LAPONIA. Bakardadearen eta isiltasunaren magiaz blai

PORTUGAL Bere bitxi arkitektonikoen bitartez • BIBLOS Beirutetik gertu, mundukohiririk zaharrena • FEZ Pasioen labirintoa • HOI AN Vietnamgo harribitxia

LAPONIAHOZTASUNEKO ARGIAK

BIDAIA ALDIZKARIA

Argitaratzailea:Astero. Herritar Berri SLU .

Editorea: Mariasun Monzon

Diseinua: Eneko Napal

Argazkigintza:Argazki Press

Egoitza: Portuetxe, 23 -2.A

e-posta: [email protected]

tfnoa: 946 61 20 55www.zazpihaizetara.com

LEGE GORDAILUA: SS-238-2008

INPRIMATZEN DU:

Printek Inprimategia. Zamudio

Azaleko argazkia: Getty Images

BADAGO EZAGUTZEKO MUNDU BAT

Urruña distribution & services, S.Lren produktuei eta/edo sustapenei buruzko informaziorik jaso nahi ez baduzu, markatu X bat laukian

Sustapen honen barruan jasotako datu personalak Herritar Berri S.L.U (Portuetxe 23-2. 20018 Donostia) eta Urruña distribution & services, S.L.ren (Gran via, 2 – 4 48001 BILBO)datu-base batean sartuko dira. Datuak guztiz konfidenzialak dira, datu pertsonalak babesteari buruzko 1999ko abenduaren 13ko Lege Organikoari jarraiki. Nolanahi ere, eskuratzeeko,zuzentzeko, aurka egiteko edo ezerezteko eskubideak baliatu ahal izango dituzu. Horretarako, Herritar Berri S.L.U (Portuetxe 23-2 20018 Donostia) helbidera jo beharko duzu.

HARPIDETU 11 zenbaki urtean, 15 €

Nahiago izanez gero, mezuelektroniko bat bidal deza-kezu zazpihaizetara@as-

tero.net helbidera, kupoianazaltzen diren datuekin

edo web orrian (www.zaz-pihaizetara.com) sar zai-

tezke eta harpidetzeko for-mularioa bete dezakezu.

Urteko harpidetza: Hego Euskal Herrian: 15 € • Ipar Euskal Herrian: 25 € Estatu espainolean: 18 € • Europan: 50 €

IzenaHelbideaPosta kodea HerriaHerrialdea TelefonoaNAN E-postaBankua Txartelaren jabea

Bidal ezazu kupoi hau honako helbide honetara:Zazpi Haizetara • Portuetxe 23, 2.solairua • 20018 Donostia(Gipuzkoa-EH)

Orain harpidetuz gero«Guía de la Costa Vasca»

liburua jasoko duzu

3

04 MUNDUARI BEGIRADA Rjukan, Norvegiako mendi mal-kartsuen erdian kokatuta herria

ErreportaJEak6 LAPONIA

Aintzira izoztuek, baso elurtueketa distira zuriko parajeek era-tzen dute Finlandiaren eremuhonetako paisaia

16 BIBLOSMediterraneora begira dagoen Li-banoko herrixka honek bere izae-rari eutsi dio merkataritzari, hon-dartzei eta iraganari dagokienez

24 PORTUGALHerrialdea bere harribitxi arkitek-tonikoen bidez ezagutzea, espa-zioan eta denboran bidaiatzea da

32 HOY ANIndotxinako penintsulari so, ezin-besteko geldialdia eskatzen duenVietnamgo harribitxia

38 FEZKondairez jositako historia du ka-lezulo estuetan ezkutatzen denMarokoko fantasiaren erresumak

46 ÉTRETATHaize bortitzez eta itsas oldehandiez moldeatutako artelanederra osatzen dute Norman-diako bazter hauek

Bidelaguna52 Proposamen tematikoa

Aurora boreala ikusteko lekurikaproposenak

54 Horizontetik haratagoFridtjof Wedel-Jarlsberg Nansen

55 Munduko sutegiakAzoreetako gastronomia

60 gogoan hartuElectric Cinema, LondresenKliluc Lakua, Kanadan

aurkibidea

46

6

38

32

16

24

4

RJUKAN

Norvegiako mendi malkartsuenerdian kokatzen den Rjukan he-

rriak itzalean ematen ditu sei hila-bete urtean. Hori horrela, bertakobiztanleek teleferikoa hartu eta in-guruko mendi batera igo behar iza-ten dute, D bitamina pixka batenpeskizan. Baina urriaren 30az ge-roztik berriro argia ikusi du herriak,eta neguko lehen argi izpi leunakaurreneko aldiz iritsi dira herrikomerkatu plazara. Mendiaren magalbatean eta 450 metroko altueraraezarri dituzten hiru ispilu erral-doiei esker (helioestatoak) eguzkiizpiek errebotatu egiten dute etaargia herrira zuzentzen dute. «Ga-rai batean, klima ona zenean, zeruurdina ikusten genuen, eta eguzkiaikusi ez arren, bagenekien zeruandistiratzen zuela. Baina denborare-kin oso frustragarri bihurtzen dahorrela bizitzea», dio Karin Roe he-rriko turismo bulegoko arduradu-nak. «Orain, neguan, mendi tonto-rrera iristeko denborarik ezdugunean, etxetik atera eta eguzkiizpiez goza dezakegu behintzat».Rjukan herria orain dela 100 urtesortu zuen Sam Eyde enpresariak,bere enpresako langileen bizilekugisa. Garai batean enpresa zegoenlekuan Norvegiako Industria Mu-seoa dago gaur egun.

Argazkia: Krister Soerboe

Eta argia egin zen

Munduari begirada

Finlandiaren barruko

Laponia Testua eta Argazkiak: Xabier Bañuelos

BAKARDADEAREN ETA ISILTASUNAREN MAGIAZ BLAI

Negu-betean iparralderako gure bidaia hasibaino aste batzuk lehenago, lagun batekin,pasatuko genuen hotzaz hizketan aritu gineneta geure buruari galdetu genion ea Finlan-

diako meteorologia-estazioek Internet bidez iragar-tzen zituzten tenperaturak iristean gozatzeko gaiizango ote ginen. «Begira –esan zigun, txantxetan–,graduak gutxi edo asko jaisteak ez ninduke asko kez-katuko; azken finean, -15etik behera, gorputzak ez dualderik nabarituko». Logikoki, baieztapen horrek ezzeukan inolako zehaztasun zientifikorik, baina egiadela sinestekotan nago; izan ere, hara joanez gero, ber-din du 15 edo 20 diren, eta atari zabalean egoteko tri-kimailu bakarra ondo berotzen duen arropa janzteada. Hori eta emozio puntu bat izatea, izotza urtzealortuko ez duen arren, tipulak bezala geruza ugarijanztearen deserosotasuna jasaten laguntzen baitu.Jende asko harritu zen otsailean Karibera joan be-

harrean iparraldeko latitudetara begira geundela ja-kitean. Batez ere, kontuan izanda hara gindoazen seipertsonetatik bakar batek ere ez genekiela eskiatzen,eta are gehiago, gure artean bi umemoko zihoazelajakitean; mutil bat eta neska bat, zazpi eta bederatziurtekoak, hurrenez hurren. Neurri batean, ulergarriada. Egun hotz-hotzak eta laburrak, elurra, aintzira izoz-

tuak, baso soilduak, itxuraz udaberria iristeko itxaro-penez hotzak kizkurtuta bizirauten duten zuhaitzezosatuak, emango dugun hurrengo pausoa ikusten uz-ten ez duten haize-boladak… Ez dirudi plazerezko bi-daia baten aurkezpen-gutun ona; lur hauek kolorezestaltzen dituen udazkeneko ruska zoragarritik urru-negi dago guztia. Beste alde batetik, hegoaldeko biztanleen artean

nahiko zabalduta dago neska-mutilak kristalezkoakdiren ideia, eta taldeak kontrolatutako gertuko mu-getatik ateraz gero hautsi egingo direla pentsatzen da.Agian, inoiz ez direlako ausartu egurrezko etxola ba-tean beraiekin 80 º-ko sauna lehor bat partekatzera,eta harri beroak ur aromatizatuarekin zipriztintzeneta elurretan iraulka egitera ateratzen uztera. Edo ezdituztelako egurrezko tximinia baten ondoan, leiholurrundu baten aurrean bildu, Kelevalaren istorioakkontatzeko, beraien irudimenak ahots magikokoVäinämöinen rapsoda zaharraren ezpatak bezala dis-tira egin dezan utziz, Ajatar herensuge-eme zital etagaiztoa adar biluzien itzalen artetik zelatan dabilenbitartean.

Auroraren mirariaEz, ez hotzak ez argi eskasiak ez dute eragozten natu-raz, eta urteko edozein sasoitan gu bakardadearen etaisiltasunaren magiaz blaitzeko ahalmena daukatenpaisaiez, gozatzea. Etengabe azkenetan dagoen argibaten artetik, egunsenti luzeen eta urruneko sugarrekirudikatutako ilunabarren artean, eguzkia zuhaitzenadaburuetatik ozta-ozta ar bat igotzen da, egunari na-giak atera nahi ez dizkiola dirudien arku txiki bat ze-harkatuz. Baina bere zenitean, horizontea miazkatubesterik egin ez arren, zeru primitiboa irekitzen du,

LAPONIA

Finlandiaren barruko Laponiarenbihotzean zehar bidaiatuko dugu,Zirkulu Polar Artikotik gora, 300 kmbaino gehiagora. Samien legebiltzarradagoen Inari herritik hasita, aintziraizoztuak eta baso elurtuak zeharkatukoditugu, Barents itsasoraino, Norvegiakoiparralde urruneraino, eta txakur-leretan edo oinez, iparraldeko egunlaburretako distira zuriko paisaiakikusiko ditugu. Gauez, -25 ºC-ra jaistendiren tenperaturekin, aurora borealazeruaz jabetzen da eta izarrak berdezjanzten ditu.

Lerroon gainean, Finlandiako samien legebiltzarra eta berenmuseo entzutetsuena, Siida, Inari inguruan, elurturiko

paisaia zuriaren erdian.

9

Neguan, iraupeneskiaren zaleentzatzoragarriak diraLaponiakobazterrak. Dena den,tresna horiekinirristatzen ezdakitenek ere gozadezakete parajehauetan, leran ibiliz,adibidez.

10

kaltzedonia urdinezko azalera leundu bat, kolore zurieternaleko ertzetan kateatua, izango balitz bezala. Eta dena itzali eta gautzen duenean, ez da lauza bat

balitz bezala gertatzen. Agian goiztiarra da, baina eztikiiristen da, mima dezaten utziz. Hodeiak, baldin bazeu-den, eszenatokitik ateratzen dira, izarrak poro dirdira-tsuak sortzen doaz, eta badirudi ortziko bizitzak handiktranspiratzen duela. Hegoaldera begira, konstelazioe-tako lerro birtualak elkartuz, izarretako ehiztaria ma-mitzen ikusiko dugu; eta, justu “Blade Runnerre”koihardesle Royren hitzak burura datozkigunean, justuoroitzapenaren ahotsak haren bakarrizketa errezita-tzen digunean –«Nik sinetsiko ez zenituzketen gauzakikusi ditut: sutan zeuden espazio-ontzien kontrakoerasoak, Orionetik haratago; C izpiak iluntasunean dir-dirka, Tannhäuserreko atetik gertu. Une horiek guztiakdenboran galduko dira, malkoak euritan bezala. Hil-tzeko ordua da»–, justu orduan, berriz ere argia sortukoda, mirari denboragabe baten modura, argi-fosfores-zentetan gorpuztuko den antzinako oda baten modura,eta iluntasunean irisazioak sortuko ditu, gortina etaarku mugikorrak, esmeraldazko ibaiak eta ur-jauzietandesegiten diren sugeak. Ortziak eskain diezagukeenikuskizun handien, sotilen, dotoreen eta ikaragarrikidelikatuena da: aurora boreala.Eguzki jostari baten distira ezkutuak dira. Bere hai-

zeak, gugana iristean, gure planetako grabitateak po-loetara desbideratzen ditu. Bere partikuletako batzuk,energiaz kargatuta, atmosferan harrapatuta geratzen

dira, hango atomoekin eta molekulekin talka egitendute eta haiek argi gisa erantzuten dute. Antzinakolaponiarren arabera, ordea, zerua isatsarekin igurzteanargia sortzen zuen azeri erraldoi batena zen errua. Ho-rregatik, revontulet deitzen diote, “azeriaren suak”. Hotza gure aliatua da, infinitu argi eta oskarbi baten

ataria delako, non halo berdeek izarren artean dantza-tzen duten; lehenengo, Straussen “Musuaren Balsa”edo Holsten “Planeten sinfonia”, gero Aida operako“Garaipen Martxa”, Hoffmanen ipuinak-eko “Barcaro-lle” edo Lakme-ko “Loreen Duetoa”, Netrebkok eta Ga-rancak interpretatua… Une horretan, merkurioa zeroazpitik 25 º-ra ezkutatuta dagoela, emozioari esker ja-rraitzen dugu bero; Leteren bertsoak, Mikel Laboarenharietatik eta ahotsetik erauzita, «izarren hautsa egunbatean bilakatu zen bizigai» esaten diguten zati ho-rretan egia bihurtzen aritzearen emozioari esker.

