Kształcenie i wychowanie przez plastykę

Kształcenie i wychowanie przez plastykę

PLASTYKA W SYSTEMIE WYCHOWANIA I KSZTAŁCENIA OGÓLNEGO

• Przełom lat pięćdziesiątych i sześćdziesiątych ubiegłego wieku, można określić mianem małej rewolucji w zakresie pojmowania roli i miejsca plastyki w systemie kształcenia ogólnego dzieci i młodzieży. Reforma systemu oświaty i wychowania 8-letniej szkoły stała się okazją do zmiany treści kształcenia i wychowania, zgodnie z teorią nauk pedagogicznych i psychologicznych, wyprzedzających praktykę o wiele lat. W owym czasie przyjęto podstawową zasadę wszechstronnego rozwoju osobowości dzieci i młodzieży, realizującą się poprzez kształcenie i wychowanie ogólne (intelektualne), moralno-społeczne, politechniczne, fizyczne i estetyczne.

WYCHOWANIE PLASTYCZNE

• Wprowadzenie nowego przedmiotu nie ograniczyło się do zmiany nazwy , ale było związane z innym pojmowaniem celów i treści kształcenia i wychowania przez sztukę. Przedmiot ten po raz pierwszy w swojej historii stał się autonomiczną formą edukacji, rozumiejącą plastykę jako dziedzinę świadomości człowieka sięgającą swoimi korzeniami do epoki paleolitu.

Dla wychowania plastycznego wyznaczono cele ogólnokształcące i ogólnorozwojowe w zakresie

wszechstronnego rozwoju osobowości, sprowadzające się do „(…) kształtowania

umiejętności wyrażania różnymi środkami plastycznymi spostrzeganych lub wyobrażonych

form i zjawisk:• rozwijania zdolności wrażliwego i wnikliwego obserwowania form i zjawisk rzeczywistości, zarówno przyrody, jak i dzieł rąk ludzkich, kształcenia pamięci wzrokowej, wyobraźni przestrzennej i pomysłowości konstrukcyjnej;

• rozwijania zdolności do bezinteresownego twórczego wysiłku;

• przyswajania uczniom podstawowych wiadomości z dziedziny estetyki i sztuki, rozwijania zdolności przeżywania i rozumienia piękna w przyrodzie i sztuce, budzenia żywego zainteresowania dorobkiem kulturalnym własnego narodu i ludzkości;

• wdrażania do praktycznego stosowania zasad estetyki życia codziennego.”

Twórczość plastyczna dzieci nie jest celem samym w sobie, gdyż nie chodzi nam o

kształcenie plastyczne rozumiane w tym sensie, jaki zakłada się w odniesieniu do młodzieży średnich lub wyższych szkół

plastycznych. Plastyka w odniesieniu do dzieci młodszego wieku szkolnego jest przede

wszystkim instrumentem rozwoju intelektualnego i emocjonalnego, a głównie

służy kształtowaniu osobowości twórczej osobowości dziecka.

Należy mieć świadomość ogromnej roli wyobraźni twórczej w działalności plastycznej

dzieci. Wyobraźnia dziecka, dzięki spontaniczności i na skutek braku ściśle

określonych granic między światem realnym a fikcyjnym, nie ustępuje wiele wyobraźni twórców profesjonalnych, a w pewnych

przypadkach nawet ją przewyższa. Wytwory plastyczne dzieci są wyrazem nie tylko ich

wiedzy o świecie, ale przede wszystkim stosunku emocjonalnego do świata.

Podstawowym warunkiem zapewniającym powodzenie w nauczaniu jest aktywna postawa nauczyciela,

wyrażająca się w ujawnianiu własnej pasji do twórczości, przejawiająca zainteresowanie dziełami

sztuki i wiedzą o sztuce, poważnie traktująca wypowiedzi plastyczne dzieci, nawet te, które nie

mieszczą się w systemie wartości estetycznych nauczyciela. Jego aktywna postawa w odniesieniu do plastyki dziecięcej powinna ujawniać się w częstym

organizowaniu wystaw na terenie szkoły i środowiska, a także uczestnictwem dzieci w konkursach i

olimpiadach plastycznych. Należy także stosować częste ocenianie wytworów, poprzez omawianie ich

wartości wspólnie z dziećmi, co sprzyja kształtowaniu u uczniów motywacji do dalszej twórczej pracy .

Twórcza ekspresja podstawą działalności plastycznej dziecka

Działalność plastyczna jest jedną z głównych i podstawowych form wyrażania się dziecka. Owo wyrażanie określane słowem „ekspresja” zrobiło w ostatnich dziesięcioleciach niebywałą karierę w świecie, a także i w Polsce. Współcześnie dość powszechnie uważa się, że cały problem kształcenia i wychowania artystycznego poprzez sztukę, w tym także plastycznego, sprowadza się do dwóch procesów: ekspresji i percepcji.

