүүлэх, суурилуулах, сайжруулах;

c. Хууль тогтоомжийн уялдаа холбоог сайжруулах, үйл ажиллагааны давхардлыг арилгах;

d. албан хаагчдыг сургаж дадлагажуулах, мэргэжлийн боловсон хүчнийг бэлтгэн тасралтгүй хангах, мэргэшүүлэх ажлыг нэн даруй эхлүүлэх;

e. албан хаагчдын ажиллаж амьдрах нөхцөлийг дээшлүүлэх, адил тэгш цалин хөлс, нийгмийн хамгааллын баталгаагаар хангах;

ДҮГНЭЛТАшигт малтмалын олборлолт,

экспортын хэмжээ үлэмж нэмэгдэж, стратегийн ач холбогдолтой томоохон орд газруудыг эдийн засгийн эргэлтэд оруулах гэж байгаа зэргийг харгалзан автозам, төмөр замаар тээвэрлэх ачаа болон зорчигчдын хөдөлгөөний урсгалыг төрөлжүүлэн орчин үеийн нэвтрүүлэх өндөр хүчин чадал бүхий техник, технологийн хүчинд суурилсан, олон улсын жишигт нийцсэн, саадгүй, хурдан нэвтрүүлэх боломжтой, хяналт шалгалтыг хийх нь чухал байгаа юм.

Тиймээс хөгжингүй болон хөрш зэргэлдээ улсуудын хилийн боомтуудын үйл ажиллагаа, бүтэц, тэдгээрийн зорчигч, тээврийн хэрэгслийг шалган нэвтрүүлэх үйл ажиллагааг боловсронгуй болгох талаар боловсруулсан эрх зүйн актууд, төрөөс баримтах бодлого, цаашдын чиг хандлагыг тодорхойлсон ирээдүйн төсөөлөл, хяналт шалгалтыг оновчтой зохион байгуулахад хилийн боомтын барилга, байгууламжийн төлөвлөлт, тавигдах стандарт, шаардлага зэргийг судлан өөрийн орны онцлогт тохирсон үйл ажиллагааны хувилбар, туршлагыг нэвтрүүлэх санал, дүгнэлтээ энэхүү илтгэлээрээ та бүхэнд хүргэхийг зорилоо.

154

ШИНЖЛЭН МАГАДЛАХУЙ СУДЛАЛLAW ENFORCEMENT

ЦАГДААГИЙН ҮЙЛ АЖИЛЛАГААН ДАХЬ ДНХ-ГИЙН ҮР ӨГӨӨЖ: ӨНГӨРСӨН, ОДОО, ИРЭЭДҮЙ

THE IMPACT OF DNA ON POLICING: PAST, PRESENT, AND FUTURE

Зохиогч: РЕЙМОНД Ж.ПРАЙМ, ЖОНАТАН НЬЮМАНШинжлэн Магадлахуй Судлалын Төв, Торонто, Онтарио, КанадОрчуулсан: А.БАТСАЙХАНХууль сахиулахын их сургуулийн Эрдэм шинжилгээ, хөгжлийн хүрээлэнгийн эрдэм шинжилгээний туслах ажилтан

Author: RAYMOND J.PRIME, JONATHON NEWMANCentre of Forensic Sciences, Toronto, Ontario, Canada Translator: BATSAIKHAN A.Research Assistant at the Research and Development Institute,Law Enforcement University

Товч агуулга: Энэхүү нийтлэлд ДНХ-ийн шинжилгээ анх үүссэн цагаасаа хойш цагдаагийн үйл ажиллагаанд хэрхэн нөлөөлсөн болох талаар өгүүлж, ирээдүйд цагдаагийн мөрдөх ажиллагаа болон шүүн таслах ажиллагаанд улам их үр нөлөөтэй болохыг тайлбарлах юм.

Abstract: The following article discusses about how DNA analysis has impacted po-licing since its inception and how it will continue to have an even greater impact upon police investigations and the criminal justice system in the future.

Түлхүүр үгс: ДНХ шинжилгээ, цагдаагийн ажиллагаа, гэмт хэрэг, шүүх шинжилгээ, мөрдөх ажиллагаа, сорьц, ДНХ мэдээлэл.

Keywords: DNA analysis, police service, crime, forensic science, criminal investiga-tion, sample, DNA profile.

Цагдаагийн мөрдөн байцаах ажиллагаанд ДНХ технологийг ашиглаж эхэлсний 20 жилийн ойг энэ удаа бид зүгээр өнгөрөөлөө. Гэтэл, өөр нэгэн салбарт үүнтэй адилхан үйл явдал тохиосон бол хүн болгон тэрхүү үйл явдлыг олон нийтийн хэрэгслээр цацаж, өргөн тэмдэглэх байсан биз. Яг үнэндээ, саяхнаас эхэлж цэнхэр дэлгэцээр шинжлэн магадлахуйн ухаантай холбоотой уран сайхны кинонуудыг гэнэт бөмбөгдөж эхлээгүй бол тус салбар ухааны талаар олон нийт бараг мэдэх ч үгүй байсан. Тэгсэн хэдий ч, ДНХ-гийн олон төрөл цагдаа, шүүх шинжилгээ хоёрыг нягт холбож өгсөн тул урд өмнө цагдаагийн мөрдөх ажиллагаанд ашиглаж байсан бусад хэрэгслийг бодвол хууль зүйн системд асар их өөрчлөлт бий болгосон.

ДНХ шинжилгээ нь цагдаагийн мөрдөх ажиллагааг дараах байдлаар сайжруулсан:

• Криминалистикийн техник зүйн бусад арга хэрэгсэл ашиглан илрүүлэх боломжгүй гэмт хэргийг илрүүлэх боломж олгосон,

• Гэрч байхгүй тохиолдолд гэмт хэрэгтэй холбоотой сэжүүр гаргаж

өгдөг, • Маш олон гэмт хэргийн мөрдөх

ажиллагаанд ашиглах боломжтой,• Буруу баривчилгаа хийх тоог

эрс бууруулдаг,• Нотлох баримтын баталгаат

байдлыг нэмэгдүүлдэг,• Хоорондоо хэзээ ч холбогдохгүй

байсан хэргүүдийг холбон шалгах боломж олгодог. Тухайлбал: орон байрын хулгай, бусдыг алсан хэрэг, гэмт хэргийн бүлэглэл, цуврал аллага болон бэлгийн хүчирхийлэл.

ДНХ шинжилгээг анх ашигласан түүх

ДНХ шинжилгээг хамгийн анх 1986 онд төв Англид байдаг нэг жижигхэн дүүргийн орон нутгийн цагдаагийн алба Лестерийн Их Сургуулийн профессор, доктор Алек Жеффрейс дээр очиж, хоорондоо холбоотой байх магадлалтай хоёр бэлгийн хүчирхийлэл болон аллагын хэргийг илрүүлэхэд тухайн шинэ технологийг ашиглаж болох талаар асууж, хүсэлт гаргаснаар хэрэглэж байсан түүхтэй. Жеффрейс нас барсан охидын биеэс авсан сорьцыг шинжилж, улмаар гэмт хэрэгтний ДНХ

155

FORENSIC STUDIES ХУУЛЬ САХИУЛАХУЙ

Зохиогч: РЕЙМОНД Ж.ПРАЙМ, ЖОНАТАН НЬЮМАНШинжлэн Магадлахуй Судлалын Төв, Торонто, Онтарио, КанадОрчуулсан: А.БАТСАЙХАНХууль сахиулахын их сургуулийн Эрдэм шинжилгээ, хөгжлийн хүрээлэнгийн эрдэм шинжилгээний туслах ажилтан

Author: RAYMOND J.PRIME, JONATHON NEWMANCentre of Forensic Sciences, Toronto, Ontario, Canada Translator: BATSAIKHAN A.Research Assistant at the Research and Development Institute,Law Enforcement University

тодорхойлолтыг боловсруулсан бөгөөд шинжилгээнээс гарсан хоёр хариу адил байжээ. Энэ үед цагдаа нар баривчилсан байсан нэг сэжигтэн тухайн хоёр хэргийн нэгд буруугаа хүлээж, ДНХ мэдээллийг шинжилгээнээс гаргаж авсан сорьцтой харьцуулж үзэхэд түүний ДНХ мэдээлэл шинжилгээний хариутай таарахгүй байв (энэ нь хамгийн анх ДНХ шинжилгээг цагдаагийн мөрдөх ажиллагаанд ашиглахад шинжилгээний хариу таарахгүй байсан гэдгээрээ өөрөө их онцлогтой хэрэг юм). ДНХ шинжилгээ өнөөдрийг хүртэл ямар нэгэн гэмт хэрэгт буруутгагдан ял авах боломжтой байсан гэм буруугүй хүмүүсийн тоог бууруулж, гэмгүй хүмүүсийг цагаатгахад үр дүнгээ үзүүлсээр байна.

Доктор Жеффрейсын хийсэн шинжилгээнээс гаргаж авсан ДНХ мэдээллийг ашиглан орон нутгийн цагдаагийн байгууллага, Лестершир мужид байрлах гэмт хэрэг үйлдсэн газарт оршин суудаг 5,000 гаруй эрэгтэйчүүдээс шинжилгээ авсан боловч, энэ дундаас буруутныг олж чадаагүй байна. Учир нь гэмт хэрэгтэн өөрийнхөө оронд найзыгаа шинжилгээнд оруулж амжжээ. Гэтэл, хэргийн явцад түүний найз цагдаа нарыг мэхэлсэн гэдгээ хүлээн зөвшөөрч, буруугаа хүлээв. Ингээд Колин Пичфорк хэмээх этгээдийн эсрэг ДНХ шинжилгээний хариуг танилцуулахад тэрээр гэм буруугаа хүлээж, хэрэг хаагдсан байна.

Хэдийгээр тухайн үедээ шүүх шинжээчид болон цагдаагийн алба хаагчид дунд ийнхүү шинэ технологи нэлээд шуугиан тарьсан боловч, яг бодит байдал дээр ДНХ шинжилгээ дөнгөж гарч ирж байсан тул зөвхөн ноцтой гэмт хэргийн мөрдөх ажиллагаанд ашиглаж байжээ. Эхэндээ энэ чиглэлээр мэргэшсэн техникийн мэргэжилтэн маш ховор байсан бөгөөд RFLP-гийн шинжилгээг гүйцэтгэхэд шаардлагатай байдаг сорьцын хэмжээ дэндүү их, мөн лабораторийн шинжилгээг бүрэн хэмжээнд нарийн гаргаж авах цаг хугацаа тухайн арга барилын хязгаарлагдмал байдлаас болж хэтэрхий урт байв. Гэвч, ийнхүү аргын гайхамшгийг хууль зүйн системд хэр үнэтэй болохыг харуулж чадсанаар уг арга барилын хурд болон чанарыг сайжруулахын тулд асар хурдтай холбогдох технологийг хөгжүүлж чаджээ. Чухам үүнээс болж ДНХ шинжилгээг гэмт хэргийн мөрдөх ажиллагаанд өргөн хэрэглэх болж.

ДНХ шинжилгээг мөрдөх ажиллагаанд ашиглах ач холбогдол

Шүүх шинжилгээний практикийг мөрдөх ажиллагааны эхний үе шатанд ухаалгаар хэрэгжүүлж чадвал цагдаагийн байгууллага цаг хугацаа, хөрөнгө мөнгө болон нөөц хэрэгслийг зөв зохистой хэрэглэх чухал мэдээллийг олж авах ач холбогдолтой. Тийм төрлийн шинжилгээг гүйцэтгэснээр мөрдөн байцаах үйл явцыг бүхэлд нь богиносгож, тодорхой чиглэлийг гаргаж ирэх боломжтой. Учир нь уг үйл ажиллагаа байцаалт авах уламжлалт арга барилыг сайжруулж, шүүх хуралдааны үеэр хоорондоо зөрчилдөх магадлалтай нотлох баримтын тоог багасгах буюу хязгаарлаж өгдөг. Ихэнх тохиолдолд, шүүх шинжилгээ шүүх хуралдаан үргэлжлэх хугацааг богиносгож, аль эсхүл бүр зохион байгуулах шаардлагагүй болгодог. Энэ нь цаашид дан ганц цагдаагийн байгууллага дахь нөөц хэрэгслийг биш, бүхэл бүтэн хууль зүйн системийн хэмжээнд хэмнэлт бий болгодог. Түүнчлэн, нотлох баримт хангалттай хэмжээнд бүрдэж, гэмт этгээд буруугаа хүлээсэн тохиолдолд зөвхөн санхүүгийн хувьд хэмнэлт бий болгохоос гадна, хохирогчдын сэтгэл санааг тайвшруулдаг. Учир нь хохирогчид шүүх хуралдааны үеэр гэмт хэрэг гарах үед юу болсныг шүүх хуралдаанаар дахин тайлбарлах шаардлагагүй болдог.

2003 оны хавар, 10 настай охин Холли Жонес Торонто хот дахь гэрээсээ алга болов. Түүнийг алга болсны маргаашаас болон дараах хэдэн хоногийн турш Онтарио нуурын эргээс түүний биеийн хэсгүүдийг олжээ. Холли Жонесийн цогцсоос мөчилсөн биеийн хэсгүүдийг ДНХ шинжилгээгээр тогтоосон байна. Түүнчлэн, шүүх шинжилгээний явцад нас барсан охины хумснаас түүний амь насыг хороосон байх магадлалтай гэмт хэрэгтний ДНХ мэдээллийг гаргаж авчээ.

Ерөнхийдөө уг гэмт хэргийн мөрдөн байцаалт Торонто хотын цагдаагийн байгууллагад маш том сорилт болж байв. Хамгийн гол нь мөрдөх ажиллагааг хариуцаж байгаа ахлах байцаагчид энэ хэрэгт шүүх шинжилгээ маш чухал үүрэг гүйцэтгэх боломжтой гэдгийг олж харжээ. Өмнө бэлгийн хүчирхийлэл үйлдэж байсан гэмт хэрэгтнүүдийг шалгаж, олон нийтийн зүгээс ирүүлсэн 2,000 гаруй мэдүүлгийг цэгцлэхээс

156


гадна, Торонто хотын цагдаагийн уламжлалт мөрдөх ажиллагаанд шүүх шинжилгээний лабораториос ирсэн мэдээллийг мөн ашигласан байна. Нэн түрүүнд, шинжээчид хохирогчийн биеэс онцгой ул мөр илрэх эсэхийг тодруулах зорилготойгоор шинжилгээ хийхэд түүний биеэс ногоон өнгийн хивсний ширхлэг илрүүлжээ. Улмаар цагдаагийн алба хаагчид өмнө бэлгийн хүчирхийлэл үйлдэж байсан гэмт хэрэгтнүүдийн гэр орноор үзлэг хийх явцад гэртээ ногоон хивстэй сэжигтнийг тогтоосон байна. Гэвч, түүнээс сайн дураараа ДНХ шинжилгээ өгөхийг хүсэхэд нөгөөх нь татгалзсан тул цагдаагийн эрүүгийн алба сэжигтнээс нууцаар ДНХ мэдээлэл цуглуулах ажилд шилжиж, түүний хог хаягдлаас ДНХ мэдээлэл тогтоожээ. Ийнхүү сэжигтний ДНХ мэдээллийг хохирогчийн биеэс илрүүлсэн сорьцтой харьцуулж үзэхэд хоорондоо адил байв. Ингээд түүнийг баривчлан гэр оронд нь нэгжлэг, шинжилгээ хийж эхлэв. Шинжилгээний явцад хохирогчийн цусыг илрүүлжээ. Нотлох баримтыг түүнд тулгахад гэмт хэрэгтэн буруугаа хүлээж, улмаар бүх зүйлийг хүлээн зөвшөөрсөн аж.

Ерөнхийдөө ДНХ шинжилгээний аргыг боловсруулахаас өмнө бэлгийн хүчирхийлэлтэй холбоотой гэмт хэрэг олон нийтэд маш их айдас төрүүлдэг байсан бөгөөд цагдаагийн алба хаагчид энэ үзэгдлийг бууруулах үүднээс хэн нэгнийг баривчлан шүүхэд дуудахад нотлох баримт хангалтгүй байсны улмаас сэжигтний бурууг тогтоож, ял оноох боломжгүй тохиолдлууд түгээмэл байдаг байв. Үүний үр дүнд, зарим нэг сэжигтэн бүр шүүхэд гомдол гаргаж, цагдаа нарыг буруутгахад хүрдэг байв. Түүнчлэн, мөрдөх ажиллагааны дүнд буруу хүн баривчилсан тохиолдолд мөрдөх ажиллагааны эхэнд буюу хамгийн чухал цаг үед маш үнэтэй цаг хугацааг алддаг. Харин өнөө цаг үед цагдаагийн байгууллагууд ийм төрлийн гэмт хэрэгт ДНХ шинжилгээ ашигладаг болсон бөгөөд нөөц хэрэгслийг зөв зохистой хэрэглэсэн тохиолдолд лабораторийн шинжилгээний хариу гармагц баривчлах боломжтой.

ДНХ мэдээллийн санМужийн болон үндэсний хэмжээнд

ашиглах ДНХ мэдээллийн сантай болсноор, мөрдөн байцаагчид өөрсдийн үйл ажиллагаанд хэрэглэх

бас нэг хэрэгсэлтэй болсон. Хэдийгээр муж бүрийн эрх зүйн тогтолцооноос хамааран мэдээллийн санд гэмт этгээдийн мэдээллийг оруулах асуудлыг өөр өөрөөр зохицуулсан боловч, эдгээр нь бүгд урд өмнө илрүүлэх боломжгүй байсан гэмт хэргүүдийг шийдвэрлэхэд чухал нөлөө үзүүлдэг. Хамгийн анхны үндэсний ДНХ мэдээллийн санг байгуулсан Англи улсын хувьд гэмт этгээдийг баривчилсан л бол ДНХ мэдээллийг заавал бүртгэн авах шаардлагатай. Тиймээс, Англи бол дэлхийд хамгийн том ДНХ мэдээллийн сантай улс юм. Эдгээр мэдээллийн сангийн үнэ цэнэ улам тодорхой болох тусам хууль тогтоогчид мэдээллийн санд бүртгүүлэх гэмт хэргийн төрлийг өргөжүүлсээр байна. Жишээлбэл, Америкийн зарим мужид ямар нэгэн гэмт хэрэгт холбогдсон тохиолдолд мэдээллээ заавал бүртгүүлэх ёстой гэсэн зохицуулалт оруулсан аж.

Канадын Үндэсний ДНХ мэдээллийн сан л гэхэд дөнгөж байгуулсан цагаасаа хойш хэдхэн сарын дотор үр өгөөжөө шууд харуулсан. Жишээлбэл, ДНХ мэдээллийн санг бий болгосноор нийт 12 жилийн турш шийдвэрлээгүй, 1000 гаруй сэжигтнийг хамруулсан нэгэн хэргийг дахин мөрдөж эхэлсэн байдаг. Тус гэмт хэрэгтэй холбоотой гэмт этгээд өөр ямар ч хамааралгүй гэмт хэрэгт холбогдсоноос болж, баривчлагдаж улмаар өөрийн ДНХ мэдээллийг санд оруулахад дээр дурдсан хэргийг илрүүлэх мэдээллийг цагдаагийн мөрдөн байцаагчид олж авчээ. Цаг хугацаа хэтэрхий их өнгөрсөн байсан учраас прокурорууд шүүх хуралдааны үеэр ДНХ шинжилгээний үр дүнг нотлох баримтын тулгуур болгон ашиглаж, гэмт хэрэгтэн хохирогчийг хороосон хэмээн шийдвэрлэжээ.

Дээрх жишээнээс харахад ДНХ шинжилгээ цагдаагийн мөрдөн байцаагчдад тухайн мөрдөж буй хэргүүдийг илрүүлэхэд бус, урд өмнө шийдвэрлээгүй байсан хэргүүдийг мөн илрүүлж, хаахад хэрэг болдог байна. Лабораторид ажилладаг шүүх шинжээчидтэй нягт холбоотой хамтран ажилласнаар мөрдөн байцаагчид өөр зориулалттай, аль эсхүл хуучин цаг үед технологийн хүчин чадал хүрэлцэхгүй байснаас болж, тодорхой үр дүн үзүүлэх боломжгүй байсан хэргийг ч дахин мөрдөж, илрүүлэх боломжтой болдог.

Онтариод болсон бас нэгэн хэрэг

157


явдлыг дурдвал, 1990 онд Линда Шоу хэмээх залуухан оюутан бүсгүйг Улаан өндөгний баяраар гэрээсээ их сургууль руугаа явах замд нь тус мужийн хамгийн хөдөлгөөн ихтэй хурдны зам дээрээс хулгайлж, хүчиндэж улмаар амь насыг нь хороосон юм. Түүний үхэл, ганцаараа явдаг эмэгтэйчүүдэд маш том нөлөө үзүүлсэн бөгөөд цагдаа нар нийт 15 жилийн туршид уг хэргийг илрүүлж чадаагүй байна. Гэтэл, нэг мөрдөн байцаагч гэмт хэрэгтний ДНХ мэдээллийг хохирогчийн биеэс гаргаж авсан сорьцыг ашиглан боловсруулсан гэдгийг мэдсэн даруйдаа өмнөх нотлох баримтуудыг шалгаж, үр дүнд нь 40 сэжигтний үсийг микроскопын дурангаар харьцуулалт хийх гэж авсан гэдгийг тодруулжээ. Ингээд тэрээр орчин үеийн шинжилгээний арга барилд үсний угаас ДНХ мэдээлэл гаргаж авах боломжтой болсон гэдгийг мэдсэн тул таньдаг шүүх биологичоосоо шинжилгээ хийхийг хүсжээ. Микроскопын харьцуулалтаас нийт 20 үсэнд шинжилгээ хийх боломжтойг тодруулж, улмаар тэр дундаас гэмт хэрэгтний ДНХ мэдээлэлтэй таарах сорьцыг тогтоосон байна. Гэмт хэрэгтэн аль олон жилийн өмнө Линда Шоугийн хэрэгтэй холбоогүй нэг гэмт хэрэгт холбогдож, баривчлагдсаныхаа дараагаар амь насаа хороосон этгээд байжээ.

Шүүх шинжээчидтэй нягт холбоотой хамтран ажилласнаар мөрдөн байцаагчид мөн урд өмнө нь шийдвэрлэгдээгүй байсан хуучин хэргүүдийг дахин мөрдөх системтэй төлөвлөгөө боловсруулж болдог. Энэ нь хохирогчдын аль эсхүл тэдний гэр бүлийн сэтгэл санааг амраахаас гадна, гэмт хэрэгтнүүдийг шийтгэж, шударга ёс тогтоож болон зарим тохиолдолд бүр өөр гэмт хэрэг гарахаас сэргийлж өгдөг байна.

Лабораторийн ажилчидтай хамтран ажиллах нь мөрдөн байцаагчдад хамгийн баталгаатай сорьцыг сонгож авах боломжийг бүрдүүлж өгдөг. Тиймдээ ч, дийлэнх тохиолдолд лабораторийн мэргэжилтнүүд яг хаана мөрдөх ажиллагаанд хэрэгтэй байгаа нотлох баримтуудыг олж тогтооход туслалцаа үзүүлдэг. Виржиниа мужийн Мэри Жейн Буртон хэмээх шүүх шинжээч өөрийнх нь ажиллаж байсан гэмт хэргүүдтэй холбоотой сорьцуудыг нотлох баримтын жагсаалтаас хасагдахаас аварч, улмаар хадгалж

байснаараа алдаршсан хүн. Хэдийгээр хатагтай Буртон нас барсан ч эдгээр сорьцыг чухам саяхнаас дахин мөрдөн байцаалт явуулахад ашиглаж, үр дүнд нь гэм буруугүй хүмүүсийг шоронгоос суллахад хэрэг болсон байна. Харамсалтай нь өнөөдрийн магадлан итгэмжлэгдсэн стандарт лабораторийн орчинд ийнхүү практикийг хориглодог. Харин үүний оронд аливаа гэмт хэргийг хожим шийдвэрлэхэд хэрэг болох магадлалтай нотлох баримтуудыг хадгалж, байршуулж болон тодорхойлох илүү тохиромжтой практикийг боловсруулжээ.

Их хэмжээгээр үйлддэг гэмт хэргийг илрүүлэхэд ДНХ

шинжилгээг ашиглах ньНийт гэмт хэргийн дийлэнх хувийг

орон байрын хулгай мэтийн гэмт хэрэг эзэлдэг. Дийлэнх ноцтой гэмт хэрэгтнүүд анх орон байрын хулгай хийж байсан байдаг, эсвэл үргэлжлүүлэн орон байрын хулгай хийсээр байдаг тул цагдаа нар сүүлийн үед ДНХ шинжилгээг эдгээр гэмт хэргийг илрүүлэхэд ашиглах сонирхолтой байгаа билээ. Ийм төрлийн гэмт хэргийн шинжилгээг гүйцэтгэхэд зарим нэг лаборатори сүүлийн үед робот хэрэгсэл ашиглах явдал түгээмэл болсон.

Робот хэрэгслүүд маш олон тооны сорьцыг нэгэн зэрэг шинжлэх хүчин чадалтай боловч, ингэхийн тулд сорьцын хэмжээг тодорхой стандартад оруулж, төрөл болон материалын хэмжээг заавал тодорхойлж өгөх шаардлагатай. Хэдийгээр үйл ажиллагааг стандартчилснаар ажлын гүйцэтгэлийг нэмэгдүүлэх ч, чанарыг алдагдуулна гэдгийг хүмүүс ойлгох хэрэгтэй. Чухам эдгээр асуудлыг шийдвэрлэхийн тулд дийлэнх лаборатори судалгаа, боловсруулалтын ажил хийдэг.

Анх Англичууд ДНХ шинжилгээг их хэмжээгээр үйлддэг гэмт хэргийг илрүүлэхэд ашиглаж болно гэдгийг дэлхий нийтэд харуулж байсан түүхтэй. Тэд ерөнхийдөө сэжигтнүүдийг тодруулж, тэдгээрийг бусад гэмт хэрэгтэй холбоотой гэдгийг бататгахад ДНХ шинжилгээ маш чухал, оновчтой байдаг болохыг хүмүүст харуулсан. Иймдээ ч Америк, Канадын хууль тогтоогчид энэ жишгийг даган адил зохицуулалт хийсэн бөгөөд үүнээс хойш 5 гэмт хэрэг тутмын 1 нь мэдээллийн санд байгаа профайлуудтай /өгөгдөхүүнтэй/

158


холбоотой байдаг болохыг тогтоосон байна. Энэ нь цагдаагийн алба хаагчдад мөрдөн байцаалт явуулах өөрсдийн нөөц хэрэгслийг хэмнэхэд ихээхэн ач холбогдолтой бөгөөд ДНХ шинжилгээгүйгээр илрүүлэх боломжгүй байсан хэргүүдийг хооронд нь холбоход хэрэг болдог.

Гэмт хэргүүд хоорондоо холбоотойг тогтоосноор цагдаагийн мэргэжилтнүүд цаашид тухайн хэргүүдтэй холбоотой хамсаатнуудыг тогтоож, улмаар тэдгээрт ял сонсгох магадлал нэмэгддэг. Маш олон хүн гэмт хэрэгтнүүдийг гэмт хэргийн замналынх нь эхэнд барьж авах нь чухал ач холбогдолтой гэж үздэг. Учир нь дийлэнх ноцтой гэмт хэрэг үйлдсэн хэрэгтнүүд урд өмнө хөнгөн гэмт хэрэг үйлдэж байсан туршлагатай байдаг аж. Тухайлбал, тэд голдуу автомашины болон орон байрын хулгай хийж байсан байдаг.

Холимог ДНХ тодорхойлолтДНХ шинжилгээтэй холбоотой

нэг том бэрхшээл бол холимог ДНХ тодорхойлолт буюу нэгээс илүү хүний мэдээлэл агуулсан сорьц юм. Энэ тохиолдолд сорьцыг ялгаж авахад тун хүндрэлтэй тул амжилттай шинжилгээ хийх магадлалыг бууруулдаг. Уг асуудлыг зөвхөн компьютер програм хангамжийг сайжруулж, цаашид хөгжүүлж байж даван гарах боломж бүрдэнэ. Учир нь шинэ програм хангамжийн тусламжтайгаар шинжээчид шинжилгээний үр дүнг хэт нэг талыг баримтлахгүйгээр объектив байдлаар дүгнэнэ. Ирээдүйд технологи хөгжих тусам шинжилгээний лабораториуд улам их сорьцыг нэг дор шинжилж, холимог тодорхойлолтыг ялгах чадалтай болно.

Холимог ДНХ тодорхойлолтын нэг том жишээ бол бэлгийн хүчирхийлэлд өртсөн эмэгтэйн биеэс гаргаж авсан сорьц юм. Тодорхой нөхцөл байдалд, эмэгтэйн ДНХ мэдээлэл эрэгтэйгийнхээс давамгайлах тохиолдол бий. Өнөөдрийг хүртэл, шүүх шинжээчид өөрсдийн ур чадварыг ашиглан сорьцын физик, химийн шинж чанарыг тодорхойлон эрэгтэйн мэдээллийг боловсруулдаг. Маш бага хэмжээний, эсхүл нэгээс олон эрэгтэй хүн эмэгтэйтэй бэлгийн харьцаанд орсон тохиолдолд мөрдөх ажиллагаанд ашиглах гэмт хэрэгтний мэдээллийг боловсруулах боломж үргэлж бүрдээд байдаггүй.

Гэхдээ, сүүлийн үед ийм төрлийн гэмт хэргийн мөрдөн байцаалтад өргөн хэрэглэж буй нэг арга бий. Тэр нь “Y-STR” шинжилгээ билээ. “Y” хромосом зөвхөн эрчүүдэд байдаг. Тиймээс үүнийг ашиглан эрэгтэйн ДНХ мэдээллийг тогтоох арга орчин үед бий болсон. Энэхүү аргын давуу тал нь шинжилгээний чанарт байгаа; учир нь уг аргыг ашиглан эрэгтэйн ДНХ мэдээллийг эмэгтэйн мэдээлэлтэй холилдсон ч гаргаж авах боломжтой билээ.

“Y-STR” шинжилгээний сул тал нь шинжилгээнээс гаргаж авсан ДНХ мэдээлэл нэг эцгийн удамтай бүх хүнд яг адил байдагт оршино (ө.х аав, хүү хоёрын ДНХ мэдээлэл адил байх бөгөөд мөн аавын талынхан өвөөгийн мэдээлэл тэдгээртэй адилхан байх юм). Гэр бүлийн удам нэг адилхан байх нь хувь хүнийг тогтооход маш хэрэгтэй. Хэрвээ мөрдөн байцаагчид үйл ажиллагааныхаа явцад илрүүлсэн цогцсыг хэн болохыг тодорхойлж чадахгүй байгаа бол аав нь алга болсон хүүгийн ДНХ мэдээллийг цогцсоос гаргаж авсан сорьцтой харьцуулан улмаар нас барсан хүн хүүгийн эцэг мөн эсэхийг тогтоох бүрэн боломжтой. Митохондрийн ДНХ (буюу “mtDNA”) нь эхийн удмаар дамждаг тул дээрхтэй адил байдлаар хэрэглэдэг байна. Энэ арга барилыг мөн өөр зориулалтаар ашиглаж болох бөгөөд “mtDNA” шинжилгээ гүйцэтгэх тоног төхөөрөмжийн лабораториудад илүү өргөн ашигладаг юм.