EgunsentiakGoizak Jokitörmän esnatu gaitu, gure etxolakoak etaapenas bizpahiru gehiagotakoak, Kaamanen herrix-kan, Mutus aintziraren ondoan. Haren ur izoztuko ge-ruza lodiaren gainetik ikusiko ditugu hotzaren lehe-nengo argiak, iparraldeko argiak. Ivalotik iritsi ginen,edo Avvil-etik, skolt-eraz; hau da, eremu horretakosami dialektoan. Inguruko herri handiena da, 3.500biztanlekoa, eta hor dago aireportua. Inguru horietanegin daitezkeen dozenaka txangoetarako abiapuntuona da, baina guk pixka bat iparralderago bakartzea

LAPONIA

aukeratu genuen, Inaritik gertu, eta hara goaz orain,hain zuzen ere.Berrehun arima izanda, Inari ia oharkabean gera-

tzen da, geruza alba batez estalita. Hala ere, laponia-rren hiriburutzat jotzen dute, Finlandiako samien le-gebiltzarra eta beren museo entzutetsuena, Siida, hankokatuta baitaude. Espantu handirik gabe, herri batenkulturaren lagin oso, didaktiko, xume eta atsegina sordaitekeela erakusten duen adibide ezin hobea da. Ba-rruko ibilbidean, alderdi antropologikoak, linguisti-koak, historikoak… harmoniaz elkartuta daude, etakanpotik, eraikin tradizionalen bilduma baten bidezikusten da harmonia hori. Hain tradizionalak ere ezdira, atari zabalean izotzezko zinema bat ere aurkitubaitugu. Baina ez da material berezi horrekin egindakoeraikin bakarra. Kilometro batzuk hegoaldera, Saari-selkatik oso gertu, Kakslauttanen hotela dago; egu-rrezko etxola klasikoez gain, iglu formako kristalezkobizileku bitxiak, izotzezko logelak (ohea barne) etaelurrezko jatetxe bat eskaintzen dituen ostatu xele-brea –eta garestia–.Eremu osoan, txango apartak egin daitezke; neguan,

iraupen-eskiaren zaleentzat zoragarriak. Tresna ho-riekin irristatzen ez dakitenek erraketak aukeratu di-tzakete, edo besterik gabe, oinez joan, bota onekin.Inguruetan, Lemmenjoki eta Urho K. Kekkonen parkenazionalak dauzkagu, baita Sompio Basa Natur Ere-mua ere, eta iparralderago, Kevo Erreserba Naturala.Baina irtenaldi xumeagoekin konformatzen denaren-

Lerroon azpian, Kakslauttanen hotela. Egurrezko etxola klasikoez gain, iglu formakokristalezko bizileku bitxiak, izotzezko logelak eta elurrezko jatetxe bat eskaintzen dituSaariselkatik oso gertu dagoen ostatu xelebre honek. Ondoan, ur jauzi izoztu bat, Teno

bailaran. Ezkerrean, Inari inguruko laku bat.

13

Zalantzarik gabe,Laponiakoanimaliagarrantzitsuenaezkerrean ageriden elur oreina da.Lerroon azpian,ume bat elurretanjolasten, Inarijärviinguruan.

tzat badago, adibidez, Pielpajärviko ermitarainokoibilbide suspergarri bat ere, basoko argi-ilunen eta La-poniako aintzira handiena den Inarijärviren erribe-raren artean. Hain zuzen ere, aintziraren gainazaletik ibilbide bat

egingo dugu, txakurrek tiratako leretan. Husky sibe-riarrak eta alaskan malamuteak dira, hierarkia zorrotzbati jarraiki erabat ordenatuak, eta uhaleria jarri be-zain laster, paroxismo egoeran sartzen dira. Gu arras-taka eramateko antsia sartzen zaie, benetako eroaldibihurtzeraino; lerari tira egiteko aurrejoera genetikoaizango balute bezala, horretarako jaio balira eta berenexistentziaren zentzu bakarra izango balitz bezala.Atzealdean zutik, eskua balaztatik gertu, lasterka hasigara, bihurguneetan txakurrei lagunduz eta aldapetanjaitsiz, korrika egiteko eta bultzatzeko. Lera gidatzeaez da pentsatuko genukeen bezain zaila, animaliek ia

lan guztia egiten dute-eta. Hala, guk susmatu bakarrikegin arren txakurrek ezin hobeto ezagutzen dituztenbideetan zehar hainbat kilometro egitera ausartu gara.Itzulitakoan, te bero bat galletekin daukagu zain,tranpa-jartzaileen etxola bateko sutondoan; txaku-rrek, ostera, beren zeregina bete izanaren asetasuna,eta sari gisa, haragia. Baina ez diete bi arraza horieklagundu samiei duela gutxienez bederatzi mila urtetikegiten duten oreinen larratzean. Artzain txakur lapo-niar deiturikoak lagundu die: txakur ausarta da, me-heago eta indartsuagoa, baina lasaia eta oso lagunkoia. Samiek aspaldi utzi zioten ibiltari izateari eta be-

raien oreinetako asko ukuiluetan daude. Ia kasualita-tez, etxalde batera iritsi gara eta etxekoandreak hartugaitu; ingelesez hitz bakar bat ere egiten ez duen hi-rurogei bat urteko emakumeak. Gu ezerezetik iristenikusita harritu egin da. Elkar ulertzerik ez daukagunez,

15

alabari telefonoz deitu dio, itzultzaile lanak egin di-tzan. Etxaldea ikusi nahiko genukeela azaldu diogueta arazorik gabe onartu du. Abereei jaten eman diegueta haien prozesua erakutsi digu, jaiotzen direnetikatun gatzartu moduko bat bilakatu arte. Antzina, tras-humantzia garai luzeetako elikaduraren oinarria zen,hain zuzen. Abereen buruak elur artean pilatutadaude, erraien azpian. Larru onduak atari zabalean le-hortzen ari dira, larrututako eta erraiez hustutakohainbat gorputz ilara zatituak izateko txandaren zaindauden bitartean. Oreinaren (poro, samieraz) zati guz-tiak aprobetxatzen dituzte. Familiak ekoitzi eta janz-ten dituen larruzko zapata koloretsuak, punta gora-tukoak, horren adierazleak dira.Norvegiako muga gertu dago eta beste egunsenti

batek Varengerfjorden-erantz bultzatu gaitu, Barentsitsasoaren irekidura kontinentalerantz. Karigasniemi

pasatu ondoren, Utsjoki-ra iritsi gara, Finlandiako az-ken herrira, muga funtzioa betetzen duen eta ubidea-ren gaineko gainazal solidoarekin kamuflatzen denzubi eseki mehea zeharkatu aurretik. Errepideak Tenobailaratik jarraitzen du, ibaiaren ezkerreko ertzetik,bidean goragune leunez eta urjauzi geldiz –neguakikaratuta harri bihurtuak– osatutako paisaiak agerra-raziz. Itsasoak arrantzale-etxe gorriekin hartu gaitu,eta elur karga handiak garraiatu behar dituztela diru-diten lurrean ainguratutako txalupekin. Izotz eremuzatitua itsasertzean zabaltzen da, fiordo osoa estal-tzera iritsi gabe, baina gatzez tindatutako argi berribat islatzen du, lotsatia eta okre antzeko aurekin, besteaurora baten ataria izatea espero dugun zeru oskarbibatean.

LAPONIA

Ezkerrean, Barents itsasoaren irudi bat. Izotz eremuzatitua itsasertzean zabaltzen da, fiordo osoaestaltzera iritsi gabe. Lerroon gainean, egunsentia.

Biblos Testua eta Argazkiak: Juanma Costoya

MUNDUKO HIRIRIK ZAHARRENA

BIBLOS

Biblos, Bibliak aipatzen duen Gubla mitikoa, Mediterraneora begiradagoen herrixka turistiko bat da gaur egun. Bere iragan legendarioazezer gutxi geratzen da; eraitsitako zenbait tenplu, Gurutzadetakogaztelu bat, etxetzar otomandar eta armeniar batzuk, eta espiritukementsu eta komertziala, bertakoen egungo bizitza iraganfeniziarrarekin lotzen duena. Biblos, Tripoli beligerantetik hegoalderadago, kilometro gutxira, eta Beirut gorabeheratsutik ordu erdira kotxez.Oraindik izaera berezia du, oso berea, merkataritzan, hondartzetan etairaganean oinarriturikoa.

Biblos, arabieraz Jbail«mendixkako hiria», mun-duko hiririk zaharrena da gaur egun. Arkeolo-goen arabera Kristo aurreko seigarren milur-tekoan fundatu zuten, eta ordutik, beti bizi izan

da jendea bertan. Beirutetik iparraldera dago, 40 kilo-metrora, eta, egun, atzean dituen Libano mendiarenaltuerek babesturiko portu turistiko txiki eta lasaia da.Hiri zaharra Gizadiaren Ondare izendatu zuten 1984an,eta, ordutik, Libanoko hurbileko historia nahasiak be-rezko dituen geldiune eta izualdi guztiak ahaztu gabe,arkeologiako parke tematiko antzeko bat bilakatzenjoan da Biblos. Ezinezkoa da Mediterraneoko toki txikihonek metatu duen kronologia historiko zoragarri etalabirintikoa zorroztasun zientifikoz azaltzea jendeari.Agian horregatik, ahalegin handia egin dute bertakoekazoka zaharra, harresien zati bat, Gurutzadetako gaz-telua eta erantsitako tenpluak berreskuratzeko –ondarehorren artean dago Baalat Gebal-eko tenplua, hiriko

zaharrentzat jotakoa, Kristo aurreko laugarren milur-tekoa izaki–, eta egin duten guztia feniziar espirituarieutsita egin dute, alegia, gune zoragarrienetako batzukdendak eta ostalaritzako negozioak jartzeko erabilita.

FeniziarrakGaur egun zail egiten zaigu sinestea Bibloseko portukoaho txikia, egun gurutzatuek indartzeko jarri zizkiotenbi dorreetako bat gordetzen duena, Antzinaroan eza-guturiko merkataritza-inperio handienetako bat altxa-tzen ikusi zuen lekuko mutu bera izatea. Biblosen biziluzearen jatorria merkataritzan dago. Basea Sidonen,Tiron edo Biblosen zuten antzinako ontzi feniziarrekMediterraneoaren punta batetik bestera bidaiatu zutenK.a.-ko 2.500 eta 500. urteen artean; Herkulesen Zuta-beak gainditzera ere iritsi ziren eta Atlantikoan zeudenKanariar uharteetara heldu ziren. Ontzien sabeletangatza, esentzia aromatikoak, kobrea eta, batez ere, ze-

Lerroon gainean, kaleko souvenir postu bat, Alde Zaharreko izkina batean. Udan etaasteburuetan jendez betetzen da herria eta dendetan ere nabaritzen da jendearen joan-etorriaareagotzen dela. Ezkerrean, zokorako sarbidea den plazaren panoramika.

19

20

BIBLOS

dro-egurra eta papiroak garraiatzen zituzten. Testu ku-neiforme oso zaharrek Gubla izenez jasotzen dute egunBiblos izenarekin ezagutzen duguna eta Biblian (harenjatorri etimologikoa izen horretatik dator) Gebal izenezageri da. Greziarrek Biblos jarri zioten papiroarekin egi-ten zuten merkataritzaren ondorioz. Nilo ibaiaren er-tzean hazten da landare hori eta munduko eremu ho-rretan jaio ziren lehen alfabetoen euskarri izan ziren.Papiroaren eta olibondo, zipres eta, batez ere, zedroegurren merkataritzak ahalbidetu zuen haien oparo-tasuna; historian luze iraun zuen oparotasuna, bes-talde, jasan zituzten hamaika inbasioak gorabehera;besteak beste kanaandarrenak, amortarrenak, hiksoe-nak, Alexandro Handia buru zuten heleniarrenak, erro-matarrenak, islamdarrenak eta gurutzatuenak.

Beirutarrak bisitanGaraiak aldatu egin dira eta biblioteca (liburutegi gaz-telaniaz) hitzaren jatorrian zegoen hiriak ez du aipatzeamerezi duen halakorik jada. Denden zati handi bat sal-gune tradizionalak dira, ostalaritzako lokalak, disei-nuzko jatetxeak, bitxi-dendak edo telefonia mugiko-rreko eta bestelako fetitxe elektronikoen salguneak.Udan eta asteburuetan hiria bisitariz betetzen da, he-goaldean kokaturiko harea-hondartza urriek edo ipa-rraldeko harri-koskorrezko hondartza handiek eraka-rrita. Biblos, alboan duen Junieh bezalaxe, edohegoaldeko kostaldeko Beirut, Sidon eta Tiro hiriak be-zalaxe, Beiruteko biztanle zigortuen irteera-balbula da.Asteburuetan, hiriburua udalerri horiekin lotzen duenibilgailuz beteriko autobide arriskutsuak gainezka egi-ten du itsaso eta aire libreko dibertimenduaren irrikandauden hiriburuko biztanleen autoekin. Errepidetik

begiratuta, hormigoi, zementu eta eraikin erakustaldiizugarriak zaildu egiten du udalerri batzuen eta besteenarteko mugak bereiztea. Ezinbestekoa da autobidetikirtetea eta itsasoraino jaistea Biblos legendariora iritsigarela konturatzeko. Zinez zahar denaren eta garaiki-dearen arteko harremanak bizirik dirau inguruan,nahiz eta zaila den aitortzea hori nortasun-ezaugarriaden ala madarikazio hutsa. Iparraldean kokaturiko Tri-poli gatazkatsuaren eta hegoaldean dagoen Beirut go-rabeheratsuaren artean aurkituko dugu Biblos, Ju-niehko portutik kilometro gutxira. Hura da kanporairteteko bide bakarra Libanoko hiriburuko aireportuaitxita dagoenenean segurtasun-gatazkak eta borrokakdirela-eta. Oraindik hurbil dagoen Libanoko gerra zibi-leko hamarkadetan hura zen irteera eta sarrera bakarrazedroen herrialdera iristeko. Pixka bat hegoalderago,Beiruterako noranzkoan Nahr al-Kalb ibaiaren bokaleadago, zeina hurbileko mendietatik jaisten baiten itsa-sorako bidearen bila. Ibaiak arroila bat sortu du men-deetan zehar, eta orain ingeniaritzako obra inpertsonalbat erabiltzen dute hura igarotzeko; ehunka urtez, or-dez, pasabide arriskutsua izan zen beren konkistarakoedo iheserako bidean hura zeharkatu behar izan zutengudarosteentzat. Arrakastaz gurutzatu duten gehienekutzi dituzte plakak edo inskripzioak balentria ospa-tzeko. Inskripziorik zaharrena karaktere kuneiformetanidatzita egoteak zirrara handia sortzen du. Nabukodo-nosor II.aren gudarosteari egotzi izan zaio, eta, berriena,Libanoko falange kristauari. Estela asiriarrak, egiptia-rrak, erromatarrak, greziarrak eta frantziar eta britai-niarren dominaziokoak munduaren bazter honetakohistoriaren zirkulartasunaren froga bikaina dira.