Ekspresja to „wyrażanie zewnętrzne (mimiką, pantomimiką, słowami) swych przeżyć, zwłaszcza

uczuć, to duża wyrazistość zewnętrznych przejawów przeżyć psychicznych” (J. Ekiel „Mały słownik

psychologiczny 1965). „Jest to wyciskanie piętna na przedmiotach (dziełach sztuki) lub formie

zachowania się, lub jest to potrzeba (wrodzona) wyrażania przeżyć w wytworach lub zachowaniu się. Jest to także komunikowanie innym ludziom swoich myśli, uczuć i przeżyć” (H. Read „Wychowanie przez

sztukę”). Wśród różnorodnych wypowiedzi i środków wyrazu, działalność plastyczna obok zabawy jest

najpowszechniejszą formą ekspresji dziecka.

Co to jest proces twórczy?Nauczyciel prowadzący zajęcia na lekcjach lub w

zespole plastycznym ma możliwość zaobserwowania niemal wszystkich czynności

zewnętrznych dziecka podejmującego rysowanie, malowanie bądź komponowanie, od pierwszego

śladu (znaku) na kartce papieru aż do ostatecznego ukończenia pracy. Obserwowanie etapów

narastania pomysłów, a także wszelkich czynności motorycznych i wzrokowych dziecka (mimika, ruch,

rozmowa z samym sobą, z innymi dziećmi) związanych z tym procesem, to zewnętrzne,

możliwe do zaobserwowania przejawy działania twórczego.

Istota procesu tkwi jednak w świadomości i podświadomości dziecka. Wynika z jego wiedzy o otaczającym świecie, z jego emocji (przyjemnych i

przykrych), z jego zainteresowań i uzdolnień plastycznych, a więc staje się śladem kształtującej się osobowości. Istotę procesu twórczego można

określić jako szereg czynności psychicznych i fizycznych, mniej lub bardziej uświadomionych

przez podmiot tworzący, w wyniku czego następuje ekspresja własnej

osobowości poprzez dokonywanie zabiegów przekształcania rzeczywistości zewnętrznej i

własnego „ja”.

PROCES TWÓRCZY

Proces twórczy u dziecka rozpoczyna się od momentu zakiełkowania pomysłu przyszłej pracy i trwa do

zakończenia wykonywanej pracy.Jest to szereg czynności poprzedzonych pracą pamięci,

wyobraźni i myślenia, ponieważ dziecko odwołuje się do minionych doświadczeń poznawczych. Prócz tego dziecko przypomina sobie swoje stany emocjonalne związane z tym co poznało, a także w procesie pracy twórczej te przeżycia odnawia i potęguje, ulegając

wytwarzającemu się nastrojowi pracy twórczej.

Dziecko w okresie końcowej fazy ideoplastyki działa spontanicznie i bez premedytacji. Pomysły

rodzą się także w trakcie pracy i ulegają wielokrotnym zmianom. W tym okresie dziecko

posługuje się znacznie częściej intuicją niż artystyczną wiedzą, daje się ponosić twórczej

fantazji, a nie realnemu obrazowi otaczającego świata. Okazuje się wówczas, że dziecko na ogół

przedstawia nie tylko to, co bezpośrednio odbiera wszystkimi zmysłami, ale głównie stosunek emocjonalny jaki zrodził się do tych treści.

• Potrzeba ekspresji u dziecka czasem staje się tak silna, że problemy formalne i warsztatowe nie stanowią przedmiotu analizy, lecz realizowane są samorzutnie, bez uświadamiania sobie trudności warsztatowych i formalnych. Stąd wynika dość częste zajmowanie się przez dzieci jedną z najtrudniejszych form plastycznych jaką jest np. portret.

• Tworzenie jest zawsze komunikowaniem „czegoś” o świecie lub o sobie samym, a także manifestowaniem stosunku do tych treści.

• Najwyższa wartość zajęć plastycznych polega na kształtowaniu nawyków twórczego myślenia i działania. Ukształtowana postawa na zasadzie transferu może procentować refleksyjnym i twórczym podejściem do różnych zagadnień w wielu innych dziedzinach życia.