“Y-STR” болон “mtDNA” нь уламжлалт “STR” шинжилгээг ашиглах боломжгүй тохиолдолд хэрэглэхэд зориулагдсан хязгаарлагдмал талтай. Эдгээр шинжилгээ нь одоогийн ашиглаж буй ДНХ мэдээллийн сантай тохирохгүй. Тийм учраас, хэргийн газраас илрүүлсэн маш бага хэмжээний дээжийг ийм шинжилгээнд ашиглах эсэхийг лабораторийн мэргэжилтнүүдтэй маш сайтар зөвлөлдсөний дараагаар шийдвэрлэх хэрэгтэй.

Ирээдүйн шинжилгээИрээдүйд ДНХ шинжилгээтэй

холбоотой хамгийн том асуудлууд хууль сахиулах мэргэжилтнүүдийн хэрэгцээ шаардлага болон олон нийтийн зүгээс өөрсдийн иргэний эрх чөлөөг хангаж, зөв зохистой тэнцвэрийг олохтой холбоотой байх юм. Одоогийн байдлаар ДНХ шинжилгээнээс гаргаж авсан

159


үр дүнг ашиглан гэмт хэрэгтний бие физиологийн дүр төрхийг урьдчилан тодорхойлох шинэлэг арга барилыг боловсруулах ажил хийж байгаа. Энэ нь цагдаа нарыг гэмт этгээдийн генетикийг тодорхойлох “гэрч”-тэй болгож байгаа юм. Түүнээс гадна, сүүлийн үеийн ДНХ мэдээллийн сангууд гэмт хэрэгтнүүдийг тэдгээрийн ураг төрлийн мэдээллээр дамжуулан тодорхойлох боломжтой болж байгаа (ө.х таны ах дүү хамаатан садан гэмт хэрэг үйлдэж, мэдээллийн санд бүртгүүлсэн бол түүгээр дамжуулан тодорхойлолт хийх). Энэ технологийн хэрэглээ нь хүний ёс зүй болон ёс суртахуунтай холбоотой тодорхой асуултуудыг бий болгож байна.

Дэлхий даяаршиж байгаа энэ үед улс үндэстнүүдийн шилжилт хөдөлгөөн улам ихсэж байгаатай холбогдуулан хууль сахиулагчид үндэстэн дамнасан гэмт хэрэг болон алан хядах үйл ажиллагаатай тэмцэхийн тулд ДНХ мэдээллийн санг илүү хүртээмжтэй болгохыг зорьж байгаа билээ. Тухайлбал, саяхнаас Канад болон Америкийн засгийн газар өөрсдийн Нэгдсэн галт зэвсгийн мэдээллийн системийг (IBIS-Integrated Ballistics Infor-mation System) холбох гэрээ хэлэлцээр байгуулсан. Энэ мэдээллийн санг холбох ажил хүний хувийн мэдээлэл болон эрх чөлөөтэй холбоотой асуудлуудыг хөндөөгүй болохоор харьцангуй эсэргүүцэл багатай байсан ба амархан бүтсэн. Учир нь ДНХ мэдээллийн сантай холбоотой эрх зүйн зохицуулалтыг улс бүрийн хууль тогтоомж болон эрх зүйн тогтолцооны дагуу авч үздэг.

ДНХ мэдээлэлд тулгуурласан нотлох баримтыг мөрдөх ажиллагаанд нэвтрүүлснээс хойш маш олон гэмт хэргийг илрүүлэхэд хэрэг болсон. Цагдаагийн алба хаагчид одоогоор ДНХ шинжилгээг урд өмнө нь олж авах боломжгүй байсан мэдээллийг цуглуулахад өргөн хэрэглэдэг. Ийнхүү технологийн баталгаатай чанар нь шүүх хуралдааны үеэр шинжлэх ухаанд суурилсан бодит нотлох баримтыг танилцуулах илүү өндөр стандартыг бий болгосон. Мөн ДНХ шинжилгээ маш найдвартай учраас шүүх хуралдаан болсны дараах хэргүүдэд ашиглаж (хяналт хийхэд), үр дүнд нь гэм буруугүй хүмүүсийг шоронгоос суллахад болон өршөөл үзүүлэхэд өргөн хэрэглэдэг болсон.

Цагдаагийн алба хаагчид болон шүүх

шинжээчдийн хамтын ажиллагаагаар дамжуулан ДНХ шинжилгээ нь цаашид хууль зүйн системийн үр дүнтэй үйл ажиллагааг хангахад зориулагдсан хамгийн шилдэг бөгөөд шинжлэх ухааны үндэслэлтэй, баталгаатай болон шударга стандарт байсаар байх.

Эх сурвалж: “The Police Chief” сэтгүүлийн 2007 оны 11 дүгээр сарын

дугаар (30-35 дугаар тал)

160

ШҮҮХИЙН ШИЙДВЭР ГҮЙЦЭТГЭЛ СУДЛАЛLAW ENFORCEMENT

MAJOR CHARACTERISTICS OF THE HUNGARIAN PRISON SERVICE

УНГАР УЛСЫН ХОРИХ БАЙГУУЛЛАГЫН ҮЙЛ АЖИЛЛАГААНЫ ОНЦЛОГ

GANBADRAKH TS. Ph.D Student, National University of Public Service, Hungary Ц.ГАНБАДРАХ Унгар Улсын төрийн үйлчилгээний их сургуулийн докторант

Товч агуулга: Энэхүү өгүүлэл нь Унгар улсын хорих байгууллагын үйл ажиллагааны онцлог, тулгамдаж буй асуудлуудыг хөндсөн болно. Төрийн хорих ял эдлүүлэх ажиллагааг хариуцаж буй Унгарын Хорих байгууллагын талаарх үндсэн статистик мэдээ болон бусад холбогдох өгөгдлийг шинжилсэн болно

Abstract: The aim of this publication is to introduce the activities of the Hungarian Prison Service1. The main parts of article is about the government agency responsible of providing prison service, the main characteristics of Hungarian Prison Service (HPS); some key data and statistics and the future perspective of the Hungarian prisons.

Түлхүүр үгс: Унгарын Хорих Байгууллага, хорих байгууллагууд, хоригдол ба хорихын албан хаагчид.

Keywords: Hungarian prison Service (HPS), prisons, prisoners and prison officers. 1 The Prison Service carries out custodial detention and sanctions defined by law. The organization is also responsible for the aftercare following the release from prison and the tasks related to the correctional probation services. The Prison Service is under the control of the Ministry of Interior and is an independent and armed law enforcement agency.

Hungarian Prison Service (HPS)Because there is limited information

published in English on the HPS, I offer a brief overview of the structure of the prison system. In Hungary, prison service fall under the authority of the Ministry of Interior. Prison statistics are updated half a year on the HPS website (www.http://bv.gov.hu/en ). Along with fulfilling its legal obligation of providing data of pub-lic interest, the PHS provides a wide range of up-to-date information for research and analysis purposes.

The historical background of the Hungarian Prison Service (HPS).

In Hungary the penal enforcement be-came institutionalized by the state in the last quarter of the 19th century, and the prison system was established in these decades, accompanied by suitable legal regulation.

At the end of World War I up to the change of regime, which took place in 1990, the successive political regimes did not care about the development of the prison estate. There were some attempts to bring the prison system in line with

the standards of the penitentiary organi-zations in the most developed countries of the world. This is particularly a charac-teristic practice since Hungary became a Member of the European Union in 2004, and deriving from the Membership, sev-eral undertakings have fallen upon the HPS as well. The physical upgrading in the conditions of detention, such as the mod-ernization, repairs, construction constitute only one part of this developmental pro-cess, while the establishment of forms of adequate treatment and activities for in-mates is of the same importance.

Legislative framework The Criminal Code (Penal Code) of

1978 has been substantially amended on many occasions, notably by a new Act which came into force in 19931. The Crim-inal Procedural Code dates back to 1973, but has been amended to accord with democratic developments and a new code was approved by Parliament in 1998; orig-inally expected to come into force in the year 2000, this date has been put back 1 Roy Walmsley, Prisons In Central And Eastern Europe, HEUNI Paper No. 22, The European Institute For Crime Prevention And Control, Affiliated With The United Nations Helsinki, 2005 (ISSN 1236-8245), pp. 303-3

161

COURT DECISION EXECUTION STUDIES ХУУЛЬ САХИУЛАХУЙ

until 1 July 20032. After the enactment of the European Prison Rules3 in 2006 and the Hungarian Prison Code in 2009, many changes followed in Hungarian prison policies. These changes aimed to improve prison conditions, though the implemen-tation of the Prison Rules has been grad-ual and much work remains.

The new Prison Code, part of the on-going comprehensive legal reform, used the new criminal code. Act no. CCXL of 2013 places great emphasis on the social integration of former prisoners in order to facilitate their successful participation in the lives of law-abiding communities after release4.

Organizational structureThe Hungarian prison system has been

the responsibility of the Ministry of In-terior since 1963. The Director General (head of the National Prison Adminis-tration) is General Mr Andrбs Csуti5. The senior management team includes the first Deputy Director Major General Dr. Tamбs Tуth, the Deputy Director Gener-al responsible for financial matters Major General Jуzsef Lajtбr and Deputy Di-rector General, Security and Incarceration Major General Jбnos Schmehl6. The HPS Headquarters is based in Budapest.

General prison conditionsHungary has three cat-

egories of security prisons: i) Minimum (Foghбz), holding those under 18 years of age and prisoners authorized to be in a transition group towards the end of their sentence. Prisoners may move freely within the parameters of the prison7; ii) Medium (Bцrtцn), holding the majority of prisoners on remand (Bv. Intйzet) and those convicted of nonviolent crimes. Pris-oners may move freely in determined ar-eas within the parameters of the prison8; iii) High security prisons (Fegyhбz), 2 Ibid.3 The European Prison Rules, which provide the benchmark for assessing the quality of the management of prisons and the treatment of prisoners. The Director General and his deputies have copies, as do management staff at the national prison administration and in each prison. Copies are also said to be available to be used by other prison staff and by prisoners.4 Annual Report 2014, pp. 88-1085 www.http://bv.gov.hu/en (Viewed 12 November 2016)

6 Ibid.7 The report on the visit of the Hungarian penal institutions (The information was obtained during the visit of Hungarian prisons by author in 2015-2016).8 Ibid.

holding prisoners serving life impris-onment; for a sentence of over three years for crimes against the state, ter-rorism, firearms, drugs, homicide, kid-napping, sexual assault, and other vio-lent crimes. Prisoners may move within the parameters of the prison only with proper authorization and under super-vision. This may be loosened exception-ally after one year of imprisonment9. Female prisoners are segregated from male prisoners and adult prisoners are segregated from juvenile prisoners under 21 years of age. Most of the prisons were built in the second half of the 19th cen-tury10.

Financial Management: The available central funding is sufficient to ensure sta-ble operation. The amended spending al-lowances on December 31(2014) called for 61,5% personnel and related cost, 33,9% material cost, and only the remaining 4,6% were dedicated to other operational and savings cost. The HPS used some of savings to make investments and renova-tions during the year, including security system upgrades, guard station modern-ization, installing new kitchen appliances, renovating cells and upgrading electric networks11. In 2014 every eligible mem-ber of staff received HUF 61,500 worth of clothing and uniform (12M law en-forcement summer service boots, summer service jacket and tactical belt) and HUF 35,000 in cash as clothing allowance12.

Prison population: Prisoners numbers increased at a slower rate than before. Strict and medium regime sentences con-tinue to dominate; the increase in total prisoner numbers fell almost entirely into one of these categories13 (Figure1).

On 2015, 17,796 individuals were incar-cerated in Hungary (nearly as the same

9 The report on the visit of the Hungarian penal institutions (The information was obtained during the visit of Hungarian prisons by author in 2015-2016).10 Ibid.11 Annual Report 2014, pp. 88-10812 Ibid.13 Ibid.

162


as from the previous year). Hungary has an overall incarceration rate of 128 per 100,000 population, compared with a rate of 149 per 100,000 population for England and Wales, 143 for Australia, 142 for Spain, 81 for Germany, and 57 per 100,000 population for Sweden14. While Hungary does not have the highest im-prisonment rate in Europe, these figures have been on the decline over the course of the past decade.

Accommodation and overcrowding There are 27 prisons, Headquarter

(HQ) and 6 affiliated institutions to Prison Service Headquarters15:

• Training Center of the Prison Ser-vice, National University of Public Service, Faculty of Law Enforcement, Penitentiary Department.

• Further Training and Conference Center of the Prison Service.

• Central Hospital of the Prison Ser-vice, Forensic Psychiatric Mental Institu-tion.

• The Museum of the Hungarian Prison Service.

In addition to these institutions, the set of public (prison) limited companies16 are operating under the control of Prison Service HQ17:

• BV Holdings Kft., • ADORJAN-TEX Ltd., • Allampuszta Ltd., • Annamajor Ltd., • BUFA Ltd., • DUNA-MIX Ltd., • DUNA-PAPIR Ltd., • Ipoly Ltd., • Nagyfa-Alfold Ltd., • Nostra Ltd., • Palhalma Agrospecial Ltd., • Sopronkohida Ltd. Prison establishments are headed by

prison governors. They are tied to the Headquarters through service agreements. According to the rules, all prisoners would have at least 3.5m² of space. This increase in planned space per prisoner brought the Hungarian prison system closer to the 4m² which is regarded as the minimum accept-14 Annual Report 2014, pp. 88-108 15 REVIEW OF HUNGARIAN PRISON STATISTICS, The Hungarian Prison Service Headquarters, ISSN 2416-1233, 2016, pp.3-2616 Prison limited companies are 100% state owned companies, serving outstanding social and public safety interests. The goal of the companies is to use the resources efficiently and even strive towards profit oriented operation in a holding structure. 17 Annual Report 2014, pp. 88-108

able by the European Committee for the Prevention of Torture (CPT) but, having been accompanied by an increase in the prison population, has drawn attention to the degree of overcrowding in the system (Figure 2).

Very few prisoners are housed alone in single cells. Some of new institutions, such as the prison section for the life sen-tenced prisoners follow a policy of locat-ing a prisoner in a cell18.

The prison service provides the toilet paper19. Every prisoner is able to have a bath or shower at least once a week; those in work can shower every day20. Women and juveniles are also able to shower ev-ery day21. Pretrial detainees are given the opportunity of wearing their own cloth-ing if it is clean and suitable; sentenced prisoners must wear a prison uniform but may use their own underwear and take responsibility for washing it22.YEARLY AVERAGE OVERCROWDING (%)

Figure 2The average of these indexes is 128%,

which is a significant decrease (the aver-age overcrowding was 141% for 2014)23.The overcrowding of prisons is mainly caused by the changes in criminal law and the changes in capacity (restructuring in-stitutions and establishing new places). During the last year a significant expan-sion of 900 capacities took place (e.g. Middle-Transdanubium National Prison (Martonvбsбr), Szombathely National Prison, Budapest Strict and Medium Re-18 Roy Walmsley, Prisons In Central And Eastern Europe, HEUNI Paper No. 22, Prisons In Central And Eastern Europe, The European Institute For Crime Prevention And Control, Affiliated With The United Nations Helsinki, 2005 (ISSN 1236-8245), pp. 303-319 The report on the visit of the Hungarian penal institutions (The information was obtained during the visit of Hungarian prisons by author in 2015-2016)20 Ibid.21 Ibid.22 Ibid.23 REVIEW OF HUNGARIAN PRISON STATISTICS, The Hungarian Prison Service Headquarters, ISSN 2416-1233, 2016, pp.3-26

163


gime Prison) and furthermore a plan has been accepted to build until 2019 one prison holding 1000 inmates and 8 pris-ons holding 500 inmates each and fur-thermore a prison hospital24.

Food and medical services The prison authorities have assured

us that the food they provide is a bal-anced diet supplying the necessary daily nutritional requirements25. The quality and quantity of food is regarded by the head of the health care department as at least equal to average standards in commu-nal catering outside, with the variety and quantity often being superior.

Prison health care is funded from two sources: from the central prisons budget and from public health insurance26. An outside hospital is used if the prison hos-pital does not have the specialist required. There is also a forensic psychiatric unit (IMEI) within the grounds of Budapest Central Prison which is used for neurolog-ical and psychiatric treatment and for the observation of those suspected of being mentally ill.

HIV testing is compulsory in Hungarian prisons and is part of Ministry of Health regulations. It forms part of the process of medical examination on admission27. The National Ambulance Emergency Ser-vice offered emergency care when it was needed. The HPS also organize preventive measures like screenings, vaccines and protective gear28.

Discipline and punishmentThe least serious disciplinary sanction

is a caution and the most serious is sol-itary confinement. In maximum security regimes, solitary confinement may be for up to 30 days, in medium security up to 20 days and in minimum security up to 10 days. “During this time they cannot re-ceive or send parcels, cannot have visitors, cannot buy any items for themselves, and cannot use the prison’s cultural or sport 24 REVIEW OF HUNGARIAN PRISON STATISTICS, The Hungarian Prison Service Headquarters, ISSN 2416-1233, 2016, pp.3-2625 The report on the visit of the Hungarian penal institutions (The information was obtained during the visit of Hungarian prisons by author in 2015-2016).26 Roy Walmsley, Prisons In Central And Eastern Europe, HEUNI Paper No. 22, Prisons In Central And Eastern Europe, The European Institute For Crime Prevention And Control, Affiliated With The United Nations Helsinki, 2005 (ISSN 1236-8245), pp. 303-327 Ibid.28 Annual Report 2014, pp. 88-108

facilities either29. As part of ongoing IT application development project, an in-tegrated criminal and disciplinary record subsystem (module) was created under our updated and extended human re-source records30.

Contact with the outside worldThe legislation only states that visits,

both to pre-trial detainees and sentenced prisoners, shall be at least once a month, for half an hour31. Low security prison-ers may be permitted to receive a visitor outside the prison; medium security visits are across a table which has a shelf di-viding the prisoner from the visitors, and high security visits are closed in that they are conducted by telephone through a screen32.

Mail/Parcels and callsThe prison authorities can open all let-

ters and parcels to check their contents, unless the letter is between you and con-sular officials, international organizations, or Hungarian authorities33. The prisoners are entitled to send one letter free of cost per month34.

The prisoners can receive and send one package per month, although the prison director may allow for them to send and/or receive parcels at shorter intervals. Each package should weigh no more than 5kg. Food stuffs, drinks, medicines and objects deemed as a threat to prison security.

In regard to the calls, in all cases this will be decided by the public prosecutor’s office or by the judge. Once you have been sentenced this would normally be lifted and you would be able to make calls35. To do this you would normally have to buy a tele-phone card.

Prison staffStaff Training: At the Prison Service

training there are short-term (14 week elementary prison service, intermediate level, modular) courses36. In addition to it the main way of training are the Correc-tional Supervisor and the stress manage-29 The report on the visit of the Hungarian penal institutions (The information was obtained during the visit of Hungarian prisons by author in 2015-2016).30 Annual Report 2014, pp. 88-10831 The report on the visit of the Hungarian penal institutions (The information was obtained during the visit of Hungarian prisons by author in 2015-2016).32 Ibid.33 Ibid.34 Ibid.35 Ibid.36 Annual Report 2014, pp. 88-108

164


ment training courses (it was introduced to help preserve employee health and improve the working environment)37. The programs were approved by the Ministry of the Interior Training Council38.

Initial training for new recruits to the prison service as basic level security staff lasts three weeks at the Prison Service Training Centre. A key part of staff train-ing is about changing attitudes towards prisoners but the prison administration reports that due to staff vacancies and lack of resources such training is not oc-curring in practice39. Most educators in prisons are women. The male staff are security guards, economic and ducational experts and the doctor. Security staffs are selected either to guard the perimeter or to work in the prison in contact with the prisoners.

There were 8,315 approved positions in the organizational chart, with funding for 8,350. In accordance with applicable legislation, 30 positions were moved from Government Offices to the Prison Service to account for an increased workload (prisoner follow-up, probation services)40. In terms of human resource management, the HPS Annual Report 2015 reveals that there was 4,048 staff working across Hungary (HPS 2015)41.

The number of prison staff on 2 February 2016 was 8,362, of which 2,639 were female and 5,723 male42.

Figure 343

In the figure above age distri-bution of the total prison staff can be seen. The average age for the total prison staff of 8,362 is 39 years, 37 Ibid.38 Ibid.39 Ibid.40 Ibid.41 Annual Report 2014, pp. 88-10842 REVIEW OF HUNGARIAN PRISON STATISTICS, the Hungarian Prison Service Headquarters, ISSN 2416-1233, 2016, pp.3-2643 Ibid.

the youngest staff member is 19, and the oldest is 71 years old. The majority of the staff belongs to the categories of 36-40 and 41-45 years of age, altogether they make up almost half of the staff (more than 46%). The two ends of the spec-trum proportioned by age groups are the under 25 years of age (5.56%) and the above 50 years of age (adding up to more than 10% when aggregated).

Treatment and regime activitiesThe prison administration points out

that following the political changes in 1990 the prison system ceased to attempt to change the prisoners but wanted rather to give them the opportunity to change. This is seen as a long process that will de-velop gradually. Each sentenced prisoner becomes part of an educator’s group, the educator being responsible for the prison-er’s welfare, progress and activities. Sen-tenced prisoners spend 8 or 9 hours out of their cell or room if they have work; otherwise it is 4 or 5 hours on average44. Pre-trial prisoners are reported to have one hour exercise but no additional time out of their cells.

For social and psychological problems it is sometimes possible to make use of social workers, psychologists or priests. Six months before release the educator discusses accommodation and employ-ment prospects, and there is a special programme for providing assistance in finding work45. Long-term prisoners are prepared for release during the last two years of their sentence46. They are placed in groups giving them more independence and the possibility of leaving the prison to find employment47. Non-governmental organizations are also reported to play an important part in pre-release preparation.

Prison Enterprises and Central Procure-ment: Industrial enterprises are greatly affected by central procurement, which is a way for the government to regu-late demand for the products in order to support prisoner employment. Agricultur-al enterprises have a stable operational background due to the reliable sectoral structures and subsidies in place. The en-terprises participated in government pro-44 Roy Walmsley, Prisons In Central And Eastern Europe, HEUNI Paper No. 22, Prisons In Central And Eastern Europe, The European Institute For Crime Prevention And Control, Affiliated With The United Nations Helsinki, 2005 (ISSN 1236-8245), pp. 303-3

45 Ibid.46 Ibid.47 Ibid.

165


grams under the Ministry of the Interior by delegating experts and providing sup-port to various programs like the START program, public worker employment in a sewing factory, and document shred-ding48.

PRISONER EMPLOYMENT STATISTICS49

Aver-age

number

of em-ployed

pris-oners

(capita) 2012 2013 2014 2015

Employ-ment by

the prison ltd. compa-

nies

3,570 3,753 4,137 4,405

Of which employed

in industrial prison ltd. companies:

1,653 1,846 2,082 2,334

Of which employed in agricultural prison ltd. companies:

1,917 1,907 2,055 2,071

Penitentiary employ-ment

2,430 2,765 2,741 2,963

PPP em-ployment 781 723 684 672

Total: 6,781 7,241 7,562 8,040

Table1Employment is the key element and

main instrument of the reintegration of prisoners into society (Table1). In the ta-ble above employment is categorized by the nature of work carried out by the prisoners. It may be seen that both the employment by the pris-on limited companies, and also the penitentiary employ-ment shows a constant expan-sion, while the rate of the prisoners employed in the framework of Public Private Partnership (PPP) construction decreases. Paid work is available in ac-cordance with the opportunities of the prison. When considering a detainee for work, physical, psychological, profession-al skills, and interests are taken into con-sideration. The time permitted to work and the compensation for work done is determined by the relevant labor law reg-ulations. The prisoner may request to take part in primary/secondary education or vocational training and may use the prison 48 Annual Report 2014, pp. 88-10849 REVIEW OF HUNGARIAN PRISON STATISTICS, The Hungarian Prison Service Headquarters, ISSN 2416-1233, 2016, pp.3-26

library (kцnyvtбr)50. Employ-

ment of prison-ers

Average yearly number (capita)

2014 2015

Convicted pris-oners obliged to work

11,746 11,933

Employed in working

7,562 8,040Other employ-ment

1,819 1,654

Total employed 9,381 9,694

Table 2 51

The employment of prison-ers takes place in the frame-work of budgetary employment, employment by the prison limit-ed companies and in other forms. The annual average number of prisoners taking part in the various forms of employment is shown in the table above (Table 2). The pie chart be-low shows the ratio of the prisoners in different employment forms, when compared to the number of pris-oners obliged to work. This ra-tio of the prisoners was 80% in 2014 and 87% in 201552.

Sentenced prisoners are required to work if they are fit to do so and if work is available for them.

There are now economic compa-nies (public limited companies) oper-ating within the prisons but under di-rectors who report to the Ministry of Interior through the national prison ad-ministration. Prisoners either work for one of these prison companies or they are employed by the prison on work connected with the efficient running of the institution (e.g. cleaning, cater-ing, and laundry). A prisoner’s working hours are the same as those of oth-er workers, as regulated by labor law,

50 The report on the visit of the Hungarian penal institutions (The information was obtained during the visit of Hungarian prisons by author in 2015-2016).51 REVIEW OF HUNGARIAN PRISON STATISTICS, The Hungarian Prison Service Headquarters, ISSN 2416-1233, 2016, pp.3-2652 Ibid.

166


generally 40 hours per week53.

Conditional release and probation54 Prisoners may obtain conditional early re-lease after two thirds of their sentence if they are in a minimum security regime, after three quarters in a medium security regime, and after four-fifths in a maxi-mum security regime. The security status is defined by the court at the time of sen-tence but can be changed on application to a court, for example if a prisoner has satisfied the prison that a different level is appropriate.

Conditional release can be granted earlier, after half the sentence, if the sentence is no longer than three years, if there are mitigating circumstances, and provided that the offender is not a mul-tiple recidivist. By contrast life sentence prisoners become eligible for conditional release after a period of between 15 and 30 years depending on a minimum period decided by the sentencing court. Condi-tional release is decided by a ‘penitentiary judge’ on the application of the prison.

Three months before eligibility for con-ditional release the heads of department are consulted and the governor decides whether the application should be made.

As of August 9, 2014, the Ministry of the Interior is responsible for organizing and supervising the activities of the Pro-bation Services, an area closely related to correctional work55. As a result of orga-nizational changes, 30 county and met-ropolitan probation officers were moved from under the Justice Services of Gov-ernment Offices to the direct supervision of the Ministry of the Interior, which left Prison Service headquarters in direct con-trol of the area56. The plan is to assign one probation officer to each of the 28 correctional institutions in the country57.

Education and vocational training58

General education and vocational training “are regarded as the core of the rehabili-tation programmes”. Educational and vo-cational training activities occupy between 6 and 20 hours per week and have de-veloped significantly in recent years, very 53 The report on the visit of the Hungarian penal institutions (The information was obtained during the visit of Hungarian prisons by author in 2015-2016).54 Annual Report 2014, pp. 88-10855 Ibid.56 Ibid.57 Ibid.58 Ibid.

good contacts having been established between the prison administration and the Ministry of Education.

Prisoner education-prisoners’ pro-grams: In order to facilitate social inte-gration, prisoners are offered education and training, in addition to employment. The increased number of prisoner has been participating in vocational training59. Many prisoners were included in a priority project titled “TAMOP- 5.6.3-12/1-2012-0001; Multistage social and labor market integration and intensive after release care for prisoners”60. As part of TAMOP 5.6.3 special project, every correctional institu-tion in the country organized communi-ty compensation events61. Prisoners were offered volunteer work in support of lo-cal communities: picking litter, gardening maintenance, painting, and renovation at parks, playgrounds, kindergartens and re-tirement homes62.

Several of our institutions offered prisoner integration programs through the help of Hungarian and interna-tional non-governmental organizations (NGOs)63. For example, our service dog training project, in which prisoners partic-ipate in the training of assistance dogs for the blind, earned international acclaim64. The project follows a training program developed by the Hungarian Federation for the Blind and Partially Sighted, and its primary aim is to give puppies as much contact and experience in the world as possible before they become old enough to undergo real service training65.

59 Ibid.60 Annual Report 2014, pp. 88-10861 Ibid.62 Ibid.63 Ibid.64 Ibid.65 Ibid.

167


Data Related to Education and Training of the Prisoners66

School-ing

indicators

Academic year

Elemen-tary

schoolSec-

ondaryschool

Voca-tional

train-ing

High school Total

Capita (%) Capita (%) Capita (%) (%)

2010/2011 1,020 42.50 878 36.58 479 19.96 23 0.96

2011/2012 1,159 42.55 920 33.77 606 22.25 39 1.43 2,724

2012/2013 787 34.78 836 36.94 602 26.60 38 1.68 2,736

2013/2014 1,151 42.07 819 29.93 720 26.32 46 1.68 2,736

2014/2015 1,083 34.91 858 27.66 1,131 36.46 30 0.97 3,102

2015/2016 1,016 25.20 967 23.98 1,993 49.43 56 1.39 4,032Table 3

Schooling Indicators (%) 2010 2015

Total Male Female Total Male FemaleIlliterate 1.02 0.88 2.93 0.74 0.63 2.14

Less than 8 grade 27.48 27.21 30.5 11.63 11.19 17.25Elementary 46.28 46.41 44.42 58.32 58.58 55.11Vocational 14.94 15.52 6.61 16.13 16.87 6.64

General Certificate of Sec-ondary Education (GSCE)

7.71 7.56 9.71 9.57 9.34 12.37

University/College 2.57 2.4 4.81 2.50 2.31 4.89N.a. 0 0 0 1.12 1.08 1.60

Table 4

Inspection and monitoring67

The prison administration organizes three kinds of inspection. One-third of the pris-ons are inspected each year, involving all departments and sections of each estab-lishment.

Second, there are thematic reviews, for example on health care in all prisons. In both cases a report is produced with recommendations and the prison is given a copy indicating the changes that must be made.

The third type of inspec-tion is known as ‘target control’ where prisons are visited in order to see if they have carried out the recom-mendations of the inspection or the the-matic review.

Ensuring that penal institutions func-66 REVIEW OF HUNGARIAN PRISON STATISTICS, The Hungarian Prison Service Headquarters, ISSN 2416-1233, 2016, pp.3-2667 The report on the visit of the Hungarian penal institutions (The information was obtained during the visit of Hungarian prisons by author in 2015-2016).

tion within the law is the responsibility of the Office of the Public Prosecutor.

Another source of independent inspec-tion is the Parliamentary Commissioner for Human Rights, the Ombudsman. Cas-es dealt with by the Commissioner have focused on ensuring that prison sentences have been enforced in a lawful manner.

There are a number of methods by which the law enables prisoners to make complaints:

• They may complain to the prison governor;

• They may request a hearing from the public prosecutor;

• They may take the case to the Ombudsman or the parliamentary com-missioner for ethnic minorities’ rights.

PSHQ is the unit responsible for man-aging, supervising and controlling activi-ties of the organization68. The new “mo-bile” audit has been added to the activities of the audit teams at PSHQ69.

68 Annual Report 2014, pp. 88-10869 Ibid.

168


Non-governmental organizations70

The prison administration reports good cooperation with a large number of non-governmental organizations, including religious and charitable bodies and the campaigning organization the Helsinki Committee for Human Rights.

There are religious services in the pris-ons and also missions; full-time priests are available for sentenced prisoners and part-time priests in the remand houses.

There is good co-operation with the Catholic charitable organization CARITAS, with the International Red Cross and with the ‘Martyrs’.