Pepe, pirataItsasotik urruntzen den Biblos, Tripoli eta Beirut batzendituen autobideak markaturiko mugatik harago, he-rrialde osoa bezalaxe, ez da geldirik egoten. Eraikuntzaeta negozio txikiak dira jarduerarik nabarmenena.Obrek, garabiek, kamioiek eta jeep herdoiltsu edo di-seinuzkoek sare ikusezin eta itogarria eraikitzen dute;inurritegi bateko jarduera aseezin eta hierarkizatua di-rudi. Bibloseko baretasuna kostaldearen lerroari baka-rrik dagokio. Biztanleen zati handi bat kristau maroni-tak dira, eta ez dute ezkutatzen, guztiz kontrakoa.Herrialdeko tentsio erlijiosoa, Biblosetik oso hurbil ger-taturiko gerrek eta atentatuek metronomo baten erre-gulartasunarekin islatzen dutena, ia ez da sumatzenhemendik. Harridura handia sortzen du herrialdeko al-bistegiak kale-borroka amaigabeei eta bonba-autoeiburuz hitz egiten hasten direla ikusi eta autoz orduerdi eskasera gertatzen diren gauzak direla jakiteak, Bi-bloseko jatetxe eta hondartzetan bertakoak eta bisita-riak alferkerian dabiltzan bitartean, begirada itsasoarenurdin infinituan galduta.Igandeak bereziak dira Biblos historikoan. Joan Ba-

taiatzailearen eliza maronitan edo hurbil dagoen er-

Lerroon gainean, iraganeko tenplu erromatar batenaztarnak, Biblos erdialdean. Ezkerrean, zokoko latorrigilepostu bat. Hiriko zonalde honetan denda gehienak saltokitradizionalak edota ostalaritzako lokalak dira.

BIBLOS

23

mita ortodoxoan koloretsuak eta ikusgarriak dira eliz-kizunak; aldareak lore fresko ugariz apainduta egotendira eta fededunak Parisko festa nazionalerako janztendirela ematen du. Ahal izanez gero, inor ez da oinez jo-aten, eta, nola ez, autoa jendaurrean erakusgarri ego-teko osagarri bat gehiago da.Bibloseko portu txikiaren barruko leku pribilegia-

tuenetako batean ostalaritzako negozio bat dago, ByblosFishing Club izenekoa. Portuaren barnealdeko pasea-lekuak duela gutxi zendutako haren jabearen izena da-rama: Pepe Abed, Pepe pirata izenarekin ezagunagoa.Pepe bizirik zela bere egin zituen bizilagunen zenbaithistoria eta desira mordoa. Mexikon jaio zen, baina Li-banokoak zituen gurasoak, eta itsas arkeologian eta bi-txien diseinuan aritu zen. Behar adina diru aurreztuzuenean Biblosa itzuli zen, jatetxe bat irekitzeko. Hiru-rogeiko hamarkada oparoa zen eta ez zen antzematenhainbat hamarkadaz herrialdea odolustu zuen gerrazibilaren zantzurik. Biblos eta bere jatetxea modan jarriziren, eta kostaldea mundu osoko pertsonaia ospetsuzbete zen. Gaur egun haien lekuko grafikoa baino ezdugu aurkituko jangelako hormetan eskegita. Argazkieta erreportaje gero eta horixkagoak, zeinetan Abednekagaitza Marlon Brando, Anita Ekberg, Brigitte Bar-dot, David Neaven, Manuel Fraga edo The Kiss heavy-taldeko kideekin ikusiko baitugun. Beste hainbatetangertatu den bezalaxe, gauzak erabat aldatu dira Biblo-sen, ilunabarrek afaria uharrietatik ateratzen saiatzendiren zenbait arrantzaleren silueta argitzen jarraitzenduten arren.

Orrialde honetan, Bibloseko portuko aho txikia,egun gurutzatuek indartzeko jarri zizkioten bi

dorreetako bat gordetzen duena. Gaur egun zailegiten da sinestea antzina merkataritza inperio

handi bat altxatzen zela bertan. Eskuinean, sesamouztai saltzaile bat.

PortugalTestua: Neus Martí Llurbaeta Argazkiak: Mikel Aristregi

BERE ONDAREAREN BITARTEZ

Portugal herrialde ia infinitua da. Historia lu-zeak txoko bakoitzaren izaera moldatu du, etahorregatik, Unescok gizateriaren ondare izen-datu ditu herrialdeko monumentuetako asko.

Denak bisitatu nahi izanez gero denbora beharkodugu, baina bitxi arkitektoniko horietaz gozatzekoegun gutxi batzuk baditugu, onena hiriburuan eta ho-rren iparraldean eta ipar-ekialdean ibiltzea da. Ehuneta berrogeita hamar kilometro inguruko erradioan,bisitariak ahozabalik utziko dituzten bost leku bisitadaitezke. Txundituta geldituko dira hainbat mende-tako artea eta historia ikustean.Ibilbidea Lisboan hasiko dugu, Jeronimotarren mo-

nasterioan eta Belém dorrean. Monumentu horiengarrantzia ulertzeko irudimena askatu eta XV. eta XVI.mendeetan murgildu behar gara. Garai horretan, Por-tugal oso aberatsa zen, 1498. urtean Vasco da GamakIndiarako itsaso bidezko ibilbidea aurkitu baitzuen.Lisboako Belém auzoan abenturen bila edozer itsa-sontzitara igotzeko prest zeuden marinelen eta mer-katarien joan-etorria etengabea zen. Azken horiek gi-roa usaingozatzen zuten espezie exotikoak salerostenzituzten, sortutako giro oniriko horretan Manuel I.aerregeak elefante baten gainean desfilatzen zuen bi-tartean, bere aberastasuna guztien aurrean erakus-teko. Belém dorrea 1515. urtean eraiki zuten Tajo ibaiaren

ertzean, Lisboako porturako sarrera babesteko, eta ma-nueldar estiloan apaindu zuten. Francisco de Arrudaarkitektoak diseinatutako monumentua herrialdearenmende horietako aberastasunaren erakusgai da. Por-tugaleko arkitektura eta artea osatzen duten xeheta-sunak ezagutu nahi dituztenek ezinbestean bisitatubehar duten lekuetako bat da. Handik gertu, ehunka metro batzuetara, Jeronimo-

tarren monasterio ikusgarria dago. Diogo de Boitacaarkitektoaren lana Portugalgo bitxi handienetako batda; fantasia da haren edertasunaren oinarri, eta gustuzoragarria eta ezohizko grina sortzailea erakusten ditu.Manuel I.a erregeak Vasco de Gamaren aurkikuntzabaino lehen erabaki zuen monasterioa eraikitzea; halaere, obrak ez zituzten 1501eko urtarrilaren 6ra artehasi. Orduz geroztik, erregeek eta gobernatzaileek mo-

PORTUGAL

Espazioan eta denboran barrena eginiko paseoa; ehunka agertokiinfinitura eramango gaituen ibilaldia. Esperientzia artistikoak,

zentzumenezkoak, hil edo bizikoak batzuetan, toponimoa sortzen dutenhizkiek ezkutatzen dutena ulertzen lagunduko digutenak. Izen horri

egun zentzua ematen dioten gertaerak eta xehetasun txikiak ezagutzea.Kultura, arkitektura, historia eta paisaia; guztiak ere ezinbesteko

osagaiak bidaiariari lekuaren idiosinkrasia apur bat gehiago ulertzenlaguntzeko. Portugal bere bitxi arkitektonikoen bitartez.

26

Lerroon gainean, Lisboako Jeronimotarren monasterioaren bi irudi. Portugalerabidaiatzen duten guztiek nahitaez ikusi behar dute Diogo de Boitaca arkitektoaren lanikusgarri hau, bai multzoaren edertasunagatik, baina baita tokiaren mistizismoagatikere. Lerroon azpian, Alcobako Santa Maria monasterioa. Goitik behera estilo gotikoaneraikitako lehen monumentua da Erdi Aroko etxe zistertar hau.

28

PORTUGAL

nasterioaren jatorrizko egitura aldatu dute. Portuga-lera joaten direnek nahitaez ikusi behar dute, multzo-aren edertasunagatik eta, batez ere, tokiaren mistizis-moarengatik. Dena den, monasterioaren barruangaudela, ahaztu egin behar dugu lekuaren edertasu-nagatik liluratuta dabiltzan turistez. Bisitaldia amaituondoren, indarrak berreskuratzeko, herrialdeko opiliktipikoenetako eta goxoenetako bat jan behar dugu:Belémgo pastelinhoa.

Sintra, hitzordua fantasiarekinBelémgo monumentu multzoa baino ikusgarriagoaden beste bat aurkitzea ezinezkoa dela dirudien arren,Lisboatik 30 kilometrora dagoen Sintrara joan besterikez dago. Hiriburuaren ipar-ekialdean dagoen herriak

benetako sorpresa gordetzen du, bertara inguratzenden edonor liluratuko duena. Herrira iristean, lehenmirespen hasperenak egingo ditugu, denak baituxarma berezia, arkitekturak, inguruak, paisaiak etaametsetako lorategien landaredia hostotsuak. Ipuinbateko herria dirudi: eraikinek eta espazioek Portu-galgo herrixka batekoak baino Grimm anaien istorio-etakoak dirudite. Herriaren erdigunean bertan aurkituko dugu bitxie-

tako bat: jauregi nazionala. Kono formako tximiniabereziak ditu, eta ondorioz, milioika argazkiren pro-tagonista da. Sintrako kaleetan barrena ibiltzea espe-rientzia originala eta zirraragarria izan daiteke, bainainguruetara joaten direnek irudimenezko eta fanta-siazko unibertso bat aurkituko dute.

Lisboatik 30kilometrora dagoenSintra herriakerakargarri ugariditu, tarteankaputxinoenkomentua, lerroonezkerrean. Behean,hiriko gazteluarenharresia.

PORTUGAL

Erakargarri nagusia Fernando II.a errege xelebreakeraiki zuen Palacio da Pena da. Erregearen gustu harri-garriei esker, inor epel utziko ez duen jauregia eraikizuten. Portugalgo erromantizismoaren adierazgarririkhandiena da, baina elementuen nahasketa dela eta, bi-sitariek homogeneotasun arkitektonikoaren haria gal-tzen dute askotan. Koloreen konbinazio zabalak eta de-korazio bitxiak erregearen alderdirik eszentrikoenaerakusten digute. Fernando bi aldiz ezkondu zen. Biga-rren emaztea Edlako kondesa izan zen, zeinak eskual-dean igarotzen baitzuen uda, oso-osorik motibo natu-ralez apaindutako etxe batean. Parkean paseatzea osogomendagarria da, mundu osoko landare exotikozapainduta baitago. Egiazko lorategi botaniko horretaninguru hain berezia osatzen duten eraikinak bisita di-tzakegu, adibidez, Kaputxinoen komentua. Izugarriada, ez baita erraza norbait halako soiltasun baldintzetanbizi daitekeenik imajinatzea, jarduera nagusi gisa na-tura aztertzen eta meditatzen.

Alcobaça eta Tomar, arkitektura erlijiosoaGure ibilbidea ez da Sintran amaituko. Herri horrek bi-daiarian eragiten duen inpaktua dela eta, gure senti-mendu artistikoak piztu ditzakeen beste monumentu-ren bat topatuko dugunik sinestea zail egingo zaigu.Nahikoa da iparraldera kilometro batzuk egitea, Alco-baçaraino. Erdi Aroko etxe zistertar garrantzitsuenetakobat dago bertan: Santa Maria monasterioa. Goitik be-hera estilo gotikoan eraikitako herrialdeko lehen mo-numentua da. Ederra izateaz gain, monumentu mul-tzoaren zati pribatuenetako batzuk bisitatzeko aukeraizango dugu; adibidez, bisitariak ahozabalik uzten di-tuen tximinia barroko zoragarria duen sukaldea, edoInes de Castroren eta Pedro I.a erregearen tumulua. Bipertsonaia horiek maitasun istorio hunkigarria bizi

izan zuten. Protagonista, Alfontso IV.a erregearen semePedro I.a, bere emaztearen ohorezko dama zen Ines deCastro galiziarrarekin maitemindu zen. Alfontso erre-geak, ordea, bikotearen aurka egin zuen behin eta be-rriz, baita Pedroren emaztea hil ondoren ere, Inesenfamilia espainiarrak semearengan izan zezakeen era-ginaren beldur zelako. Azkenean, 1355. urtean, AlfontsoIV.ak noble batzuek Ines hiltzea lortu zuen, maitaleakezkutuan ezkondu zirela jakin gabe. Handik bi urtera,Pedro tronura igo zenean, bere maitearen hiltzaileeibihotzak atera zizkien eta jan egin zituen. Ondoren,emaztearen gorputza hobitik atera zuen, koroa jarrizion eta deskonposatzen ari zen damaren eskuari musuemanez Ines omentzera behartu zuen gortea.Handik gertu, Batalhan, Santa Maria da Vitória mo-

nasterioa dago, eta Tomarren, Kristoren komentua. Le-henaren kasuan, manueldar estiloko xehetasun apain-garriak azpimarra daitezke, harrian landutako elurmalutak bezain forma delikatuak dituztenak. Hala ere,monasterioaren elementurik adierazgarrienak capelasimperfeitas delakoak dira, amaitu gabe dauden XV.mendeko kapera ederrak.Ibilbidea amaitzeko, gertu dagoen Tomar hirian ko-

katuriko Kristoren komentua bisita dezakezu. XII. etaXVI. mendeen artean Portugalen izugarrizko botereaizan zuten tenplarioen egoitza nagusia izan zen. Muinobaten gainean dago, eta bertatik herri osoa ikus daiteke.Unescok gizateriaren ondare izendatutako monu-mentu hauek guztiak bisitatu ondoren, onena Toma-rrera jaistea, kale lasaietan paseatzea eta Portugalgogastronomiaren plater tipiko goxoetako batzuk das-tatzea da.