Rola terapeutyczna plastyki

• Regulacyjną rolę w życiu psychicznym jednostki pełni funkcja terapeutyczna, realizująca się głównie w swobodnym (spontanicznym) procesie twórczym. Dziecko i człowiek dorosły podlegają licznym wpływom zamierzonym i niezamierzonym, uświadomionym i nieuświadomionym przez podmioty, które niezależnie od pożytecznych ról (np. uczenia się) wywołują napięcia psychiczne, co może w skrajnych przypadkach prowadzić do zaburzeń stanu równowagi psychicznej.

• Praktyka, a także prowadzone badania nad skutecznością różnych technik terapeutycznych, wykazują, że każda działalność ekspresyjna „jako proces” daje radość szczególnie dzieciom, pozwala na całkowitą koncentrację na przedmiocie zajęć, odwraca uwagę od zmartwień i dziecięcych niepowodzeń, pozwala realizować się całemu zespołowi potrzeb psychicznych, takich jak: potrzeba działania, twórczości, zabawy, afirmacji własnego znaczenia i wartości, itp.

Z tego wynika również realizowanie się funkcji katartycznej. Pozwala ona niejednokrotnie na pełne oczyszczenie z rodzących się stanów stresowych, umysłowego wzburzenia, negatywnych stanów emocjonalnych i natrętnych myśli. Pozwala to na pełną ekspresję działania, samorealizację własnego „ja” (elementy kształtującej się osobowości) poprzez ujawnianie potrzeb, pragnień, zainteresowań, postaw, uzdolnień, charakteru i temperamentu.

ALFABET PLASTYCZNY

• Plastyka jest obok słowa pisanego • i mówionego jednym z podstawowych sposobów

przekazu informacji oraz emocji, świadomych jak i nieświadomych.

• Twórczość plastyczna jest specyficznym rodzajem języka, którego alfabet składa się z takich znaków jak kreski, kropki, plamy barwne itp.. Owe znaki nabierają swoistego wyrazu, kiedy dziecko nadaje im niepowtarzalny i typowy jedynie dla siebie charakter.

• Nauczyciel powinien umożliwiać dzieciom kontakt z możliwie różnorodnymi stylowo dziełami plastycznymi, z różnymi pod względem poziomu, tematu, nastroju, zawartości intelektualnej, aby mogły poszerzać się horyzonty umysłowe małych odbiorców i aby formująca się postawa estetyczna nie była jednostronna i bierna. Postawa estetyczna najlepiej kształtuje się wówczas , kiedy dziecko może porównywać dzieła i ich zawartość, kiedy ma szansę konfrontowania swojej wypowiedzi z wypowiedziami koleżanek i kolegów, kiedy ustawicznie może ulegać zadziwieniu, zachwytowi i być zmuszane do myślenia. Wówczas można mieć pewność, że kształtujemy postawę otwartą i twórczą.

Szkoła powinna dzieciom pomóc w tym stopniowym wkraczaniu w wartości artystyczne, w specyfikę języka plastycznego, w symbole i problemy. Jak to robić? Po prostu organizować częste spotkania ze sztuką, zderzać różne reprodukcje i dzieła, rozmawiać na ich temat, inicjować dyskusję, stawiać problemy, oczekiwać odmiennych interpretacji i pomysłowych wypowiedzi, a nie potakiwania i powtarzania tego, co powiedział nauczyciel.

• Częstym błędem popełnianym w trakcie edukacji plastycznej w klasach młodszych jest kontaktowanie dzieci tylko ze sztuką realistyczną, łatwo czytelną, „ładną” i radosną. Wydaje się, że właśnie kompozycje wieloznaczne, metaforyczne, otwarte, a nawet abstrakcyjne, wywołują w dzieciach więcej różnorodnych doznań i dostarczają wielu pytań, a przecież oto najbardziej chodzi w procesie percepcji i rozwoju twórczej postawy.

• Dlatego nie należy bać się kontaktowania dzieci z reprodukcjami M. Chagalla, J. Miro, R. Magritte, a także z niepokojącymi obrazami P. Picassa, A. Wróblewskiego czy nawet Z. Beksińskiego. Będzie to wówczas nie tylko kształtowanie postawy estetycznej, ale również otwartej i krytycznej postawy w stosunku do otoczenia, rzeczywistości i życia.

• Szkoła współczesna jest często zbyt werbalna, przesadnie encyklopedyczna i zaniedbuje techniczną oraz artystyczną stronę wychowania.

• Aktywność własna, a zwłaszcza swobodna ekspresja artystyczna, pozwala na zaspokojenie dążeń i potrzeb, oraz na lepsze zespolenie dziecka ze światem, który je otacza. Wychowanie estetyczne staje się syntezą zainteresowań, wysiłku, myśli oraz działania, obserwacji i swobodnej ekspresji (zaspokojenie spontanicznych potrzeb dziecka).