Other matters71

Convicted prisoners are not allowed to vote in Hungarian elections but pre-trial detain-ees retain the right to do so. The court can also impose the secondary punishment of ‘prohibition from public affairs’. In this case a prisoner may be banned from voting even after release from prison. An annual report/yearbook is produced ‘Йvkцnyve’. It is not formally published but it is not a secret document. Copies are sent to Members of Parliament, the Cen-tral Statistical Office, research institutes, universities, heads of media outlets and other organizations with whom the prison service co-operates.

Leisure and entertainment: All prisons in Hungary have a library. Most prisons also have a wide selection of sporting ac-tivities which include table tennis, football, darts etc. And most prisons also offer a gym with weight training equipment.

Drugs: Drugs trafficking in Hungarian prisons is illegal. If you are caught with any kind of illegal drugs (marijuana, co-caine, etc.) you may face punishment ac-cording to Hungarian law. Most prisons also offer a drugs programme for those inmates with a drug addiction.

Prison security: The new Prison Code made some regulatory tasks a priority, for example those related to coercive devic-es and the extended protocol for gradu-70 Roy Walmsley, Prisons In Central And Eastern Europe, HEUNI Paper No. 22, Prisons In Central And Eastern Europe, The European Institute For Crime Prevention And Control, Affiliated With The United Nations Helsinki, 2005 (ISSN 1236-8245), pp. 303-371 Roy Walmsley, Prisons In Central And Eastern Europe, HEUNI Paper No. 22, Prisons In Central And Eastern Europe, The European Institute For Crime Prevention And Control, Affiliated With The United Nations Helsinki, 2005 (ISSN 1236-8245), pp. 303-3

al action preceding the use of firearms72. Cooperation with partner organizations in law enforcement is key in maintaining security and preventing incidents73. For in-stances, the emergency services provided courses to our staff in managing fire in-cidents74. Suicide prevention was a priority task (the number of suicides is decreasing from year to year but the methods be-came more diverse)75.

Projects76: EU tenders aiming at social cohesion, crime prevention, social and la-bor market integration of prisoners, and intensive post-release care (TAMOP 5.6.2 and 5.6.3 priority projects) are very effi-cient means to offer prisoner education and improve the chances of employment after release. The Hungarian prisons used a total of HUF 947 million under the two projects in 2014. In addition to it, they received a total of HUF 351 million in sup-port of, from TAMOP and other interna-tional cooperation projects, to improve prisoner education and employment.

Infrastructure developments aiming at improved energy sufficiency and the use if renewable energy (under the En-vironment and Energy Operative Program “KEOP”) were carried out in 2013 and 2014 in a total value of HUF 812 million at various Prison Service institutions. The Ministry of Interior used its own budget to support some investments aiming at reducing energy costs. IT development worth HUF 500 million were carried out under the Electronic Public Administration Operative Program (EKOP).

International relations: International relations are greatly influenced by Euro-pean professional events, especially those organized by the Council of Europe di-rectorates for criminal justice and prison administration.

In regional cooperation, the Visegrad Group77 meeting for Director Generals in May laid a new foundation for high-level international relations between the four countries. We organized a consular meet-ing for the representatives of 47 con-72 Annual Report 2014, pp. 88-10873 Ibid.74 Ibid.75 Ibid.76 Ibid.77 The Visegrad Group, is an alliance of four Central European states – Czech Republic, Hungary, Poland and Slovakia – for the purposes of furthering their European integration, as well as for advancing military, economic and energy cooperation with one another. https://en.wikipedia.org/wiki/Visegr%C3%A1d_Group (Viewed 12 November, 2016).

169


sulates and embassies at Budapest Strict and Medium Regime Prison. In addition to keeping in touch with embassies, these events have special significance in facili-tating the contact of foreign nationals in custody with their home countries.

PerspectiveWe have seen that the HPS have both ob-

stacles and opportunities to the further devel-opment. The overcrowding of prisons remains a concern. The enterprises and the continued effort of the Prison Administration made it possible to the increase in prisoners’ employ-ment, which also contributes of facilitating prisoner social integration. The HPS has car-ried out all of its duties with the help of a dedicated and highly professional staff, and that of their partner organizations: local gov-ernments, churches, and non-governmental organizations.

Current objective78: The following are some of the main objectives reported by the HPS:

• The continuation of the programme of developing the prisons;

• The development of staff training;• Enlarging the number and scope of

treatment programmes for prisoners (includ-ing for sex offenders and drug addicts);

• Reducing the prison overcrowding, in order to have more space for cultural and lei-sure activities;

• Modernizing old buildings for new conditions;

• Increasing the number of staff and improving their educational level;

• Continuing to ensure a good atmo-sphere in the institutions;

• Dealing with the problem of separat-ing difficult prisoners from others;

• Introducing more differentiated treatment for prisoners.

Main problems79: The following were iden-tified by the HPS as some of the main prob-lems, which are obstacles to the achievement of the objectives and to the advancement of the prison system:

• The serious overcrowding in the in-stitutions (128% occupancy in the system as a whole at the end of 2015);

• The fact that the prison system is in-sufficiently developed in terms of facilities;

• The fact that there are not enough prison staff and they are inadequately pre-pared by training for their duties;

• The difficulties of the probation ser-vice in reintegrating prisoners into the com-munity;

• The need for improved suicide pre-vention measures.

Achievements80: The achievements of the 78 The report on the visit of the Hungarian penal institutions (The information was obtained during the visit of Hungarian prisons by author in 2015-2016)79 Ibid.

80 Ibid.

HPS include: • Staff attitudes are reported to have

changed, with real efforts being made to deal with prisoners in a way that fully respects their human dignity;

• The education system has developed in the last few years, with very good contacts having been established with the Ministry of Education;

• A generally relaxed atmosphere has been achieved, including among pre-trial de-tainees and in seriously overcrowded condi-tions;

• A number of prisoners involved in ed-ucation and vocational training are increasing, and short vocational or basic education pro-grammes are available in some remand houses;

• There has been a large expansion in religious activities in the prisons, with full-time priests for sentenced prisoners and part-time priests in pre-trial institutions;

• A new penal executive code has been adopted, which is intended to bring practice in the Hungarian prison system fully into conformity with the European Prison Rules81;

• Daily efforts are made to present to the media a balanced picture of what is going on in the prisons, in order to have a positive effect on public opinion.

81 The European Prison Rules, which provide the benchmark for assessing the quality of the management of prisons and the treatment of prisoners. The Director General and his deputies have copies, as do management staff at the national prison administration and in each prison. Copies are also said to be available to be used by other prison staff and by prisoners.

170


СОВРЕМЕННОЕ СОСТОЯНИЕ ИСПОЛНЕНИЯ МЕРЫ ПРЕСЕЧЕНИЯ В ВИДЕ ЗАКЛЮЧЕНИЯ ПОД СТРАЖУ В РОССИЙСКОЙ ФЕДЕРАЦИИ

ОРОСЫН ХОЛБООНЫ УЛСАД ЦАГДАН ХОРИХ ТАСЛАН СЭРГИЙЛЭХ АРГА ХЭМЖЭЭГ ХЭРЭГЖҮҮЛЖ БУЙ ӨНӨӨГИЙН БАЙДАЛ

THE MODERN STATE OF EXECUTION OF A MEASURE OF RESTRAINT IN FORM OF DETENTION IN THE RUSSIAN FEDERATION

КАРАВАЕВ И.В.Старший преподаватель кафедрыорганизации режима и надзора в УИС Академии ФСИН России, кандидат юридических наук, подполковник внутренней службыИ.В.КАРАВАЕВ ОХУ-ын Ял эдлүүлэх холбооны албаны Академийн Эрүүгийн ял гүйцэтгэх тогтолцоонд дэглэм, хяналтыг зохион байгуулах тэнхимийн ахлах багш, хууль зүйн ухааны доктор, дэд хурандааKARAVAEV I.V.Senior lecturer of the organization and supervision of the UISAcademy of the Federal penitentiary service of Russia, Ph.D,

Аннотация: В статье раскрывается состояние исполнения меры пресечения в виде заключения под стражу в России на современном этапе ее развития. В статье анализируется нормативно-правовое регулирование порядка содержания под стражей, приводятся статистические данные. Автор определяет основные проблемные вопросы, стоящие перед следственными изоляторами – основными местами содержания под стражей в России.

Товч агуулга: Тус эрдэм шинжилгээний өгүүлэлд ОХУ-ын орчин үеийн хөгжлийн явцад цагдан хорих таслан сэргийлэх арга хэмжээг гүйцэтгэж буй өнөөгийн байдал, цагдан хорих журмын эрх зүйн зохицуулалтанд дүн шинжилгээ хийж, цагдан хорих газрын өмнө тулгамдаж буй асуудлуудыг тодорхойлсон болно.

Abstract: The article reveals the status of the implementation of a measure of restraint in form of detention in Russia at the present stage of its development. The article analyzes the legal regulation of the order of detention statistics. The author defines the main problems facing pre-trial detention facilities – the main detention facilities in Russia.

Ключевые слова: Содержание под стражей; место содержания под стражей; следственный изолятор; подозреваемый; обвиняемый; права и законные интересы.

Түлхүүр үгс: Цагдан хорих, цагдан хорих газар, саатуулах төв, сэжигтэн, яллагдагч, хууль ёсны эрх, ашиг сонирхол.

Keywords: Detention; place of detention; a detention center; the suspect; the ac-cused; the rights and legitimate interests.

Заключение под стражу как разновидность уголовно-процессуального принуждения занимает особое место среди всех предусмотренных мер пресечения, являясь одной из давних и наиболее часто применяемых государством. Меры пресечения призваны обеспечивать, во-первых, эффективную уголовно-процессуальную деятельность, исключающую возможность для подозреваемого и обвиняемого в совершении преступления скрыться от дознания, предварительного следствия или суда, продолжить заниматься преступной деятельностью,

угрожать свидетелю, иным участникам уголовного судопроизводства, уничтожить доказательства либо иным путем воспрепятствовать производству по уголовному делу, а во-вторых, – исполнение приговора (ст. 97 Уголовно-процессуального кодекса Российской Федерации – УПК РФ1). Бесспорно, заключение под стражу – наиболее трогая мера пресечения, граничащая по своей суровости с уголовными наказаниями, сопряженными с лишением человека свободы (лишение свободы, арест).

В России в отличие от многих

1 См.: СЗ РФ. 2001. № 52 (ч. 1). Ст. 4921.

171


государств созданы специальные учреждения для исполнения указанной меры пресечения – следственные изоляторы. Помимо этого в целях улучшения условий содержания под стражей подозреваемых и обвиняемых, «разгрузки» следственных изоляторов, на территориях исправительных учреждений создаются помещения, функционирующие в режиме следственного изолятора (далее - ПФРСИ). На сегодняшний день2 в уголовно-исполнительную систему России входит 213 следственных изоляторов и 109 помещений, функционирующих в режиме следственного изолятора. Помимо этого в состав уголовно-исполнительной системы России входит 7 следственных изоляторов, которые подчинены напрямую Центральному аппарату Федеральной службы исполнения наказаний.

Согласно Приказу Министерства Юстиции Российской Федерации от 10 апреля 2014 г. № 75 «О создании и ликвидации следственных изоляторов уголовно-исполнительной системы и утверждении перечней следственных изоляторов и тюрем уголовно-исполнительной системы» было создано федеральное казенное учреждение «Следственный изолятор №1 Управления Федеральной службы исполнения наказаний по Республике Крым и городу федерального значения Севастополю». Условное наименование следственного изолятора – «Учреждение ИЗ-92/1». Лимит наполнения – 951 место.

Несмотря на относительно большое количество следственных изоляторов, а также дополняющих их ПФРСИ, гораздо большее значение имеет количество мест - лимит наполнения учреждения, число подозреваемых и обвиняемых, которое администрация максимально может принять.

По состоянию на 01 января 2016 года в следственных изоляторах и ПФРСИ при лимите наполнения 127860 мест, фактически содержалось 115729 человек, или 94,8% к установленному лимиту мест.

К сожалению, переполненность мест предварительного заключения свойственна тюремным системам всех стран, как развитых, так и развивающихся. «Во многих странах Африки число заключенных в тюрьмах в два раза превышает тот уровень, на который эти тюрьмы рассчитаны, и, что весьма часто, 2 На 1 января 2016 г.

в камерах содержится в три–четыре раза больше заключенных, чем положено. Камеры могут быть переполнены настолько, что людям хватает места лишь для того, чтобы стоять. Не в более выгодном положении находятся часто центры заключения в развитых странах»3. В Латвии в наполненность тюрем в общем составляет примерно 86 %, а СИЗО – 110 %4. Несомненно, переполненность не в лучшую сторону влияет на уровень контроля персонала учреждений за происходящим в камерах, снижает его способность обеспечивать реализацию прав заключенных, в частности на организацию и проведение мероприятий: свиданий, прогулок и т. д.

По мнению профессора А.С. Михлина, при решении рассматриваемой проблемы необходим комплексный подход: не отказываясь от строительства новых изоляторов и реконструкции старых, активизировать организационно-правовые меры, направленные на сокращение численности заключенных5. Поэтому проблему переполненности следственных изоляторов следует решать в следующих основных направлениях: 1) расширение камерных площадей для содержания под стражей; 2) сокращение применения меры пресечения в виде содержания под стражей; 3) сокращение и установление жестких сроков следствия и судебных процессов по уголовным делам (сокращение времени содержания под стражей).

Работу по увеличению лимита наполнения следственных изоляторов руководство ФСИН России ведет в следующих направлениях:

реконструкция имеющихся СИЗО; строительство новых следственных

изоляторов; создание в исправительных

учреждениях ПФРСИ, а также расширение площадей уже действующих ПФРСИ.

Самым животрепещущим вопросом обеспечения материально-бытовых условий в следственных изоляторах ещё несколько лет назад было соблюдение норм санитарной площади, приходящейся на одного заключённого, содержащегося

3 Права человека и заключение под стражу // http://law.edu.ru.4 См.: Предварительное заключение в регионе Балтийского моря: Раб. материалы сем. по проблемам предварительного заключения в Санкт-Петербурге, г. Пушкин, 2–4 февраля 2003 г. С. 29.5 См.: Михлин А.С. Пути нормализации ситуации в следственных изоляторах // Рос. юстиция. 1997. № 1. С.

46–47.

172


в следственном изоляторе6. В настоящее время средний размер камерной площади, приходящейся на одного человека, составляет 4,4 м2 (при норме положенности 4 м2).

Обращаясь к международному законодательству, необходимо отметить, что, например, Европейские пенитенциарные правила требуют, чтобы национальное законодательство содержало механизмы, не допускающие нарушения минимальных требований при переполнении пенитенциарных учреждений (ч. 4 п. 18). Следует признать, что на сегодняшний день в России такие механизмы отсутствуют. Тем не менее, в Федеральной службе исполнения наказаний ведется работа по внесению в Государственную Думу проекта федерального закона, предусматривающего изменения в ст. 23 Федерального закона «О содержании под стражей подозреваемых и обвиняемых в совершении преступлений» в части установления нормы санитарной площади 4 м2 на одного человека для общих камер и 6 м2 для одиночных, а по мере создания необходимых условий, но не позднее 2027 г., – 7 м2 для общих и 10 м2 для одиночных камер.

Конечно, строительство новых площадей для содержания под стражей не может продолжаться бесконечно и, рано или поздно, исчерпает себя. Однако в настоящее время ввод дополнительных мест не успевает за темпом роста количества лиц, в отношении которых применяется заключение под стражу. «Чрезмерно жесткая уголовная политика породила неоправданно широкое применение меры пресечения в виде содержания под стражей»7.

Проблема переполненности мест предварительного заключения напоминает задачку из школьного учебника: бассейн с трубами, по одним вода втекает, по другим вытекает. Если потоки не сбалансированы, бассейн переполняется. Проще всего избежать переполнения, отрегулировав потоки на входе и выходе из системы. Мест в уже имеющихся следственных изоляторах для обеспечения нормальной работы

6 См.: О состоянии уголовно-исполнительной системы Российской Федерации: Стенографический отчет о заседании Президиума Государственного совета // Официальный сайт Президента РФ: http://www.kremlin.ru 2009. 11 февр.7 Семенюк В.И. Некоторые вопросы обеспечения прав человека в условиях следственного изолятора // Ведомости уголовно-исполнительной системы. - М., 2007, № 7. С. 4.

системы правосудия достаточно, но правительство находит иное решение: надо увеличить объем «бассейна». Для решения проблемы необходимы эффективные мероприятия по согласованию потоков»8.

Уголовно-исполнительная политика напрямую зависит от того, как работает судебная система и правоохранительные органы9. «ФСИН России на изменение динамики численности арестованных влиять не может, так как замыкает цепочку правоохранительных и судебных органов, определяющих сущность карательной политики государства, а, следовательно, и численность арестованных, осужденных и транзитно-пересыльных лиц»10. Тем не менее, инициировать работу по сокращению применения данной меры пресечения ФСИН России необходимо.

Проблема чрезмерно частого применения заключения под стражу в отношении лиц, обвиняемых в совершении преступлений, существует и во многих странах мира. Если в развитых странах, например в Норвегии, доля предварительно заключенных составила 23 % от общего числа обвиняемых в совершении преступлений, в Финляндии – 15,6 %, а в Швеции – 29 %, то во многих развивающихся странах содержащиеся под стражей составляют большинство всех заключенных. В частности, в Индии и Венесуэле – 75 % от всех лиц, находящихся в местах лишения свободы11.

Таким образом, судебный механизм избрания меры пресечения не стал способом реального контроля. Действующий УПК РФ дает широкие возможности для применения в качестве меры пресечения содержание под стражей. Часто суд не применяет альтернативные меры пресечения. «Сложившаяся ситуация в значительной степени зависит от того, что никто не несет ответственности за последствия, вызванные изменением правового статуса обвиняемого и подозреваемого (освобождение по различным 8 Абрамкин В.Ф. Поиски выхода. Преступность, уголовная политика, места заключения в постсоветском пространстве. М.: Права человека, 1996. С. 17–18.9 См.: О состоянии уголовно-исполнительной системы Российской Федерации: Стенографический отчет о заседании Президиума Государственного совета.10 Зубков А.И. Проблемные вопросы применения меры пресечения в виде заключения под стражу и функционирования следственных изоляторов. С. 50.11 См.: Стерн В. Альтернативы тюремному заключению в развивающихся странах: Выдержки из книги. 1999. С. 9–10.

173


основаниям), а это напрямую связано с обеспечением реализации прав и свобод человека и гражданина, если он даже находится под стражей»12.

Главную причину нарушений требований при избрании данной меры пресечения многие видят в использовании содержания под стражей как одного из основных средств раскрытия преступления (с арестованным следователю работать гораздо удобнее). «90 % обращений следственных органов поддерживается. Следственные органы исходят из того, что по-иному обеспечить все основные мероприятия, связанные с установлением истины по делу, невозможно, как только подвергнув лицо аресту»13.

Закон вменяет начальнику следственного изолятора в обязанность принимать в учреждение подозреваемых и обвиняемых. Специалисты склоняются к тому, что, решая вопрос о заключении под стражу или о продлении срока содержания под стражей, суды должны принимать во внимание реально существующие возможности размещения подозреваемых и обвиняемых в следственных изоляторах14. В данном случае уместно обратиться к опыту зарубежных стран, где введены ограничения на дачу санкций о взятия под стражу. Суд разрешает применять меру пресечения только если подозреваемому или обвиняемому в каждом конкретном случае гарантируется обеспечение надлежащих условий содержания под стражей, что фиксируется в письменной форме. В нашей стране подобные идеи обсуждаются в научных кругах15 и воплощаются в жизнь, но пока только в качестве эксперимента.

В настоящее время во ФСИН России ведется разработка законопроекта по внесению изменений в Уголовно-процессуальный кодекс РФ (ст. 99) и Федеральный закон «О содержании под стражей подозреваемых и обвиняемых 12 Семенюк В.И. Некоторые вопросы обеспечения прав человека в условиях следственного изолятора // Ведомости уголовно-исполнительной системы. - М., 2007, № 7. С. 4.13 См.: О состоянии уголовно-исполнительной системы Российской Федерации: Стенографический отчет о заседании Президиума Государственного совета.14 См.: Леонов А. Контроль Европейского Суда по правам человека за соблюдением прав человека при исполнении уголовного наказания в виде лишения свободы и содержания под стражей // Ведомости УИС. 2005. № 2. С. 14.15 См., напр.: В.И. Семенюк Исполнение заключения под стражу: правовые и организационные аспекты: автореф. дис. … канд. юрид. наук. М., 2008. С. 21.

в совершении преступлений» (ст. 23) в части учитывания сведений о наличии свободных мест в следственных изоляторах, а также приема в них лиц только при наличии свободных мест, для экстренных случаев создавать резерв, составляющий 5 % от общего количества мест. На наш взгляд, такая практика не лишена смысла, это могло бы в значительной степени дифференцировать избрание меры пресечения.

Анализ деятельности мест содержания под стражей в Российской Федерации и Монголии показывает, несмотря на то, что наши пенитенциарные системы довольно весомо отличаются друг от друга количеством учреждений и количеством лиц, содержащихся в них, имеющиеся проблемы во многом схожи. Безусловно, проводимая работа по совершенствованию порядка исполнения меры пресечения в виде заключения под стражу приносит определенные плоды. Увеличение «камерных площадей», в том числе за счет строительства новых учреждений, приведение условий содержания подозреваемых и обвиняемых в соответствие с действующим законодательством и международными стандартами необратимо приводит к уменьшению количества жалоб со стороны как лиц, содержащихся в СИЗО, так и правозащитных организаций.

Однако остается ряд нерешенных вопросов характерных как для России, так и для многих других стран. Среди них можно выделить следующие:

использование старых зданий изначально построенных не для исполнения меры пресечения в виде заключения под стражу;

наличие минимальных возможностей у администрации следственного изолятора создавать условия для привлечения подозреваемых и обвиняемых к труду;

отсутствие достаточных условий у администрации следственных изоляторов совместно с государственными или муниципальными органами исполнительной власти, осуществляющими деятельность в сфере получения образования несовершеннолетними подозреваемыми и обвиняемыми;

улучшение условий содержания под стражей в первую очередь за счет строгой правовой регламентации конкретных норм.

174

ХУУЛЬ САХИУЛАХУЙН ИННОВАЦИLAW ENFORCEMENT

ЗАМЫН ХӨДӨЛГӨӨНД ХЯНАЛТЫН КАМЕР АШИГЛАН, БЭЛЭН БУСААР ТОРГУУЛЬ НОГДУУЛЖ ШИЙДВЭРЛЭХ АЖИЛЛАГААНД

ТУЛГАМДСАН АСУУДАЛ

ISSUES RELATED TO THE RESOLUTION OF INDIRECT FINESIMPOSED UPON DRIVER’S BASED ON FOOTAGE FROM

TRAFFIC SURVEILLAGE CAMERAS

Ц.ЧИНЗОРИГЗамын цагдаагийн албаны Чингэлтэй дүүрэг дэх Замын цагдаагийн хэлтсийн тасгийн дарга, магистрант, цагдаагийн хошууч

CHINZORIG TS.Head of the Traffic Police Unite of the Chingeltei District, Traffic Police Department, Master Student, Police Major

Товч агуулга: Монгол Улсын замын хөдөлгөөний аюулгүй байдал, зам тээврийн ослыг бууруулах арга зам, замын хөдөлгөөнд хяналтын камер ашиглаж, бэлэн бусаар торгууль ногдуулж шийдвэрлэх ажиллагааны өнөөгийн байдал, цаашид хэрэгжүүлэх ажил, шинэ санал санаачлагын талаар энэхүү өгүүллийн хүрээнд өөрийн санаа бодлыг тусгахыг зорьсон болно.

Summary: Within this article on Mongolian national traffic safety initiative, using surveillance cameras to track traffic to reduce traffic accident, non-cash fines imposed to address the current situation and for the future, new proposals are intended to reflect their views.

Түлхүүр үг: Замын хөдөлгөөний аюулгүй байдал, Нэгдсэн үндэстний байгууллага, Камер.

Keyword: Road safety, United Nations, Camer.

Дэлхийн бусад хөгжингүй улсуудтай харьцуулахад Монгол Улсын Замын хөдөлгөөний аюулгүй байдлыг хангах талаар бодлого боловсруулах, төлөвлөх, шийдвэр гаргах эрх бүхий албан тушаалтан болон хууль хяналтын байгууллагуудын хоорондын уялдаа, хамтын ажиллагаа хангалтгүй байна. Замын хөдөлгөөний аюулгүй байдлын талаар төрийн болон төрийн бус байгууллага, иргэн бүр тодорхой хэмжээнд судалгаа хийн ярих боловч төдийлөн үр дүн гарахгүй байна. Монгол Улсад замын хөдөлгөөний аюулгүй байдал хангагдаж чадахгүй байгаа шалтгаан нь тодорхойгүй гэж үзэж байна.

Судлаач миний бие энэ сэдвийг хөндөхийн өмнө иргэдийн дунд замын хөдөлгөөний аюулгүй байдал хэрхэн хангагдаж байна вэ гэсэн асуулгаар санал асуулга явуулахад “иргэдийн замын хөдөлгөөний аюулгүй байдлын мэдлэг хомсхон байгаа” талаар дүгнэлт гарсан. Мөн хууль хяналтын байгууллагад

энэ чиглэлээр мэргэшсэн мэргэжилтэн дутагдалтай. Манай улсын хувьд замын хөдөлгөөний аюулгүй байдлыг орчин үеийн техник, технологийн дэвшлийг ашиглаж хангахаас илүүтэйгээр хүний биеийн хүч шаардсан хоцрогдсон арга барил үйл ажиллагаа явуулж байгаа билээ. Уг өгүүлэлд замын хөдөлгөөний аюулгүй байдлыг дэлхийн улс орон хэрхэн хангаж байгаа талаар болон Монгол Улсын хэмжээнд ямар түвшинд байгаа талаар судалгааны ажил явуулж, цаашид техник, технологи ашиглах нь үр дүнтэй гэсэн саналыг дэвшүүлэхийг зорьсон болно.

Нэг. Замын хөдөлгөөний аюулгүй байдлын зарим мэдээлэл, өнөөгийн

түвшин

Дэлхийн замын хөдөлгөөний аюулгүй байдал, хэрэгжүүлж буй зарим арга хэмжээ:

Дэлхийд жил бүр 1.3 сая хүн зам тээврийн ослоос болж амь насаа

175

LAW ENFORCEMENT INNOVATION ХУУЛЬ САХИУЛАХУЙ

алдаж, 50 сая гаруй хүн гэмтэл, бэртэл авч тэдгээрийн нилээдгүй хэсэг нь тахир дутуу болж үлддэг байна. 2010 оны 3 дугаар сард НҮБ-ын Ерөнхий Ассамблейгаас 64/2551 тогтоолоор 2011-2020 оныг “Замын хөдөлгөөний аюулгүй байдлыг хангах үйл ажиллагааны 10 жил” болгон тунхаглаж, уг ослын улмаас хүний амь нас эрсдэх явдлыг 50 хүртэл хувиар бууруулах, үндэсний, бүс нутгийн, дэлхийн хэмжээнд ажил өрнүүлж үхлийг тогтворжуулаад багасгах зорилт дэвшүүлсэн байдаг. Харин 2015 оны 9 дүгээр сард НҮБ-ын Ерөнхий Ассамблейгаас зохион байгуулсан улс орнуудын төрийн удирдах дээд албан тушаалтнуудын уулзалтаар 2020 он гэхэд авто замын ослоор нас барсан болон гэмтсэн хүний тоог хоёр дахин бууруулах шинэ зорилт тавьсан байна.

Дэлхийн эрүүл мэндийн байгууллага нь олон улсын хэмжээнд замын хөдөлгөөний аюулгүй байдал хэрхэн хангагдаж байгааг 100.000 хүн ам тутамд ногдох зам тээврийн ослын шалтгаант нас баралтыг тоогоор нь 5 жил тутамд үнэлж, цаашид авч хэрэгжүүлбэл зохих зөвлөмжийг хүргүүлдэг билээ. Энэхүү мэдээлэлд хамгийн бага буюу Европын бүс нутагт 100.000 хүн ам тутамд зам тээврийн ослоор 9.3 хүн нас барж байгаа бол Африкын бүс нутагт хамгийн их буюу 26.6 хүн нас барж байна.1

Монгол Улс дахь замын хөдөлгөөний аюулгүй байдлын мэдээлэл

Монгол Улсад 2015 оны байдлаар зүүн өмнөд Азийн бүс /17.0/ дотроо харьцангуй өндөр буюу 18.2 хүн нас баржээ.

Дэлхийн эрүүл мэндийн байгууллага нь зам тээврийн ослын улмаас нас барах явдлыг бууруулахын тулд хурд хэтрүүлэх болон согтуугаар жолоодох зөрчлийн илрүүлэлт, шийдвэрлэлтэд анхаарах, мөн хамгаалах бүс, малгай болон хүүхдийн хамгаалах суудлын хэрэглээг нэмэгдүүлэхэд анхаарч ажиллах талаар зөвлөж хүргүүлжээ. Манай Улсын хувьд зам тээврийн ослын дуудлага жил ирэх тутам нэмэгдэж, 2014 онд 107727 дуудлага хүлээн авч байсан бол 2015 онд 92645 зам тээврийн ослын шинжтэй дуудлага хүлээн авсан тоо баримт байна. Үүнээс хүн амын нягтаршил, замын хөдөлгөөний төвлөрөлтэй холбоотойгоор нийслэлд 87936 буюу 94,9 хувийг эзэлж байна.

1 Дэлхийн эрүүл мэндийн байгууллагын тайлан 2015.,

Moнгол Улсад автомашины тоо жил ирэх тусам нэмэгдсэн нь 2015 онд 720278 хүрч насанд хүрсэн 3 хүн бүрт 1 автомашин ноогдож байна. Үүнийгээ дагаад зам тээврийн ослын дуудлага 2015 он хүртэл жил ирэх бүр нэмэгдэж, 2014 онд 107,7 мянган дуудлага бүртгэгдсэн нь өнгөрсөн оноос 71,6 хувиар өсч, зам тээврийн ослын улмаас нас барсан, гэмтсэн хүний тоо жил ирэх тусам нэмэгдэж байна. Дээрх дуудлагын 93,2 хувь нь эд материалын хохиролтой, 6,8 хувь нь хүний амь нас, эрүүл мэнд хохирсон тохиолдол эзэлжээ. Түүнчлэн зөвхөн өнгөрсөн онд зам тээврийн ослоор 48 хүүхэд нас барж, 233 хүүхэд гэмтсэн нь анхаарал татсан асуудал юм. 2

Манай улсад тээврийн хэрэгслийн ашиглалтын журмыг мөрдөх байдал муу байгаа бөгөөд зам тээврийн ослын 95,3 хувийг жолоочийн буруутай үйлдлийн улмаас гарсан осол эзэлж байгаа нь хэдийгээр хууль хяналтын байгууллага, хууль сахиулагч нарын шийдвэрлэх арга барилтай холбоотой боловч иргэд, олон нийтийн дунд явуулсан санал асуулгаар 70-аас дээш хувь нь жолоочийн сахилга хариуцлага муу байгааг дурьдсан байдаг. Ялангуяа хөдөө орон нутагт тээврийн хэрэгслийг өөрсдийн дураар өөрчлөн тоноглож, өдөр тутмын хэрэгцээндээ ашигладаг, замын хөдөлгөөний дүрмийг огт мөрдөхгүй, амьдрах хэв маяг, дадал зуршлаа эхэнд тавьдаг байдал түгээмэл ажиглагддаг.

