-
ISSN: 1309 4173 (Online) 1309 - 4688 (Print)
Volume 5 Issue 6,Special Issue on Balkan Wars, p. 113-130,
November 2013
H i s t o r y S t u d i e s
Special Issue on Balkan Wars Volume 5/Issue 6 2013
Bir Mltecinin Balkan zlenimleri (1849-1851) Balkan Impressions
of A Refugee (1849-1851)
Yrd. Do. Dr. Kemal Saylan
Gmhane niversitesi - Gmhasne
z: Bu almada 1848 Macar ihtilal hareketine yzba rtbesiyle katlan
ancak alnan yenilgi zerine Osmanl Devletine snan Joseph Hutterin
Balkan corafyasndaki yolculuu srasnda urad yerleim yerleriyle
ilgili gzlemleri ve Osmanl toplumu hakkndaki izlenimleri ele
alnmaktadr. Hutter, bu zorlu gnlerde tuttuu notlarnda o dnemin
Balkan corafyasna dair olduka canl tasvirlerde bulunmu, zellikle
urad ehirleri detaylaryla anlatmtr. Osmanl corafyasn gezen birok
Batl seyyahn aksine Hutter Trke renmi, evlerde misafir olmu,
kahvehane ve hamamlar ziyaret ederek halkn gndelik yaamna girerek
onlar anlamaya almtr. Lgostan yola kan Hutterin de iinde bulunduu
mlteciler, karayoluyla nce Osmanl snrndaki Orsovaya, oradan Vdn, Lm
Palanka, Plevne, Tirnova, Osmanpazar, Eskicuma ve Sumnu gzerghini
izleyerek Varnaya buradan da deniz yoluyla stanbula gelmilerdir.
Hutter, Osmanl Balkanlarnda geirdii gnlere ait notlar tutarak daha
sonra bunlar 1851 tarihinde Braunschweigde yaynlanmtr.
Anahtar Kelimeler: Macaristan, Joseph Hutter, Osmanl Devleti,
Balkanlar
Abstract: This study examines the Balkan impressions of
Hungarian revolutionary lieutenant Joseph Hutter, who was forced to
escape to the Ottoman Empire after the 1848 Hungarian Revolution
failed. In his travel
notes Hutter provided rich and detailed information about the
Balkans and Balkan cities. Unlike many western
travellers, Hutter learned Turkish, was hosted in their homes,
and visited coffee houses and hamams in order to
understand the daily life of Ottoman peoples. The refugees set
out from Lugos and reached to Orsova on the
Ottoman border. From there they travelled through Vidin, Lom
Palanke, Plevne, Trnova, Osmanpazar, Eskicuma and umnu to Varna.
Finally they took the sea route to Istanbul. Hutter published his
notes on the Ottoman Balkans in Braunschweig in 1851.
Keywords: Hungary, Joseph Hutter, Ottoman Empire, Balkans
Giri
Sosyalist ve liberal taleplerin ar bast 1848 ihtilalleri,
Avrupada birok lkede olduu gibi Avusturya mparatorluunda da
etkisini gstermi ve Macarlar arasnda milli talepleri de beraberinde
getirerek bir bamszlk hareketine dnmtr. Ancak bu bamszlk hareketi
baarya ulaamamtr.1 Bu nedenle makalemizin mellifi Hutter, Macar
zgrlk Savan kahramanca bir sava dram olarak tanmlamtr.2
Macarlarn Avusturya egemenliinden kurtulmak iin balattklar zgrlk
sava 12 Mart 1848 ylnda balamtr. Macarlar, mcadelelerinin ilk
aylarnda baarl olmularsa da, kazanlan zafer uzun srmemitir. 9
Austos 1849da Temevar Savann kaybedilmesinden sonra ise Rus ve
Avusturya ordular Macaristana girince ihtilalciler btn
mitlerini
1 Musa Gm, Mehmet Sadk Paa (Michal Czajkowski) ve Osmanl
Devletinde Kazak Svari
Alay, Turkish Studies, Volume: 5/3, Summer 2010, s. 1364. 2
Joseph Hutter, Von Orsova bis Kiutahia, Braunschweig 1851, s.
3-4.