Historia rysunkujako przedmiotu ogólnokształcącego

liczy sobie około 200 lat.Pierwsze zajęcia z tego przedmiotu wprowadziłJ. H. Pestalozzi (1746 – 1827) w szkole ludowej.Jego zamiłowanie do geometrii zaowocowało

zajęciami polegającymi na rysowaniu przez dzieci linii, czworoboków i kół ( „postrzeganie należy

rozwijać przy pomocy rysunku (…) a zakres postrzegania rozszerzać poprzez wnikanie w

naturę”).

Proces wprowadzania zajęć plastycznychdo kształcenia elementarnego dzielimy na trzy

okresy:• pierwszy - zaczął się w drugiej połowie XIX w. i

trwał do I wojny światowej;• drugi - obejmował okres międzywojenny;• trzeci - od zakończenia II wojny światowej do

dziś.

Pierwszy okres charakteryzował się wprowadzeniem rysunku geometrycznego.Najpierw uczono rysunku linii prostych, a

następnie linii krzywych, bez użycia przyborów.

Następnie stawiano przed dziećmi modele brył geometrycznych, a one starały się

przedstawiać ich kształty za pomocą poznanych uprzednio linii i figur.

Tak wprowadzony rysunek posiadał głównie wartość praktyczną dla przyszłych

rzemieślników.

Analiza wydawanych wówczas podręczników wskazuje, że wiedza o naturalnych

prawidłowościach rozwojowych aktywności plastycznej dzieci była zupełnie obca nie tylko ówczesnym nauczycielom, ale także autorom

tych opracowań.Rodząca się idea wykorzystania aktywnej

działalności dzieci poprzez plastykę nie znalazła odbicia ani w treściach, ani w

metodach nauczania (treści i metody zdominował utylitaryzm i podejście

rzemieślnicze).

Okres drugi (1918 – 1939) charakteryzował się znaczną rozbieżnością poglądów na działalność

plastyczną dziecka i naukę plastyki w szkole, choć i tak stanowił postęp w dostrzeganiu, że

rysunek nie powinien być tylko nauką kreślenia, ale przedmiotem artystycznym:

1. „wyrabianie zdolności do wyrażania swoich myśli za pomocą kształtu i barwy”;

2. „rozwój obserwacji i pamięci”;3. „rozwój poczucia piękna i wyobraźni twórczej”.N. Bobieńska „Pierwsze lata nauczania…” 1923.

Dla badaczy twórczości dzieci interesujące stały się nie tylko wytwory w postaci prac plastycznych,

ale również sam proces rysowania: „Akt rysowania jest uzależniony od rodzaju pamięci wzrokowej, wyobraźni, myślenia, od zdolności

rysunkowych, zainteresowań dziecka i od wpływu środowiska…”.

W praktyce jednak ćwiczenia rysunkowe o charakterze rzemieślniczym i często stanowiące

wstęp do robót ręcznych wzięły wyraźnie górę nad swobodną twórczością plastyczną : „Rysunek

dziecka (…) przestaje być celem, a ma się stać środkiem w nauce i tego ma się bezwzględnie

przestrzegać”.

W okresie trzecim po 1945 roku wyodrębniły się dwie zasadnicze tendencje:

• pierwsza – była kontynuacją metod wcześniejszych (trwała do końca lat 50.);

• druga – zmierzała do wprowadzenia w miejsce tzw. rysunku przedmiotu plastyki jako jednej z form świadomości, twórczości oraz aktywności człowieka (oficjalnie zaakceptowana przez Ministerstwo Oświaty dopiero w 1963 r.).

Na okres lat pięćdziesiątych przypadło ustalenie podziału nauki rysowania, malowania czy

rzeźbienia na:• tworzenie z pamięci (z wyobraźni);• tworzenie z pokazu;• tworzenie z natury.

Współczesna rola nauczyciela

• Rola nauczyciela podczas zajęć plastycznych polega na:

• zachęcaniu każdego dziecka do wypowiadania się w swój własny, osobisty sposób

• tworzeniu warunków i klimatu do twórczej pracy• pośredniego inspirowania uczniów • okazywaniu żywego zainteresowania wobec dzieci

i ich wytworów plastycznych

• Ocena na zajęciach plastycznych siłą rzeczy bywa subiektywna, zależna od upodobań, wiedzy i osobowości nauczyciela. Drogą do złagodzenia tej subiektywności jest świadomość, że końcowy wynik pracy w postaci rysunku, malowidła czy rzeźby nie jest najważniejszy i nie może stanowić wyłącznie podstawy oceny. Najistotniejszą rzeczą jest aktywność ucznia, jego zaangażowanie i włożony wysiłek.