Замын хөдөлгөөний дүрмийн түгээмэл үйлдэгддэг 10 зөрчлийг түүвэрлэн гаргаж, хяналтын камераар илрүүлж, шийдвэрлэх боломжийг судалж үзэхэд 70 орчим хувийг нь хяналтын камераар илрүүлэн бэлэн бус хэлбэрээр торгууль ногдуулан шийдвэрлэх боломжтой байдал ажиглагдаж байна.

Хоёр. Замын хөдөлгөөнд хяналт камер ашиглаж, бэлэн бусаар

торгууль ногдуулж шийдвэрлэх ажиллагааны өнөөгийн байдал

Замын хөдөлгөөний аюулгүй байдлын зөрчилд хяналтын төхөөрөмж /камер/ ашиглан хяналт тавих чиглэлээр дараах арга хэмжээг авч хэрэгжүүлж байна. Үүнд: Замын хөдөлгөөнд Замын хөдөлгөөний удирдлагын төвөөс хяналт тавихаас гадна иргэд, олон нийтийн 2 Монгол Улс дахь зам тээврийн осол, зөрчлийн статистик үзүүлэлт 2016.,

176

ХУУЛЬ САХИУЛАХУЙН ИННОВАЦИLAW ENFORCEMENT

хамтын ажиллагаанд тулгуурлан фейсбүүк, твиттер хуудас болон бусад мэдээллийн эх сурвалжийг ашиглан зөрчил үйлдэж байгааг баримтжуулсан бичлэг, фото зургийг ашиглан бэлэн бус торгууль ногдуулах ажлыг зохион байгуулж байна.

Дээрх байдлаас үзэхэд Замын хөдөлгөөний аюулгүй байдлын зөрчлийг хяналтын камер ашиглан бэлэн бус хэлбэрээр торгууль ногдуулах ажлыг улсын хэмжээнд зохион байгуулах зайлшгүй шаардлага байна: Үүнд

1. Цагдаагийн албаны тухай хуулийн 4 дүгээр зүйл буюу Цагдаагийн албаны үйл ажиллагааны зарчимд орчин үеийн техник, технологийн дэвшлийг үйл ажиллагаандаа нэвтрүүлэхээр заасан байдаг тул энэ төрлийн үйл ажиллагааг идэвхжүүлэх3;

2. Замын хөдөлгөөний удирдлагын төвийн камерын зөрчилд аж ахуйн нэгж, байгууллагын автомашинд оногдуулсан торгуулийн мэдээ Цагдаагийн байгууллагын захиргааны зөрчлийн санд орохгүй байна. Тухайлбал: 2016 оны эхний 9 сарын байдлаар Замын цагдаагийн газрын албадын ажлын мэдээ нэгтгэн гаргахад 1 тэрбум 774.0 төгрөгийн торгуулийн зөрүү гарч байна.4

3. Төв, орон нутагт замын цагдаагийн алба хаагчдын орон тоо нэмэгдэхгүй байгаагаас шалтгаалан Засгийн газрын 2011 оны 153 дугаар тогтоолоор баталсан жишиг нормативын дагуу тооцож үзэхэд 1 алба хаагч дунджаар 2-3 алба хаагчийн гүйцэтгэх үүргийг хэрэгжүүлж байгаа тул тэдний ажлыг хөнгөвчлөхийн тулд техник, технологи болон арга барилыг өөрчлөх шаардлага байна.5

Гурав. Замын хөдөлгөөний аюулгүй байдлын журам зөрчсөн зөрчлийн

илрүүлэлт, шийдвэрлэлт

Замын хөдөлгөөний дүрэм, Замын хөдөлгөөний аюулгүй байдлын тухай хуулийн зөрчилд гудамж замын хяналт шалгалтаас гадна замын хяналтын камер болон цахим, дүрс бичлэг ашиглан хяналт тавьж замын цагдаагийн алба хаагчид үүргээ биелүүлж ажилласаны дүнд гарч болзошгүй осол, учирч болох хохирлоос урьдчилан сэргийлэн ажиллаж байна. 3 Монгол Улсын Цагдаагийн албаны тухай хууль 4-р зүйл4 Замын цагдаагийн албаны ажлын тайлан5 Монгол Улсын Засгийн газрын 153-р тогтоол.,

Улсын хэмжээнд 2016 оны эхний 9 сард Замын цагдаагийн газар /орон нутгийн албад орсон/ Хөдөлгөөний аюулгүй байдлын журам зөрчсөн зөрчил 1027926 илрүүлснээс нийслэлд 814339 буюу 79.2 хувийг илрүүлжээ.

Илрүүлсэн зөрчил: Гудамж замын хяналтаар

илрүүлсэн зөрчил – 680859 Цагдаагийн нийтлэг үүргээр

илрүүлсэн зөрчил -2785 Замын хөдөлгөөний удирдлагын

төвийн хяналтын камераар илрүүлсэн зөрчил –

308607 Цахим, дүрс хэлбэр болон бусад

хэлбэрээр - 35675 илрүүлсэн зөрчил /автобусны

камер,иргэдийн мэдээлэл

№ Он

Замын хөдөлгөөний журам зөрчсөн зөрчлийн

илрүүлэлт

улс хот

12015 оны эхний 9

сард1277534 1064893

22016 оны эхний 9

сард1027926 814339

харьцуулалт -19.5 -23.5

сошиал, фото аппарат г.м/

Улсын хэмжээнд Хөдөлгөөний аюулгүй байдлын журам зөрчсөн зөрчилд 903152 хүнийг 23 тэрбум 188.3 сая төгрөгийн торгууль ногдуулсан байна.

ДҮГНЭЛТСудалгааны үр дүнгээс харахад

телекамерийн хяналтыг улам боловсронгуй болгож, хяналтын камерийн тоо хэмжээг нэмэгдүүлж, замын цагдаа нарын ажлыг хөнгөвчлөх

177

LAW ENFORCEMENT INNOVATION ХУУЛЬ САХИУЛАХУЙ

нь зүйтэй гэж үзэж байна. Замын хөдөлгөөний аюулгүй байдлыг хангах үйл ажиллагаа, зам тээврийн ослоор нас барах магадлалыг бууруулах нь зөвхөн зөрчил илрүүлэх, торгуулийн хэмжээг нэмэгдүүлэх байдлаар хязгаарлагдахгүй юм. Харин замын хөдөлгөөний хууль, дүрмийн зөрчлийг телекамерийн тусламжтайгаар илрүүлдэг байх нь хөдөлгөөний аюулгүй байдлыг хангахад хүн, хүч хэмнэх, алба хаагчдын эрүүл мэнд, тэдний эрх ашгийг хамгаалах, улмаар зам тээврийн ослын шалтгаан нөхцлийг бодитой тогтооход ахиц гарч, урьдчилан сэргийлэх ажилд чухал ач холбогдолтой.

САНАЛИймд үүссэн нөхцөл байдлуудаас

шалтгаалан дараах саналыг оруулж байна:

1. Шалгах төхөөрөмж бүхий алба хаагч нийслэлд өдөрт 30 зөрчил илрүүлж, шийдвэрлэдэг бол хяналтын камераар 300 зөрчил илрүүлдэг. Мөн шалгах төхөөрөмж нь заавал зогсоож шалгасан тээврийн хэрэгслийн эрэн сурвалжилсан эсэхийг тогтоодог бол хяналтын камер шууд хөдөлгөөн дунд нь илрүүлдэг, алба хаагч гудамж замд ажлын 8 цагт төдийлөн үр дүнтэй ажиллах боломж муу, ажлын цаг дууссанаар уулзвар, замыг хяналтгүй орхих шаардлага тулгардаг бол

хяналтын камер өдөр, шөнийн аль ч цагт зөрчил илрүүлсээр байдаг. Тийм болохоор алба хаагчдыг зам дээр торгууль хийж ажиллуулахаа урьтал болголгүй телекамерийн системийг өргөжүүлэх;

2. Хяналтын камерын дээрх давуу байдлыг ашиглан төв, орон нутагт байнгын болон зөөврийн хяналтын постуудыг түшиглэн зөрчил илрүүлэх, бэлэн бус торгууль ногдуулах боломж бүхий техник хэрэгсэл, программ хангамжаар тоноглох, түүнчлэн дүүргүүд дэх Замын цагдаагийн тасгийн байруудад замын хөдөлгөөний телекамерын хяналтын дэд төв байгуулах;

3. Телекамерын хяналтыг цагдаагийн байнгын пост болон өртөөчилсөн камерын хяналт, нийтийн тээврийн болон цагдаагийн автомашинуудын байршил тогтоогч, ухаалаг гэрлэн дохионы удирдлага зэрэг замын хөдөлгөөний аюулгүй байдалтай холбоотой үйл ажиллагаа явуулж байгаа техник хэрэгсэл, программ хангамжийг нэгтгэн зохион байгуулж, үйл ажиллагааг уялдуулах ажлыг зохион байгуулах шаардлагатай гэж үзэж байна.

178

ХУУЛЬ САХИУЛАХУЙН БОЛОВСРОЛ СУДЛАЛLAW ENFORCEMENT

К ВОПРОСУ ОБ ОПТИМИЗАЦИИ ПРОЦЕССА ФОРМИРОВАНИЯ ПРОФЕССИОНАЛЬНОЙ ИДЕНТИЧНОСТИ СОТРУДНИКОВ

ПРАВООХРАНИТЕЛЬНЫХ ОРГАНОВ

ХУУЛЬ САХИУЛАХ БАЙГУУЛЛАГЫН АЖИЛТНУУДАД МЭРГЭЖЛИЙН ИЖИЛСЭЛ ТӨЛӨВШҮҮЛЭХ ҮЙЛ ЯВЦЫГ ОНОВЧТОЙ БОЛГОХ АСУУДАЛД

ISSUES REGARDING THE IDENTIFICATION OF PROFESSIONAL

ДЕЖУРОВА Е.В.Кандидат психологических наук, доцент кафедры психологии профессиональной деятельности в УИС, Академия ФСИН РоссииЕ.В.ДЕЖУРОВА ОХУ-ын Холбооны Ял эдлүүлэх албаны академи/ХЯЭАА/, ЭГТ-ны мэргэжлийн үйл ажиллагааны сэтгэл судлалын тэнхимийн дэд профессор, Сэтгэл судлалын ухааны докторDEZHUROVA E. V.Ph.D in psychology, associate professor of fire preparation department(Academy of the FPS of Russia

Аннотация: В статье рассматриваются вопросы формирования профессиональной идентичности и необходимости проработки существенного ряда механизмов развития профессионализма применительно к сфере профессиональной деятельности сотрудников правоохранительных органов.

Постановка вопроса о необходимости формирования профессиональной идентичности (профессиональной «Я-концепции») сотрудников правоохранительных органов является ключевым этапом в построении необходимого фундамента личности офицера, обретения надежной опоры в виде собственного высокого уровня мастерства и профессионализма.

Формирование профессиональной идентичности особенно актуально в связи с изменившимся характером взаимоотношений между профессиональными учебными заведениями и практическими органами, с ростом мобильности трудовых ресурсов, а также способностью людей к быстрой смене профессиональной деятельности.

Необходимо отметить, что формирование профессиональной идентичности будет успешным, если ее осуществлять в контексте понимания ее места в общей структуре личности, а также как общую задачу сохранения отечественных традиций в русле различных психолого-воспитательных направлений (развитие патриотизма, духовного начала, вненаходимости и жертвенности в профессии).

Товч агуулга: Энэхүү өгүүлэлд хууль сахиулах байгууллагын ажилтнуудад мэргэжлийн үйл ажиллагааны хүрээнд мэргэжлийн ижилсэл төлөвшүүлэх, мэргэжлийн хувьд хөгжүүлэх зарим механизмыг боловсруулах зайлшгүй шаардлагын талаарх асуудлуудыг авч үзлээ.

Хууль сахиулах байгууллагын ажилтнуудад мэргэжлийн ухамсар (мэргэжлийн “би-үзэл баримтлал”) төлөвшүүлэх зайлшгүй шаардлага байгаа талаарх асуудлыг гаргаж тавих нь офицерын бие хүний төлөвшилийн үндэс суурийг бий болгох, өөрийнх нь мэргэжил, ур чадварын өндөр түвшинг найдвартай тулгуур болгох гол үе шат юм.

Мэргэжлийн ижилсэл төлөвшүүлэх нь мэргэжлийн сургалтын болон практик байгууллагуудын хоорондын уялдаа холбоо өөрчлөгдсөн, хүний нөөцийн хөрвөх чадвар нэмэгдсэн, мэргэжлийн үйл ажиллагааны хурдацтай өөрчлөлтөд хүмүүсийн дасан зохицох чадвар зэрэгтэй холбоотойгоор тулгамдсан асуудал болоод байна.

Бие хүний хөгжлийн ерөнхий бүтцэд мэргэжлийн ижилсэлийн байр суурийг ойлгон хэрэгжүүлж, сэтгэл зүй- хүмүүжлийн төрөл бүрийн чиглэлд эх орны уламжлалыг хадгалах зорилтыг хангаснаар (эх оронч үзэл, оюуны хөгжил, мэргэжилдээ золиос гаргаж чаддаг байх) мэргэжлийн ухамсрыг төлөвшүүлэх ажил амжилттай болно гэдгийг тэмдэглэх нь зүйтэй юм.

Abstract: The article deals with the formation of a professional identity and the need to study a significant number of professional development mechanisms in rela-

179

LAW ENFORCEMENT EDUCATION STUDIES ХУУЛЬ САХИУЛАХУЙ

Осознание личностью своей принадлежности к той или иной социально-личностной позиции в рамках профессиональных и социальных ролей, является своего рода эпицентром жизненного цикла каждого человека или, другими словами, процессом идентификации [9]. На современном этапе развития психологической науки профессиональная идентичность, как ведущая характеристика субъекта труда, все чаще выступает критерием профессионального развития личности, и свидетельствует, по мнению Ю.П. Поваренкова, о принятии избранной профессиональной деятельности в качестве средства самореализации и саморазвития, а также о степени признания себя как профессионала [7].

В настоящее время проблемы профессионализма и профессионального самоопределения представлены в отечественных работах Е. А. Климова, Н. С. Пряжникова, Ю.П. Поваренкова, А. К. Марковой, А. Ф. Бондаренко, Шадрикова В.Д. и др., доказавших, что специалисту развитая идентичность в профессиональной сфере помогает легко ориентироваться в новых рабочих условиях и задачах, преодолевать трудности и успешно выполнять свои профессиональные функции [3].

В последние годы вопросы

профессиональной идентичности интенсивно муссируются зарубежной и отечественной психологией, что является, на наш взгляд, закономерным явлением – в связи с ростом интенсивности социальных, профессиональных и политических отношений, сопровождающихся не только сменой ролей, но и появлением новых критериев качества подготовки специалистов.

Тем не менее, несмотря на постоянно растущий интерес к проблеме профессиональной идентичности вопрос о природе, структуре, динамике и функциях данного феномена в современных работах представляется весьма запутанным [3]. Поэтому на сегодняшний день идентичность, несмотря на свою популярность, остается одним из самых загадочных и неопределенных понятий.

Отечественные психологи все чаще обращаются к изучению профессиональной идентичности как феномена, возникающего и получающего развитие в ходе успешного прохождения работником ряда кризисных моментов, связанных с его профессиональной деятельностью [2].

В то же время все чаще приходится сталкиваться с другим понятием – кризисом идентичности, которое

tion to the sphere of professional activity.The question of the need for the formation of professional identity (professional

“self-concept”), employees of the penitentiary system is a key step in building the nec-essary foundation officer’s identity, finding a reliable support in the form of its own high level of skill and professionalism.

Formation of professional identity is especially important due to the changing na-ture of the relationship between professional schools and practical authorities, with the growth of labor mobility, as well as the ability of people to fast changing profession.

It should be noted that the formation of professional identity will be successful if it is carried out in the context of an understanding of its place in the overall structure of the person, as well as a common task of preserving national traditions in line with the different psychological areas (development of patriotism, spirituality, out sidedness and sacrifice in the profession).

Ключевые слова: Профессиональная идентичность, Я-концепция, профессионализация, кризис идентичности, профессиональная компетентность, становление личности, адаптация сотрудников, профессиональное обучение, акмеологическая концепция.

Түлхүүр үгс: Мэргэжлийн ухамсар, би- үзэл баримтлал, мэргэшил, ухамсрын хямрал, мэргэжлийн нэр хүнд, бие хүний төлөвшил, ажилтнуудын дасан зохицол, мэргэжлийн сургалт, акмеолог үзэл баримтлал.

Key words: Professional identity, Conception I, professionalization, an identity cri-sis, professional competence, identity formation, adaptation of employees, profession-al training.

180


отражает негативное состояние личности, состояние внутреннего кризиса, усталости, апатии, потери жизненных ориентиров и в целом отсутствие психологической готовности к изменяющимся условиям в профессиональной деятельности [6]. В большинстве же случаев неспособность развить профессиональную идентичность связана изначально с фактом затрудненной адаптированности к новым специфическим условиям деятельности в правоохранительных органах, а также с завышенными ожиданиями и отсутствием целостности и упорядоченности ежедневной рабочей деятельности. Следствием этого обычно является отсутствие выносливости к колебаниям, вызванных изменяющимися требованиями служебной сферы персонала. Это дезадаптирует человека, вносит деструктивный настрой в порядок его работы. Чаще всего данная проблема не решается, а приводит лишь к усугублению трудностей в адаптации. С другой стороны, успешное формирование у сотрудников множественности адаптивного реагирования в ходе выполнения служебных задач, как того требует профессия, также не всегда является положительным фактором в конструировании устойчивой профессиональной идентичности.

Анализируя основные проблемы подготовки современных профессионалов, можно выделить две взаимосвязанные предметные области: «идентичность» и «развитие». «Идентичность» предполагает осознанное внимание к вопросу «Кто Я?», который сопровождает человека на протяжении всей его жизни и обусловливает многие важные моменты жизнедеятельности. «Развитие» же характеризует направленность на служебный рост, новое качество труда, степень открытости в поиске информации, гибкость в постановке целей и принятии решений [6].

Идентичность и развитие в ходе профессионализации тесно и сложно переплетены: профессиональная идентичность, с одной стороны, формируется в процессе профессионального развития, с другой, – выступает одним из важных показателей становления личности профессионала. В практическом плане

это значит, что для того, чтобы выжить в новых профессиональных условиях, сотрудник должен быть способен к постоянному развитию и анализу своего места в профессиональной среде.

В рамках концепции профессионального становления личности «превращение» выпускника вуза в профессионала рассматривается как процесс формирования у молодого специалиста образа профессионального пути – пути, на котором он будет способен решать весь комплекс задач профессиональной деятельности и задач профессионального развития в целом [7]. Такое формирование пути осуществляется через разрешение системы противоречий, которые задаются базовым противоречием между социально-профессиональными требованиями к сотруднику, с одной стороны, и его желаниями, возможностями по их реализации, с другой. Острота данного противоречия во многом зависит от уровня сформированности профессиональной пригодности личности, которая выступает и как предпосылка, и как результат разрешения ведущего противоречия профессионального развития.

Если рассматривать процесс обучения курсантов в образовательных организациях как один из периодов становления профессиональной идентичности сотрудников уголовно-исполнительной системы, то его можно представить в виде следующих этапов: первый – приобщение к профессии (I-II курсы), второй – первичная идентификация с профессией (III курс), третий – начало формирования профессиональной идентичности (IV-V курсы). Красной нитью через все этапы проходит идея формирования готовности к службе, ответственности, самостоятельности (самовоспитания, самоорганизации и саморегуляции). Данные понятия включают в себя способность и готовность обучающихся к самостоятельному, взвешенному, разумному планированию своего свободного времени, наличие способности к самоубеждению, самоприказу и самоободрению (выносливость, готовность к действию, имеющийся опыт успешного преодоления сложных препятствий).

В рамках подхода к изучению

181


профессионального становления личности профессиональная идентичность выступает как критерий профессионального развития и свидетельствует о качественных и количественных особенностях принятия человеком а) себя как профессионала; б) конкретной профессиональной деятельности как способа самореализации и удовлетворения потребностей; в) системы ценностей и норм, характерных для данной профессиональной общности.

Согласно этому выделяются три основные линии развития профессиональной идентичности: реальная или прогнозируемая профессиональная самооценка; отношение человека к содержанию, условиям профессиональной деятельности и профессионализации в целом; отношение человека к системе ценностей и норм, традициям и ритуалам, характерным для каждой профессиональной общности [1].

Изменения профессиональной идентичности сотрудников правоохранительных органов на различных этапах становления проявляются в характеристиках, демонстрирующих вклад каждой из образующих в формирование целостной идентичности. В качестве основных характеристик выступают: интерес и вовлеченность в деятельность, профессиональные ценностно-смысловые ориентации, совпадающие с характером службы в правоохранительных органах, структура профессионально-ролевых идентификаций, а также временная согласованность профессионального образа «Я», соответствующая требованиям профессиограммы будущего сотрудника уголовно-исполнительной системы.

Значимыми для становления профессиональной идентичности являются внешние и внутренние условия, которые определяют центральное противоречие («драму» и некое «несогласие с тем или иным условием») каждого периода, связанное с необходимостью согласования служебных и профессиональных ролей. Базовым для формирования сотрудником своей идентичности является определение им своего отношения к «чужим» и, соответственно,

«своим». В действительности окружающий

мир выступает перед каждым человеком в виде набора конфликтующих возможностей установления своей идентичности (главным образом, профессиональной), заставляющих личность самоопределяться по отношению к ним. Особое внимание уделено концепциям Э. Эриксона, а также Л.С. Выготского, согласно которым человек на протяжении жизни переживает ряд психосоциальных кризисов. Так, например, Э. Эриксон выделяет восемь стадий развития идентичности, на каждой из которых человек делает выбор между двумя альтернативными фазами решения возрастных и ситуативных задач развития. Выбор той или иной идентичности будет как результат внутреннего самоопределения. Характер выбора сказывается на всей последующей жизни в смысле ее успешности и неуспешности [9].

Одна из стадий, как стадия становления идентичности личности (25-55/60 лет), занимающая львиную долю человеческой жизни, связана с противоречием между способностью человека к развитию, которую он получает на основании приобретенного на предыдущих стадиях опыта, и стремлением к устойчивости, то есть комфорту, который порой выглядит как личностный «застой» и медленный регресс в процессе обыденной жизни.

Идею о кризисных периодах в жизни человека, мешающих его самоопределению и развитию, а также о последствиях данных кризисов, обосновал Эрих Фромм, описав такую личность: ставшую конформным «автоматом» – абсолютно таким, как все другие, и ведет себя так, как общепринято, потому что чаще всего в поведении не имеет автономности, является зависимым, подконтрольным с высоким уровнем страха оказаться инаковым. «Индивидуум прекращает быть самим собой; он превращается в такой тип личности, какого требует модель культуры, и поэтому становится абсолютно похожим на других – таким, каким они хотят его видят». Как животные с защитной окраской, люди с конформностью автоматов и толерантным приспособлением становятся неотличимыми от своего

182


окружения. Они разделяют те же ценности, преследуют те же карьерные цели, приобретают те же продукты, мыслят и чувствуют как почти каждый в их культуре.

Фромм считал, что люди могут быть автономными и уникальными, не теряя при этом ощущения единения с другими людьми и обществом. Он называл вид свободы, при которой человек чувствует себя частью мира и в то же время не зависит от него, позитивной свободой. Достижение позитивной свободы требует от людей спонтанной активности в жизни, кроме этого высокой степени сопротивляемости внешним неблагоприятным воздействием, сильного личностного ядра, так называемого боевого (но не воинствующего) характера. Он отмечал, что спонтанную активность мы наблюдаем у детей, которые обычно действует в соответствии со своей внутренней природой, а не согласно социальным нормам и запретам. Помимо этого, по его убеждению, в природе человека заложены уникальные экзистенциальные потребности, которые не имеют ничего общего с социальными и агрессивными инстинктами. Ученый утверждал, что конфликт между стремлениями к свободе и стремлением к безопасности представляет собой наиболее мощную мотивационную силу в жизни людей.

Парадоксально, но именно независимость, непосредственный интерес, свобода мышления и спонтанная активность в совокупности с высоким уровнем адаптивности и личностной устойчивости позволяет успешнее идентифицироваться со своей профессией и сформировать с о ц и а л ь н о - п с и х о л о г и ч е с к у ю компетентность, поскольку набор данных качеств позволяет лучше узнать себя, свои способности, свои мотивы поведения, направленность и цель.

В то же время стремление к саморазвитию само по себе (как самоцель) не всегда способствует успешному профессиональному самоопределению и профессиональной адаптации. Здесь необходимо говорить о таком качестве, как умение длительное время поддерживать себя в физическом и умственном напряжении, другими словами, умение сосредотачиваться и концентрироваться на нужном объекте

или задаче, терпеливо преодолевая при этом некий социальный дискомфорт.

Что касается структуры социально-психологической компетентности, то профессиональная идентичность определяется как целостное, динамическое, психологическое образование, проявляющееся в формировании определенной системы ценностей, форм поведения, особенностей самосознания личности в ходе профессиональной деятельности, определяющее степень отождествления человека с профессией, заключающееся в переживании своей профессиональной целостности и определенности.

На наш взгляд, будет существенным моментом отметить следующее: поскольку явления профессиональной идентичности носят комплексный, системный, процессуальный характер, то представляется закономерным ее рассмотрение с точки зрения акмеологической концепции. Предметом данной концепции является взрослый человек, личность профессионала, его внутренние характеристики в теснейшем взаимодействии с конкретным профессиональным пространством, личностно и профессионально развивающей средой, способствующей формированию необходимых качеств в профессиональной деятельности, становлению профессионала.

Существует целый ряд механизмов развития идентичности применительно к сфере профессиональной деятельности сотрудников правоохранительных органов: осознания своей тождественности с профессиональной культурой, оценки психологической значимости членства в ней, своеобразной ментальности, ощущения своей причастности к общему делу, переживания своей профессиональной целостности и определенности. В связи с этим обнаруживаются противоречия между запросами практики, выражающимися в необходимости формирования профессиональной идентичности как фактора повышения продуктивности профессиональной деятельности сотрудников правоохранительных органов и недостаточностью теоретических знаний по представленной проблематике, в том числе отсутствием операционализации новых понятий, необходимостью корректировки уже

183


имеющихся. На данные противоречия в сочетании со спецификой профессиональной деятельности сотрудников правоохранительных органов с особой остротой влияют актуальность проведения акмеологически ориентированных исследований развития взаимосвязи профессиональной идентичности и социально-психологической компетентности, разработки различных психолого-акмеологических моделей достижения сотрудниками правоохранительных органов профессионального и творческого подъема в профессиональной деятельности.

Здесь уже целесообразнее будет упомянуть о важности рассмотрения такого понятия, как аутопсихическая компетентность (в структуре профессиональной идентичности сотрудника правоохранительных органов), дающая возможность субъекту воспринимать свою профессию как опыт продолжительности и непрерывности сознания, единства жизненных целей и повседневных поступков, действий и их значений, которые позволяют действовать последовательно и сопровождаться ощущением личностно-профессиональной определенности, тождественности и целостности.

Необходимо отметить, что аутопсихическая компетентность включает следующие характеристики: в сфере профессионального самосознания – осознанность профессиональных трудностей как производных от существующих личностных проблем, наличие субъектной, личностной, профессиональной позиции; в социальном самосознании – открытость изменениям, система ожиданий, осмысление своих социальных ролей, осознание системы межличностных отношений как важных для успешной профессиональной деятельности, сбалансированность процессов социальной самоидентификации и рефлексии; в сфере самоуправления – способность к анализу и своевременной корректировке своего поведения на основе обратной связи и в соответствии с поставленными целями, входящих в профессиональную деятельность; в сфере самоактуализации – достижение значимых профессиональных результатов на основе оптимального

использования талантов, способностей, возможностей, проработка и осознание своих собственных страхов (страх одиночества, близости, открытости, ответственности и т.д.).

Обобщая представленную информацию, можно отметить, что задачами профессионального самоопределения и становления профессиональной идентичности будут являться: формирование способности рефлексировать изменение в профессиональном окружении и направлении собственного развития, конструировать на этой основе свою идентичность, прорабатывать собственную систему ценностей.

Следовательно, оптимизация процесса развития профессиональной идентичности сотрудника в структуре его социально-психологической и аутопсихической компетентности обеспечивается внедрением акмеологических технологий. Данные технологии обеспечивают возможность достижения более высокой ступени индивидуального развития, что имеет особое деонтологическое значение для профессиональной системы в целом, а также способствуют повышению степени ответственности и самоотождествления с профессией. Формируется восприятие сотрудником себя как профессионала, отношение к себе как к профессионалу на основе эмоционально-оценочных показателей, самоощущения себя в профессии.

Таким образом, подводя итог вышесказанному, надо отметить, что высокий уровень социально-психологической и аутопсихической компетентности выступает как детерминанта формирования успешной профессиональной идентичности сотрудников правоохранительных органов и отчасти является результатом самопознания, саморазвития, самоподдержки и самоуважения личности.

184


ФОРМИРОВАНИЕ ПРОФЕССИОНАЛЬНОЙ КОМПЕТЕНЦИИ БУДУЩЕГО ЮРИСТА

ИРЭЭДҮЙН ХУУЛЬЧДЫН МЭРГЭЖЛИЙН ЭРХ МЭДЛИЙГ БҮРДҮҮЛЭХ АСУУДАЛ

THE FORMING PROFESSIONAL COMPETENCE OF FUTURE LAWYER

САДЫКОВ Н.Б.доцент кафедры уголовного процесса и криминалистикиБурятского государственного университета САДЫКОВ Н.Б.Буриадын Улсын их сургуулийн Эрүүгийн байцаан шийтгэх эрх зүй, криминалистикийн тэнхимийн багшSADYKOV N.B. Associate Professor, department of criminal procedure, Buryat State University

Аннотация: В статье рассматривается о формировании будущего профессионального юриста в системе высшего образования России и об основе новых федеральных государственных стандартов профессионального образования.

Товч агуулга: ОХУ-ын мэргэжлийн ирээдүйн хуульчдыг бэлтгэх тухай болон дээд боловсролын улсын стандартын талаар тус илтгэлд авч үзжээ.

Abstract: About forming professional future lawyer in higher education of Russia. In base of new Federal state standards of the professional education.

Ключевые слова: Образования, компетентность, юрист, диагностика, анализ.Түлхүүр үгс: Боловсрол, хуульч, хуульчийн ур чадвар, дүн шинжилгээ.Keywords: Education, competence, lawyer, diagnosis, analysis.

Социально - экономические преобразования на современном этапе развития российского государства, обновление законодательной базы практически по всем отраслям права, необходимость формализации формирующейся идеологии Российской Федерации для обеспечения эффективного социального управления предъявляют все более высокие требования к подготовке специалиста, способного на высоком профессиональном уровне решать задачи государственной правовой политики. Современный юрист должен не только владеть системой профессиональных знаний, умений и навыков, быть способным генерировать новые идеи, творчески мыслить, гибко адаптироваться в изменяющихся условиях, профессионально самосовершенствоваться, но и демонстрировать высокий уровень культуры, выстраивать свою деятельность, исходя из осознания ценностей гуманизма и справедливости и ответственности за принятые решения.1 1 http://skachate.ru/prfvo/180877/index.html

В связи с этим, новыми Федеральными государственными стандартами профессионального образования определены основные направления развития юридического образования. Приоритетными из них являются: модернизация содержания юридического образования на основе компетентностного подхода, разработка моделей подготовки юриста, педагогических технологий выявления качества профессиональной подготовки, внедрение передовых методов его диагностики. Новый ФГОС высшего образования по специальности «Юриспруденция» рассматривает результат образования с позиции категории «профессиональная компетентность».