30

Ezkerrean, Santa Maria da Vitoria monasterioa, Batalhan. Elementurikazpimarragarrienak capelas imperfeitas direlakoak dira, amaitu gabe daudenXV. mendeko kapera ederrak, alegia. Orrialde honetan, Tomar hiriankokaturiko Kristoren komentua. Muino batean dagoenez, hiri osoa ikusdaiteke bertatik.

Hoi An

Testua: Agurtzane Belaunzaran

Argazkiak: Getty Images

VIETNAMGO HARRIBITXIA

Indotxinakopenintsulari so,Vietnamgo bi hirinagusien arteankokatuta dago Hoi An.Ho Chi Min eta Hoianhirien xarma bera du,baina, erritmofrenetikoa eta izaerazaratatsua bazterreanutzita, xumetasuneaneta umiltasuneanoinarritutako ukituberezia eman diote.Txinatarrak etajaponiarrak merkatarilanetan aritu zirenberton iraganean,ondare arkitektonikoeta kultural apartautziz. Hoi An hirikoalde zaharrean zeinaldirietan barneratuta,Vietnamgo harribitxihonek ikusteko etagozatzeko asko duelaegiaztatuko dugu.

Ezinbesteko geldialdia eskatzen du Hoi An hiriak,eta, ziurrenik, bisitatzen duen orok pentsatutakoakbaino egun gehiago emango ditu bertan azkenean,zerbaitegatik ari baita azkenaldian helmuga turis-

tiko preziatu bilakatzen. Garapen ekonomikoak eta de-mografikoak neurririk gabe egin dute gora azken hamar-kadotan Vietnamen, eta, hala, modernizazio etengabealotsagabeki arrastoak utziz joan da herrialde mehar etaluzean. Uneskok gizateriaren ondare izendatutako HoiAn hiriko kaleetan paseatzeak, ordea, denboran atzeraegitea dakar. Motorrezko ibilgailuek debekatuta dute sa-rrera, oinezkoentzako eta txirrindularientzako pribile-giozko lekua delarik hiria. Isiltasuna eta lasaitasuna dariekale kantoiei eta eguneroko bizimoduaren estanpa poli-tak eskaintzen dizkiete turistei eta hauen argazki kame-rei: merkatuetako koloreak, harat-honat dabiltzan zama-riak, Non La sonbreiru konikoa buruan duten herritarrak,jantzi tipikoekin apain-apain azaltzen diren emaku-meak… Arkitektura txinatarra, japoniarra eta europarrauztartzen dituzten alde zaharreko etxeek ere merezi dutearreta, Hoi An historia oparoko hiria dela gogoraraztenbaitigute uneoro. XVI. eta XVII. mendeetan Asia hego-ekialdeko itsas por-

turik garrantzitsuenetarikoa izan zen hirian, japoniarrak

eta txinatarrak izan ziren nagusi luzaroan. Batzuen etabesteen auzuneak errekatxo batek banatzen zituela-eta,1590. urtean “Zubi Japoniarra” bezala ezagutzen denaeraiki zuten. Teilatu gorriak estaltzen du zubi dotorea etaQuan Cong tenplua dago honen barnean. Hiriko eraikinikesanguratsuenetakoa da zubia, eta, egiari zor, ez du gu-txiago merezi.

Estilo eta kultur aniztasuna Thu Bon ibaiarekiko paraleloak diren dozena erdi kalekosatzen dute hiriko alde zahar txikia. Bertatik paseatuzgero, orpoz orpo topatuko ditugu pagodak eta tenpluvietnamdar zein txinatarrak. Cam Pho eta Quan Pho ten-pluak eta Cao Dai pagoda dira aipagarrienak. Fatxada ko-loretsu eta deigarriak eta teilatu ezin dotoreagoak dituz-ten eraikinotan budismoa, konfuzianismoa eta taoismoapraktikatzen dira. Askotan, ordea, ez da erraza jakitea zeinerlijiori egiten dioten ohore tenpluok. Hoi An hiria mistizismoaren sinbolo bihurtzen da

ilargi-hilabeteko 14. egunean. Alde zaharreko argi elek-triko guztiak itzali egiten dituzte, eta, ondorioz, kandele-kin piztutako koloretako lanparek argiztatzen dituzte ka-leok. Intsentsuak eta loreek kantoi guzti-guztiak hartendituzte.

HOI AN

Orriotan, Hoi Aneko bizitzaren eta arkitekturarenikuspegi desberdinak. Lerroon gainean, XVI. mendeantxinatarren eta japoniarren auzoak batzeko eraiki zenZubi Japoniarra; behean, alde zaharrean dauden tenpluugarietako bat. Gaueko giroa ere ikus daiteke, baitamerkatua ere, emakumeak lanean ageri direla Non Lasonbreiru tipikoa jantzita.

Alde zaharra pagodaz eta tenpluz josita dago. Lerroongainean, txinatar tenplua eta zamaketari bat lanean. Behean,zetazko koloretako lanparak saltoki batean; Hoi Ango Cua Daihondartzan arrantzaleek erabiltzen dituzte banbuzko saskiak,eta egunero ikus daitezkeen une horietako bat.

Hoi An bisitatzen duten turistak gero eta gehiago direlaaipatu dugu. Hiri ederra da, dudarik gabe, baina badu bes-telako erakargarririk ere: turistek hain gustuko duten be-zala, erosketak egiteko aukera ezin hobea eskaintzen du.Kaleotako lasaitasuna josteko makinen triki-traka etenga-beak bakarrik puskatzen du. Jostunek abilezia bereziarekinkopiatzen dituzte, izan ere, turistek nahi dituzten mode-

loak, istant batean pieza bakar eta pertsonalak eginez. Ho-rra pagotxa, diseinuzko marka garestien kopiak gure pol-tsikorako prezio egokietan. Arropak ez ezik, bestelako ten-tazioak eskaintzen dituzten dendak ere aurkituko ditugu:hiriaren ikur diren paperezko lanparak, egur tailak, sukal-derako diseinuzko ontziteriak… Den-dena, noski, prezioezin tentagarriagoan.

Sukaldaritza praktikatu eta dastatuGastronomia aparteko herrialdean egonik, hiriaren jatetxeeskaintza zabala da oso. Gustu bereziarekin dekoratutakojatetxeetan, mokadu goxoak jatea eguneroko kontu bila-katzen da. Jatetxe askok, gainera, sukaldaritza kurtsoak es-kaintzen dituzte: turistek bertako merkatuetan produk-tuak erosi, janaria prestatu eta gero dastatzeko aukeraizaten dute.Hiria oinez arazorik gabe bisita daiteke. Baina aldiriak

esploratzeak ere merezi du, dudarik gabe. Bizikleta bat alo-katu, eta, di-da batean, hiritik at izan zaitezke hondar zurikoparaje eder batean, arrantzale etxeak nagusi diren kostaldeikusgarrian; nahiago izanez gero, gainera, luxuzko hotelakere badira tartean. Asteburuetan vietnamdar familiez be-tetzen dira hondartzok. Gauetan, berriz, arrain eskaintzaparegabea izan ohi duten jatetxe inprobisatuz.

HOI AN

37

ZENBAIT GOMENDIO

• Museoak, antzinako etxeak, tenpluak edota artetailerrak bisitatzeko aukera ematen duen txartela erosi.

• Thu Bon ibaian itsasontzian txangoa egin.

• Cham uhartea bisitatu.

• Sukaldaritza ikastaro bat egin.

• Traje dotore bat erosi prezio ezin hobean.

• Bizikleta alokatu eta inguruotako hondartza eta arrozsoro paregabeetan galdu.

• Kai ondoko postuetan kafea izotzarekin hartzen duzunbitartean Hoi An hiriko biztanleen eskuzabaltasunaz etaumoreaz gozatu.

Fez Testua: Enrique SanchoArgazkiak: Getty Images

PASIOEN LABIRINTOA

Fez fantasiaren erresuma izan baliteke ere, his-toria duen hiri bat ere bada, Afrika iparraldeanhark bezainbesteko historia duenik ez baitago.Marrakex, Meknes eta Rabat herriekin batera

Marokoko hiri inperialetako bat da, eta hirutan izan daerresumako hiriburu. Lehenik 808. urtean, Idris II.are-kin; erromatarren garaiko Walili (Volubilis) apala or-dezkatuko zuen hiriburu handi bat sortzeko aitarenametsa gauzatu zuen hark; bigarrenik, XIII. mendean,Banu Marim dinastiarekin eta, hirugarrenik, XIX. men-dean, Moulay Abdallah erregearekin. Oroz gain, ikaragarria da Fezko medina erraldoia, Fez

el Bali deitutakoa; hiri zaharra. Gizateriaren Ondareizendatutako medinak 350 hektarea ditu, eta oinezko-entzako munduko gunerik handiena da, diotenez. Oso-rik ikusi ahal izateko, goitik begiratzea da onena, hiriberriko El-Kollako Hotel les Mérinides-etik. Talaia ho-rretatik ikusi ahalko dugu harresien atzean dagoen hiriintelektual eta artisau, fin eta sentsualak ezkutatzenduen kaleen, azoken, kupulen, minareteen eta patioenlabirintoa. Adobezko horma anonimoen atzean, hala-ber, hainbat jauregi, etxe dotore, ikastetxe, meskita etalorategi ere badaude. Baina lehen begiratu horren os-tean berehala murgildu beharra dago labirintoan, nonpasio guztiak baimenduta dauden.Medinako ateetako baterantz abiatuta, Andalustarren

auzoaren ertzetik joango gara; izan ere, alde horretankokatu ziren IX. mendeko Iberia musulmanetik etorri-

FEZ

Historiak dio Fez Marokoko hiririk zaharrenadela; hirutan hiriburu inperial izandakoa,

erresumako erdigune espiritual etaintelektuala, kultua, artisaua, mistikoa...

Kondairak, kondairek, berriz, hainbat istoriokontatzen dituzte; magoei eta printzesei

buruzkoak, iratxoei eta heroiei buruzkoak...Eta, nola ez, guk nahiago ditugu kondairak;batez ere, bai baitirudi Fez hiriak errealitatebihurtzen dituela Xerezadek insomnioko

mila gau eta bat haietan irudikaturiko tokiguztiak. Hemen daude maitasun-

arazoetarako elixirren egileak, hemenaurkituko ditugu milaka urteko jakintza

duten maisuak, fakirrak, igarleak, urketariak,alfonbra-saltzaileak (baten bat hegan

ateratzeko moduan)...

41

Fez hirirako sarbide nagusia eta hiria inguratzen duen harresia, lerroon gainean ikus daitezke. Fez el Bali deituriko medinaerraldoiak 350 hektarea ditu guztira, eta oinezkoentzako munduko gunerik handiena omen da. Lerroon azpian, ezkerrean, hiriakezkutatzen dituen kale labirintikoetako bat. Bere ondoan, Karaouyine.

42

FEZ

tako andalustarrak, duela mila bat urte baino gehiago.Han topatuko dugu Andalustarren meskita, bere mi-narete berde eta zuri bereizgarriarekin. Ez da hori, ez,meskita bakarra, ezta garrantzitsuena ere: ospetsuenaKaraouiyine meskita da, munduaren mendebaldekoirakaskuntza-zentrorik zaharrena; munduko liburutegiaberatsenetako bat ere badu, gainera; dotoreena, bes-talde, Bou Inania madrasa handia da agian, XIV. men-dean eraikia. Zedrozko apaindurak eta iztuku zizelka-tuak ditu, eta marmolezko zein onizezko apaingarrizhornituta dago. Baina nesraniek, musulman ez direnekalegia, haren patioetakoren bat baino ezin dute bisitatu,sartzea debekatuta baitute, baita oinutsik joanda ere.Hiriko santutegi sakratuenetako bat ere ezin da bisitatu,zaouia eta Moulay Idris II.aren hilobia. Handik oso gertu el-Nejjarine plaza dago. Fez hiriko

iturririk politena dago bertan, mosaiko ederrez horni-tua, baita el-Nejjarine karabansarai edo fondac izene-koa ere; azken horretan Zuraren Museoa dago. El-Atta-rine madrasako dekorazioa Bou Inaniakoa bezain finada ia, eta ikuspegi ederra ere badu terrazatik. Jarraian,arabiar-andalustar estiloko Dar Batha jauregi zaharrerairitsiko gara; inork galdu beharko ez lukeen museoadago bertan gaur egun, Fezko arteei eta tradizioei bu-

ruzkoa. Artisau trebeak ezagun dituen hiri bateko ekoiz-pena ikusi ahal izango dugu museo horretan. Horretazgain, artistek beren trebezia erakusten dute bertan, bes-teak beste, urtero ekainean egiten den Munduko Mu-sika Sakratuen jaialdian.