-
Bir Mltecinin Balkan zlenimleri (1849-1851) 114
H i s t o r y S t u d i e s
Special Issue on Balkan Wars Volume 5/Issue 6 2013
kaybetmilerdir.3 Bunun zerine ihtilalciler 11 Austos 1849da
Aradda toplant yaptktan sonra Lugos zerinden Trk snrna doru
harekete gemilerdir.4 htilalcilerin lideri Kossuth, snr ehri
Orsovaya geldiklerinde Abdlmecide bir mektup yazarak Osmanl
Devletine iltica talebinde bulunmu, padiahn kendilerine gvence
vermesi zerine de kafile Osmanl Devletine snmtr.5 Bu kafileyi daha
sonra Polonyallar ve talyanlar takip etmilerdir. 6
ok sayda mltecinin Osmanl Devletine snmas ksa srede diplomatik
bir krizi beraberinde getirmitir. lk olarak Avusturya Bykelisi
Strmer 14 Austos 1849 tarihinde Osmanl Devletine nota vererek
mltecilerin iadesini talep etmitir. Avusturyann notasndan iki gn
sonra da Rus Bykelisi Titof bir nota vermitir.7 Bu iki devletin
verdikleri notaya Osmanl Devletinin verdii cevap ise n- kh-
velnimete ve nms- cell-i askeriyyeye uygun olmayaca ynnde
olmutur.8
Kesin uyar nitelii tayan bu iki notaya Osmanl Devletinin olumsuz
cevap vermesi, iki byk devletin tepkisine ve dmanlna neden olunca
mesele uluslararas bir soruna dnmtr.
Bu mesele Osmanl Devletinin uluslararas arenada saygnlna darbe
vuracak nitelikteydi. Devlet adamlar buna dikkat ediyorlard. Osmanl
Devletinin bu devletleri karsna almas sava ihtimalini gndeme
getirecekti. Bu dnemde devlet siyas ve asker gcn kaybetmiti. Dier
taraftan Osmanl Devletinin yzlerce yllk bir devlet gelenei sz
konusuydu.
9 Bu ortam iinde devletin ileri gelenleri Rusya ve Avusturyadan
gelen notalar
deerlendirerek ortaya koyulacak politika zerinde tarttlar. Hem
bu devletlerin tepkisinin azaltlmas hem de mltecilerin iade
edilmemesinin yolunu aradlar.10 Bu srete devlet adamlarnn elini
glendiren gelime ise Fransa ve ngilterenin Osmanl Devletine yannda
olduklarn bildirmeleri oldu. Bu gelimeyle birlikte iki gl devletin
desteini arkasna alan Osmanl Devleti, Avusturya ve Rusyann
basklarna kar dik durma karar ald.11
Osmanl Devleti ile Avusturya ve Rusya arasnda uzun sren grmeler
neticesinde anlamaya varld. Bu anlamaya gre Osmanl Devleti, mlteci
liderlerinin ilgili devlet aleyhinde herhangi bir faaliyette
bulunamayacak ekilde muhafazasndan sorumlu olacakt. Mltecilerin
yerletirilmesi iin Balkanlardan uzak blgeler tespit edilecekti.
Kossuth ile birlikte olan Hristiyan mltecilerin Ktahya, Bem ile
birlikte olan Mslman mltecilerin Halep, bir ksm mltecilerin Malta,
Osmanl ynetiminde grev almak ya da eitli Avrupa lkelerine gitmek
isteyen mltecilerin ise umnuda yerletirilmelerine karar
verildi.12
3 Vahot Imrefi, Die Ungarischen Flchtlinge in der Trkei, Leipzig
1851, s. 3.
4 K.M. Pataky, Bem in Siebenbrgen zur Geschichte des Ungarischen
Kriges 1848 und 1849, Leipzig
1850, s. 124. 5 Philipp Korn, Kossuth und die Ungarn in der
Trkei, Hamburg und New York 1851, s. 35.
6 lk gelen mlteci kafilesinde 36s subay gerisi avu, onba ve er
olmak zere 1.120 kii
bulunmaktayd. BOA (Babakanlk Osmanl Arivi), DUT (Dosya Usul
radeler), Dosya Numaras/Gmlek Numaras 75-1/13-2. 7 Musa Gm, 1848
Mlteciler Meselesi rneinde 19. Yzyl Trk Diplomasisi, History
Studies,
Volume: 2/2, Samsun 2010, s. 261-262. 8 Ahmed Refik, Mlteciler
Meselesine Dir Fuat Efendinin ar Birinci Nikola ile Mlakat, Trk
Tarih Encmeni Mecmuas, Numara 41, stanbul 1341, s. 37. 9 Gm,
1848 Mlteciler Meselesi rnei.., s. 265.
10 Ayhan ztrk, Macar Mltecileri Meselesi (1848-1849), Trkiye
Sosyal Aratrmalar Dergisi, C.