В связи с этим понимание всеми участниками образовательного процесса сущности, структуры и содержания профессиональной компетентности является важнейшей составляющей эффективности ее формирования. Компетентность будущего юриста отражает систему требований, соответственно, знание студентами этих

185


сформированности профессионально - деловых качеств, а также недостатки, присущие его деятельности. Понятие «профессиональная компетентность» юриста выражает единство его теоретической и практической готовности к осуществлению профессиональной деятельности и характеризует его профессионализм. Следует заметить, что проблема, связанная с дефицитом профессиональной компетентности, обострилась прежде всего потому, что в настоящее время в научно - методических разработках недостаточно четко очерчен круг их профессиональных обязанностей и необоснованно мало внимания уделялось до сих пор специфике юридической деятельности.

Ряд важных аспектов проблемы диагностики в педагогических системах и степени ее достоверности рассматривались в трудах отечественных исследователей. Например, общие вопросы диагностики педагогической компетентности рассматривались в работах И. П. Раченко. Методика оценки профессионально значимых качеств будущего преподавателя представлена в работах Н. А. Половниковой и Ю. С. Иванова. Вопросами оценки качества преподавания в вузе занимались Ю. Г. Татур (1987), Б. К. Коломиец (1983-1996), Г. Б. Скок (1986-1996), Л. Г. Нагорных (1996), М. Саллум (1996) и другие. Аналогичные исследования для школ проводились А.Н. Майоровым (1992), В.Н. Шамардиным (1992), С. С. Татарченковой (1997), Г. С. Абдрахмановой (1998) и др. Основными недостатками существующих процедур диагностики являются невысокие объективность и достоверность получаемых результатов, недостаточная точность, а также сложность процедур, обеспечивающих полноту и адекватность конечных результатов. Необходимость эффективной технологии диагностики, обеспечивающей объективную и достоверную оценку различных сторон деятельности классного воспитателя, являющейся базой для оптимизации воспитательной деятельности, обусловлена прежде всего потребностью педагогической науки и практики в соответствующих рекомендациях.

Пока мы не подготовим достаточного числа отвечающих мировым стандартам юридической и

требований обеспечивает осознанность и целенаправленность процесса формирования их профессиональной компетентности на протяжении всего обучения в вузе.

Вместе с тем, одним из важных условий обеспечения формирования профессиональной компетентности в период обучения в вузе является наличие инструментария измерения профессиональных и деловых качеств будущих юристов.

Проблема достоверной диагностики потенциала и профессиональной компетентности будущего юриста, выраженная в простых и одновременно строго научно сформулированных показателях, была и остается актуальной для теории и практики юридического образования.

В реализации профессиональных задач, стоящих перед юристом, многое, но далеко не все зависит от него самого. Нередко имеет место формальный подход со стороны недостаточно компетентных проверяющих, приводящий к некорректной оценке, следовательно, дезорганизации его деятельности, подавлению инициативы, активности и самостоятельности. Поэтому возникает насущная потребность в формировании у будущих юристов умения осуществлять самодиагностику, самооценку как неотъемлемого условия повышения качества его профессиональной деятельности. Отсюда сформулирована проблема нашего исследования. Очевидно, что квалифицированная и корректная диагностика профессиональной компетентности будущего юриста является важным элементом оптимизации и мотивации всей его профессиональной деятельности.2

Каждый будущий юрист должен четко представлять:

- цель планируемой и организуемой им профессиональной деятельности;

- актуальность и целесообразность внедрения нового содержания и инновационных методов деятельности;

- результаты, которые должны быть достигнуты в ходе деятельности;

- способы определения и оценки эффективности и результативности деятельности;

- уровень личной квалификации,

2 http://www.hirrabot.con/work/work62671.html

186


педагогической науки профессоров и преподавателей для всей системы юридических высших и средних учебных заведений России, отечественное юридическое образование будет оставаться ущербным и недостаточно конкурентоспособным на мировом рынке юридического образования. Преподаватели - главные действующие лица реформ, ориентированных на основные принципы профессиональной подготовки компетентных юристов. 3

Таким образом, современные тенденции развития юридического образования включают в себя: специализацию и фундаментализацию содержания юридического образования, его многоуровневость и многоступенчатость; формирование 3 Садыков Н.Б. Формирование профессиональной компетенции будущего юриста, Улан-Удэ,2013, С-3

ключевых компетенций; гибкость учебных планов; усиление практической направленности; расширение интерактивных методов обучения; усиление интернационального аспекта; расширение сферы использования новых информационных технологий с применением компьютерной техники; индивидуализацию обучения и увеличение объема самостоятельной работы студентов; существенное повышение роли преподавателей с высоким научно-педагогическим потенциалом, способных выстраивать междисциплинарные учебные курсы и осуществлять продуктивную профессиональную коммуникацию в сфере юридического образования.

187


ОРГАНИЗАЦИЯ ПСИХОЛОГИЧЕСКОГО СОПРОВОЖДЕНИЯ ПОДГОТОВКИ КАДРОВ ДЛЯ ОРГАНОВ ВНУТРЕННИХ ДЕЛ: ОПЫТ ОБРАЗОВАТЕЛЬНОЙ

ОРГАНИЗАЦИИ МВД РОССИИ

ДОТООД ЯВДЛЫН ЯАМНЫ БОЛОВСОН ХҮЧНИЙГ БЭЛТГЭХЭД СЭТГЭЛ ЗҮЙН ДЭМЖЛЭГ ҮЗҮҮЛЭХ БАЙГУУЛЛАГА: ОХУ-ЫН ДХЯ-НЫ БОЛОВСРОЛЫН

БАЙГУУЛЛАГЫН ТУРШЛАГА

ORGANIZATION OF PSYCHOLOGICAL SUPPORT OF PERSONNEL PREPARATION FOR THE DEPARTMENT OF THE INTERNAL AFFAIRS: EXPERIENCE OF THE EDUCATIONAL

INSTITUTION OF THE MINISTRY OF INTERNAL AFFAIRS OF RUSSIA

ВАСИЛЬЕВА Л.А.Помощник начальника Уральского юридического института МВД России (по международному сотрудничеству), подполковник полиции.Л.А.ВАСИЛЬЕВА ОХУ-ын ДХЯ-ны харьяа Уралын дээд сургуулийн даргын туслах (олон улсын хамтын ажиллагаа), цагдаагийн дэд хурандаа VASILEVA L.A.Assistant chief of the Ural law institute of the Ministry of the interior of Russia (on International Cooperation), police lieutenant colonel

Аннотация: в статье обобщается практический опыт организации психологического сопровождения подготовки кадров для органов внутренних дел в образовательной организации МВД России, обосновывается необходимость реализации комплексного подхода к проведению психологической работы, использованию психодиагностических и психокоррекционных методов.

Товч агуулга: Эрдэм шинжилгээний ажилд ОХУ-ын ДХЯ-ны боловсон хүчнийг бэлтгэхэд сэтгэл зүйн дэмжлэг үзүүлэх байгууллагын практик туршлагыг ерөнхийлөн дүгнэсэн. Сэтгэл зүйн ажиллагааг явуулах, сэтгэл зүйн оношлогоо болон сэтгэл зүйн хяналтыг ашиглах төрөлжсөн аргын ач холбогдлыг тайлбарлана.

Abstract: the article summarizes practical experience of psychological support or-ganization of the personnel preparation for the Department of the Internal Affairs in the educational institution of the Ministry of Internal Affairs of Russia, the necessity of complex approach realization to the conduction of psychological work, the usage of psychodiagnostic and methods of psychological intervention is corroborated.

Ключевые слова: психологическое сопровождение, психологическая служба, направления психодиагностики, психокоррекционная работа.

Түлхүүр үгс: Сэтгэл зүйн дэмжлэг, сэтгэл зүйн алба, сэтгэл зүйн оношилгооны чиглэл, сэтгэл зүй хяналтын ажил.

Key words: psychological support, psychological service, psychodiagnostics direc-tions, work of psychological intervention.

В современных условиях развития общества требования к профессиональным и личностным качествам сотрудников органов внутренних дел все возрастают. В связи с этим в рамках реформирования системы Министерства внутренних дел Российской Федерации особое внимание уделено работе с личным составом и, в частности, морально-психологическому обеспечению оперативно-служебной деятельности, суть которого сводится

к проведению комплекса мероприятий, ориентированных на формирование высоких морально-психологических качеств сотрудников, способных эффективно решать самые сложные оперативно-слу жеб ные задачи в постоянно изменяющихся условиях без ущерба их психическому здоровью1. 1 См.: Руководство по морально-психологическому обеспечению оперативно-служебной деятельности органов внутренних дел Российской Федерации: утв. приказом МВД России от 11.02.2010 № 80.

188


М о р а л ь н о - п с и х о л о г и ч е с к о е обеспечение оперативно-служебной деятельности, или система воспитательной, психологической, социальной, культурно-просветительной работы, работы по укреплению служебной дисциплины и законности, рассматривается как важнейшая составная часть реализации государственной кадровой политики в органах внутренних дел Российской Федерации2.

Решение задач, возложенных на Министерство внутренних дел Российской Федерации, возможно только высококвалифицированными специалистами с профильной подготовкой, значительную часть которых готовят образовательные организации системы МВД России.

А поступают в вузы МВД России в подавляющем большинстве вчерашние школьники, зачастую с минимальным набором необходимых личностных и деловых качеств, не всегда сформированной мотивацией на дальнейшую службу в органах внутренних дел.

Решение проблемы профессионального становления сотрудника органов внутренних дел, формирования и развития его личности в образовательной среде предполагает комплексный подход всех субъектов учебно-воспитательного процесса. Частью этой системы выступает психологическая служба образовательной организации МВД России.

Работа психологической службы вуза направлена на качественное комплектование образовательной организации МВД России переменным составом, улучшение социально-психологического климата в учебных коллективах, предупреждение и разрешение межличностных конфликтов, психологическую профилактику девиантного поведения, психологическую адаптацию, подготовку и сопровождение личного состава, развитие личности курсантов и формирование профессионально важных качеств, внедрение в образовательный процесс 2 См.: Приказ МВД России от 11.02.2010 № 80 «О морально-психологическом обеспечении оперативно-служебной деятельности органов внутренних дел Российской Федерации».

прогрессивных психологических методов и техник3.

Психологическая служба ведомственного вуза осуществляет психологическое сопровождение учебной и служебной деятельности, результатом которого должна являться гармонично развитая, профессионально подготовленная личность специалиста для органов внутренних дел Российской Федерации.

Основными задачами психологического сопровождения подготовки кадров для органов внутренних дел в образовательных организациях МВД России являются:

изучение индивидуальных психологических особенностей личности кандидатов на учебу в ходе профессионального психологического отбора, прогнозирование успешности их обучения и последующей профессиональной служебной деятельности;

формирование морально-психологической готовности курсантов к эффективному выполнению оперативно-служебных задач;

развитие у курсантов профессионально важных качеств, высокой психологической устойчивости и профессиональной работоспособности в повседневных условиях и при чрезвычайных обстоятельствах;

формирование благоприятного социально-психологического климата в учебных коллективах;

обеспечение надежности личного состава курсов путем своевременного выявления и предупреждения критически значимых ошибок, срывов, затруднений в поведении и деятельности;

профилактика конфликтных ситуаций среди личного состава курсов;

оказание психологической помощи курсантам в процессе их социально-психологической адаптации к условиям учебной и оперативно-служебной деятельности4.

Методами психологического 3 См.: Марьин М.И., Петров В.Е. Организация психологического обеспечения в образовательных учреждениях МВД России: учеб.-метод. пособие / под общ. ред. В.Л. Кубышко. М.: ДКО МВД России; ЦОКР МВД России, 2006. С. 3-5.4 См.: Типовая программа морально-психологического обеспечения учебно-воспитательного процесса в образовательных учреждениях высшего профессионального образования МВД России (письмо ДГСК МВД России от 28.12.2012 № 21/7/12789).

189


сопровождения выступают наблюдение, интервью, консультация, психологический анализ документов, психологический анализ результатов деятельности, опрос, обследование, тестирование, социометрия, эксперимент, психологический тренинг5.

Психологическое сопровождение организуется в форме индивидуальных (с одним курсантом, сотрудником) и групповых (с двумя и более курсантами, сотрудниками) психологических мероприятий.

Осуществление психологического сопровождения учебной и служебной деятельности курсантов в образовательной организации МВД России создает условия и возможности для продуктивного решения задач профессионального развития и саморазвития личности, профессионального самоопределения и самореализации, позволяет оказывать психологическую поддержку и помощь в преодолении деструктивных тенденций личностного и профессионального развития6.

Таким образом, психологическое сопровождение – это целостный процесс изучения, формирования, развития и коррекции профессионального становления личности будущих специалистов органов внутренних дел7.

Работа по психологическому сопровождению учебно-воспитательного процесса в Уральском юридическом институте МВД России началась в 1994 году, когда приказом МВД России было предписано создать в структуре вуза психофизиологическую лабораторию. Основной задачей психофизиологической лаборатории являлось проведение профессионально-психологического отбора кандидатов на учебу и оказание психологической помощи курсантам в ходе обучения.

Высокая прогностичность социально-психологических исследований и эффективность использования рекомендаций психологов в работе с курсантами определили необходимость включения психологов и в иные направления деятельности

5 Руководство по морально-психологическому обеспечению оперативно-служебной деятельности органов внутренних дел Российской Федерации.6 См.: Зеер Э.Ф. Психология профессий: учеб. пособие. 2-е изд., перераб. и доп. Екатеринбург: Изд-во УрГППУ, 1999. С. 18-19.7 Там же. С. 218.

по подготовке кадров для органов внутренних дел.

Становилось актуальным психологическое сопровождение процесса адаптации первокурсников к новым условиям учебы и службы; изучение и подготовка рекомендаций по созданию благоприятного социально-психологического климата в учебных коллективах; углубленное обследование курсантов, нуждающихся в повышенном психолого-педагогическом внимании8 и разработка предложений по организации индивидуальной воспитательной работы с ними; организация мониторинга формирования профессионально значимых качеств у курсантов; проведение психокоррекционных мероприятий с курсантами, склонными к нарушению служебной дисциплины и испытывающими затруднения в учебе; проведение тренингов, сеансов релаксации, как с курсантами, так и с сотрудниками института.

По мере накопления научно-методической базы, опыта работы по психологическому сопровождению учебно-воспитательного процесса перед психологической службой ставились все более объемные и сложные задачи, решение которых требовало выхода на более высокий уровень. Активно разрабатывались и внедрялтсь новые методики психодиагностики и коррекции девиантного поведения курсантов, в том числе с помощью современного программно-аппаратного комплекса «Лира-100», позволяющего выявить лиц, склонных к употреблению аддиктивных (вызывающих зависимость) веществ и имеющих серьезные психологические проблемы. Применение данного комплекса позволило значительно повысить качество отбора абитуриентов, принимать превентивные меры по предупреждению деформации личности.

В 2006 году для осуществления психологического сопровождения учебно-воспитательного процесса и служебной деятельности курсантов и выполнения профессиональных задач сотрудниками и работниками в институте был открыт кабинет 8 Категории сотрудников органов внутренних дел Российской Федерации, нуждающихся в повышенном психолого-педагогическом внимании, определены приказом МВД России от 02.09.2013 № 660.

190


психологической регуляции со специальным оборудованием, а уже в 2012 году, с целью повышения эффективности работы психологической службы, внедряя и используя современные психотехнологии, создан Центр психологической работы, включающий в себя целый комплекс специализированных кабинетов с современным психологическим оборудованием. На сегодняшний день в Центре функционируют: кабинет психологической диагностики, кабинет для проведения специальных психофизиологических исследований, кабинет для проведения индивидуальной психологической работы, кабинет для проведения групповой психологической работы, кабинет психологической регуляции9.

Психологическое сопровождение подготовки кадров для органов внутренних дел в институте на сегодняшний день включает следующие направления деятельности психологической службы:

в рамках психологической диагностики:

изучение индивидуально-психологических качеств личности кандидатов на обучение в институт (службу в органы внутренних дел), стажеров, сотрудников, перемещаемых на иные должности, а также зачисляемых в резерв для назначения на должности руководящего состава. Прогнозирование психологической готовности личного состава к выполнению профессиональных задач. Подготовка заключений и рекомендаций по результатам изучения индивидуально-психологических качеств личности обследуемых;

изучение профессионально значимых психологических свойств и качеств личности, в том числе при допуске к постоянному ношению и хранению табельного оружия;

исследование морально-психологического состояния личного состава института, социально-психологических процессов в группах в динамике их развития. Анализ полученной информации, подготовка аналитических справок с описанием результатов, прогнозом развития 9 См.: Методические рекомендации МВД России по организации деятельности внештатного центра психологической работы органа внутренних дел (письмо МВД России от 21.03.2011 № 1/2174).

социально-психологического климата в коллективах, подготовка рекомендаций руководителям структурных подразделений по оптимизации внутригрупповых процессов.

Специальное психологическое оборудование, имеющееся в арсенале психологов, такое как аппаратно-программный психодиагностический комплекс «Мультипсихометр», комплекс аппаратно-программной электропунктурной диагностики функционального состояния «РОФЭС», экспертно-диагностический комплекс «Лира – 100», позволяет комплексно и всесторонне провести психодиагностическую работу, проанализировать, обобщить и систематизировать полученные данные, а также существенно облегчает реализацию данного направления психологического сопровождения.

Отдельно следует выделить проведение специальных психофизиологических исследований с помощью полиграфа с целью уточнения скрываемой информации, имеющей значение для оценки профессиональной психологической пригодности кандидатов на обучение в институт (службу в органы внутренних дел) и в связи с необходимостью более тщательного отбора кандидатов по их деловым и моральным качествам. В ходе специальных психофизиологических исследований специалистом-полиграфологом изучаются такие факторы риска, как злоупотребление алкоголем или токсическими веществами; потребление без назначения врача наркотических средств или психотропных веществ; участие в незаконном обороте наркотических средств или психотропных веществ; противоправные контакты с лицами, имеющими неснятую или непогашенную судимость; участие в незаконном обороте оружия; участие в деятельности запрещенных общественных объединений; совершение иных уголовно наказуемых деяний; сокрытие или искажение анкетных данных, сведений о доходах, об имуществе и обязательствах имущественного характера; попытка поступления на службу в интересах деятельности запрещенных общественных объединений, преступных и иных организаций; склонность к

191


злоупотреблению должностными полномочиями; склонность к совершению суицидальных действий; склонность к игровой зависимости.

В рамках психологического консультирования:

оказание помощи курсантам, сотрудникам, работникам института и членам их семей в снятии стрессов, психофизиологических нагрузок и усталости, психокоррекции поведения;

консультирование руководителей структурных подразделений и руководства института по психологическим аспектам управленческой деятельности;

консультирование личного состава института и членов их семей по вопросам регулирования служебных и семейно-бытовых отношений.

В рамках психологического просвещения и развития:

практические и семинарские занятия с курсантами и сотрудниками института, в том числе в системе морально-психологической подготовки личного состава, а также учебно-методические занятия с сотрудниками подразделений по работе с личным составом, направленные на повышение психолого-педагогической компетентности;

целевые тренинговые занятия с курсантами, в том числе по коллективообразованию, личностному саморазвитию, развитию коммуникативной компетентности и навыков общения, эмоциональной устойчивости и саморегуляции, волевых качеств, способности брать на себя ответственность в сложных ситуациях, профессиональной наблюдательности, регуляции психоэмоциональной сферы, развитию основных познавательных процессов;

индивидуальные и групповые занятия с личным составом института по овладению методами снятия психологического напряжения;

обучение личного состава института приемам и способам регуляции психического состояния, в том числе с помощью специального оборудования – реабилитационного психофизиологического комплекса для тренинга с биологической обратной связью «Реакор», устройства биологической обратной связи «Релана – Эрго»;

обучение личного состава института

по оказанию первой помощи при острых стрессовых расстройствах.

В рамках психокоррекционной, психореабилитационной работы, психологической регуляции:

профилактические и восстановительные мероприятия по устранению отрицательных последствий нервных нагрузок, стрессовых ситуаций и иных неблагоприятных психических состояний курсантов, сотрудников и работников института с применением специального оборудования – аппарата психоэмоциональной коррекции, аппарата для аудиовизуальной стимуляции «NOVA PRO 100», аудиовизуального плеера «Навигатор», проекционного устройства «Цветодин-300»;

психорелаксационные мероприятия, психокоррекционная работа по повышению работоспособности личного состава института и сохранению его профессионального долголетия также с применением вышеописанного специального оборудования;

психокоррекционные мероприятия с личным составом института, в том числе с лицами, нуждающимися в повышенном психолого-педагогическом внимании;

профилактическая и реабилитационная работа с курсантами, сотрудниками и работниками, имеющими признаки психической дезадаптации.

В рамках социально-психологических исследований:

изучение уровня адаптированности первокурсников (в конце первого года обучения);

изучение вопросов удовлетворенности различными сторонами учебной и служебной деятельности, бытовыми условиями, качеством питания и т. п.;

изучение возможности различных форм проявления деструктивного и аддиктивного поведения обучающихся;

изучение морально-психологической готовности выпускников к сдаче государственной аттестации, защите выпускной квалификационной работы и дальнейшему самостоятельному выполнению профессиональных задач.

Результаты социально-психологических исследований доводятся до руководства института, офицеров факультетов, профессорско-преподавательского состава для

192


оптимизации процесса обучения и воспитания обучающихся.

Как отмечает И.М. Шилова, на разных этапах профессионального обучения психологическое сопровождение отличается по содержанию10.

На первом курсе обучения в образовательной организации МВД России важно психологическое сопровождение процесса адаптации курсантов к новым условиям учебной и особенно служебной деятельности; на втором, третьем, четвертом курсах обучения при психологическом сопровождении необходимо акцентировать внимание на процессе формирования профессионально значимых качеств будущих специалистов; на пятом курсе обучения важно психологическое сопровождение формирования готовности выпускников к самостоятельной профессиональной деятельности.

Психологическое сопровождение процесса адаптации курсантов первого курса к новым условиям учебной и служебной деятельности занимает ведущие позиции в работе психологов института. Реализуется следующий комплекс мероприятий: осуществляется определение исходного уровня профессионально значимых качеств личности курсантов, проводятся тренинги коллективообразования, направленные на формирование сплоченности и повышение эффективности совместной деятельности, ознакомительные занятия в кабинете психологической регуляции (демонстрация его возможностей для дальнейшего использования); индивидуальные беседы, консультации и психокоррекционные мероприятия по возникающим проблемам, как по инициативе психологов, так и по направлению офицеров факультетов, а также по просьбе родителей и по личной инициативе курсантов, в том числе при подготовке к экзаменам; психокоррекционные мероприятия по развитию познавательных процессов (памяти, внимания).

Отдельное внимание уделяется иностранным обучающимся, зачисленным на первый курс, процесс адаптации которых осложняется необходимостью приспособления к 10 Шилова И.М. Психологическое сопровождение студента в процессе профессионального обучения и воспитания // Психопедагогика в правоохранительных органах. 2016. № 1 (64). С. 33-35.

новым культурным и социальным условиям, имеющимися пробелами в различных областях знаний, а также наличием языкового барьера. С иностранными обучающимися проводится индивидуальная и групповая психологическая и психокоррекционная работа, направленная на оптимизацию процесса адаптации к новым для них условиям.

Осуществляется изучение и анализ причин затрудне ний, возникающих у курсантов в период адаптации к условиям учебной и служебной деятельности, в том числе нарушений курсантами служебной дисциплины, подготовка рекомендаций для офицеров факультетов, профессорско-преподавательского состава по использованию психологических методов в воспитательной, профилактической работе с курсантами.

На последующих курсах обучения психологи института проводят с курсантами тренинговые занятия по развитию коммуникативной компетентности и навыков общения, эмоциональной устойчивости и саморегуляции, волевых качеств, способности брать на себя ответственность в сложных ситуациях, интеллектуальных способностей, памяти, внимания и профессиональной наблюдательности; психологическую диагностику сформированности профессионально значимых качеств, в том числе у командиров отделений; изучение морально-психологического состояния и социально-психологического климата в учебных коллективах с последующей разработкой рекомендаций руководству факультетов по оптимизации внутригрупповых процессов, совершенствованию стиля и методов управления; психокоррекционную работу с лицами, нуждающимися в повышенном психолого-педагогическом внимании и имеющими признаки нарушения психической адаптации; индивидуальные консультации по возникающим личным вопросам с последующей, при необходимости, психокоррекционной работой.

На пятом курсе обучения психологи изучают морально-психологическую готовность выпускников к самостоятельной профессиональной деятельности,

193


осуществляют консультирование по различным вопросам, в том числе о путях преодоления психологических трудностей, возникающих в период адаптации к усло виям самостоятельной профессиональной деятельности.

Для комплексного и вместе с тем дифференцированного подхода, в том числе к организации и проведению психологической работы, в институте разработаны и действуют программы морально-психологического обеспечения учебно-воспитательного процесса для набора курсантов (слушателей, иностранных обучающихся) по специальностям, реализуемым в Уральском юридическом институте МВД России, на весь период обучения, где предусмотрено поэтапное осуществление психологического сопровождения подготовки кадров для органов внутренних дел.

При организации психологического сопровождения подготовки кадров для органов внутренних дел в образовательной организации МВД России следует отметить и работу, проводимую психологами с субъектами учебно-воспитательного процесса, так как от тех, кто обеспечивает образовательный процесс, зависит не только качество предоставления образовательных услуг, но и в целом формирование личности специалиста.

Среди направлений работы психологов института с постоянным составом особое внимание уделяется психологическому обследованию кандидатов при комплектовании должностей; оказанию помощи профессорско-преподавательскому составу по использованию психологических методов и приемов взаимодействия с курсантами в образовательном процессе; проведению консультаций офицеров факультетов, преподавателей-кураторов учебных групп и профессорско-преподавательского состава по вопросам индивидуально-ориентированного подхода в работе с курсантами, профилактики, разрешения и минимизации последствий межличностных конфликтов, в том числе на религиозной и межнациональной основе; подготовке методических рекомендаций по использованию психологических методов в воспитательной работе с курсантами,

оптимизации образовательного процесса.

Сотрудниками психологической службы института по вопросам психологического сопровождения учебной и служебной деятельности организовано тесное взаимодействие со структурными подразделениями:

с кафедрами гуманитарного блока (кафедрой общей психологии, гуманитарных и социальных дисциплин, кафедрой психологии служебной деятельности и педагогики) в рамках научного обеспечения психологического сопровождения учебной и служебной деятельности, а также объединения усилий в реализации основных направлений работы психологов;

офицерами факультетов по выработке оптимальных форм взаимодействия с курсантами;

курсантами, сотрудниками и работниками института для обеспечения благоприятного социально-психологического климата в учебных и служебных коллективах, поддержания удовлетворительного морально-психологического состояния личного состава института и состояния служебной дисциплины и законности;

психологическими службами органов внутренних дел, научными и образовательными организациями по вопросам совершенствования психологического сопровождения подготовки кадров для органов внутренних дел.

В заключение следует отметить, что психологическое сопровождение подготовки кадров для органов внутренних дел эффективно только при комплексном подходе к каждому этапу профессионального становления во взаимодействии всех субъектов учебно-воспитательного процесса.

194


ЦЭРГИЙН ХАРИЛЦААНЫ ӨВӨРМӨЦ ОНЦЛОГ

IDIOSYNCRACTICS OF MILITARY COMMUNICATION

С.АЛИМААХСИС-ийн Ахисан шатны боловсролын сургуулийн Гадаад хэлний сургалтын багийн ахлах багш, докторант, цагдаагийн ахлах дэслэгч

ALIMAA S. Police Sen.LT, Ph.D student, Senior instructor of Foreign Language Training Team, Graduate School, LEU

Abstract: linguistic research on military discourse in institutional discourse is just beginning and it is more interesting object to study military communication expressed with idiosyncratic of the language like inter language transfer, short and witty expres-sions as we work in the military field.

Товч агуулга: Байгууллагын харилцаанаас цэргийн байгууллагын харилцааны дискурсыг судлах нь хэл шинжлэлд эхлэл төдий байгаа бөгөөд өвөрмөц, этгээд үг хэллэг, үйл хөдлөлөөр илэрдэг цэргийн харилцааг судлах нь цэргийн байгууллагад ажилладаг бидний хувьд хамгийн ойр бас сонирхолтой судалгааны обьект юм.

Key words: discourse, institutional discourse, special feature, idiosyncratic of the language, verbal, non-verbal, communication role, rank or work position level

Түлхүүр үг: дискурс, байгууллагын дискурс

Өөр өөр мэргэжлийн салбарт ажилладаг хүмүүс, албан хаагчид байгууллага дотроо өвөрмөц, тусгай үг хэллэгээр харилцдаг. Сүүлийн үед байгууллагын ажилчид /эмч-өвчтөн, багш-суралцагч, дарга-цэрэг/ хоорондоо хэрхэн яаж харилцаж, хариу үйлдэл үзүүлдэг тал дээр судалгаа хийх нь их болжээ.

Энгийн хүмүүс тэр бүр ойлгоход төвөгтэй энэ харилцааг хэлшинжлэлд байгууллагын дискурс гэж нэрлэдэг.

Сүүлийн жилүүдэд байгууллагын дискурсээс ихэнхдээ улс төрийн дискурс, албаны, хэвлэл мэдээллийн, зар сурталчилгааны, шинжлэх ухааны, сурган хүмүүжүүлэх ухааны, шашны дискурс харьцангуй өргөн судлагдсан байдаг бол эмнэлэгийн дискурс, цэргийн дискурс судлал нь дөнгөж эхлэлийн төдий гэж хэлж болно.

Цэргийн байгууллагад ажилладаг бидний хувьд тус байгууллагын харилцаа буюу дискурсыг судлах нь сонирхолтой бөгөөд шинэлэг судалгааны нэг болох болов уу.

Дискурс гэж юу вэ?

Дискурс нь голдуу хэл шинжлэлийн зохиол бүтээлүүдэд хамгийн түгээмэл хэрэглэгддэг нэр томьёо болоод байгаа ба сэтгэхүйн үйлдлүүд, харилцааны хэлбэрийг хэлтэй холбон тайлбарладаг ухаан юм. 1

Энэ нэр томьёог өргөн утгаар нь авч үзвэл “Дискурс гэдэг нь тодорхой цаг хугацаа, орон зай, нөхцөлд яригч, сонсогч хоёрын хооронд явагдаж буй харилцааны цогц үйлдэл юм”.2 Энэхүү харилцааны үйлдэл нь аман яриа, бичгийн аль ч хэлбэртэй вербаль, вербаль бус бүрэлдүүлэгчтэй байж болдог. Өөрөөр хэлбэл хэлийг хэн, хэзээ, ямар зорилгоор, хэрхэн яаж хэрэглэсэн нь тухайн дискурст илрэх ба тодорхой контекстын утгыг аман ба бичгийн хэлбэрээр дамжуулж байгаа хэрэг юм.

Дискурс гэдэг нь хэлэн доторх хэл бөгөөд энэ нь нийгмийнхээ онцлогийг агуулсан хэл маягаар оршдог ба өөрийн

1 Доктор (Ph.D), дэд проф. Д.Хонгорзул “Дискурсийн үндсэн ойлголтууд”, 2012 2 Доктор (Ph.D), дэд проф. Д.Хонгорзул “Дискурсийн үндсэн ойлголтууд”, 2012

195


гэсэн өвөрмөц хэл зүй, үгийн сан, өгүүлбэр зүйн онцлогтойгоос гадна утга зүйн хувьд үгийн хэрэглээний өөрийн гэсэн өвөрмөц онцлогтой байдаг.