Azokak eta tailerrakMedinan monumentu asko eta arras ederrak badaudeere, haren egiazko arima batzuetan 60 zentimetro za-bal baino ez diren kalezuloetan eta artisau-auzoetandago. Fezko mundu sentsual horretan galdu beharradago Fez bizitzeko, usaintzeko, irudikatzeko... ErdiAroko mundua da kasik, eta garai hartako lanbideekbizirik diraute oraindik: bitxigileak, galdaragileak, la-torrigileak, ehuleak, tindatzaileak, gerriko-egileak etalarru-ontzaileak, duela zenbait mende bezala, gremio-tan antolatuta.Orientatzea ez da erraza, galtzea bai, ordea, baina Fez

aurkituko dugu gu galtzean. Medina zeharkatzen dutenbizpahiru bide nagusi egon arren, norabidea aldatukodugu ia berehala, edo denda batetik kontrako noranz-koan aterako gara, eta toki ezezagun batera iritsikogara, ezinbestean. Ez du axola, aurrera egin beharradago, noizbait iritsiko baikara bidearen amaierara. Ka-

Lerroon gainean, Swara zurrategia, larru ontzaileen auzoan. Egun medinan dauden lauetatikhandiena da eta bertako larru-ontzaileak, ume edo nerabeak batzuetan, belaunetaraino sartzen dirakoloretako tinetan eta guztiz blaitu arte zapaltzen dituzte larruak, ondoren eguzkitan lehortzenuzteko. Eskuinean, zokoko alfonbra denda bateko terrazatik hartutako ikuspegia.

leak kalamukiz estalita daude; argia iragazten da haie-tatik, eta usainak haien azpian bilduta gelditzen dira.Astoak eta gurdiak gora eta behera ibiltzen dira, haiekbaitira zirkula dezaketen “ibilgailu” bakarrak; itxurabiblikoko agureak, zetazko kaftanak daramatzatenemakumeak, ikasleak eta eskaleak, turistak, familia-buruak, nerabeak eta neska-mutil alaiak, bai eta fauxguides deitutakoak ere, ezinbestekoak bilatzen dugunhori aurkitu ahal izateko. Eta anabasa horretan, alondegien etengabeko zarata,

non zerratzen, galdatzen, mailukatzen edo txinpartak

ateratzen ibiltzen diren; salgaiak oihuka iragartzen di-tuzten saltzaileen zarata, brontzezko txintxarriak di-tuzten urketariena, belek belek oihukatuz bidea libreuzteko ohartarazten duten asto-gidariena, politonoezin sinetsizko mugikorrena, minareteetatik inspiraziohandiagoz edo txikiagoz kantatzen duten muezinena,irratian gehien entzuten diren pop magrebtarrekoabestiena... Bai eta espezia-, barazki-, arrain- eta ha-ragi-postuen usainak ere; azken horietan, orobat, tan-taka odola darien gamelu-buruak erakusten dituzte,haien janari onenetako bat iragarri nahian. Eta labee-

FEZ

45

bat edo mendafin-hosto batzuk emango dizkizute oparipatioaren inguruan dauden dendetako batean sartuaurretik; horrelakoek, dena den, nekez eztituko dutelarru gordinen nahastea. Larruok, lehenik, kare biziztratatzen dituzte atxikita dituzten haragi- eta gantz-hondarrak ezabatzeko, eta ondoren, mila kolorez tin-datzeko erabiltzen dituzten funtsezko osagaiak ematendizkiete. Erdi Arotik arras gutxi aldatu den lanbide go-gorra ikusten da larruki-denden terrazetatik; gauza beraesan genezake garbitasun- eta segurtasun-baldintzeiburuz ere, ia-ia ez baitute aldaketarik izan. Swara zu-

rrategian, egun medinan dauden lauetatik handieneanalegia, larru-ontzaileak, ume edo nerabeak batzuetan,belaunetaraino sartzen dira koloretako tinetan, eta guz-tiz blaitu arte zapaltzen dituzte ardi-, ahuntz, idi- edogamelu-larruak; ondoren, eguzkitan lehortzen jartzendituzte –neke handiz egin ere, pisua hartu baitute–;udan 50 graduko tenperatura ekarriko duen eguzki ba-ten azpian, hain zuzen.

Medina sekretuaItzuliko bidean, bizipen paregabeko egunaren ostean,sorpresa batzuk ditugu zain oraindik. Madrasen etameskiten murru soilen atzean ezkutaturik daude, ka-lezulo estuen amaieran gordeak, interesik gabeko ateenatzeko babesleku sekretuetan. Ali Babaren altxorrarenmoduan topatuko ditugu horiek, hitz magikoak esan-dakoan. Egiazko jauregi eta oasi bareak dira; bizimoduaetxe barruan egiten dute horrelakoetan, eta etxeak pa-tio baten inguruan antolatuta daude. Kanpotik begira-tuta interesik ez duten eraikin historiko horiek altxorarkitektonikoak gordetzen dituzte barruan; horietakoasko riad eta hotel tradizional bihurtu dira. Eta medinan barrenako ibilbidean ezkutaturik egon

den zeru babeslearekin adiskidetzeko, Boujeloudekolorategi publikoetara joango gara –hara joaten dira be-tiko feztarrak paseatzeko orduan–, edota medinari be-gira dauden Palais Jamaï hotel mitikokoetara; haietarajoateko arrastira arte itxarotea komeni da.

tako usainak; estalitako emakumeak joaten dira horie-tara egosteko orearekin edo pastel egin berriekin. Postuibiltarien usainak ahaztu gabe, jakina; esaterako Fezkoespezialitateetako bat, baratxuri eta babarrunez eginikob’sara zopa tradizionala eskaintzen dutenenak.

Larru-ontzaileen patioaBaina Fezko medinaren usaina, hiri honi bost mendezospea eman dioten aker-larruak ontzen eta tindatzendituzten larru-apaindegiena da, zalantzarik gabe. Urru-titik antzematen da kirats bizia, eta jasmin-sorta txiki

Lerroon ondoan, Fezhiriko aldezaharreko kale tipikobat. Astoak etaeskorgak dirazonalde honetanerabili daitezkeengarraiobidebakarrak. Ezkerrean,Bab Bou Jeloud atea.

ÉtretatTestua: Iñigo ElorduiArgazkiak: Getty Images

ARTE NATURALA, BERE HORRETAN

Normandiaren izenak, ezinbestean, gerrako jo-kalekua eta lehorreratzea ekartzen dizkigugogora. Ez da harritzekoa; izan ere, ezinezkoada ahaztea Frantziar estatuaren ipar-mende-

baldeko probintzia txiki honetan bizi izan zela joanden mendeko gertaera historiko garrantzitsuenetakobat: D egun sonatuan, 1944ko ekainaren 6an hain zu-zen, aliatuak Europa kontinentalean lehorreratu ziren,alemaniar armadarentzat eta II. Mundu Gerrarakoamaieraren hasiera iragarriz. Baina gerrako oroiga-rriak baino askoz ere gehiago da Normandia, ezin uka-tzekoa da haren edertasuna.Zer esanik ez, behin haraino iritsita ematen du ezin-

bestean bisitatu behar direla soldaduak lehorreratuziren hondartzak (gaur egun ingeles izenez bataiatuak:Omaha, Utah…), gerrari buruzko museoak edo iparra-merikarren hilerri ikaragarria bisitatzea, non 9.000

ÉTRETAT

Hainbat artistaren oihaletan jasota geratudira Étretateko itsas labarrak, hala nolaMonetenetan edo Coubertenetan. Bestemargolari asko bezala, horiek ere liluratutageratu ziren hango argia ikusi orduko. Guyde Maupassanten eta beste autore batzuenidatzietan ere hilezkor bihurtu ziren,Normandiako bazter hauetan kokatubaitzituzten idazleek beren ipuin etakontakizunetako asko. Ama naturaren mirarigailena, haize bortitzek eta itsas olde handiekmoldeatutako obra ikaragarria dira,edertasun zirraragarrikoa.

gurutze zuri baitaude, txukun-txukun lerrokatuta. Etaorduan, ezinegonak harrapatzen zaituenean, une ego-kia da Normandiaren benetako altxorrean babesa bi-latzeko: bere izadi oparoan, hain zuzen. OraingoanÉtretateko itsas labarrei zor diegu geldialdia.1.600 bizilagun inguruko herrixka da Étretat, eta

“Alabastroko Kosta” izena eman zaion inguruan dago,Dieppetik mendebaldera eta La Havretik iparraldera,Paristik bi ordura. Harrizko formazio handi eta ape-tatsuen artean dago herria, mila koloreko harri-lega-rrezko plaia baten gainean, urdin sakoneko itsasoarenondoan. Frantziarrentzat, hemengo labar garai zuriak,les falaises d’Étretat, britainiarrentzat Doverko whitecliff sonatuak bezain ezagunak dira. Ama naturaren mirari gailena, haize bortitzek eta

itsas olde handiek moldeatutako obra ikaragarria diraÉtretateko labarrak, edertasun zirraragarrikoak. Men-

49

1.600 bizilagun inguruko herrixka da; Étretat eta AlabastroKosta izena eman zaion inguruan dago, Dieppetik

mendebaldera eta Le Havretik iparraldera. Lerroon gainean,herriaren panoramika. Gorago, hondartza bateko arku naturala.

50

debaldekoa, la falaise d’Aval, 90 metro garaiko arkuerraldoi bihurtua da. Bidezidor bat hartuta haren er-tzeraino irits daiteke, eta handik harrizko formazioguztien ikuspegi ezin hobea izan, hala nola L’Aiguilledelakoarena, uretatik tentetzen den 70 metro garaikoharrizko tantai natural moduko bat, Bada ekialdekolabarraren (la falaise d’Amont) gailurrean kapera txikibat, 1854ean itsas gizonen babesleku moduan egina,bigarren Mundu Gerran eraitsia eta 1950ean berrerai-kia. Haren atzean Coli eta Nungesser frantziar hegaz-kin-pilotuen omenez egindako oroitarria dago; 1927anitsasoan desagertu ziren, Oiseau Blanc biplanoan IparAtlantikoa zeharkatzeko saioa egiten ari zirela.Marea baxua dagoela itsas ertzetik, XVII. mendeko

ostra-haztegien hondarren artean, paseatu daiteke,eta hondartza batetik hurrengora igaro harrizko arkunaturalak zeharkatuz. Marea altua dela, berriz, berdin,baina piraguan (badago non alokatu).

Arte huts-hutsa. Ez da harritzekoa, beraz, XIX. men-dean hainbat artista gelditu izana labar hauen magiaktxundituta. Victor Hugo, Guy de Maupassant –Falaised’Amont tronpa uretan zuen elefante batekin konpa-ratu zuen honek–, Monet, Courbet, Degas eta Matisse,besteak beste, maitemindu ziren Étretatekin, berenerretinan zizelkatzeko nahiz argazkietan eramatekogaur egun bertara diren milaka lagunak bezalaxe. Eragozpen bakarra du Étretatek: udan jendez bete-

tzen da eta bestela urte osoan izan ohi duen egunerokoizaera lasai horren zati bat galdu egiten du. Hainbes-teko edertasun horren ordaina da.

ÉTRETAT

Étretateko labarrakedertasun

zirraragarrikoakdira, eta horien

inguruan harribitxiugari aurki daitezke,hala nola L’Aiguille,

lerroon azpian.Uretatik tentetzen

den 70 metro garaikoharrizko tantainatural bat da

honakoa.

proposamen tematikoa: Aurora boreala ikusteko leku aproposenak

horizontetik haratago Fridtjof Wedel-Jarlsberg Nansen

munduko sutegiak Azoreetako sukaldaritza

gogoan hartu Electric Cinema; Kliluk lakua

hitzorduak, liburuak, laburrak

64

bidelaguna

proposamen tematikoa

Fenomeno natural hori ikusteko urtekosasoirik onena udazken eta udaberribitartean izaten da, garai horretanpoloetan izaten diren gau orduenondorioz. Gainera, tenperaturak besteurteko sasoi batzuetan bainogoxoagoak izaten dira garai horretan.Groenlandia, Norvegia, Suedia,Finlandia, Islandia, Kanada iparraldea,Alaska iparraldea, Siberia iparraldea etaTxina iparraldea dira aurora borealazgozatzeko munduko leku onenak.

AlaskaHerrialdeko iparraldea eta erdialdeadira aurora borealak ikusteko gunerikonenak negu glaziarrean, azarotikurtarrilera bitartean. Munduko auroraborealik ederrena lur izoztu honetanaurki daiteke, eta urtarrilean berezikiederra izaten da hark eskaintzen duenikuspegia. Aurora boreala zuzeneanikusteko lekurik onena Fairbank da,artikoan aktibitate gehien duengunetik gertu dagoen hiri txikia.Neguko gauetako argiak berezikidistiratsuak izaten dira ingurunehonetan. Bear lakuak ere ikuspegiederra eskaintzen du, aurora borealabere uretan islatzen baita, normaleansasoi horretan izoztuta egoten denarren.

Kanada25.000 biztanle baino ez dituen etaYukoneko hiriburua den Whitehorsehiria da Kanada osoan aurora borealaikusteko lekurik aproposena. Hiri horiAlaskako errepideko 1.425. kilometroankokatzen da, eta hiru mendi dituinguruan: Mendi Grisa ekialdean,

Haecke Hill ipar-ekialdean eta UrrezkoAdarra hegoaldean. Kalkuluen arabera,herrialde honetan aurora boreal batgertatzen da hiru gauetik behin. Halaere, zaila izaten da datak, orduak edozenbaterainoko intentsitatea izangoduten aurreikustea. Hori horrela,egunean-egunean egiten diraaurreikuspenak. Leku honen alde txarbakarra jende gehiegi pilatzen dela da.

GroenlandiaAurora borealaren fenomenoarensorreraren inguruan teoria etasinesmen ugari daude, eta horietakobat Groenlandia ekialdeko eskimalekbabeste dutena da. Haien ustez, zeruabetetzen duten argiak arrazoinaturalengatik hildako haurren arimakdira. Miquel-Serra-Ricart ikerlari etaShelios 2013 espedizioko zuzendariakere hala deskribatu zituen auroraboreala; Sermilik fiordoan kanpalekuaezarri berri zuten, Groenlandiahegoaldean, ilundu bezain laster, zeruakolorez tindatzen hasi zenean:«Gauean, zeruan, segundo gutxibatzuez ikusten diren argi seinaleberde, urdin eta gorrixkak dira, kamarabatek jarraitu ahal dituenak, baina gizabegientzat hauteman ezinak direnakaskotan, haien uhin luzera jarraitzea ezbaita posible sarritan. Ikusgarrienagure buru gainean erortzen ikusikodugu, hori koloreko euria bailitzan. IparPolo magnetikoan erortzen diren bestebatzuk ere harrigarriak dira, etengabekolorez aldatzen den eta lakuarengainean altxatzen den arkua kasu»,zioen ikerlariak. Groenlandia da auroraborealak behatzeko munduko lekurik

onenetako bat, bere kokapena dela-eta.Aurora borealak urte guztian zehargertatzen dira, baina zerua garbi egoteaeta gaua itxia izatea ezinbestekoa dahaiek ikusteko. Garai onena irailetikapirilera bitartekoa da.