II, S. 1, Ankara 1998, s. 84. 11
Andrew Adam Hental, The Polish Question During The Crimean War
1853-1856, Michigan 1986, s.
476. 12
Bayram Nazr, Macar ve Polonyal Mlteciler Osmanlya Snanlar,
stanbul 2007, s. 278-287.
-
115 Kemal Saylan
H i s t o r y S t u d i e s
Special Issue on Balkan Wars Volume 5/Issue 6 2013
Osmanl diplomasi tarihine Mlteciler Meselesi olarak geen bu
hadise Osmanl Devletinin istedii dorultuda halledilmi ve devletin
itibarn artrmtr. Ayrca dnemin nde gelen ahsiyetleri Reid, l ve Fuad
Paalar baarl bir snav vermi oldular.13
te Joseph Hutterin zorunlu yolculuu bu olayla balad. Hutter, ne
resmi grevle ne de kendi hesabna geldi Osmanl Devletine. Onun
Osmanl Devletine gelii yukarda da aklamaya altmz gibi
mecburiyettendi. Kendisi dierleri gibi bir mlteciydi ve sz konusu
savaa yzba rtbesiyle katlmt. Macaristandaki son gnlerini tasvir
etmekte zorlanan Hutter Eer mmkn olsayd bunlar bir resimle gstermek
isterdim. nk bazen tek bir fra izi bile yzlerce kelimeden fazla ey
syler demektedir.14 O da dier Macar ihtilalcileri gibi Temevarn
dman eline gemesinden sonra Osmanl Devletine snmtr. lkesini zorunlu
olarak terk ediini yle bir karar ve atlm ki terimin donmasna sebep
oldu eklinde ifade etmektedir.15
Lajos Kossuth ve onun etrafnda yer alan sekinlerin Vidinde,
umnuda ve Ktahyadaki hayatlar yeteri kadar incelenmiken,16 sekin
olmayan mltecilerin anlar hakknda fazla alma bulunmamaktadr. Oysa
bu kiilerin yazdklar hatratlar bazen tarih ve corafya hakknda ok
daha nemli bilgiler verebilmektedir. Sekin bir kii olmayan ancak
almamzn mellifi olan Hutter geirmi olduu mltecilik gnlerine dair
notlar tutmutur. Tuttuu notlarnda zor gnlerini, yaad skntlar
anlatmann yan sra zorunlu misafirlii srasnda kendisine kucak aan
Osmanl lkesini, milletini ve kltrn tantmaya almtr. Tuttuu notlar
ise daha sonra Von Orsova bis Kiutahia adyla toplayarak 1851
tarihinde Braunschweigde17 yaynlamtr. Kitap, 265 sayfa ve 19 blmden
olumaktadr. Lugostan yola kan Hutterin dhil olduu kafile
karayoluyla nce Osmanl snrndaki Orsovaya, oradan Vidin, Lom
Palanka, Plevne, Trnova, Osmanpazar, Eskicuma ve umnu gzerghn
izleyerek bir liman ehri olan Varnaya gelmitir. Buradan deniz
yoluyla stanbula oradan da kara yoluyla nce Bursaya daha sonra
Ktahyaya gemitir.
Hutter, bu zorunlu yolculuk esnasnda tuttuu notlarnda
ihtilalcilerin Osmanl Devletindeki gndelik yaantlar hakknda nemli
bilgiler vermenin yan sra o zamanki Balkan corafyasna dair olduka
canl tasvirlerde bulunmutur. zellikle uradklar ehirleri detaylaryla
anlatmtr. almamzda Joseph Hutterin gznden dnemin Balkanlarn
aktarmaya alacaz.