Дискурсийг нийгмийн аль нэг салбарт харьяалагдах байдлаар байгууллагын дискурс буюу дотор нь цэргийн дискурс, анагаахын дискурс, улс төрийн дискурс, шинжлэх ухааны дискурс, мэдээллийн дискурс, хөдөө аж ахуйн дискурс, шашны дискурс, эдийн засгийн дискурс, бизнесийн дискурс, албан хэргийн дискурс, санхүүгийн дискурс, батлан хамгаалахын дискурс, хуулийн дискурс, боловсролын дискурс, ангийн дискурс, урлагийн дискурс, гэр бүлийн дискурс гэх мэтээр төрөлжүүлэн ангилдаг.

Байгууллагын дискурс нь нийгмийн байр суурь, албан үүргийн тодорхой хүрээний харилцаа бөгөөд оролцогчид, харилцааны зорилго хэмээх хоёр үндсэн зүйлээр ялгардаг.

Нийгмийн хэм хэмжээ, ситуацийн контекст (хэлэхүйн үйлдлийн болсон хугацаа, явагдсан байрлал), харилцагчдын нийгмийн болон харилцааны үүрэг, харилцаанд оролцогчдын танил эсвэл танил бус байдал, харилцаанд оролцогчдын бүрэлдэхүүн, албан тушаалын ялгаа зэрэг нь дискурсийн бүлэг онцлогийг бүрдүүлдэг.

Цэргийн дискурс нь дээр өгүүлснээр өвөрмөц хэл зүй, үгийн сан, өгүүлбэр зүйн онцлогтойгоос гадна утга зүйн хувьд үгийн хэрэглээний өөрийн гэсэн өвөрмөц онцлогтой, тодорхой тогтсон хэллэг, хэлцээр ахлах цолтон, албан тушаалтантайгаа харилцдаг болох нь ажиглагддаг.

Цэргийн байгууллагын хэлэнд өвөрмөц, этгээд үг хэллэг англи, монгол хэлэнд хоёуланд нь хэрэглэгдэхээс гадна нийгэм, цаг үеэсээ шалтгаалан хувирч өөрчлөгдөж байдаг гэж үзэж байгаа тул энэ нь нийгмийн хэл шинжлэлийн судлагдахуун болох юм. Үүнийг дараах жишээнээс харж болно.

Англи хэлэнд цэргийн байгууллагад эрэгтэй, эмэгтэй ялгаагүй mon sir -/өглөөний мэнд эрхэм ээ/ гэж харьцдаг байсан бол сүүлийн үед эмэгтэйчүүд цэргийн албанд ажиллах нь их болсноор mon ma -/өгөөний мэнд хатагтай/3 гэж харьцах болсон нь тухайн цаг үеийнхээ 3 “An appraisal of a speech situation of a man o’war parade rehearsal as a sociolinguistic domain”, Taofiq A. Alabi, Department of Modern European Languages, University of llorin, Nigeria.

нийгмийг дагаад хувирч өөрчлөгджээ. Мөн хэлний харьцаа нь эр хүйст

хандах байдлаар илэрдэг байсан нь эндээс харагдаж байна.

Энэ мэтээр цэргийн байгууллагын хэл монгол хэлэнд ч хувирч өөрчлөгддөг, ахлах цолтонтой харьцахдаа эрэгтэй, эмэгтэй ялгалгүй ханддаг байдлыг доорх жишээнээс харж болно.

Монгол улсын ерөнхийлөгчийн 2008 оны 12-р сарын 22-ны 379-р зарлиг гарахаас өмнө мөрдөж байсан Монгол улсын цэргийн дүрэмд “захирагдагч нь албан хэргээр захирагч /дарга/ буюу ахлах цолтонтой харилцахдаа “нөхөр” гэдэг үгийг цолны өмнө нэмж хэлнэ.4 гэж заасан байсныг дээрх зарлиг гарсанаар “захирагдагч нь албан хэргээр захирагч /дарга/ буюу ахлах цолтонтой харьцахдаа “эрхэм” гэдэг үгийг цолны өмнө нэмж хэлнэ.5 гэж заажээ.

Мөн “Хүндэтгэлийн харилцаанд нийтлэг хэрэглэгддэг зарим үгийг гадаадын зочин төлөөлөгчдийг хүлээн авах болон албаны харьцааны үед цэргийн цол буюу нэрийн өмнө хэрэглэж болно. Жишээ нь: “Ноён хурандаа”, “Эрхэмсэг хатагтай”, “Ноёд, хатагтай” гэх мэт”6 гэсэн заалт 2008 оноос өмнөх цэргийн дүрэмд ч тусгасан байна.

Эндээс харахад хүндэтгэлийн харилцаанд хүйсээр ялгаж харьцахыг зааж өгсөн байх ба бусад үед энэ ялгааг заагаагүй нь цэргийн харилцаа нь товч тодорхой, ойлгомжтой бөгөөд богино үг хэллэгтэй, хураангуйлсан хэлбэртэй илэрдэгээс гадна эмэгтэй хүмүүс цэргийн байгууллагад ховор ажилладаг байснаас эмэгтэй хүнд хандах харьцааны талаар заагаагүй байж болох юм гэж үзэж байна.

Мөн дээрхи жишээнээс харахад цэргийн дискурс нь англи хэлэнд үгийг хураангуйлах, бүтээвэр буюу утгат хэсгийг нь хасах угтвар, дагаварыг зөвхөн хэлэх, эгшгийг орхих зэргээр илэрч байгаа нь монгол хэлэнд ч адилхан байна. Жишээ нь P’rade! p’rade’tion! (parade гэхийг эхний эгшгийг хассан бол attention гэхийг утгат хэсэг буюу бүтээвэрийг хасаад нийлүүлж хэлсэн нь өвөрмөц боловч цэргийн хэлэндээ хүн бүрт ойлгомжтой хэллэг юм. 4 Монгол улсын цэргийн дүрмүүд, 2-р бүлэг, 51-р заалт, 2000 он5 Монгол улсын цэргийн дүрмүүд, 2-р бүлэг, 50-р заалт, 20086 Монгол улсын цэргийн дүрмүүд. 2-р бүлэг, 51-р заалт, 2008

196


Монгол хэлэнд дээхнэ үед Баруун тээ ший /баруун тийш эргэ/ гэж утгат хэсгийг нь мөн хурааж, сүүлийн гийгүүлэгчийг арын үгэнд шилжүүлэн өвөрмөц байдлаар хэлдэг байжээ.

Цэргийн хэл нь товч тодорхой, тушаах өнгө аястай, эрч хүчийг илэрхийлсэн утга агуулгатай байдаг нь “Монгол улсын төлөө зүтгэе” гэж сайшаал хүртсэн, баяр хүргэсэн үед хэлдэг урианаас ойлгомжтой байна. Эндээс харахад улсынхаа гэдэг үгийн хамаатуулахын тийн ялгалын дагаварыг хурааж илүү эрч хүчтэй утгыг илтгэж хэлсэн байж болох юм.

“Захирагч /дарга/ нь албаны хувьд сайшаал хүртээх буюу баяр хүргэвэл цэргийн алба хаагч нь “Монгол улсын төлөө зүтгэе”. гэж хариулна...”7 гэж заажээ.

БХИС-ийн гадаад хэлний сургалтын төвийн дэд профессор Д.Болод “Манай батлан хамгаалахын салбарын “Монгол улсын төлөө зүтгэе” гэсэн уриаг үзвэл монгол биш, өөр гадны орны хэн нэгэн хэлсэн юм байна, эсвэл монгол хүн хэлсэн болэх орондоо “хүнийрхүү” ханджээ гэж бодоход хүргэнэ. Харин эх орондоо үнэхээр “хүнийрхүү, хөндий” хандаж байгаа бол тэгж хэлж ч бас болно. Тиймээс “МОНГОЛ УЛСЫНХАА ТӨЛӨӨ ЗҮТГЭЕ” гэвэл хавьгүй нийлэмжтэй эевэргүү сонтоно. Үүнтэй адил “Эх орны төлөө” бус “Эх орныхоо төлөө” хэмээвэл илүү өөриймсөг,

7 Монгол улсын цэргийн дүрмүүд. 2-р бүлэг, 42-р заалт, 2008

хамаатуулсан утгыг илтгэх ажээ.8 гэж хэлсэн нь утгын хувьд байж болох ч хэрэв ингэж хэлвэл цэргийн дискурсын товч тодорхой, тушаах өнгө аяс бүхий үг хэллэгийн эрч суларч, өвөрмөц байдал нь алдагдах юм гэж үзэж байна.

ДҮГНЭЛТБайгууллагын дискурсын төрлүүдээс

цэргийн дискурс судлал нь эхлэл төдий байгаа бөгөөд өвөрмөц, этгээд үг хэллэг, биет ба биет бус үйл хөдлөлөөр илэрдэг цэргийн дискурсыг судлах нь цэргийн байгууллагад ажилладаг бидний хувьд хамгийн ойр бас сонирхолтой судалгааны обьект юм.

Бусад байгууллагын дискурсээс ялгаатай нь цэргийн дискурс нийгмийн хэл шинжлэлийн өвөрмөц шинж болох хэл хоорондын хувиргалт буюу шилжилт, оновчтой бөгөөд богино үг хэллэгтэй, хураангуйлсан хэлбэртэй, удирдан чиглүүлэх буюу тушаах өнгө аястай, эрч хүчийг илтгэдэг нь монгол, англи хэлэнд адилхан байна.

Цэргийн дискурст хүйсийн ялгаа гаргаж харьцдаггүй байсан ба нийгмийн нөхцөл байдлаас шалтгаалан эр, эм хүйсийн үгээр ялгаж харьцдаг болсон нь англи хэлний жишээнээс тодорхой байгаа бол монгол хэлэнд хүйсийн ялгаа бараг байхгүй, харин хүндэтгэлийн харилцаанд ялгаж харьцахыг зааж өгчээ. Гэхдээ цаашид хүйсээр ялган ханддаг болохыг үгүйсгэхгүй юм.

8 Д.Болод, “Эх хэлний утга, найруулга, соёл”, 2011

197


ЦАГДААГИЙН АЛБА ХААГЧДАД ТАВИГДАХ МЭРГЭЖЛИЙН СЭТГЭЛ ЗҮЙН ДАСАН ЗОХИЦОЛ, БИЕ ХҮНИЙ ХАНДЛАГА

PROFESSIONAL PSYCHOLOGY, ADAPTIONS AND INDIVIDUAL ATTITUDES IN POLICING

Д.НЯМГЭРЭЛКино урлагийн дээд сургуулийн Сургалтын бодлого, хяналтын албаны мэргэжилтэнNYAMGEREL DEducation policy and monitoring office specialist of the institute of Cinematography

Товч агуулга: Цагдаагийн албаны ажлын цаг тогтворгүй байдал, жижүүрлэлт, хамгаалалт, нойр, хоолны дэглэм алдагдах, хэт их мэдээлэл хүлээн авах нь тэдний физиологийн болон сэтгэл зүйн байдалд таагүй нөлөө үзүүлдэг. Энэхүү бие махбодын хэт ачаалал нь тэднийг оюун дүгнэлт хийх чадамжийг бууруулдаг. Иймд цагдаагийн алба хаагчдын мэргэжлийн сэтгэл зүйн бэлтгэл, дасан зохицлыг онолын болоод судлаачдын судалсан үзэл баримтлалуудыг нэгтгэж алба хаагчдад зөвлөмж гаргасан болно.

Abctract: Unpredictable work time and workload of policemen such as standing on lookout, unpredictable sleep time and meal times, and overflow of information reflects poorly on their physiology and psychology. Thus we’ve compiled this guide for psychological adaptation and preparedness for policemen from other psychologists works and theories.

Түлхүүр үгс: Дасан зохицол, онолын чиг хандлага, цагдаагийн алба хаагчдийн сэтгэл зүйн бэлтгэл.

Key words: The out comes of the researches of professional psychology, adap-tions and individual attitudes in Policing

Мэргэжлээрээ маш сайн бэлтгэгдсэн алба хаагч нь ёс суртахуун, сэтгэл хөдлөл хүсэл зоригийн тогтвортой байдал, үйл ажиллагаа явуулахад бэлэн байдал, биеэ дайчлах зэрэг шаардлагатай сэтгэл зүйн чанарууд, нөхцөл байдалд дасан зохицох чадваргүй бол үйл ажиллагаагаа үр дүнтэй гүйцэтгэж чадахгүй. Иймээс цагдаагийн алба хаагчдын ажил мэргэжилдээ дасан зохицох чадвар нь хууль, бие бялдарын бэлтгэлтэй адил ажилдаа хандах хандлага мэргэжлийн ур чадварыг дээшлүүлэхэд чухал юм.

• Сэтгэл зүйн бэлтгэлд: орчинд дасан зохицох чадвар, тэсвэр тэвчээр, зориг, хэт ачааллыг даах, сэтгэлийн хөдөлгөөнөө хянах, удирдах, мэдрэмжтэй байх, бие биендээ туслам, дэмжих, бие биенийгээ сэдэлжүүлж,

эерэг нөлөөлөл үзүүлэх зэрэг багтана.• Албаны бэлтгэлжилтэд: Ажил

албандаа үнэнч байх, хийж буй ажлаа үзэн ядахгүй байх, тууштай байх, эргэлзээгүй байх, галт зэвсэг, техник хэрэгслээ зөв хэрэглэх чадвартай байх гэх мэт.

• Бие бялдарын бэлтгэлжилтэд: эрүүл чийрэг байх, сэтгэц мэдрэлийн системийн хэт ачааллыг даах чадвартай байх гэх мэт.

• Хувийн бэлтгэл: Дулаан хувцаслах, хувцас, хэрэгслээ бэлтгэх, нойр, хоолоо зохицуулах гэх мэт. Гэр бүлийнхэндээ ажил байдлаа ойлгуулж зохицуулах гэх мэт.

Цагаагийн алба хаагчдад сэтгэл зүйч нь алба хаагчидад өгөгдсөн үүрэг даалгаврыг амжилттай биелүүлэхэд,

198


өөрийн сэтгэл зүйн байдлаа тухайн нөхцөл байдалд тохируулан удирдах, өөрийгөө хянах сэтгэл зүйн аргуудыг эзэмшихэд нь туслах хэрэгтэй. Цагдаагийн алба хаагчдын ажлын онцлог нь мэргэжилээрээ мэргэшихээс гадна олон хүчин зүйл байнгын нөлөөлж байдаг. Цагдаагийн алба хаагчдын ажлын онцлог урьдчилан төлөвлөөгүй гэнэтийн нөхцөлд явагддаг хэдий ч ажилтнуудаас өөрийн хийж байгаа үйлдэлд хариуцлага хүлээх, шийдэмгий ба эрсдэлтэй алхам хийх чадвартай байхыг шаардаж байдаг

Нэг ёсондоо алба хаагчийн ажилд гэнэтийн хүнд нөхцөл байдал бий боллоо гэж бодоход тухайн алба хаагч дасан зохицох чадвар өндөртэй байж асуудлыг бодитоор шийдэх боломж бүрдэх юм.Алба хаагчдын ажилд хандах хандлага, сэтгэлийн хөдөлгөөн, үзэл бодол, дадал зуршил, зан байдал,амьдралын хэв маяг нь дасан зохицох чадварыг нь илэрхийлж байдаг.

Бихевиорист сэтгэл судлалын онолын үүднээс сургалтын орчин нөхцлийг бодит орчинд ойртуулах асуудлыг алба хаагчдын дасан зохицох түвшинг нэмэгдүүлэх хамгийн үр дүнтэй хэлбэр хэмээн үздэг. Сэтгэл судлаач К. Р. Роджерс хүний зан үйлийн хувьд түүнийг хүрээлэн байгаа орчин, өөрийгөө хэрхэн хүртэж хүлээн авч байгаагаар дасан зохицох байдал илэрнэ. Хүмүүст муу зүйл хийх, эвдэж сүйтгэх зэрэг таагүй мэдрэмжүүд нь хүний жинхэнэ дотоод мэдрэмжинд байдаггүй. Хүний уг мөн чанарт байдаг суурь сэдэл бол бие хүний шилдэг чанарууд, өөрийгөө хөгжүүлэх, идэвхитэй байх, бусдад сайн зүйл хийх, туслах, бусадтай зохицож амьдрах гэж үздэг1. А. Маслоу хэвийн зан үйлийг хэрэгцээтэй холбож хүний үндсэн суурь хэрэгцээ хангагдаж чадсанаар илүү сайн дасан зохицож чадна гэж үзсэн байда2г. Иймд алба хаагчдын бие болоод сэтгэлзүйн хэрэгцээг нь хангаж өгснөөр ажил мэргэжилдээ дасан зохицож ажиллах боломж бүрддэг байна Энэ нь өөрийн боломж, авьяас чадварыг бүрэн ашиглах гэсэн утгыг илэрхийлдэг

Тэрээр хэрэгцээний шатлалыг боловсруулсан. Эдгээр нь:

1. Бие физологийн хэрэгцээ (өлсөх цангах)1 Батболд, Ш.(2010). Сэтгэл судлал сонгодгууд. Улаанбаатар 2 Maslow, A. H. (1987). Motivation and Personality

2. Хайр сэтгэлийн ( дурлах, хүндлэх, хайрлах, ойлгох)

3. Аюулгүй байдлын (удаан амьдрах, аюулаас зайлсхийх)

4. Өөрийгөө хүндлэх 5. Өөрийгөө нээх хэрэгцээКарен Хорни хэвийн дасан

зохицохын тулд хүн өөрийн “би”-г танин мэдэж өөрийн доторх туйлын дүрийг зөв илрүүлэх хэрэгтэй гэж үзсэн байдаг. Тэрээр бие хүний дотоод зөрчлүүд нь хүний амьдарч байгаа соёл иргэншилээс тодорхой хэмжээгээр шалтгаалдаг3. Хэрвээ соёл иргэншил нь тогтсон уламжлалтай бол үнэт зүйлсийн баримжаа нь зөрчилдөх зүйл гардаггүй харин соёл иргэншил байнгын өөрчлөлтөндбайвал хуучин ба шинэ үүссэн үнэт зүйлсүүд зөрчилдсөнөөр амьдралын янз бүрийн хэв маяг бий болж бие хүний үнэт зүйлсийн баримжаанд зөрчил үүсэж түгшүүрт ордог. Иймд өөрийн хүсэл сонирхолд нийцсэн мэргэжлийг сонгон ажиллаж байгаа алба хаагчидын хувьд мэргэжил гүйцэтгэх үүрэгтээ хурдан дасан зохицдог байна.

А.М.Столяренко сэтгэл судлал сурган хүмүүжүүлэх ухааны доктор хуулийн сэтгэл судлал, хуулийн сурган зүйн бүтээлүүдийн зохиогч 2003

Сэтгэл зүйн бэлтгэлийн үндсэн бүрэлдэхүүнд

1. Мэргэжлийн чадвар- Сэтгэл зүйн чиг баримжаатай

байх ажигламтгай, ой тогтоолт хүлээн авах чадвар, сэтгэлгээ сайтай байх

2. Мэргэжлийн дадал- Мэргэжлийн үйл ажиллагаа

явуулахад сэтгэл зүйн нөхцөл байдлыг харгалзах, сэтгэл зүйн арга хэрэгслийг ашиглах

- Мэргэжлийн түвшинд харьцах- Зохих нүүр гарны хөдөлгөөн,

төрх байдалтай байх- Зөрчилдөөнтэй нөхцөлд биеэ

зөв авч явах- Сэтгэлзүйн техникийг эзэмшсэн

байх- Сэтгэл зүйн тактикийг эзэмшсэн

байх- Биеэ дайчлах, өөрийгөө

захирах- Үйл ажиллагааг үр дүнтэй

явуулах3. Ёс суртахуун- сэтгэл зүйн

тогтвортой байдал3.Greenberg, J. (2008). "Understanding the vital human quest for self-esteem".Perspectives on Psychological Science

199


- Хариуцлага, үүргээ ухамсарласан байх

- Хамт олонч нөхөрсөг байх- Сахилга баттай байх- Сэтгэл зүйн тогтвортой байх4. Сэтгэл зүйн найдвартай байдал- Өөртөө итгэлтэй байх- Эзэмшсэн дадал баталгаат байхСэтгэл зүйн бэлтгэл - Хүндрүүлсэн

нөхцөл, аюултай болон тодорхойгүй цагийн байдалд албан үүрэгтэй холбоотой сургууль дадлага тогтмол хийснээр сэтгэцийг сөргөөр дарангуйлагч сэтгэл зүйн байдал арилж, хүлээсэн үүргээ гүйцэтгэх үед саармаг, магадгүй түлхэц үзүүлэх сэтгэл зүйн төлөв бий болох бөгөөд түүнд нь мэргэжлийн мэдлэг, дадал, чадвар ихээхэн үүрэг гүйцэтгэнэ. Өндөр чадвартай цэргийн алба хаагч хүндрүүлсэн нөхцөлд үүргээ гүйцэтгэх үед сэтгэл зүйн дарамт үүсдэггүй. Бие махбодын бэлтгэлийг дээшлүүлсэнээр цэргийн алба хаагч өвдөлт, айдас, өөртөө итгэлгүй байдал зэргийг даван туулах чадвартай болж, сэтгэл зүйн тогтвортой байдал, өөртөө итгэх итгэл нэмэгддэг.4

Аливаа хүн өөрийн гэсэн орчинд дасан зохицсон байдаг. Энэ орчныг солиход хүн биеэ барьж сурах чадвар нь өөрчлөгдөж, сурсан зүйлээ хэрэгжүүлэхэд бэрхшээлтэй болж ирдэг. Алба хаагчид мэргэжлийн үйл ажиллагаа хийх, гишүүдтэйгээ харилцах, зан байдлын өөрийн гэсэн хэв маяг төлөвшүүлэх асуудал юм. Өөрөөр хэлбэл дасан зохицох гэдэг нь хүн орчноос тавьж байгаа шаардлагад /нийгмийн болон бие махбодийн/ сэтгэл санааны хувьд хямралд оролгүй, орчиндоо аливаа нэг зөрчил үүсэхгүй, өөрийгөө тэнцвэртэй авч явах бодоол мэргэжлийн үйл ажиллагааг амжилттай гүйцэтгэхэд оршино.

Дасан зохицлыг /adaptation, адаптаци/ явцуу хүрээнд хувь хүний орчиндоо зохицох чадвар, өргөн хүрээнд байгууллага болон шинэ орчин, шинэ нөхцөл байдалд амжилттай оршин тогтнох чадвар гэж тодорхойлж болно. Дасан зохицол нь ижил төстэй цочроогчийн нөлөөгөөр эсвэл нэг төрлийн цочроогч хэт удаан нөлөөлснөөс сэрэл үүсэхгүй болж мэдрэмж өөрчлөгдөхийг хэлнэ5. Иймээс сургалтаар олж авсан мэдлэг, чадвар, дадал нь жинхэнэ үйл явдал, бодит 4 Баянбилэг Ц.хуулийн сэтгэл судлал. УБ., 2011, 23ху 5 Батсайхан, М. Дэлгэржав, М. Сэтгэл судлалын тайлбар толь.

орчинд өөрчлөгддөг гэсэн үг юм. Хэрхэн яаж өөрчлөгдөх өсөх үү буурах уу гэдэг нь сэтгэл зүйн дасан зохицох түвшин хамаарах нь зайлшгүй байдаг. Ийм учраас аль болох бодит орчинд нийцүүлэн сургалтыг явуулж бэлтгэх нь жинхэнэ нөхцөл байдал дээрээ алба хаагчид сандарч балмагдах, айх түгших нь бага, хүртэхүй, сэтгэхүй, анхаарал, ойн оператив шинжид илрэх сөрөг үзэгдэл бага байна6.Цагдаагийн алба хаагчдын ажил мэргэжилдээ дасан зохицоход нь сөрөг муу талыг дэвэргэн бодох, аюул, нөхцөл байдлаа хэт үнэлэх, байнга эмээх байдалтай байх, ингэснээр ажиллах боломж , зохион байгуулалт алдагдах, сулрах талуудыг бодит аюул, сэтгэхүйн айдас хүйдсийн эсрэг байнга сөрөг зогсох мэдрэмж, бэрхшээлийг даван туулах хүч нь хүн өөрийн зориг зан үйлийг удирдаж, биеэ эзэмдэн, тайван бодож сэтгэх чадвараар тодорхойлогдоно гэдэгтэй зөрчилдөж байгаа тул үүнийг харгалзан практик үйл ажиллагаанд оролцуулж байх нь чухал юм.

Дүгнэлт Алба хаагчдын сэтгэл зүйн дасан

зохицол, бэлтгэлийн хүрээнд онолын чиг хандлага болоод судлаачдын бүтээлүүдийг судлахад алба хаагчид нь өөр өөрийн сэтгэцийн хэв шинжээрээ ялгарч байдаг гэхдээ ажилд хандах хандлагад нөлөөлдөггүй учраас ажил мэргэжилдээ сэтгэл ханамжтай байх үүднээс нь сэтгэл зүйн бэлтгэлийг явуулах нь үр дүнтэй гэж үзэж байна.

Мөн алба хаагчдын сэтгэл зүйн дасан зохицол нь түүний хувийн бэлтгэлээр хязгаарлахгүй хамт олны нөлөөлөл, төлөвшил, хоорондын харилцаа, дулаан уур амьсгал зэрэг нь сэтгэл зүй, бия бялдарын хөгжлийн түвшинг ихээхэн дээшлүүлж өгдөг тул эвсэг хамт олны доторхи бэлтгэл сулхан байгаа гишүүн ч өөрийгөө итгэлтэй үнэлж, учирсан саад бэрхшээлийг зорилгоор давж туулдаг байна. Иймээс онцгой нөхцөл байдлын үеийн дадлага сургалтын үеэр хамт олны сэтгэл зүйг төлөвшүүлэх нь юу юунаас чухал бөгөөд багийн гишүүн бүр үүн дээр анхаарч бие биедээ тусалж дэмжин ажиллах чухал үүрэгтэй байна.

СаналЦагдаагийн алба хаагчдын сэтгэл

ханамжийг нэмэгдүүлэх, чадваржуулах, 6 Батжаргал Д, Сэрсэнжав Ю. Пенитенциарны сэтгэл судлал УБ: 2012.

200

ЭРДЭМТЭН, СУДЛААЧДЫН ҮЗЭЛ БОДОЛLAW ENFORCEMENT

сэтгэл зүйн бэлтгэлийг хангаж ажлын байранд тохиолдох гэнэтийн нөхцөл байдалд дасан зохицож ажиллах чадварыг сайжруулах нь чухал байна. Үүнд:

1. Алба хаагчдад болоод гэр бүлийн гишүүдийн сэтгэл зүйн боловсролын нэмэгдүүлэх

2. Тухайн ажилтны ажилд хандлагыг нарийн судалж, дэмжлэг үзүүлэх

3. Албан ажиллагааны явцад үүсэх сэтгэлзүйн сөрөг хүчин зүйлийг тооцож, асуудлыг бодитой үнэлэхэд сэтгэл зүйн

мэдлэг олгох4. Нөхцөл байдлын улмаас үүсэх

хүндрэлийг даван туулах сэтгэл зүйн тогтвортой байдлыг эзэмшүүлэх

5. Ажлын нөхцөл байдлаас болж үүсэн стресс бухимдал цочирдол түгшүүр гэх мэт сэтгэл хөдлөлийн сөрөг шинжүүдэд трайнинг дасгал хийх

6. Бүлэг хамт олонд сэтгэл зүйн эерэг хандлагыг төлөвшүүлэх Хамт олны уур амьсгалыг сайжруулах талаар системтэй ажил зохион байгуулах

7. Алба хаагчдад сэтгэл зүйн туслалцаа үзүүлэх орчин нөхцөл байдлыг бий болгох

201

POINTS OF VIEWS OF SCIENTISTS AND RESEARCHERS ХУУЛЬ САХИУЛАХУЙ

СТАНОВЛЕНИЕ КОНСТИТУЦИОННОГО СУДА РЕСПУБЛИКИ БУРЯТИЯ

БУРИАД УЛС ДАХЬ ҮНДСЭН ХУУЛИЙН ШҮҮХИЙН БАЙГУУЛАЛЫН АСУУДАЛ

THE FORMATION OF THE CONSTITUTIONAL COURT OF

THE REPUBLIC OF BURYATIA

ХЫШИКТУЕВ О.В.Профессор Бурятского государственного университета,Заслуженный юрист Российской ФедерацииО.В. ХЫШИКТУЕВ Буриадын улсын их сургуулийн профессор, ОХУ-ын Гавьяат хуульчKHYSHIKTUEV O.V.Professor, State university of Republic of Buriyatia,Honored Lawyer of Russian Federation

Аннотация: Цель судебных органов конституционного контроля заключается в защите Конституции и прав граждан. В случае необходимости, они (законодательные и исполнительные органы власти) могут внести изменений в Конституции.

Товч агуулга: Шүүхийн үндсэн хуулийн хяналтын байгууллагуудын зорилго нь ард иргэд болон Үндсэн хуулийг хамгаалах юм. Хэрэв тэд (Хууль тогтоох болон гүйцэтгэх эрх бүхий байгууллагууд) шаардлагатай гэж үзвэл, Үндсэн хуульд “өөрчлөлт” оруулж болно.

Abstract: The purpose of judicial constitutional control bodies is to protect the Constitution, the rights of citizens. They can, if necessary, to “correct” the legislative and executive authorities, who for whatever reason something aside from the Constitution.

Ключевые слова: Конституционный суд Республики Бурятия, Конституция, принцип разделения властей, конституционная юрисдикция.

Түлхүүр үгс: Буриад Улсын Үндсэн хуулийн цэц, Үндсэн хууль, эрх мэдэл хуваарилах зарчим, Үндсэн хуулийн эрх.

Keywords: Constitutional Court of the Republic of Buryatia, Constitution, constitutional jurisdiction, the principle of separation of powers.

Более двадцати лет прошло с момента принятия Основного закона – Конституции Российской Федерации, которая положила начало качественно новому этапу в правовой системе России и дала импульс развитию всех отраслей законодательства. Закономерным и важным стало принятие в 1994 году Конституции Республики Бурятия, которая закрепила основные положения в сфере прав и свобод гражданина.

Нормы, заложенные в Конституции, предусматривают не только большую свободу для всех субъектов экономической и политической жизни, но и ответственность за каждое принимаемое решение и каждое предпринимаемое действие. Именно Конституция является основанием всей правовой системы нашей Республики.

Конституционные суды – это институт, имманентный правовому государству, где есть разделение властей и четко выражено стремление жить по закону.

Последнее обстоятельство – «стремление жить по закону» стало одним из поводов для создания в конце 80-90 годов в советской государственной системе Комитета конституционного надзора СССР. Однако в условиях, когда четко и в полном объеме не проводилось разграничения представительной, исполнительной и судебной властей, да еще и при руководящей роли одной партии, и в условиях уже тогда сильно наблюдавшейся политической нестабильности в стране Комитет конституционного надзора СССР не мог проявить себя в полной мере.

До начала 90-х годов в бывших автономных республиках РСФСР так же, как и в СССР, вопрос о необходимости создания самостоятельного органа конституционного контроля не вставал, поскольку доминировала идея верховенства Советов.

Декларация о государственном суверенитете РСФСР от 12 июня 1990 года

202


мнение о том, что Конституционный суд нужен, и никаких двояких подходов тут быть не может. Во всем цивилизованном мире всегда существует арбитр между ветвями власти, который защищает права человека, то что положено по Конституции. Я думаю, что надо согласиться с созданием этой структуры и не думаю, что это сильно отяготит наш бюджет. А если мы будем работать над экономикой и развитием доходной частью бюджета, то и проблемы такой не будет.