IslandiaHerrialde honetan aurora borealakikusteko unerik onena udazken etanegu sasoia dira, urri amaieratikotsailera hain zuzen. Sinesgaitzadirudien arren, Reykjavik hiriburutikere hauteman daiteke aurora borealenxarma. Dena den, hiriburutik 10 edo 20kilometro aldenduz gero, aukeragehiago daude. Aurora borealenaurreikuspen nahiko onak egiten diraIslandian, baina gehienak denboraerrealean egiten dira; beraz, zailasuertatzen da 10 ordu lehenago gaueanaurorarik izango den baieztatzea.

NorvegiaEskandinaviar kondaira batek dioenez,zeruan salto egiten zuten sardinzarbanku handiek sortzen dute auroraboreala. Berez, herrialde honetakoedozer txoko da ona ikuskizunhorrekin gozatzeko, bainagomendagarriena Zirkulu PolarArtikotik gora kokatzea da, hots,Norvegia iparraldean. Aurora Borealengerrikoa Lofoten Uharteetatik sartzenda eta Ipar lurmuturreko kostalderainoluzatzen da. Eremu guzti hori egokia daaurorak ikusteko. Barrualdean geratuzgero klima lehorragoa izaten danormalean, eta hori abantaila bat dabeti. Halaber, kostaldea ere leku ona da,etengabeko haizeak garbi uzten baitu

AURORA BOREALA IKUSTEKO LEKURIK APROPOSENAKUrtez urte, urritik martxora bitartean, naturak eskaintzen digun mirari eta ikuskizun

ederrenetakoa bat da aurora boreala. Sasoi horretan, gaua heltzearekin batera, zerua

ezinezko kolorez tindatzen da, gure begiei ikuskizun paregabea eskainiz. Altitude

garaienetan gorrixka koloreak nagusitzen dira, baina baita berde eta urdinak ere. Dena

den, aurora boreal ohikoena berde kolorekoa da.

53

zerua, auroren ikuspena erraztuz.Lofoten edo Tromson argi berberakikus daitezke, baina beste angelubatzuetatik. Itsasotik behatzea ereaukera bat izan daiteke, inguruhorietatik ateratzen diren barkuetatik.Norvegian aurorak ikustekoprobabilitatea oso handia da udazkeneta udaberriko ekinokzioan, hots,irailaren 21etik martxoaren 21era.

Laponia finlandiarraZonalde honetako aurora borealei“iparraldeko argi” izena ematen zaie.Zenbat eta iparralderago, Zirkulu PolarArtikotik urrundu ahala, handiagoakdira aurorak ikusteko aukerak; zenbateta hegoalderago berriz, probabilitateaorduan eta txikiagoa izango da. Auroraboreal gehien izaten dituen Finlandiakoherria Utsjoki da, herrialdeko puntuiparraldekoenean aurkitzen den herrielebiduna. Beste herri batzuk ereegokiak dira, besteak beste, Rovaniemi(%45eko probabilitatea) eta Oulu(%30ekoa). Helsinki hiriburuan %5ekoada aurorak ikusteko posibilitatea.Horiez gain, aipatzekoa da Sodankyläherria. Bertan aurkitzen da FinlandiakoAurora Borealen Behatokia eta, beraz,leku aproposa da haiek ikusteko. Inarilakua eta Luosto eta Oulankako parkenaturalak ere leku onak dira, ez baituteinolako argi kutsadurarik. Kontuan izanbehar da leku horietara iristea ez delabeti erraza izaten. Gainera, Laponiakbiztanle dentsitate oso txikia du, etaherri batetik bestera daudendistantziak oso luzeak dira. Hala ere,aurora borealak ikusteko ingurune ezinhobea da.

HITZORDUAK

GABON KUTSUKO BOST HITZORDU IPARRALDEKOEUROPAN

KONGSBER (NORVEGIA)Meatzariei gorazarreDrekkedagsnatta izenekoa XVII. mendetik dato-rren tradizioa da Norvegian. Garai hartan Buske-rud konderrian dagoen Kongsberg herrikobiztanle gehienek herriko meatzean egitenzuten lan, baldintza penagarrietan. Abenduaren22a heldu eta Gabonetako oporrak hasten zirenegunean, argi zuziak eskuetan hartu eta mendibideetan barrena herrira jaisten ziren meatzariak.Herriko plazan gløgg ardo beroa eskaintzen zi-tzaien eta orduan lehertzen zen festa. Gaur egunere herritarrek iraganeko ohitura hau manten-tzen dute; hala, garai batean meatzariek egitenzuten ibilbide berbera egiten dute herriko plaza-raino. Behin, bertan, noski, ez da festarik faltaizaten. www.home.no/drekkedagsnatta/

DEVENTER (HERBEHEREAK)Dickens jaialdiaHerbeheretako hiri zaharrenetakoa den Deventer hi-riko alde zaharra Dickens jaialdiaren agertoki bilaka-tuko da abenduaren 14an eta 15ean. Asteburubatez, idazle britainiarraren nobeletako pertsonaiakhezur-haragizko pertsona bilakatuko dira Ijssel ibaia-ren ertzeko hirian. Hala, Ebenezer Scrroge, OliverTwist edo Samuel Pickwick bezalako pertsonaiekinedota Gabonetako izpirituak, umezurtzak, mozkor-tiak, bulego langileak, aberatsak… irudikatzen dituz-ten herritarrekin egingo dugu topo Deventerrekokaleetan. Gainera, abendu osoan zehar, Gabonetakomerkatu tradizionala ospatuko da Plaza Nagusian.http://www.dickensfestijn.nl/

BERGEN (NORVEGIA)Jengibrezko Galleten HiriaUrtero, 1991az geroztik, Pepperkakebyen edoJengibrezko Galleten Hiria bilakatzen da Norve-giako fiordoen atea den Bergen. Hiritar gehienekparte hartzen dute ekimenean, baita bertako en-presa eta eskolek ere. Helburua, Bergen mun-duko hiririk goxoena bilakatzea da, egun batezbada ere. Zinez jaialdi aho-gozagarria. http://www.pepperkakebyen.org/

GOUDA (HERBEHEREAK)KaarsjesavondGabonak heltzearekin batera urtero Gouda hirian os-patzen den jaialdia da Kandelen Gaua (Kaarsjesavondnederlanderaz). Herrialdearen mendebaldean kokatu-tako hirian milaka kandela pizten dituzte gauez, he-rritar andana biltzen direlarik ikuskizunaz gozatzeko.Aurten abenduaren 13an ospatuko da jaialdia, mer-katu zentraleko plazan, udaletxe gotikoaren parean.Jaialdian zehar hiriko argi guztiak itzaltzen dituzte,leihoetan jarritako kandelek argiztatzen dutelarik in-guru guztia. Plaza berean eta jaialdiaren eguneanbertan, bonbillaz jositako Gabonetako zuhaitz erral-doia jartzen dute. http://eng.goudabijkaarslicht.nl/

DRESDEN (ALEMANIA)Stollen jaialdiaUrtero, Alemaniako Dresden hiri historikoan Sto-llen jaialdia ospatzen da abenduko bigarren igan-dean. Ekimenaren izen bera daraman stollenalemaniar pastel tradizionalaren omenezko jaial-dia da honakoa. Jaialdian, bisitariek super-stollenGabonetako pastel erraldoiaren pusketa bat pro-batzeko aukera izaten dute. Harritzeko modukoneurriak izaten ditu jaialdirako prestatzen dutenpastelak; munduko handiena izan ohi da eta lautonako pisua hartzera ere irits daiteke. Pasteladastatu eta festan murgildu aurretik, gozogileenprozesioa jarraitzea agintzen du tradizioak. Ber-tan, tarta erraldoia hiriko erdigunetik nola ga-rraiatzen duten ikus daiteke. Bestalde, abenduosoan zehar, Alemaniako Gabonetako merkatuederrenetakoa hartzen dute Dresdeneko kaleek.Merkatuaren beraren edertasuna ez ezik, aipaga-rria izaten da jendearen etengabeko joan-etorria. http://www.stollenfest.com/home.php

55

Pariseko Maison Europeene de la Photographie prestigiotsuak“Genesis” erakusketa inauguratu du. 30 urte baino gehiagomunduan barrena bidaiatzen eta azken zortzi urteak erakusketa hau

prestatzen eman dituen Sebastião Salgado argazkilari brasildarrakmunduari eginiko omenaldia da erakusketa hau. Aurkezpenean Salgadokberak azaldu zuenez, «guztiok mantendu eta zaindu behar dugun munduaagertzen du erakusketak». Orotariko paisaiak bildu ditu argazkilaribrasildarrak: desertu afrikarrak, Himalaiako paraje ikusgarriak, Artikokopaisaia izoztuak… Leku urrunenetan eta mundutik bakartuta bizi direngizataldeen bizimoduak ere badu bere tartea Salgadoren lanean. 2014kourtarrilaren 5erarte ikusgai izango da. www.mep-fr.org

Herbeheretako Urrezko Aroakeman zuen artista

esanguratsuenetako baten ehunlan ederrenak batu ditu Haarlemherriko Teylers museoak.Erakusketa nola osatu erabakitzekoInternet bidezko bozketa burutudute museoko arduradunek.Esperimentuaren emaitza irudi etaakuafortez osaturiko bildumaederra da. Guztien arteannabarmentzekoak dira erakusketairekitzen duten autoerretratutxikiak; artista bera era guztietarairudikatuta agertzen da horietan,eskale huts gisa edota noble batbailitzan kasu. Erakusketa 2014kourtarrilaren 19rarte izango daikusgai. www.teylersmuseum.eu

REMBRANTEN LAN EDERRE-NAK, HERBEHERETAN

Pariseko Orangerie museoakFrida Kahlo (1907-1954) eta

Diego Riveraren (1886-1957)ehunka obra batzen dituenerakusketa ireki berri du. Apartekoartistak izateaz gain, bikote ereizan ziren urte luzez Kahlo etaRivera. Bere ibilbidean zeharRiverak momentu historikogarrantzitsuak irudikatzenzituzten mural handiak eginzituen bitartean, erakusketahonetarako aukeratutakoKahloren lanak formatu txikikoakdira, horietako askoautoerretratuak. 2014kourtarrilaren 14rarte izango ikusgaierakusketa.www.musee-orangerie.fr/

KAHLO ETA RIVERA BATERA,PARISEN

VIENA (AUSTRIA)Vienna Project2014ko maiatzera arteZer gertatzen da iragana ahazten dugunean? Galdera horida Vienna Project jaialdiak planteatzen duena. Multimediaeta interaktibitatea oinarritzat dituen jaialdi honek Kris-tallnacht edo Kristal Hautsien Gauean Vienan hil zituztenjudutarrak omentzea du helburu, historiako pasarte ilunhori gertatu zenetik 75 urte bete diren honetan. Jaialdia-ren sortzailea den Karen Frostig estatubatuarraren esane-tan, herritarrek beraien historiaren inguruan hausnartueta hitz egitea bilatuko dute judutarrek naziengandik ja-sandako jazarpenaren abiapuntua irudikatzen duen gaubeldurgarrian gertatutakoa gogoratuz. Kalean grabaturikobideo lanak, metroan eginiko performanceak, testu irakur-ketak eta bestelako hainbat material bilduko dituzte ho-rretarako erakusketa batean. Gainera, telefonomugikorretarako aplikazio bat sortu dute une bakoitzeanhirian ikusgai zer izango den zehatz-mehatz jakiteko.http://theviennaproject.org/

ZWOLLE (HERBEHEREAK)Izotzezko eskulturakAbenduaren 9tik urtarrilaren 23raAurtengoan ere Grimm anaien munduan eta hauen ipui-nen unibertsoan barneratuko da Zwolle. Hala, hainbat ar-tista herbeheretar eta atzerritarrek izotzezko eskulturakegingo dituzte idazleon ipuinen interpretazio pertsonalakplazaratuz. “Txanogorritxo”, “Botadun katua” edo “LotiEderra” bezalako ipuin ezagunak izango dituzte oinarribesteak beste eskulturak egiteko. Izotzezko eskulturenEuropako jaialdi handiena bilakatu da urteekin Zwolle hiri-koa. Eskulturez gain, izotzezko hotel bat ere eraikitzendute, eta, hala, bisitariek izotzezko ohe batean lo egitekoaukera izaten dute bertan; hori bai, zero azpitik 8 gradukotenperaturan! Zwolle Herbehereetako ekialdean dago,Dickens jaialdia hartzen duen Deventer hiritik gertu.