Joseph Hutter ve Beraberindekilerin Osmanl Devletine Snmalar:
Hutter ve beraberindekilerin Osmanl Devletine snmadan nce ka
yollar
zerindeki ilk duraklar Lugos ehri olmutur. Bu ehir Transilvanya
Alplerinin eteklerinden geen Osma Nehrinin kenarnda, meyve
bahelerinden, tarlalardan ve meralardan oluan bir dzlkte
kurulmutur. Nfusu 10.000 olan bu ehrin yarsn Almanlar, dier yarsn
da Macar ve Romenler oluturmaktadr.18 ehirde biri doudaki Orsovaya
giden, dieri kuzeybatdaki
13
Bayram Nazr, Macar ve Polonyal htilalcilerin Osmanl Devletine
lticas ve Diplomatik Kriz, Trkler, C. XII, Ankara 2002, s. 813.
14
Hutter, age, s. 19. 15
age, s. 153. 16
Bayram Nazr, 1848-1849 Macar Hrriyet Savalarndan Polonyal
General Jozef Bemin Osmanl Devletindeki Hayat Trklk Aratrmalar
Dergisi, S. 18, s.153-163; Bayram Nazr, Lajos Kossuthu Ktahyadan
Karma Giriimleri, Tarih ve Toplum, C. XXXVI, S. 215, Kasm 2001, s.
15-19; Musa Gm, Mehmed Sadk Paa (Michal Czajkowski) ve Osmanl
Devletinde Kazak Svari Alay, Turkish Studies, Volume 5/3, Summer
2010, s. 1362-1368 vs. 17
Braunschweig, gnmzde Almanyann Aa Saksonya Eyaletine bal bir
ehirdir. 18
Hutter, age, s. 7.
-
Bir Mltecinin Balkan zlenimleri (1849-1851) 116
H i s t o r y S t u d i e s
Special Issue on Balkan Wars Volume 5/Issue 6 2013
Temevara uzanan iki yol bulunmaktadr. Lugos gzel binalar ve iyi
denmi caddeleriyle dzenli bir ehirdir. ehirdeki kpr, kilise ve
belediye binas dikkate deer yaplar arasndadr. Hutter, Lugosun doal
bir gzellie sahip olduunu ve Osma Nehrinin bu ehre saysz gzellik
kattn belirtmektedir.19 Ancak bu dnemde Lugos, bir mlteci
kafilesine ev sahiplii yapmak zorunda kalan sknt ve elemin ehri
olmutur.20
Hutterin dhil olduu kafile burada bir sre kaldktan sonra 90 km.
uzaklkta bulunan snr ehri Orsovaya gitmek zere yola ktlar. lk
olarak yol zerindeki Mehadiaya uradlar. Buras Alman ve Romenlerin
birlikte yaad kraliyet snr tugayna ait birka kla, birahane ve
kaplcalarn bulunduu bir ehirdir.21 Hutter, kaplcalaryla nl olan bu
ehre her yl Asya ve Avrupadan ok sayda insann ifa bulmak iin
geldiini sylemektedir. Yiyecek sknts nedeniyle burada fazla
kalmayan kafile tekrar yola karak yaklak 2 mil uzaklktaki Orsovaya
geldi.22 Hutter, Orsovaya gelilerini ve Osmanl Devletine snlarn u
ekilde anlatmaktadr: Tunann Macar lkesine veda ettii ve dalgalarn
Demirkap denilen Osmanl Devletine geirdii Orsovada Macar
mlteclerinin ounluu son olarak vatan topran inemek ve ona elveda
demek iin toplandlar. Orsovada hala hayatta olan eski arkadalarn
gne yan yzleriyle karlatm. Ne kadar ac dolu bir karlama. O yzlerde
derin bir ciddiyet, ac ve moral bozukluu vard. Sessiz bir el
skmasyd karlkl ho geldin selam. Eilmi kafalar Tuna kenarnda aa
yukar dolayorlard. Sadece sada ve solda askerlerden ve sivillerden
oluan gelecein ne getireceini tartan gruplar grebiliyordunuz23
Hutterin iinde bulunduu 2.000 kiilik mlteci grubu Demirkap24
denilen yerden Trk tarafna gemitir. Hutter bu gei srasnda Tunann
ortasnda bulunan Adakale (Yeni Orsova)
25 adnda ve zerinde Trklerin yaad bir adadan bahsetmektedir. Bu
gei srasnda
adadaki yarm aya benzeyen minare ularnn kendilerine mit verdiini
sylemektedir. Kafile,
19
age, s. 7. 20
age, s. 19. 21
age, s. 7, 20. 22
age, s. 21. 23
age, s. 21-22. 24
Bu geit Gney Karpat dalarnda Tuna Nehri zerinde bulunan kayal da
boaznda, alayanl, dar yatanda akt yere Demirkap adn verilmitir.