Конституционный суд Республики Бурятия был образован на основании и в соответствии с Конституцией Республики Бурятия и Законом Республики Бурятия от 25 января 1995 года в результате назначения Народным Хуралом Республики Бурятия по представлению Президента Республики Бурятия Председателя – автора статьи и двух судей Конституционного суда: Андрея Дашиевича Улымжиева и Елены Александровны Мурзиной. Это высококвалифицированные юристы, прошедшие, несмотря на молодость, немалую профессиональную школу. А. Д. Улымжиев в органах юстиции работал 15 лет, кандидат юридических наук, у Е. А. Мурзиной был опыт поменьше, но у нее за плечами почти десять лет работы в качестве народного судьи. У каждого из судей была своя специализация.

Аппарат был из 3 человек – бухгалтер, секретарь и делопроизводитель.

С первых дней работы суда, усилия были направлены на укрепление конституционной законности, чтобы законы были признаны не только органами государственной власти и местного самоуправления, но и гражданами, их объединениями и должностными лицами, и способствовали стабильности государственного устройства республики, защите основных прав и свобод граждан.

В стране, как известно, принимались немалые усилия по разделению полномочий между различными ветвями государственной власти – представительной (законодательной), исполнительной и судебной. По Конституции Российской Федерации они все независимы и действуют лишь в пределах своей компетенции, определенной действующим законодательством. Однако, как показывает практика, в связи с ухудшением положения дел в экономике,

инициировала принятие автономными республиками аналогичных деклараций, которые и положили начало реформированию правового статуса республик, их государственно-политических институтов.

Первыми шагами, способствовавшими созданию судебных органов конституционного контроля в субъектах РФ, явились Концепция судебной реформы в Российской Федерации, одобренная Постановлением Верховного Совета РСФСР от 24 октября 1991 года, и Федеративный договор о разграничении предметов ведения и полномочий между федеральными органами государственной власти Российской Федерации и органами власти суверенных республик в составе Российской Федерации от 31 марта 1992 года.

Деятельность Конституционного суда Российской Федерации положила начало создания органов конституционной юстиции в субъектах федерации. В российских регионах начали создаваться органы конституционного контроля – конституционные (уставные) суды.

25 октября 1994 года Народным Хуралом был принят закон «О конституционном суде Республики Бурятия». Это было третье заседание второй сессии Народного Хурала первого созыва.

Представлял проект Закона – депутат Яковлев В.И: «Уважаемые депутаты Народного Хурала Республики Бурятия. Президентом представлен в порядке законодательной инициативы на ваше рассмотрение проект Закона Республики Бурятия о Конституционном суде. Он подготовлен с учетом предложений и замечаний, поступивших по законопроекту, обсуждавшемуся в первом чтении Верховным Советом Республики Бурятия, а также положений нового Закона о Конституционном суде Российской Федерации»1.

Большая часть выступавших на том заседании были единогласно «за» создание такого органа конституционной юстиции. Основным ключевым вопросом, тормозившим принятие законопроекта - был вопрос о финансовой составляющей деятельности Конституционного суда, однако к концу обсуждений пришли к мнению, что «самое дорогое управление – это дешевое».

Депутат Белоколодов Н.М высказал 1 Стенограмма 3 заседания второй сессии Народного Хурала РБ 1 созыва от 25.10.1994. С.1.

203


трения между различными ветвями власти возможны.

Закон «О конституционном суде Республики Бурятия» запрещает судьям иметь свои политические пристрастия. Статья 16 Закона четко указывает – судья Конституционного суда не вправе выступать перед любой аудиторией и публично высказывать свое мнение по вопросу, который может стать предметом рассмотрения в Конституционном суде Республики Бурятия.

Одним словом, речь идет о создании цивилизованного правового государства, в котором у каждой ветви государственной власти есть свои функции, свои задачи. А Конституционный суд – высший орган судебной власти по охране Основного Закона. И логично, что он был создан в нашей Республике. Приходится только сожалеть, что процесс его создания несколько затянулся».

Важно подчеркнуть, что многие решения Конституционного суда РБ не только способствовали укреплению конституционной законности, но и содействовали развитию законотворческого процесса в Республике в соответствии с принципами и нормами Конституции Республики Бурятия.

Интенсивность деятельности Конституционного суда Республики Бурятия сопоставима с деятельностью других конституционных судов субъектов Российской Федерации. Конституционным судом Республики Бурятия в период с 1995 года по февраль 2012 года рассмотрено 128 дел, по ним принято 46 постановлений, 2 заключения, 80 определений, из них 9 определений по прекращению дел в связи с отменой или внесением изменений в нормативные правовые акты до рассмотрения дела в суде и отзывом обращений2.

В июне 1997 года Президент Республики обратился в Конституционный суд РБ с запросом о проверке соответствия Конституции статей 5 и 11 Закона «О Народном Хурале», которые наделяют законодательные органы правом осуществления контроля за соблюдением законов, не устанавливая пределов контроля, и, по сути, превращают парламент республики в контрольный орган. Конституционный суд постановил 2 Конституционный суд Республики Бурятия» - сборник официальных материалов, 2007. С.50.

отклонить данный запрос, пояснив, что аналогичные полномочия присущи любому парламенту. Сама формулировка данного положения оспариваемого закона содержит указания на пределы осуществления контроля. Республиканским законодательством определены формы, в которых соответствующий контроль осуществляется. Не согласившись с таким решением суда Президент Республики созвал совещание руководителей судебных и правоохранительных органов, где ему было разъяснено, что постановления окончательны и не подлежат отмене.

Таким образом, Конституционным судом прилагались усилия, чтобы статьи Конституции Республики Бурятия были реально действующими, а не декларативными, на деле защищали конституционные права и свободы граждан, закрепленные в главе 2 (в ст. 15-59) Конституции Республики Бурятия, повышали качество принимаемых нормативных правовых актов органов государственной власти и местного самоуправления, чтобы возрос уровень доверия к ним со стороны населения. Решения суда способствуют претворению в жизнь общефедеральных конституционных принципов на уровне Республики, таких как разделение властей, самостоятельность органов законодательной, исполнительной и судебной власти, четкое разграничение их полномочий, взаимный контроль, равенство всех перед законом и судом и др.

Сейчас предназначение органов судебного конституционного контроля состоит в том, чтобы защищать Конституцию, права граждан. Они способны в случае необходимости «поправить» органы законодательной и исполнительной властей, которые по каким-либо причинам в чем-то отступили от Конституции. Можно с уверенностью говорить, что число законов, в которых нуждается наша Республика, да и страна в целом, значительно превышает количество принятых. Нередко законодательный процесс подменяется политической борьбой. Во многом сохраняется старая технология власти, по-прежнему велика роль субъективизма при принятии государственных решений. Чрезвычайно медленно утверждается авторитет права, низка правовая культура населения.

204


Широкое распространение приобретает правовой нигилизм.

В настоящее время все чаще возникает вопрос: нуждается ли наша Республика в Конституционном Суде?

Ответ прост. Сложившаяся в России система органов государственной власти, основанная на принципе разделения властей, не оставляет сомнений в необходимости конституционного правосудия, не только в лице Конституционного суда РФ, но и в Конституционных Судах субъектов РФ, которые на уровне субъекта федерации рассматривали бы вопросы: о разрешении компетенции между органами государственной власти субъектов РФ, а также между органами государственной власти субъектов и органами местного самоуправления; защиты прав и свобод граждан; толкования Конституции субъекта; защита Конституции РФ на уровне субъекта федерации.

23 марта 2015 года Конституционный суд РФ признал незаконными действия властей Бурятии, которые приостановили деятельность республиканского конституционного суда из-за недостатка средств, говорится в определении, опубликованном в понедельник на сайте суда.

В Конституционный Суд с запросом обратились депутаты Госдумы от фракции КПРФ. Они обратили внимание на действия властей Республики Бурятия, которые фактически «заморозили» деятельность регионального конституционного суда на ближайшие три года, мотивировав это недостатком средств в казне.

Конституционный Суд признал, что для разрешения поставленного заявителями вопроса не требуется вынесения итогового решения в виде постановления и прекратил рассмотрение запроса.

В своем решении Конституционный Суд РФ напомнил о уже высказанной правовой позиции по бюджетным законам – они должны касаться только государственных доходов и расходов, а не изменять другие акты. Тем более они не могут использоваться для «переформатирования» органов власти. Кроме того, решение об упразднении конституционного суда субъекта РФ предполагает внесение изменений в его конституцию.

Кроме того, Конституционный

Суд счел возможным «воздержаться от вынесения итогового решения в виде постановления» по этому делу, поскольку в настоящее время в составе конституционного суда Бурятии не осталось ни одного судьи. Таким образом, даже в случае отмены оспоренных норм, суд не смог бы возобновить свою деятельность.

Как разъяснил Конституционный Суд, в сложившейся ситуации власти региона должны принять политическое решение - либо заполнить вакансии, либо упразднить свой конституционный суд путем внесения изменений в республиканскую Конституцию.

«Речь идет об изменении системы региональных органов власти. Подобный вопрос не может решаться исключительно с позиций бюджетной экономии. Для упразднения в регионе конституционного или уставного суда требуется внесение соответствующих изменений в основной закон субъекта Федерации», - сказал судья Маврин.

Деятельность конституционных судов в субъектах Российской Федерации – есть реализация принципа федеративного государства. Там, где конституционные суды субъектов Федерации созданы и успешно функционируют, они действуют в рамках единого правового пространства, осуществляют конституционное правосудие. Значение такого института, как судебного органа конституционного контроля, состоит в том, что развитие этой деятельности необходимо всему обществу, провозгласившему построение правового государства, защиту прав и свобод человека и гражданина.

Хотелось бы пожелать Конституционному Суду Республики Бурятия и далее стоять на страже конституционной законности, на юрисдикционных позициях понимания Конституции Республики Бурятия, быть образцом ее применения и точности юридической техники, дистанцируясь от политических и декларативных вопросов.

205


ХУВИЙН ХӨДӨЛМӨРИЙН ЗУУЧЛАЛЫН ҮЙЛЧИЛГЭЭ

PRIVATE RECRUITMENT SERVICES

Д.ОЮУНБАТ Отгонтэнгэр их сургуулийн Хууль зүйн сургуулийн хувийн эрх зүйн тэнхимийн багш OYUNBAT D.lecturer at Otgontenger university of Law school, Department of private law Ж.ДАШХҮҮ Хөдөлмөр, нийгмийн харилцааны дээд сургуулийн багш,доктор Ph.D, профессор DASHKHUU J. lecturer at Mongolian Labour institute, Dh.D, Professor

Хураангүй: Хөдөлмөрийн зах зээлд хувийн зуучлалын аутсорсинг үйлчилгээг нэвтрүүлж байгаа олон улсын хандлага, Монгол оронд нэвтэрсэн нөхцөл байдлыг судалж түүнийг үр дүнтэй хэрэгжүүлэх дүгнэлт , санал гаргалаа.

Abstract: This research aims to study international approaches of introducing per-sonal agency outsourcing service in the job market and its current condition in Mongo-lia, and to provide recommendations for effective implementation.

Түлхүүр үгс: Аутсорсинг, хүний нөөцийн аутсорсинг, хувийн хөдөлмөрийн зуучлал.

Key words: Outsorsing, human resoursces outsoursing, private recruitment ser-vices

Эдийн засгийн хөгжил нь автоматчилал, компьютержилтийг нэмэгдүүлснээр мэдээлэл технологийн хөгжлийн өнөөгийн үед хөдөлмөр зохион байгуулалтын шинэ хэлбэр шаардагдах болжээ. Мөн нөгөө талаас сүүлийн жилүүдэд дэлхийд олборлох үйлдвэрлэлийн хэмжээ буурснаар эдийн засгийн бүтцэд өөрчлөлт орж түүнийг үйлчилгээний салбарын өсөлт нөхсөн байдал нь хөдөлмөрийн зах зээлд шинэ зохицуулалтын эрх зүйн бодлого хэрэгжүүлэх тодорхой арга механизмыг шаардагджээ. Сүүлийн 50 жилийн хугацаанд хөдөлмөрийн зэх зээлийн энэхүү бүтцийн өөрчлөлт нь хөдөлмөрийн захын зуучлалын уламжлалт бус үйлчилгээний эхлэлийг тавьж эрсдэлийг бууруулж бизнес эрчимтэй хөгжихэд түлхэц болсноор олон улсын хэмжээнд энэ асуудал чухлаар тавигджээ.

XXI зуунд дэлхийд гарсан нэг томоохон өөрчлөлт нь мэдээллийн технологийн хөгжлийн үр дүнд бий болсон оюуны ажил хөдөлмөрийг “офшооринг” хийх бололцоотой болсон явдал бөгөөд үүнийг “Аутсорсинг” хэмээн нэрлэдэг.

1. Аутсорсингийн түүхАутсорсинг нь эрт дээр үеэс үүсэлтэй

бөгөөд анх Ромын эзэнт гүрэнд аутсорсингтой холбоотой ойлголтууд бий болсон гэж үздэг, тухайлбал 16-р зууны дунд үед Атлантын далайн тээвэрт хөлслөгдсөн далайчдын гуравны нэг нь амь эрсэддэг байснаас эдгээр ажилчдыг нэг л байгууллага дангаараа хөлслөхөд хүндрэлтэй болжээ. Ийм учраас далайчдын хөдөлмөрийг хөлслөх мэргэжлийн байгууллага анх байгуулагдаж байжээ.

Хөдөлмөрийн захад ажиллах хүчийг зуучлах хөдөлмөрийн бирж нь 19-р зууны дунд үеэс үйлдвэрлэл, төмөр замын хөгжлийг дагаж АНУ-д анх үүсч байжээ. Тухайлбал, компаниуд орон тооны шууданчийг хөлслөн ажиллуулахад бэрхшээлтэй, энэ ажил нь эрсдэлтэй байснаас шууданчийг хөлслөх хөдөлмөрийн биржүүд тусдаа байгуулагдаж байжээ. 19-р зууны дунд үед Англи улсад гэрийн үйлчлэгч ажиллуулах хөдөлмөрийн биржийн үйлчилгээ нийтлэг байжээ.

Харин анхны аутсорсингийн компаниуд дэлхийн хоёрдугаар дайны үед байгуулагдаж бизнесийн нарийн мэргэжлийн чиглэлээр хөдөлмөрийн зуучлалын үйлчилгээ үзүүлдэг байжээ.

АНУ-д 1949 онд анхны аутсорсингийн компани болох ADR байгуулагдаж

206


нарийн мэргэжлийн чиглэлээр буюу нягтлан бодогчийг ажилд зуучлах үйлчилгээ үзүүлжээ. Харин 1969 онд Далласд IT чиглэлээр хөдөлмөрийн зуучлалын үйлчилгээ үзүүлэх EDS аутсорсингийн компани байгуулагдаж байжээ. Энэ байгууллага нь банкуудын балансыг гаргах үйлчилгээ үзүүлснээр тооцоолон бодох зардлыг багасгаж Gen-eral motors компани жилд 4 сая доллар хэмнэж чаджээ. Альфред Слоун 1921 онд Женерал Моторсыг тэргүүлэх үед энэ байгууллага нь дампуурлын эрмэг дээр байсан боловч аутсорсингийн тусламжтай богино хугацаанд гол өрсөлдөгч Хенри Фордыг түрүүлж чаджээ.

Харин 21 зууны өнөө үед Энэтхэгийн Бангалор, Хятадын Далянь хотыг аутсорсингийн төв хэмээн зүй ёсоор нэрлэдэг. Далянь хот нь Японы программ хангамжийн аутсорсингийн зах зээлийн 60%-ийг дангаараа эзэлж байна. Дээрх улсуудад аутсорсингийг амжилттай хөгжүүлэхэд төрийн хүчтэй дэмжлэг, англи хэлний мэдлэг, шаардлагатай дэд бүтэц, мэдээлэл холбооны сүлжээ, мэдээллийн технологийн өргөн хэрэгцээ үүнд нөлөөлсөн гол хүчин зүйлс нь боловсон хүчний хангалттай нөөц, татварын хөнгөлөлт, зардлын хэмнэлт юм.

2. Аутсорсингийн тухай ойлголтАутсорсинг нь байгууллагынхаа

ажлыг гадны мэргэшсэн боловсон хүчнээр богино хугацаанд чанартай, хямд өртгөөр гүйцэтгүүлэхийг хэлнэ. Аутсорсинг гэдэг нь OUTSIDE+RESOURC-ING=OUTSOURCING үгний нийлбэр бөгөөд гадны нөөц гэсэн утгатай.

Аутсорсинг нь гэрээнд үндэслэгддэг бөгөөд түүний дагуу хувийн хөдөлмөрийн зуучлалын чиглэлээр мэргэшсэн байгууллага тодорхой төрлийн ажилд иргэнийг зуучлан авч ажлуулах зорилготой байна . Аутсорсингийн гэрээ нь удаан хугацаанд үргэлжлэх онцлогтой бөгөөд ганц удаагийн болон богино хугацааны үйлчилгээнээс ялгагдана.

Байгууллага аутсорсингийн гэрээний үндсэн дээр зарим төрлийн үйл ажиллагааг аутсорсингийн байгууллагад шилжүүлснээр байгууллагын нөөц хөрөнгө, зардлыг хэмнэх, байгууллагын өгөөжийг дээшлүүлэх ач холбогдолтой бөгөөд хөдөлмөрийн нөөц, хөрөнгийг зөв зарцуулах, хэрэгцээтэй чиглэлд зарцуулах мөнгөн хөрөнгөө дайчлах

боломж нэмэгдэж байгууллагын хөгжлийг зөв чиглэлд хандуулах давуу талтай.

Байгууллагын ажлыг гадны мэргэшсэн этгээдээр гүйцэтгүүлэх нь хүний нөөцийн аутсорсингийн төрөл бөгөөд өөрөөр ‘’хувийн хөдөлмөрийн зуучлал’’1 шинэ ойлголт, нэр томъёо бий болжээ.

Хөдөлмөрийн нөөцийн аутсорсинг буюу ажилтны “хөдөлмөрийг зуучлах нь” байгууллагын хөдөлмөрийн нөөцийг хөлслөх, зохион байгуулах, ажлаас халах, өөр ажилд шилжүүлэх болон түр болон удаан хугацаагаар ажилтныг хөлслөх ажлыг гэрээний үндсэн дээр гүйцэтгэгч байгууллагаар хийлгэхийг ойлгоно.

Аутсорсинг нь байгууллагын хоёрдогч зарим бизнесийн үйл ажиллагаа болох үйлдвэрлэлийн, үйлчилгээний, санхүүгийн, удирдлагын гэх мэт үйл ажиллагааг аутсорсер буюу аутсорсингийн үйлчилгээ үзүүлэгч байгууллагад шилжүүлэхийг хэлнэ.2

Аутсорсингийн онцлог нь удаан хугацаагаар буюу 1 жил ба түүнээс дээш хугацаагаар үргэлжилж байгууллагын хэвийн, тасралтгүй үйл ажиллагааг хангах онцлог, давуу талтай.

Хөдөлмөрийн зуучлалын үйлчилгээ нь хүмүүн капиталын онолд суурилдаг бөгөөд хүмүүн капитал нь хүнд байж болох ур чадвар, мэдлэг, чадвар зэрэг ойлголтуудын цогц юм. Хүмүүн капитал нь хүнд оруулж буй хөрөнгө оруулалт бөгөөд боловсрол олгох, үйлдвэрлэлийн дадлага олгох, мэргэжлийн ур чадвартай болгох асуудал техник-технологийн реинженерингийн өндөр түвшинд инновацийн удирдлагыг хөгжүүлж байна.

Жирийн ажилтны хөдөлмөр болон хүмүүн капиталын хооронд ялгаа байна. Ажилтны хөдөлмөрийн үнэлэмж нь цалин хөдөлмөрийн хөлс харин хүмүүн капиталын үнэлэмж нь түүний хөдөлмөрийн эрэлт хэрэгцээ, үнэлэмж аутсорсингийн гэрээгээр хөдөлмөрийг олон байгууллага дамжуулан хөлслөх өндөр эрэлт хэрэгцээ бүхий хөдөлмөр юм.

Хүмүүн капиталын онолын үндэслэгчдийн нэг болох Т.Шульц нь “ажилтан компанийн хувьцаа худалдан 1 А.Шабанов, Как развивался аутсорсинг, история вопроса, 2013г, с.132 В.М.Кицис, Аутсорсинг:понятие, сущность, предпосылки и преимущества использования, 2012 г, с. 22

207


авч хөрөнгөжих бус харин мэдлэг, ажлын туршлага, ур чадвар олж авах нь хамгийн чухал хөрөнгө оруулалт юм. Өндөр авьяас чадвар шаардсан хөдөлмөр нь хамгийн үнэтэй хүмүүн капитал” юм гэжээ.3

Ажилтны хөдөлмөр нь хамгийн том капитал буюу хөрөнгө байгаа нь энэхүү хөдөлмөрийг хэрэглэх, удирдан зохион байгуулж хөдөлмөрийн зуучлалын нэгэн хэсэг болгож байна.

Хувийн хөдөлмөрийн зуучлал нь хөдөлмөрийг хөлслөх бүхий л хэлбэрийг агуулж хөдөлмөрийн гэрээнээс ялгагдана. Гадаад орнууд тухайлбал, Латин Америк, Карибын тэнгисийн орнуудын туршлагаас харахад дараахи хандлага ажиглагдаж байна. Үүнд:

1. Ажлын байр нь өндөр хэмжээнд хамгаалагдаж хөдөлмөр эрхлэлт өндөр түвшинд байдаг боловч нөгөө талаас хөдөлмөрийн зах зээлд шинэ боловсон хүчин орж ирэхэд саадтай ялангуяа залуучууд болон залуу ээж нар, удаан хугацаанд ажилгүй байсан хүмүүст ихээхэн хүндрэлтэй байдаг байна.

2. Байнгын ажлын байранд хөдөлмөрийн хугацаагүй гэрээ байгуулагдснаар хугацаат хөдөлмөрийн гэрээ байгуулах боломж буурдаг.

3. Хугацаат хөдөлмөрийн гэрээ байгуулах зохицуулалт нь уян хатан бус байдлаас байгуулагад илүүдэл хөдөлмөрийн хүч буй болдог нь хөдөлмөрийн хөлсний хэмжээ буурахад хүргэдэг байна.

4. Эдийн засгийн шалтгаанаар ажлаас халахыг хориглох зохицуулалт болон хугацаагүй хөдөлмөрийн гэрээ байгуулах нь албан бус хөдөлмөр эрхлэлтийг нэмэгдүүлэх шалтгаан болдог.

Эдгээр нь хувийн хөдөлмөрийн зуучлалын давуу болон сул талын хандлага илэрснийг харуулж байна. Энэ нөхцөл байдлаас шалтгаалан уламжлалт хөдөлмөр эрхлэлтийн хэлбэрээс гадна өөр илүү боловсронгүй хөдөлмөр эрхлэлтийн арга, хэлбэр шаардагдаж хөдөлмөрийн зах зээлд залуучууд, эмэгтэйчүүд болон бусад хөдөлмөр эрхлэлтийн түвшин бага ангилалд багтдаг хөдөлмөрийг зохицуулах шаардлагатай болжээ.4

3 Т.Ю.Коршунова, правовое регулирование отношений, связанных с направлением работнииков для выполнения работ в других организациях (заёмный труд) Трудовое право, 2005г, №6(64), с.74 Труд на условиях подряда.Доклад VI (1). Международное бюро труда, Женева, 1997 г, с.3

Мөн нөгөө талаас ажил олгогч ажилтны хөдөлмөрийг хөдөлмөрийн гэрээгээр хөлслөхөөс гадна бизнесийн байгууллагатай хөдөлмөрийн зуучлалын гэрээ байгуулж зарим ажилтныг хөдөлмөрийн зуучлалын гэрээгээр хөлсөлж эхэлжээ. Эхэн үед хөдөлмөрийн зуучлалын мэргэжлийн байгууллага байгаагүй бөгөөд энэхүү үйлчилгээг бизнесийн байгууллага гүйцэтгэж иржээ. Энэхүү хөдөлмөрийн зуучлалын шинэ хэлбэр буй болсноос эхлэн ‘’нэг байгууллага нэг ажил олгогч’’ хэмээн энэхүү загвар эвдэгдэж хөдөлмөрийг иргэний ажил гүйцэтгэх, зуучлалын гэрээгээр зохицуулах болжээ.5

Хөдөлмөрийн харилцааг иргэний гэрээгээр зохицуулахад ажилтны хөдөлмөрийг хөдөлмөрийн хуулиар зохицуулахаас хөдөлмөрлөх эрх нь хамгаалагдах боломж баталгаа нь багасах сөрөг талтай байна.

ОУХБ нь Аутсорсингийн хөдөлмөрийн зуучлалд болгоомжтой хүлээцтэй хандаж байна. Хувийн хөдөлмөрийн зуучлалын асуудлыг ОУХБ 1993, 1994, 1995 онуудад удаа дараа авч хэлэлцэж хувийн хөдөлмөрийн асуудлыг ажил гүйцэтгэх гэрээгээр зохицуулах тухай асуудлыг хэлэлцсэн боловч тодорхой шийдэлд хүрээгүй, энэ асуудлыг ОУХБ-ын бага хурлын хэлэлцэх асуудалд оруулаагүй байна.

Ийм учраас энэ асуудлаар ОУХБ-ын хууль тогтоомж болон зөвлөмж гаргаагүй.

Гэвч 1997 онд ОУХБ-ын илтгэлд: “ОУХБ-ын шинжээчид хувийн

хөдөлмөрийн зуучлалын үйлчилгээг хоёр эсвэл гурван талт байж болно хэмээн тэмдэглээд эхний тохиолдолд талууд нь ажил олгогч болон зуучлуулагч байгууллага, харин гуравдагч тал нь бүртгэлтэй мэргэжлийн ажил үйлчилгээ үзүүлэгч байгууллага эсвэл хоёрдахь хувилбар нь хувийн хөдөлмөрийн зуучлалын байгууллага байж болно” гэж тэмдэглэжээ.63. Хувийн хөдөлмөрийн зуучлалын

тухай ойлголтБайгууллага нь үндсэн биш үйл

ажиллагааны зарим хэсгийг гэрээний дагуу компанид даатгаж тэрхүү компани нь тодорхой төрлийн мэргэжлийн 5 Т.Ю.Коршунова, Правовое регулирование отношений, связанных с направлением работников для выполнения работ в других организациях, Трудовое право, 2005г, №6(64), с.96 Труд на условиях подряда. Доклад VI(1), международное бюро труда, Женева, 1997 г, с.5

208


чиглэлээр үйлчилгээ үзүүлдэг байна. Тухайлбал, байгууллагын өрөөний цэвэрлэгээ, харуул хамгаалалтын үйлчилгээ, it үйлчилгээ гэх мэт.

Компани болон байгууллагын хооронд аутсорсингийн харилцаа үүсэх эрх зүйн үндэслэл нь иргэний эрх зүйн гэрээ байна. Ажилтан нь үйлчилгээ үзүүлэгч байгуулагын орон тоонд багтан хөдөлмөрлөх үүргээ гүйцэтгэнэ. Хөдөлмөрлөх үүргийн онцлог шинж нь ажилтан үйлчилгээ үзүүлэгч байгууллагын орон тоонд багтах хэдий ч үнэндээ хөдөлмөрлөх үүргээ өөр байгууллагад гүйцэтгэж хөдөлмөрийн дотоод журам болон холбогдох хууль тогтоомжид захирагдана, энэ тохиолдолд хяналтын үүргийг зуучлагч зүүчлуулагч хоёр байгууллага зэрэг гүйцэтгэнэ. Үйлчилгээ үзүүлэгч буюу зуучлагч байгууллагын ажилтнууд зуучлалын гэрээний үндсэн дээр хүлээсэн үүргээ биелүүлж гэрээгээр тохиролцсон тодорхой хөдөлмөрлөх үүргийг биелүүлнэ. Энэхүү гэрээний дагуу зуучлагч байгууллага ажилтны хооронд хөдөлмөрийн харилцаа үүсч түүний дагуу ажил олгогчийн хүлээх үүрэг, эдлэх эрхийг хэрэгжүүлж нөгөөтэйгүүр ажилтан гэрээгээр хүлээсэн хөдөлмөрлөх үүргээ ёсчлон гүйцэтгэнэ.

Хүний нөөцийн аутсорсингийн үйлчилгээ нэвтэрснээр ажил олгогч цалин хөдөлмөрийн хөлс, байгууллагын орон тоогоо хэмнэж үндсэн үйл ажиллагааны чиглэлээс бусад туслах чанартай хөдөлмөрлөх үүргийг аутсорсингийн компанид шилжүүлнэ. Хүний нөөцийн аутсорсинг гэдэг нь аутсорсингийн нэгэн төрөл бөгөөд хүний нөөцийн зарим эсвэл бүхий л үйл ажиллагааг гадны мэргэшсэн байгууллагад шилжүүлэх тухайлбал, ажилтныг хөлслөх, нийгмийн даатгалын дэвтрийг хөтлөх, тушаалыг төлөвлөх, цалин хөдөлмөрийн хөлс, урамшууллын тооцоог гаргах, албан тушаалын заавар гаргах, хүний нөөцийн сургалт зэргийг зохион байгуулна.

Аутсорсинг нь хүний нөөцийн удирдлагын үүргийг төгөлдөржүүлэх үүргийг хэрэгжүүлнэ. Аутсорсинг нь тухайн байгууллагын үндсэн чиглэл болсон хөдөлмөрийн зуучлалын үйл ажиллагаа эрхэлдэг байгууллагад түшиглэх бөгөөд энэхүү байгууллага нь хөдөлмөрийн нөөцийн чиглэлээр мэргэшсэн байна.

Аутсорсингийн үйл ажиллагаа

Монгол Улсад:Монгол Улсад хувийн хөдөлмөрийн

бирж нь 2008 оноос эхлэн хөгжиж эхэлсэн. Харин аутсорсингийн хэлбэрийн хөдөлмөр эрхлэлтийг дэмжих туршилтын хөтөлбөрийг 2013 оноос хэрэгжүүлж эхэлсэн бөгөөд хэрэгжүүлэгч байгууллага нь Монгол Улсын Хөдөлмөрийн яам, Хөдөлмөр эрхлэлтийн үйлчилгээ судалгаа мэдээллийн үндэсний төв болон холбогдох мэргэжлийн байууллага байсан.

Монгол Улсад идэвхитэй үйл ажиллагаа явуулж буй Аж ахуйн нэгжүүдийн 40 гаруй хувь нь аутсорсингийг дагнан болон хавсрага байдлаар эрхэлдэг болох нь судалгаанаас харагдсан. Компаниудын аутсорсинг эрхлэлтийн байдал 2013 оны байдлаар

Хувь хүмүүсийн аутсорсинг гүйцэтгэдэг байдал

Манай оронд ч мөн адил энэ төрлийн хөдөлмөр эрхлэлт голлох байр суурьтай болсон нь илэрхий байна. Аутсорсингийн хөдөлмөр эрхлэгчид нь албан ёсоор бүртгэлгүй байдаг бөгөөд нийгмийн даатгалыг хууль ёсоор төлдөггүй нь далд хөдөлмөр эрхлэлтийн

209


нэгэн хэлбэр болж явдаг. Иймээс эдгээр хөдөлмөр эрхлэгчдийг бүртгэлжүүлж, нийгмийн асуудлуудыг нь шийдэх, тэд нарт төрийн үйлчилгээг хүртээх нь чухал болоод байна.