MIAMI (AEB)Art BaselAbenduaren 6tik 9raMiami Beachen ospatzen den Art Basel jaialdia AEBetakoarte jaialdi entzutetsuenetakoa da. Aurten 11. edizioa os-patuko du abenduaren 6tik 9ra bitartean eta bertan bostkontinenteetako 31 herrialdetatik heldutako 257 arte ga-leria batuko dira. Suitzako Basilea hirian ospatzen denjaialdi entzutetsuaren gisa bertsukoa da honako hau ere,eta, bertan, urtero lez, Art Galleries saila izango da ekime-naren ardatza. Bertan, 201 artisten lanak eta material mo-derno ugari ikusi ahal izango dira. Horrekin batera, ArtNova, Art Positions, Art Kabinett, Art Video eta Art Publicsailetako eskaintza ezagutzea ere ezinbestekoa da.www.artbasel.com/en/miami-beach

erakusketak

SALGADOREN MUNDUA, PARISEN

Badira biografiak, hain zabalak, zeinenbarruan esan litekeen hainbat gizakidontsu eta goranahiren bizitzak

kabitzen direla estutasunik gabe. FridtjofWedel-Jarlsberg Nansen (1861-1930) polo-esploratzailearena da horietako bat. Harengiza garaitasuna zientzialari eta esploratzailegisa erdietsi zituen lorpenen pare dago,baina gure gizonaren nortasun poliedrikoosoaren berri izateko, itsasgizon, itsasontzi-diseinatzaile, ozeanografo, zoologo, idazleeta antropologo gisa lortutako merituakaipatu beharko genituzke. IzotzetakoLeonardo moderno baten biografiadirudienari ukitu gizatiarrago batematearren edo, duela gutxi, liburu batargitaratu da haren herrialdean, Norvegian.Bertan, Nansenek eta haren antzinakoamorante iparramerikar batek (hogeitahamar urte gazteagoa) trukatzen zituztenamodio-gutun beroak eta argazki esplizituakdatoz erreproduzituta. Nansen –andrezaleamorratua izaki– Scott polo-esploratzailezoritxarrekoaren emazte Kathleenekin erekatigatuta egon zen, haren senarraAntartidan hara eta hona zebilen bitartean.Argi dago, dirudienez, izotzak urtzeko gaizela Nansen.

GroenlandiaGaztetan, Nansenek –eski modernoaren aitatzatdaukate– kirol horretan zaildu zuen gorputza;izotz gaineko patinajea ere oso gogoko zuen.Ikasle ona zen, baina unibertsitateak ez zituenasetzen haren libre ibiltzeko eta ariketa egitekogogo eutsiezinak. Groenlandiara egin zuen berelehen bidaia, itsas txakurrak ehizatzera zihoanontzi batean. Handik urte batzuetara (1888),Groenlandiaren barnealdea lehen aldizzeharkatu zuen espedizioaren buru izan zenNansen: 500 km korritu zituzten, eski gainean,zero azpiko berrogeita bost gradutarainokotenperaturak jasanez. Sasoi hartan, Ipar Poloraheltzea esploratzaile askoren erronka zen etajendeak arreta handia eskaintzen zien balentriahaiei. Nansenek teoria bat garatu zuen, «jitotranspolarra» zeritzana. Teoriak zioen,gaingiroki, poloko izotz-geruzen inertziak,korronteen bitartez, pixkanaka poloraeramateko joera zuela. Metodo horren bitartez

NANSEN LEONARDO BAT IZOTZ ARTEAN

Ipar Poloan oina jarriko zuela konbentziturik,Nansenek barku berri bat diseinatu zuen, “Fram”izenekoa, izotz-geruzen albo-presioa jasateko gaiizango zena. Beste egokitzapen askoren artean,krosko zorrotza, branka sendoa eta gila biribilduazituen. Ahal zuen ongien ekipaturik, iparrera jozuen “Fram” ontziak eta hiru urte baino gehiagoemango zituen izotz artean, berriro Norvegiakoportu batera heldu aurretik. Teoria ez zela zuzenaikusi zen, baina Nansenek ez zuen amore emaneta, Johansen izeneko eskiatzaile zaildu bat lagunharturik, barkua utzi eta Ipar Polora oinez iristensaiatu zen. Kayak pare bat, lera bat eta 16 txakureraman zituzten. Horrela heldu ziren iparreko86º 14’ko latitudera, ordura arte gizakiak inoizzapaldutako punturik iparrenekora, alegia.Itzulerako bidaia gogorra izan zen. Txakurguztiak hil behar izan zituzten, banaka-banaka,eta hainbat itsas milia igaro zituzten, kayakean,izotza inguratuz. Uharte batean geratu behar izanzuten, azkenik, negua igarotzen eta mortsak etahartzak ehizatuz iraun zuten bizirik.

Zientzia eta diplomaziaNorvegiara itzulirik, ordurako heroi bilakatuta,itsas animalien nerbio-sistemaren ikerketan lanegin zuen Nansenek. Zoologia eta ozeanografiaizan ziren Nansenen hurrengo desafiointelektualak, baina beti konbinatu zituenGroenlandiara, Ipar Atlantikora eta Siberiaraegindako zientzia-espedizioekin.Gizon publiko gisa, berriz, 1900etik aurrera

hasi zen nabarmentzen. NorvegiarenSuediarekiko independentziaren aldeko borrokankonprometiturik, kanpaina egin zuenDanimarkako Karl Norvegiako errege aldarrikazezaten (1905). Gero, enbaxadore izan zenLondresen eta, geroago, Nazioen Ligarako lan eginzuen. Nansenen lan humanitarioa, batez ere,gerrako presoen trukeetan eta errusiar iheslarienlaguntzan zentratu zen. “Nansen pasaportea”deitu zitzaiona jarri zuen abian, eta dokumentuhari esker ehunka mila iheslari itzuli ahal izanziren beren herrialdera. 1921eko Errusiako GoseteHandia arintzeko ekimenetan nahastu zen etabitartekari izan zen bai Grezia eta Turkia artekogatazkan, eta bai armeniar iheslarien krisialdian.1922an, Bakearen Nobel saria jaso zuen. Handikhamar urtera hil zen, garuneko enbolia batenondorioz.

Horizontetik haratago

Norvegiar esploratzaile,zientzialari eta

diplomatikoa izan zenFridtjof Wedel-Jarlsberg

Nansen.

Juanma Costoya

57

Bederatzi uhartez osaturiko Azoreetako artxipelagoaAtlantikoaren erdian dago, Portugal kontinentaletik 1.500kilometrora, eta sukaldaritzako mikrokosmosa da. Alde batetik,

gastronomia lusitaniar klasikoaren oinordeko dira Azoreak. Horrenadibide da bakailao errezeta kopuru izugarria. Bestetik, bat egitendute artxipelagoan Madeirako sukaldaritza tradizioek eta bizitzakourterik onenak atzerrian igaro ostean beren irletara itzulitakoemigranteenek.

BaleakUharteko biztanleen mahaietan ez da arrainik falta izan inoiz. Eta baleakere ehizatu dituzte, trebezia handiz, Herman Melvillek “Moby Dick”ezagunean idatzitakoaren arabera. Barnealdeko baratzeetako etabaserrietako jarduera beti uztartu izan da arrantzarekin. Pico uhartekolabarretan talaia ugari ikusiko dugu oraindik ere. Zeruertzean balea batageri zenean bertatik jakinarazten zieten soroetan lanean ari zirenbiztanleei.Arrainaren kalitatea eta aniztasuna legea dira hemen. Olagarro-

entsalada, bakailao enpanadillak, lanpernak, lapak, atuna, ezpata-arraina,txitxarroa, itsas aingira, berdela, txibiak eta, nola ez, sardina preziatuak,baita Atlantikoko ur hotzetan aurki daitezkeen gainerako gozotasunguztiak ere. Arrainetako asko txingarretan erreta egiten dira, nahiz etaoso ohikoa den caldeirada moduan jatea. Caldeiradak boullabaisseagogorarazten digu eta, berez, zapore bateragarria duten arrain motaaskorekin eginiko nahaskia da, patataz eta barazkiz hornitua.

Sukaldaritza bolkanikoaZopa-platerek arrakasta handia dute artxipelagoan; horren arrazoinagusietako bat bertako klima umel eta haizetsua da, zalantzarik gabe.Erregositako plateren sendotasuna izaten dute, eta hainbat motatakoakaurkituko ditugu; aza, arraina, arbiak... era guztietako osagaiez eginikoak,baita bijilia-zopak ere, batik bat festa erlijiosoetarako.Azoreetako sukaldaritzaren plater adierazgarrienetako bat Cozido en

caldeira da furnas izenekoa da. Txahal-haragiarekin eginiko jakia labenaturaletan prestatzen dute, hura egosteko uharteetako bolkanismoaaprobetxatuta. Plater hori San Miguel uharteko berezko erakargarri batda. Txahal-haragia oso ohiko osagaia da Azoreetako plateretan. Batzuetan

bitoque gisa zerbitzatzen da; alegia, xerra gisa eta arrautza frijitu batekingainean. Alcatra da beste aldaera bat; buztinezko kazola batean eginikotxahal erregosia, azarekin eta hirugiharrarekin. Entrekota, saiheskiak,txerri erregosia, untxia eta oilaskoa ere oso ohikoak dira artxipelagokomenuetan.Gaztak, gehienak behiarenak, oso preziatuak dira. San Miguel

uharteko gazta fuertearen ospea merezitakoa da, baita San Jorgeuharteko gogorrarena ere. Azken hori zatika saltzen dute, osorik zazpikilo pisatzera irits baitaiteke.Ardo beltza oso ezaguna da, bereziki uharteetako jaki gozoenetako

batzuekin –esaterako, sardinekin– zerbitzatzen duten «vinho do cheiro»izeneko barietate xumea.

Munduko sutegiak

AZOREAK ITSASOKO ETA BARATZEKO ONENA

Atlantikoaren erdian kokatuta, Azoreetakoartxipielagoa sukaldaritzako mikrokosmosa da.

Txahal-haragia oso ohiko osagaia da eta “Alcatra”(irudian) plater adierazgarrienetako bat.

Juanma Costoya

Yann Arthus-Bertrandek eta Brian Skerryk beraienobjektiboak gurutzatu dituzte ozeanoaren bihotzera bidaiaproposatzen duen ezohiko lan hau osatzeko. Good Planet

fundazioko kideek landutako testuekin batera, lurrazalaren %70hartzen duten paisaien argazki ikusgarriak dakartza irudia etatestua uztartzen dituen lan honek. Alde batetik, zerutikhartutako itsasoaren formatu handiko irudiek itsas bizitzarenedertasuna eta hauskortasuna uzten dute agerian. Testueidagokienez, egun ozeanoek dituzten arazo eta arriskueninguruan ohartaraztea helburu duten artikulu eta elkarrizketakere biltzen ditu. Horrez gain, elkarrizketa ugari ere badatoz,tartean, itsasoa eta urpekaritza maite dituen eta egungoSenegaleko Ingurumen ministroa den Haïdar El Aliri eginikoa.Beste elkarrizketatu batzuen artean aipatzekoak dira Rob Stewarturpekari, argazkilari, biologo eta zine zuzendaria; Paul Watsonpirata eta Greenpeaceko sortzailea, edo mundu mailan urerrekurtsoen inguruan aditua den Daniel Pauly. Era berean, itsasarloko giza harremanen inguruan ere gogoeta egitea proposatzendu lan honek.

ITSAS UNIBERTSOAREN IRUDIAKEl hombre y el mar

Brian Skerry, Yann Arthus-BertrandLungwerg, 2013

306 orrialde. 39,50 euro

liburuen TXokoA

59

Aurrez argitaratu gabeaden eleberri hau Orhan

Pamuk Literaturako Nobelsaridunaren lehen eleberriada. Istorioa 1905eanabiatzen da, Abdülhamitsultan otomandarrarenerregealdiaren amaieran, etaXX. mendeko Istanbulenpanoramika eskaintzen du,orrialdez orrialde.Ezkontzear den Cevdetizeneko merkatarimusulmanaren ametsa berenegozioa handitu, diruairabazi eta bere familiakbizimodu hobea izatea da.Negoziorako duen esku onabaliatuta, Turkiako gizarteanbere lekutxoa egingo duCevdetek. XIX. mendekofamilia sagetan ohikoa denmoduan, hainbatbelaunaldiren istorioakontatzen du lan honek,turkiar familien egunerobizitzan zentratuta.

XX. MENDEKO TURKIA-REN PANORAMIKA

Cevdet Bey e hijosOrhan PamukMondadori, 2013656 orrialde. 24,90 euro

Cocinas del mundo”lanak mundu osoko

hainbat esperientziagastronomiko batzen ditu.Gastronomian adituakdiren pertsonengomendioak, herrialdebakoitzeko plater tipikoakdastatzeko leku onenak,kulturari buruzkoinformazio baliagarria,herrialde bakoitzeanmahaian zaindu beharrekojokamoldeak eta 50errezetatik gora dakartzagida honek, besteak beste.Lonely Planet gidak osatzenmunduan barrena ibilidiren eta leku bakoitzekogastronomia ezin hobetoezagutzen duten hainbatbidaiarik idatzi dute lanhau. Hainbat lekutakogastronomia dastatuzmundua ezagutzea maiteduten bidaiarientzatezinbesteko gida dahonakoa.

MOKADU EDERRAK

Cocinas del mundoHainbat egileLonely Planet, 2013 320 orrialde. 27,50 euro

Eleberri hau Pakistaneneta Afganistanen

girotuta dago, irailaren 11koatentatuen ondotikAmeriketako Estatu Batuekhorietatik bigarrenean eskuhartu zuten garaian.Afganistango Gerraraborrokatzera joan beharduten Gio eta Mikal anaiapakistandarrak dira eleberrihonetako protagonistak.Gio gudan hilko da, bainaMikal, anaiaren berrienfaltan, haren bila ibiliko daatsedenik gabe. Dena den,bere desiorik handienaetxera itzuli etamaitalearekin egoteaizango da, Gio anaiarenemaztearekin, hain zuzen.Islamaren izenean bizitzanegin dituen akatsek loegitea galarazten diotenagure bat zaintzen ematenditu orduak Giorenemazteak.

GERRAREN ZAMA ASTUNA

El jardin de un hombre ciegoNadeem AslamMondadori, 2013416 orrialde. 24,90 euro

Xavier Moret idazle etakazetariak Islandiara

bidaiatu zuen 2001ean,Gunnar Gunnarssonidazlearen etxean sartu etabertan eleberri bat ontzekoasmoz. 2002an esku arteanzuen emaitza, urte bereanGrandes Viajeros sariketanirabazle izan zen eleberriahain zuzen. MoretekIslandian zehar bidaiaproposatzen du lan honetan,bai herrialde horren paisaiaikusgarrietan barrena, bainabaita bertako herritarrengiza paisaian barrena ere.Finean, herrialde horrenbihotzera jauzi egiteaproposatzen du egileak, berehistorian eta kulturansakonduz. Uharteareninguruan idatziriko aurrekobeste lan bat ere badaukaegileak: “Islandia, iraultzasumendiaren azpian” (2011).

UHARTE MISTERIO-TSURA BIDAIA

Islandia. La isla secretaXavier MoretTushita edicions, 2013256 orrialde. 18 euro

60

Gogoan hartu

Erosotasun erabatekoa bermatzen dutenbestelako elementuak ere aurkituko ditugu aretohonetan. Hala, aretoaren atzealdean dauden etaoinak jartzeko lekua duten besaulki bikoitzakerreserbatu daitezke aurretiaz. Gainera, lehenlerroan, sei ohe bikoitz eta mantak ere badaude.Hemen arrisku bakarra lo geratu eta filma galtzeada, noski.

Ematen dituzten filmen zerrenda nahikoeguneratua izan ohi da, eta azken ordukoestreinaldiez gozatzeko aukera eskaintzen da beti.Horrez gain, zine aretoa kokatzen den Electricgunean jatetxea eta taberna bat ere badaude. Azkenhonek film bakoitza hasi baino ordu erdi lehenagoirekitzen ditu ateak.

2011ko otsailean 100 urte bete zituen ElectricCinema aretoak. Inbertsio handi samar batenondoren, zinemazale sutsuenen txoko preziatubilakatu da egun, bertan ohikoak diren emanaldibereziei esker. Areto honetan, pelikula klasikoek,kultuzko filmek eta zinema independenteko lanekleku berezia hartzen dute, Hollywoodeko arrakastahandienekin batera. Scream Electric sesioak erearrakasta handia izan ohi du ikusleen artean.

http://www.electriccinema.co.uk/

ELECTRIC CINEMAAHANTZI EZINEZKO BIZIPENA

NOTHING HILL AUZOAN

Londreseko Nothing Hill auzokoElectric Cinema Britania Handiko zineareto mitikoenetako bat da. NothingHill auzoko Portobello Road kaleanireki zituen bere ateak lehen aldiz,1910eko otsailaren 24an.Birminghameko izen bereko zinearetoa baino bi hilabete beranduagoinauguratu zuten eduardiar estilokoeraikin hau. Dena den, areto hau izanzen espresuki pelikulak ematekoBritania Handian eraiki zuten lehena.

Electric Cinema ezohiko zine aretoadela esan daiteke. Bertara sartu etadekorazio berezia da atentzioa ematenduen lehen gauza, 1950ekohamarkadako zine areto amerikarrenestetika mantentzen baitu oraindik.Aretoan besaulkiak dira elementuaipagarrienak, zine areto arruntetanez bezala, erosotasun erabatekoaeskaintzen baitute bertako besaulkiek,oinak jartzeko toki eta guzti. Gainera,besaulki bakoitzak bere mahaitxoa etalanpara ere baditu ondoan.

Zinez itxura harrigarria eskaintzen du orbanez beteriko Kliluklakuak, “zikinduriko lakua” izenaz ere ezagutzen denak. Munduosoan mineral kontzentrazio handienetakoa batzen duen lakuada Kliluk, eta 15 hektarea hartzen ditu orotara. Mineralenugaritasun horrek ikuspegi eder bezain arraroa uzten du udaninguru honetan: tenperatura altuak direla-eta, ura lurrundu etakristalizatu egiten da, kolore desberdinetako putzuak eta ertzzuriak eratuz. Fenomeno hau gertatzearen arrazoi nagusialakuaren uretan dagoen mineral kopuru handia da: magnesiosulfatoa, kaltzioa eta sodio sulfatoa, besteak beste. Bainabestelako mineral batzuk ere ugariak dira laku honen uretan,zilarra edo titanioa, kasu.

Lakuko urek propietate sendagarriak dituztela uste izan dabeti eta horren adierazle dira gai honen inguruan daudenindigenen iraganeko sinesmen ugariak. Diotenez, Okanaganharaneko eta inguruetako biztanleentzat ohiko ohitura zenlakura gerturatu eta bainu bat hartzea min edo gaixotasunakarintzeko. Kondairak dioenez, elkarren aurka borrokanziharduten bi triburen arteko guduan ere geldialdi bat eginomen zuten bi taldeetako kideek, zauriak lakuan senda zitzaten.

Funtzio terapeutikoez gain, bestelako erabilpenik ere emanzaie historian zehar laku honetako urei eta bere propietateoparoei. Hala, Lehen Mundu Gerran hainbat langile txinatarrekjardun zuten bertan lanean Estatu Batuetako hainbat munizio-enpresatarako mineralak ateratzen.

Lakua Okanagan haranean dago, Osoyoos herritik 9kilometrora, 3. autobidean. Lur eremu pribatuetan dago eta,beraz, galarazita dago bertara sartzea. Dena den, haran batenbarrenean dagoenez, hainbat puntutatik ikusten da, baitaerrepidetik ere.

KLILUK LAKUA OKANAGAN (KANADA)

LABURRaK

Loiuko aireportuak 71 eurokotarifa finkoa eskainiko die

autoa 8 eta 30 egun bitarteanP2 iraupen luzekoaparkalekuan uzten dutengidariei. Tarifa hori eskuratzekobeharrezkoa da aurrezerreserba egitea, AENAkjakinarazi duenez. Loiukoaireportuak ohiko aparkalekuaere promozionatu nahi izan du,hala, terminaletik gertuagodago orain aireportukoaparkaleku nagusia. Bertan, 4eta 20 egun bitartekoegonaldiengatik %20kobeherapena aplikatuko duteaurrerantzean.

TARIFA FINKOA LOIUKOAPARKALEKUAN

Saltoki handiek zaborretarabotatzen dituzten jakiak jasoeta horiekin menuak egitendituen jatetxe berri bat jarridute martxan oraintsuDanimarkan. Iraungitze datagertu duten edo itxurazkaltetuta dauden jakiak izatendira normalean erabili ohidituztenak. Kopenhagen dagoenRub & Stub jatetxearenhelburua janariarekin egitendiren gehiegikeriak salatzea da.Gainera, bertatik ateratzen dendirua Afrikako hainbatekimenetara bideratzen dute.Eskaintzen dituzten menuekosagaien araberako prezioakdituzte, guztiak ere 3 eta 15 eurobitartekoak. Aipatu behar dajatetxeak gainontzeko ostatuguztiek betetzen dituzten arauberberak errespetatuz lan egitenduela jakien kontrolari,sukaldearen egokitasunariedota osasunari dagokionean.http://spisrubogstub.dk/

DANIMARKAKO JATETXE SOLIDARIOA

Huilo Huilo Txilekoerreserba biologikoak

People Choice Award sariairabazi du Londresen ospatzenden World Travel Marketlehiaketaren azken edizioan.Turismo arduratsuaren aldeegindako ahalegina da sarihonek nabarmentzen duena etahonekin hiru dira jada Los Rioseskualdeko txoko honekeskuratu dituen nazioartekosariak. Aurretik 2012. urtekoVirgin Holidays ResponsibleConservation Awards sariketanmunduko helmuga turistikoonenaren saria jaso zuenkontserbazioari eta basobizitzari lotutako sailean.Santiagotik 860 kilometroradagoen Huilo Huilo erreserbakohian patagoniarreko 600kilometro koadro hartzen ditueta 50 metrorainoko bere ur-jauzi ikusgarriengatik daezaguna batik bat. Horrez gain,bertako baso hezeek flora etafauna aberats eta bereziagordetzen dute eta 250kilometro baino gehiagotanzehar luzatzen diren bideetanbarrena erreka ederrak etahondartza birjinak aurkidaitezke.

AITORTZA BERRI BAT HUILOHUILO ERRESERBARENTZAT

AEBetako Arizona estatukoWorld View Entreprise

enpresak helioz beteriko globobatean 30 kilometrorainokoaltuerara iritsi eta munduarenformak eta espazioareniluntasuna ikusteko aukeraeskainiko du. Globoak zortzipertsona garraiatzekoahalmena izango du etabidaiariak bi orduz egon ahalizango dira altuera horretan,kapsula globotik bereizi etaberriro ere lurrerako bideahartu arte. Richard Bransonenpresari britainiarezagunaren ekimenezsortutako Virgin Galacticgloboan ibili nahi duenak200.000 eta 250.000 dolarbitartean ordaindu beharkoditu. Dagoeneko 650 txartelsaldu dira 2014. urtean egingodiren bidaietarako.

GLOBOZ 30 KILOME-TROKO ALTUERAN BI-DAIATZEN

Mendiko arropa etamaterialean espezialista

den Grifone etxeak“Pirinioetako Grifoneabilatzen” proiektua jarri duabian. 2014ko urtarrilean abianjarriko den lehiaketarenhelburua kirola atsegin duenpertsona aktibo bat bilatzea da.Irabazlea komunikatzaile ona

izatea ere bilatzen dute.Aukeratutako lagunak honakosaria eskuratuko du:Pirinioetan lau hilabetezbizitzeko aukera. Esperientziahori bizitzeko beharrezkoaduen guztia eskura izango duirabazleak: bizitzeko etamugitzeko autokarabana bat,1.500 euro hilean eta Grifonemarkako nahi adina arropa etamaterial. Lehiaketan partehartu nahi duen orok,horretarako espresuki prestatuden blogean aurkeztu beharkodu bere hautagaitza. Horrezgain, sei galdera ere erantzunbeharko ditu. Informazio osoaeta inskripzioa helbidehonetan:www.buscandoelgrifonedelospirineos.com.

LAU HILABETE PIRINIOETAN

63

Kubako aborigenen historia kolonizaziogaraia baino milaka urte lehenago hasizela uste dute, nahiz eta gai horreninguruko ikerkuntzan hutsune askodauden. Oraintsu uhartean egin denerrolda batek datu berriak atera dituargitara, eta interesgarriak izandaitezkeen beste 1.000 leku arkeologikodeskubritu dituzte. 2010ean abiatu zenproiektu honek agerian utzi du uhartean3.268 gune aborigen daudela, etahorietatik 1.800 erregistratu gabezeuden orain arte, haitzulo, hilerri etabestelako lekuetan. Aztarna guzti horiekargitara ateratzeaz gain, koordenatuzehatzak eman eta hainbat kategoriatansailkatutako datu basea eratu dute, mapaeta guzti. Errolda hori etorkizuneko“ondare aborigenaren zerrenda”delakoaren lehen pausoa izango omenda, baita Kubako Atlas ArkeologikoAborigenaren abiapuntua ere. JoseJimenez Kubako AntropologiaInstitutuko arduradunak adieraziduenez «urrats garrantzitsua da hau,Kubaren historiaren %90 aborigenabaita, nahiz eta kolonizazioespainiarraren ondorengo garaiariematen zaion garrantzia».

KUBAK BERE IRAGANA ETA ABORI-GEN JATORRIA BERRESKURATU DITU

Albaniako Girokastra hirikobiztanleak beren hiriaren balioarkitektoniko aberatsari etekinaateratzen hasi dira. UnescorenGizateriaren Ondare den hiri hauIsmail Kadare idazlearen eta EnverHoxha agintari ohiaren jaioterria erebada. Kadarek bere “Kronika harrian”lanean zioenez, «harrizko herrihonetan dena dago zahartuta». Hirihau ezagutzeko aukera onenaherritarrek eskaintzen dutenaterpeaz gozatzea da. Mali i Gjerë(mendi zabala) mendiaren ingurunebasatian bizi diren herritarrek 300urte baino gehiago dituzten berenetxeetako logelak alokatzen dituzte25 euroren truke. Gainera,inguruotako plater tipikoak dastatudaitezke 3 euroren truke.Komunismoaren garaian hiriakestatuaren babes erabatekoa zuen etahiri-museo izendatu zuten 1961ean.1991n, Alderdi Demokratikoaboterera heldu ondotik, XVIII. etaXIX. mendeetan bertako lurjabeekeraiki zituzten hainbat eraikinkaltetzen hasi ziren, jabeek alde eginbaitzuten bertatik bizitza berri batenbila, gobernuaren aldetik zutenlaguntza falta egotzita: «100 eurokopentsioarekin ezin dut nire etxeamantendu, baina ez dut Gobernuarenlimosnarik nahi, nireak ziren lurrakbueltatzea nahi dut», dio hirusolairuko Skënduli etxea herentzianjaso duen Nesip herritarrak.

Birmanian kokatzen diren Baganekoaztarnategiek gerrak, lurrikarak etaklima tropikalaren gogortasunajasan dituzte historian zehar; bainaazken urte hauetan bestelakomehatxu moderno bat sufritzen aridira, aldamioak eta zementuaeragiten ari diren kaltea, hain zuzen.Gizakiaren eskuak eragindakoaldaketak direla-eta, eraikin batzuekez dute inolako zerikusirikiraganean izan zirenarekin. 1975eangertatu zen lurrikara latzarenondorioz, eraikin asko eta askobirrinduta geratu ziren, etagobernuak deialdi berezia egin zienherritarrei hiria eraberritzekolaguntza eske. Erregimenak gauzatudituen eraberritze lanak, ordea,erradikalak izan dira, zementuan etaadreiluan oinarritu baitira. Horrelaba, iraganeko esentzia galbideandela ikusi dute Baganen. Gainera,bertako zelaietan zuhaitz ugarilandatu dituzte, eta adituekaberrazio moduan ikusi dute hori,bertako klima lehorra dela-eta behineta berriro ureztatu behar baitirazuhaitzok. Eraberritze lanei amaieraeman diete agintariek, eta egunegokitzen ari diren egiturakarkeologo adituen begiradapeansoilik eraberritzen dira. Dena den,egindako kalteak atzera bueltarik ezduela uste dute adituek.

BAGANEKO TENPLUAK, IZANZIRENAREN ERREPLIKA

GIROKASTRA, KULTUR TURIS-MOAREN HELMUGA BERRIA