Монгол улсад аутсорсингийн дараахи үндсэн хэлбэрүүд хөгжиж ирсэн бөгөөд үүнд:1. МТ-ийн аутсорсинг (ITO)• Програм хангамж хөгжүүлэлт• МТ-ийн үйлчилгээ2. Бизнес, үйл ажиллагааны аутсорсинг (BPO)• CAM/CAD• Санхүүгийн тооцоо• График дизайн, энимэшн• Өгөгдөл оруулах, боловсруулах• Дуудлагын төв (Call center) гэх мэт.3. Мэдлэгийн аутсорсинг (KPO)• Хуулийн зөвлөгөө• КонсалтингМонгол Улсад 2013 онд хөдөлмөрийн 44 хувийн зуучлалын алба боловсрол, барилга, уул

уурхай, боловсруулах үйлдвэр, зам тээвэр, үйлчилгээний 6 салбарт 1016 хүнийг зуучилсан байна. Харин 2015 оны байдлаар 5000 хүн ажилд зуучилсан байна. “Хөдөлмөрийн хувийн биржийг бүртгэж, санхүүжилт олгох журам”-ын дагуу зуучлагдсан ажил олоход хүндрэлтэй иргэн нь 6 сараас дээш хугацаагаар тогтвортой ажиллаж байгаа бол 120.0 мянган төгрөг, 12 сараас дээш хугацаагаар тогтвортой ажиллаж байгаа бол 240.0 мянган төгрөгийн санхүүжилтийг хүн тус бүрээр тооцож олгодог.7 Харин 2016 оны 3-р сарын байдлаар 3875 хүнийг ажлын байранд зуучлаад байна. (доорхи хүснэгтээс харна уу)

ОнАутсорсингийн зарчмаар хувийн

хөдөлмөр зуучлах үйлчилгээ явуулж буй байгууллагын тоо

Зуучилсан хүний тоо Санхүүжилт

2016 58 байгууллага 3867 149 825 900 төг

Харин Хөдөлмөрийн сайдын 2014 оны А /123 тоот тушаалын дагуу санхүүжилтийг тарифаар тооцдог болсон байна.

Аутсорсингийн үйлчилгээ эрхлэх нь олон давуу талуудтай бөгөөд заавал захиалагчийн ажлын байранд очилгүйгээр зайнаас хөдөлмөрлөх боломжтой байдаг нь хөдөө орон нутгийн алслагдсан сум суурингуудын иргэдийг ажлын байраар хангах, хөгжлийн бэрхшээлтэй иргэдэд гэртээ суугаад ажил хөдөлмөр эрхлэх зэрэг боломжоор хангаж өгдөгөөрөө чухал ач холбогдолтой юм.

ДүгнэлтМонгол Улсын хөдөлмөрийн зах зээлд аутсорсингийн зарчмаар хувийн хөдөлмөр

зуучлалын үйлчилгээ явагдаж байгаа нь дээр дурьдсан баримт материалаас харагдаж байна.

Хэдий тийм боловч албан бус хөдөлмөр эрхлэлтийн хүрээнд хамрагдаж байна. Ийм учраас аутсорсингийн зарчмаар хөдөлмөр зуучилж буй байгууллагын үйл ажиллагаа нь Монгол улсын хөдөлмөрийн зах зээлийн статистик мэдээлэлд орохгүй байна. Үүнээс болж хөдөлмөр эрхлэлтийг дэмжих сангаас авсан хөрөнгийн үр дүнгээр шинээр ажилд зуучлагдсан мэдээлэл бүрэн биш гарч байна.

Мөн хувийн хөдөлмөр зуучлалын үйлчилгээг Хөдөлмөр эрхлэлтийг дэмжих тухай хуулийн ганц заалтаар зохицуулж байгаа нь хангалттай бус, тухайн харилцааг зохицуулах холбогдох дүрэм журмууд дутагдалтай байна.8

Энэ төрлийн үйлчилгээ үзүүлж буй хуулийн этгээдэд төрийн зүгээс хяналт тавих эрх зүйн нарийвчилсан зохицуулалт байхгүйн улмаас зуучлагдаж байгаа иргэдийн эрх зөрчигдөх өндөр магадлалтай. Харин ОУХБ-ын 1997 оны ”Хөдөлмөр эрхлэлтийн хувийн байгууллагын” тухай конвенцид нэгдэн орсноор зуучлагдсан иргэдийн эрх ашиг хохирохгүй байх, ирээдүйд учирч болох эрсдэлээс хамгаалах эрх зүйн зохицуулалт сайжирч, улмаар хөдөлмөр эрхлэлтийн хувийн албадын үйл ажиллагааг олон улсын жишигт хүргэх боломж бүрдэнэ.

СаналАутсорсингийн хэлбэрийн хувийн хөдөлмөр зуучлалын үйлчилгээг шаардлагатай цаг

үед нь хэрэгцээтэй салбар нэгжид нь хэрэгжүүлж хөдөлмөрийн статистикийн үндэсний тооцооллын системд тусгайлан авч үзэх нь зүйтэй гэж үзэж байна.

7 Хөдөлмөрийн хувийн биржийг бүртгэж санхүүжилт олгох журам, Хөдөлмөрийн сайдын 2013 оны А 92 тоот тушаал8 Хөдөлмөр эрхлэлтийг дэмжих тухай хуулийн 9-р зүйл : Ажилд зуучлах тухай, 2011 оны 6-р сарын 17-ны өдөр

210


ВОЗЗРЕНИЯ КОНФУЦИЯ НА ГОСУДАРСТВО, ГОСУДАРСТВЕННОЕ УПРАВЛЕНИЕ И ПРАВО

STATE STANDPOINT OF CONFUCIAN

ТӨРИЙН ТАЛААРХ КҮНЗИЙН ҮЗЭЛ

АМГАЛАН Б.Адвокат Российской Федерации, член Адвокатской палаты города МосквыБ.АМГАЛАН Оросын Холбооны Улсын өмгөөлөгч, Москва хотын өмгөөлөгчдийн танхимын гишүүнAMGALAN. BAdvocate of Russian Federation, Member of Advocate chamber in Moscow

Аннотация: Конфуцием разработан принцип универсального взаимосоответствия. Универсальное взаимо соответствие выражается в выработке:

золотого правила этики: не делай другому того, чего не желаешь себе;теории исправления имен – все должно называться своим именем, все должно

соответствовать определению и названию, все должны выполнять свойственные им обязанности.

Принцип универсального взаимосоответсвия, по мнению Конфуция, необходим для воспитания государственных служащих, и в конечном счете ведет к эффективному государству и государственному управлению.

Товч агуулга: Күнзийн сургаалийг эрх зүйн гүн ухааны сургааль гэж үзэж болно. Күнзийн үзэл санаагаар ёс журам нь гол үүрэг гүйцэтгэж хуулийн суурь болж өгдөг. Үүнээс үзэхэд ёс суртахуун нь анхдагч үүрэгтэй, хууль нь хоёрдогч үүрэгтэй. Зөвхөн ёс суртахуунаас хууль төрдөг ба ёс суртахуунаас тусгаарласан, ёс суртахуунд ямар ч хамааралгүй хууль гэж байдаггүй. Цааз нь гуравдагч үүрэгтэй байна. Күнз нь ёс суртахууны үндсэн дээр үүсэн байгуулагдсан төрийн загварыг харуулсан юм.

Эрх зүйн хөгжлийн хэтийн төлөвийг харахад Күнзийн үзэл нь өнөөгийн цаг үед чухал зүйл болж байгаа юм.

Abstract: Confucius developed the principle of universal Harmonies. Universal Har-monies is expressed in the development of:

1) the golden rule of ethics: do not do to others what you would not wish them-selves;

2) fix the theory of names - it should be called by its name, it should meet the definition of, and title, all must comply with the duties inherent in them.

The principle of universal Harmonies, according to Confucius, is needed for the education of civil servants, and ultimately leads to the effective state and public ad-ministration.

Ключевые слова: Универсальное взаимосоответствие, золотое правило этики, теория исправления имен, государственное управление.

Түлхүүр үгс: Ёс суртахуун, ёс журам, эр хзүй, хууль, цааз, эрх зүйн гүн ухаан (эрхзүйн философи).

Keywords: Universal Harmonies, the golden rule of ethics, the theory of rectifica-tion of names, public administration.

В век информации и технологий особо возрастает роль гуманизации общественной жизни в целом. В учебниках по философии, философии права, истории политических и

правовых учений дан общий и очень скудный анализ воззрений Конфуция (Кун Фу Цзы (551-479 гг. до н.э.)). Между тем выдающийся философ-гуманист не только Китая,

211


но и человечества в целом, выработал совершенную государственную идеологию в конкретный период истории Китая – Эпоху Воюющих Царств (Эпоха Чжань-го), завершившуюся созданием универсального учения. Сам же Конфуций считал, что выработанное им учение уже было создано древними мудрецами («Передаю, а не создаю; верю в древность и люблю ее» (трактат «Луньюй» («Беседы и суждения») “Рассудительные речи” VII, 1).

Как справедливо указывает Е.А. Колоярцева, что «история политических и правовых учений формирует способность видеть перспективу развития права» . Поэтому изучение Конфуция с точки зрения именно перспектив развития права, на мой взгляд, и актуально, и полезно.

Вопросы, которые ставит конфуцианская философия несомненно позволяют оценивать учение Конфуция как философско-правовое.

Конфуций детально разработал модель государства (на примере существовавших в его время царств Чжоу и Лу), опираясь на концепцию, исходящую из глубокой древности задолго до рождения мыслителя.

Конфуций выдвинул идеал государственного устройства и идеальную философию государственных служащих не только для своего времени. Поэтому отголоски такого идеала в различных европейских вариациях мы находим позднее в трудах Платона («Справедливость состоит в том, чтобы каждое начало (каждое сословие, каждый член общества) занималось свои делом и не вмешивалось в чужие дела») и Аристотеля («Справедливость – величайшая из добродетелей, проявляющаяся в отношении к другим») (о правильных и неправильных формах правления), Гуго Гроция («Справедливость – необходимый признак права, ибо право – не что иное как то, что справедливо»), в теории разделения властей, а золотое правило этики Канта уже задолго до него было сформулировано Конфуцием: «Будучи вне дома, держите себя так, словно вы принимаете почетных гостей. Пользуясь услугами людей, ведите себя так, словно совершаете торжественный обряд. Не делайте другим того, чего себе не пожелаете. Тогда ни в государстве, ни в семье не будет недовольных».

Конфуцианство – это высокая нравственная позиция ответственных за судьбы людей и призванных руководить ими. По начертанным эскизам Конфуция в конечном счете и стал развиваться Китай. Ответ Конфуция на вызов эпохи оказался наиболее удачным среди других.

Во времена Конфуция традиции китайской морали были уже достаточно развиты, существовала концепция даодэ. Эквивалентами понятия дао можно считать «путь», «истина», «божья благодать», «то, что правильно», «то, как должно быть», «закон мироздания». Не только личность для своего духовного здоровья, но и государство в целом должно придерживаться Пути (Дао). Дао - не статическое понятие, оно очень подвижно, трансформируется в зависимости от времени и места и обстоятельств, но не меняет своей универсальной сути. При этом Конфуция интересовала не религиозная концепция Дао, присущая даосизму и предполагавшая удаление личности от общества, уход в себя. Нравственным, по мнению Конфуция, было именно участиев жизни общества, путь, обращенный к традиционным принципам морали («Будь непоколебим в доброй вере, люби учение, будь готов своей жизнью отстаивать добрый Путь.

Не приезжай в нестабильное государство; никогда не живи в стране, где происходит революция. Стремись к известности, когда Путь царствует в Империи, когда же он не царствует, прячься. Позорно быть бедным и неизвестным в стране, где царствует Путь. Точно так же позорно быть богатым и уважаемым в стране, где Путь не царствует»).

Следуя Путем, человек обретает Добродетель. Причем Добродетель даровалась Небом, а не конкретным правителем. Взращивание в себе Добродетели должно стать главной нравственной заботой любого человека.

Добродетель - важнейшая составляющая правильного управления обществом. «Правление – это есть исправление. Если Вы будете подавать другим пример прямоты, то кто же осмелится быть непрямым?» Великодушие, благородство, пример – все это было новшеством, новой гуманностью. Конфуций верил в нравственное предназначение человека.

212


Способность совершенствоваться, превращаясь в лучшие человеческие существа – единственный способ осмысленной жизни человека. Конфуций сделал этику универсальной, подходящей для всех классов и всех времен.

Сам Учитель не давал четкого определения даодэ. Он приводил конкретные этические примеры. Вообще мы можем проследить характерную особенность Конфуция – не давал раз и навсегда установленных определений, правил, но при этом всегда имел четкие исходные начала, принципы, откуда исходит тот или иной способ решения вопроса, тот или иной конкретный поступок в конкретной ситуации.

Призывая народ к послушанию, а правителей к управлению на основе добродетели, конфуцианцы отвечали на важнейший вопрос этики: «Соответствует ли добродетель и послушание природе человека?»

Ведь если такого соответствия нет, тогда единственным способом гармонизировать и стабилизировать общество должно быть … насилие, опирающееся на закон!

Конфуцианцы исходили из тезиса о врожденной доброй природе человека. «Чувство сострадания – начало человеколюбия, чувство стыда и негодования – начало долга, чувство уступчивости – начало правил поведения, чувство правды и неправды – начало знаний».

Поэтому окончательная победа конфуцианства как теории «мягкого управления» с опорой на мораль и правила поведения над легизмом («философией чистого закона» - «фацзя»), высказывавшимся за приоритет закона, была неслучайной. В противовес конфуцианцам легисты были уверены в изначально злой природе человека. Конфуцианство никогда не позиционировало себя как чисто правовое учение, более того праву уделена в учении Конфуция роль не основополагающая, а производная от морали, долга, роль, производная от качеств личности, правителя, чиновника. «Если правители стремятся к добру, то и убивать никого не нужно», – таков был ответ Учителя на провокационный вопрос о насилии, о наказаниях: «Как вы смотрите на убийство людей, лишенных принципов,

во имя приближения к принципам?»Фундаментальные основы любого

права и государства, такие как мораль, идеология, культура, духовность, долг и ответственность сегодня зачастую остаются без должного внимания. Могут показаться наивными и непонятными рассуждения Конфуция о бесполезности наказаний в условиях безнравственного и несправедливого государства, несправедливых законов, и первоочередной важности воспитания в человеке чувства долга, ответственности. Неслучайно использование Конфуцием конструкции иерархии власти как аналога иерархии статусов людей в семье. Цитируя положение «семья – ячейка общества», появившееся уже в современном обществе, мы можем понять, что аналогия, проведенная Конфуцием, была не случайной, не в угоду тогдашним правителям Китая и т. д. – человек, сызмальства воспитанный по такой «семейной» архитектуре власти-подчинения, не может сомневаться в правильности справедливых, а не произвольных законов, необходимости их соблюдения, необходимости исполнения обязанностей, четко различает добро и зло, законопослушание и преступление. Убеждение бесполезности наказания в условиях аморальности общества, произвола властей, высказанное Конфуцием, сегодня подтверждается переполненностью тюрем во многих странах мира, где осужденные не до конца понимают, за что сидят, все возрастающим рецидивом преступлений, возрастанием особой жестокости и т. д. Причем многие ошибочно полагают, что второстепенное (и в некоторых случаях, отрицательное) отношение Конфуция к законам и наказанию было обусловлено жестокостью древнекитайских законов и наказания.

Между тем Конфуций не был бы Конфуцием, если бы данное убеждение Конфуция не подтверждалось бы неоднократно и в прошлом, и в настоящем: например, на всем протяжении развития Европы и России в XIX-XX вв. проводилась либерализация наказаний, демократизация суда, многие страны окончательно отказались от пыток, признали неотъемлемые права человека, отказались от инквизиционных форм расследования преступлений

213


в пользу состязательности сторон в судопроизводстве, а современный Китай за сравнительно короткий исторический промежуток времени сразу после падения маньчжурской династии навсегда отказался от средневековой и исторически многоступенчатой, сложной и жестокой системы наказаний, имевшей место вплоть до конца XIX в.

Таким образом, из вышеизложенного проистекает вывод о первичности и

основополагающей роли, по мнению Конфуция, морали, вторичности закона (он может исходить только от морали, априори не может быть отвлеченного от морали закона) и третичности наказания (только несоблюдение справедливого закона влечет наказание, нарушение несправедливого закона не должно наказываться, поскольку несправедливый закон – это произвол).

БАНКНЫ ЗЭЭЛИЙН ГЭРЭЭ, АНХААРАХ ЗАРИМ АСУУДАЛ

SOME ISSUES OF CREDIT AGREEMENT

Д.ЭНХЦЭЦЭГ Нийслэлийн Хан-Уул дүүргийн шүүхийн

Иргэний хэргийн анхан шатны шүүхийн шүүгч

ENKHTSETSEG .DJudge of Khan-Uul District, Municipal court of

civil disputes of Mongolia

Товч хураангуй: Банк ихэнх тохиолдолд үйлчлүүлэгчид урьдчилан тогтоосон стандарт бүхий гэрээг санал болгодог. Тиймээс банкны зээлийн үйлчилгээнд “Хүнийг амьдралынх нь эх үүсвэрээс салгахгүй байх” Due process of Law зарчим үйлчилж чадахгүй байна. Энэхүү илтгэлийн зорилго нь стандарт бус гэрээнээс үүдэлтэй зарим хүндэрэл бэрхшээлийг тодорхойлыг зорьсон болно. Хэрэв бид үйл ажиллагаандаа “Due process of Law” зарчмыг амжилттай хэрэгжүүлж чадвал хүний эрхийг хангах, хэрэглэгчдийн сэтгэл ханмажийг нэмэгдүүлэх, эрх зүйн орчинг сайжруулах боломж бүрдэх юм.

Abstract: The bank officials offer to contract with a pre-set standard condition to borrowers. So service of bank loan cannot follow the due process of law which means a person to be deprived of a source of life. On the other hand hands, this article aims to define some problems regarding of standard contract. If we will be successfully implement due process of law on our site, it provides the human rights, improve their confidence among customers and legal framework.

Түлхүүр үгс: Иргэний эрх зүй, банкны эрх зүй, зээл, зээлийн гэрээ.Key words: Civil law, banking law, credit, credit agreement.

Иргэн хүн банкнаас зээлийн үйлчилгээ авахдаа Иргэний хуулийн 1 дүгээр зүйлийн 1.2 дахь хэсэгт тусгагдсан гэрээний эрх чөлөөний дагуу гэрээний агуулгыг чөлөөтэй тодорхойлж Монгол Улсын Үндсэн хуулиар баталгаажсан хувь хүний үндсэн эрх, эрх чөлөө эдэлж чадаж байгаа эсэхэд анхаарлаа хандуулахыг хүслээ.

Банкны тухай ойлголт 18-р зуунаас эхлэлтэй. Энэ үедтүүний үйлчилгээ

хүн амын өчүүхэн хэсгийг хамардаг, банкинд данстай байх нь баян чинээлгийн илэрхийлэл байсанбол одоо үйлчлүүлэгчийн төлөв үндсээрээ өөрчлөгдөж,банкинд харилцах данстай байх нь насны хязгаар, эд хөрөнгө, эрх мэдлээс хамааралгүй харин ч банкаар үйлчлүүлэх нь нийтийн хэрэгцээ болжээ.

Манай орон хоёр шатлалт банктай1 1 Аж ахуйн банк байгуулах болон түүний үйл ажиллагааны нийтлэг дүрэм 1990 онд, Банкны хууль 1991

214


болсон 25 жилийн хугацаанд 30 арилжааны банк хаалгаа нээсэн ч 16 нь дампуурах, нэгдэх, татан буугдах зэргээр үйл ажиллагаа нь зогсож, одоо 14 нь ажиллаж байгааг жинхэнэ өрсөлдөөн энэ салбарт явагдсаныг нөгөө талаар банкны эрх зүйн орчин бүрэлдэн хөгжиж чадсаныг харуулж байна гэж дүгнэж болох юм.

Банк, санхүүгийн хөгжлийн өнөө цагт гэрээний шударга бус нөхцлөөс иргэд буюу хэрэглэгчийг хамгаалах нь чухал асуудлын нэг юм.

Иймээс банкуудын бус харин банк, үйлчлүүлэгчийн хооронд “Хүнийг амьдралынх нь эх үүсвэрээс салгахгүй байх”2 Due process of Law зарчим банкны зээлийн гэрээнд хэрэгжиж чадахгүй байгаагийн шалтгаан нь:

Нэг. Эрх тэгш бус стандарт нөхцөлтэй гэрээнүүд.

Банк нь өөрийн үйлчилгээ, мэдээллийн давамгай байдлаа ашиглан урьдчилан тогтоосон стандарт нөхцөл бүхий гэрээний саналыг зээл хүсэгч нарт тавьдаг.

Нэг төрлийн гэрээг олон этгээдтэй нэг бүрчлэн гэрээний нөхцлийг тохирох нь цаг хугацаа зардал ихээхэн шаардах тул гэрээ байгуулах зардлыг хэмнэх үүднээс ийм гэрээ бий болсон байна3.

Монгол Улсын хэмжээнд 2015 оны эхний хагас жилийн байдлааранхан шатны шүүхээр банкны зээлтэй холбоотой4512 маргаан шийдвэрлэгдсэний 511-д банк нэхэмжлэгчээр оролцсон, нийт хэргийн 78,2% буюу 400 нэхэмжлэлийн шаардлагыгхариуцагч /банкны үйлчлүүлэгч/ хүлээн зөвшөөрсөнөөс үзвэл шүүхийн хувьд шийдвэрлэхэд ээдрээ, төвөгтэй, хүнд хэргийн тоонд банкны зээлтэй холбоотой маргаан ньордоггүй гэмээр боловч мөн хугацаанд давж заалдах журмаар5 19 хэрэг давж заалдах шатны шүүхэд хянагдсанаас 36,8% буюу 7 хэргийн шийдвэр хэвээр үлдсэн үзүүлэлт гарсан

онд батлагдсанаар Монгол банк, Арилжааны банк тус тусдаа үйл ажиллагаа явуулж эхэлсэн.2 Магна харт.Улаанбаатар хот. 2012 он. 20 дугаар зүйл. 24 дүгээр тал.3 Монголын төр, эрх зүй сэтгүүл. 2010 он. Б.Тамир. “Монгол Улсад хэрэглэгчийн эрхийг грээний шударга бус нөхцлөөс хамгаалах нь харьцуулсан судалгаа” 4 Шүүхийн шийдвэрийн цахим сан - http://shine.shuukh.mn/иргэний хэргийн анхан шатны шүүхийн 2015 оны эхний 6 сарын тоон үзүүлэлт.5 Шүүхийн шийдвэрийн цахим сан - http://shine.shuukh.mn/ иргэний хэргийн давж заалдах шатны 2015 оны эхний 6 сарын тоон үзүүлэлт.

нь анхаарал татаж байна. Гагцхүү анхан шатны шүүхэд

банкнаас үүсгэсэн маргааныг хариуцагч буюу банкны үйлчлүүлэгч /зээлдэгч/ дийлэнх нь үг дуугүй хүлээн зөвшөөрч маргаан цааш үргэлжлэхгүй байгаагийн шалтгаан нь чухамдаа банк- үйлчлүүлэгч хоорондын “тэгш бус стандарт гэрээ”-тэй холбоотой байна. Өөрөөр хэлбэл, хэрэгцээндээ шахагдан зээл хүсч авсан үйлчлүүлэгчдээс эрх мэдэл, хүч чадалтай банкны өөдөөс хэлэх үг байдаггүй байх, иймээс шүүхэд хариуцагчийн тайлбар, зөвшөөрөл чухал болохоос гэрээний нөхцлийг нягтлан үзэх нь зарим тохиолдолд сонин бишбайж болох юм.

Банкны теллерийн өмнө “Хаана гарын үсгээ зурах вэ?” гээд сууж байдаг тэтгэврийн зээл авагч хөгшид ч хэн бүхний санаанд тодхон харагдаж байгаа байх. “Тэгш бус, стандарт гэрээ” гэсний учир нь:

1. Гэрээний ерөнхий нөхцлийг авлаа ч5-6 хуудас, үсгийн фонд нь жижиг, хүндрэлтэй томъёололтой, банкны мэргэшсэн этгээдийн боловсруулж бэлтгэсэн гэрээний утгыг мэргэжил байтугай боловсролгүй ч байж болох харилцагч ойлгохгүй.

2. Харилцагч гэрээний болзлыг хуулийн дагуу хийгдсэн гэх буруу төсөөлөлд автаж, хэрэгцээнээсээ шалтгаалж эрсдэл үүсгэхгүй байх ч гэж найдна.

3. Эрсдэлтэй тохиолдол үүссэн үед банкны зүгээс хатуу нөхцөлийг баримтлахгүй байх ч гэж найдна. /Үнэндээ амьдрал дээр банк ямар ч тохиолдолд үйлчлүүлэгчийн талд ашигтай санал гаргадаггүй./

4. Урьдаас боловсруулагдсан гэрээний нөхцөл, болзлыг үйлчлүүлэгч байтугай банкны ажилтан өөрөө ч өөрчлөх эрхгүй.

Эндээс “гэрээний талуудад хуулийн хүрээнд гэрээг чөлөөтэй байгуулах, түүний агуулгыг өөрсдөө тодорхойлох”6 тухай хуулиар олгосон эрх хэрэгжих боломж үйлчлүүлэгчдэд төдийлэн байхгүй байна.

Банк-үйлчлүүлэгчдийн үндсэн харилцаа нь гэрээгээр хүлээсэн харилцаа хэдий ч үйлчлүүлэгч зээл авах санал гаргах, банкнаас зөвшөөрвөл гэрээнд гарын үсэг зурах эрхтэй оролцдогоос “custom and usage” /“үйлчлүүлэгч ба хэрэгцээ”/ гэх эрх тэгш биш, таагүй нөхцөлт харилцаа үүсдэг аж.6 Монгол Улсын Иргэний хууль. 2002 он. 189 дүгээр зүйлийн 189.1 дэх хэсэг.

215


“Тэгш бус, стандарт гэрээ”-ний үр дагавар:

Хатуу стандарттайбэлэн гэрээнээс шалтгаалан хэрэглэгч үргэлж сэтгэл гонсгор үлддэг.

Саяхан болтол7үйлчлүүлэгч нь нэмэгдүүлсэн хүү8-г биелүүлсэн болон биелүүлэх болоогүй үүрэгтээдавхар тооцож төлж ирсэн нь хатуу стандарттай гэрээний уршиг.

Зээлийн хүү ижил биш ч онцлох ялгаагүйгээс харилцагчид учрах эрсдэл адилхан нь Өрсөлдөөний тухай хууль энэ салбарт үйлчлэхгүй байгаагийнх.9

Хоёр. Хуулийн хатуу хэм хэмжээ:Банк, эрх бүхий хуулийн этгээдийн

мөнгөн хадгаламж, төлбөр, тооцоо, зээлийн үйл ажиллагааны тухай хуулийн 24 дүгээр зүйлийн 24.3 дахь хэсэгт “зээлийг хугацаанд нь төлөөгүй бол зээлийн гэрээний үүргээ биелүүлж дуусах хүртэл хугацаанд зээлийн үндсэн хүү, гэрээнд заасан бол түүний 20 хувиас хэтрэхгүй хэмжээний нэмэгдүүлсэн хүү төлнө” гэж заасан бол нэмэгдүүлсэн хүү нь үндсэн хүүгийн 20%-иас хэтрэхгүй байна гэж Иргэний хуулийн 452 дугаар зүйлийн 452.2-т заасан дээд хязгаарыг зааж өгсөн ч энэ заалт бодитойгоор хэрэгжихгүй байна.

Стандарт гэрээний уршгаар бүх гэрээнд нэмэгдүүлсэн хүү тооцох хэмжээг хуулиар тогтоосон дээд хязгаар 20% -иар тогтоодог төдийгүй зээдийн гэрээний үүргээ биелүүлээгүй байгаа шалтгаан нөхцлөөс үл хамааран ямагт нэмэгдүүлсэн хүү төлөх үүрэг зээлдэгчид оногддог.

Зээлийн гэрээний үүргээ биелүүлж дуусах хүртэл хугацаагаар үндсэн хүү, нэмэгдүүлсэн хүү төлөхийг шаардах эрх хуулиар банкинд олгогдсон тул зээлийн зээлийн гэрээний хугацааг банкны зүгээс богино тогтоох хандлага давамгайлахыг 7 Монгол Банкны Ерөнхийлөгчийн 2013 оны 12 дугаар сарын 13-ны өдрийн А-236 дугаар хавсралт. “Банкны хүү бодох аргачлал, хүү, шимтгэл, хураамжийн мэдээллийн ил тод байдал”журам. 2.3 Нэмэгдүүлсэн хүүг зээлийн эргэн төлөлтийн хуваарийн дагуу гүйцэтгээгүй үүргийн үнийн дүнгээс тооцно.8 Монгол Улсын Иргэний хууль. 2002 он. 452 дугаар зүйлийн 452.2 дахь хэсэг “зээлдэгч гэрээнд заасан хугацаанд зээлээ төлөөгүй бол гэрээнд заасны дагуу зээлдэгчийн үндсэн хүүгийн хорих хувиас хэтрэхгүй хэмжээний нэмэгдүүлсэн хүү төлөхөөр гэрээнд зааж болно.”9 Монгол Улсын Өрсөлдөөний тухай хууль /шинэчилсэн найруулга/ 2010 он. 11 дүгээр зүйлийн 11.1.1. аж ахуй эрхлэгчид өрсөлдөөнийг хязгаарлахад чиглэсэн “бараа бүтээгдэхүүний үнийг хэлцэн тогтоох” хэлцэл байгуулахыг хориглосон.

үгүйсгэхгүй. Түүнчлэн шүүхийн шийдвэр гарсан ч шийдвэрээс гарсан хойш зээлийн гэрээний үүрэг дуусгавар болоогүй тохиолдолд дахин зээлийн гэрээний дагуу нэмэгдүүлсэн хүү, үндсэн хүүг нэхэмжлэл гарган шийдвэрлүүлэх боломж банкинд хуулиар байна.

Дүгнэлт:Хэдийгээр гэрээн дээр үндэслэсэн

харилцаа үүсч буй боловч давамгай байдлаа ашигласан гэрээгээр ... шимтгэл авах, үл хөдлөх хөрөнгийг зарах эрхийг өөртөө авах ...дахин дахин нэхэмжлэл гаргах, шаардлагаа нэмэгдүүлэх эрх бүхий л ялалт банкинд байж, тэнцвэргүй үйлчлүүлэгч буюу хэрэглэгч банкны өмнө бүдэрч байна.

Иймээс банкны салбарт үйлчилж буй “Үйлчлүүлэгч ба хэрэгцээ” зарчмыг due process of Law зарчмаар солих нь гэрээний эрх тэгш нөхцөл бүрдэнэ. Үүний тулд нэн тэргүүнд банк бизнесийн, хэрэглээний, тэтгэврийн, цалингийн зээлийн гэрээний нөхцөл, хугацаа, гэрээнээс үүсэх хариуцлагыг стандарт гэрээний нөхцөлдөө өөрчлөлт оруулан зохицуулах шаардлага үүсэж байна.

LAW ENFORCEMENT POLICY STUDIES ÕÓÓËÜ ÑÀÕÈÓËÀÕÓÉresource3.sodonvision.com/lawuniversity/file/2017/1... · стратеги, удирдлагын профессорын

Documents