Imre Baski, Demirkaplar (Temir Qapg, Vaskapu, Dmrkapu), Turkish
Studies, Volume: 2/2, Spring 2007, s. 77-78; Buras girdaplaryla
olduka tehlikeli bir mevkiidir. Evliya elebi, Evliy elebi Tam Metin
Seyahatname, C. VII, stanbul 1993, 446-456; Demirkap, ortalama
yatak geniliinin 1,5 km. olduu Tuna Nehrinin Belgrad ile
Turnu-Severin arasnda kalan geniliinin 80 metreye kadar dt blgede
bulunmaktadr. Nehrin darald bu blge Orta Avrupa, Adriyatik,
Balkanlar ve Karadenizden gelen yollarn kesime noktasdr. Bu blgenin
her iki kysnda bulunan merkezlerin stratejik nemi de fazladr.
Dolaysyla Demirkapnn girii olan Orsova ile aa knda yer alan Vidin
de stratejik adan ok nemli ehirlerdir. M. Emre Klaslan, XVIII.
Yzylda Tuna Demirkaps ve Girdaplar daresi, Karadeniz Aratrmalar,
Bahar 2010, S. 25, s. 60-61.
25 Vidin Sancanda Feth-l slam civarnda salam bir kaledir.
Osmanllar zamannda merkez livaya bal bir nahiye merkeziydi. 1815
tarihinde Srbistan ihtilali srasnda bu kalenin muhafz Recep Aa idam
edilince biraderleri kalenin iine kapanarak, Feth-l slam civarlarn
dahi zabt ederek isyan etmilerdir. emsettin Sami, Kmsul-Alam, C. I,
Tpkbasm, Ankara 1996, s. 221; 12 Mays 1913'te Avusturya-Macaristan
tarafndan igal edilen ve Macaristan ksmna balanan Adakale 1923
Lozan Antlamas ile Romanya idaresine brakld. 1967 senesinde ise
Romanya ve Yugoslavya'nn Tuna Nehri zerinde ortaklaa ina ettii
baraj sularnn altnda kald. Burada yaayan Trklerin byk bir ksm
Trkiye'ye az bir ksm ise Kstence ve Bkre'e g etti. Mehmet nder,
Ramazan'da Sulara Gmlecek Olan Bir Trk Kasabas: Adakale, Trk Kltr,
S. 54, Nisan 1967, s. 427-433.
-
117 Kemal Saylan
H i s t o r y S t u d i e s
Special Issue on Balkan Wars Volume 5/Issue 6 2013
bu yeni corafyaya bir bayram gn girmitir.26 Isten veled szp
hazam! (Allah seninle olsun gzel anayurdum) szleriyle yurduna veda
eden Hutterin aclarn dindiren ey Trklerin ho geldin szleri
olmutur.27
Hutterin Tunann halici olarak nitelendirdii Orsova, Tuna Nehri
kenarnda kurulmu bir snr ehridir. Nehir, ehri ortadan ikiye
ayrmaktadr.28 ehrin bir tarafnda Tunann en gzel yerindeki Srp
tepeleri, dier tarafnda ise Tunann sa tarafnda Eflak snrn oluturan
Alliom tepeleri bulunmaktadr. Her iki tepenin zerinde sk allklar ve
karanlk ormanlar, ceviz aalar, hlamur aalar, topran zerinde byk
talar vardr. alayanlar ve kvrmlar oluturarak akan Tuna Nehrinin
sesi bu ehri ziyadesiyle sarar. Hutter, bata paann evi olmak zere
ehirdeki btn evlerin durumunun ok kt olduunu, paann evinin dahi
Macaristandaki alelade bir ifti kulbesiyle karlatrlamayacan
sylemektedir. Ayrca ehir dnda ordu iin yaptrlm kk klalarn dier
binalara nazaran daha temiz grndn belirtmektedir.29
Hutterin Vidin ehrine Gelii ve ehir Hakkndaki zlenimleri:
Orsovada ok kalmayan Hutterin de iinde bulunduu mlteci grubu,
silahlar
alndktan sonra 60 Trk askerinin gzetiminde Vidine doru yola
karlmtr.30 Mltecilerin Orsovadan sonraki duraklar Vidin ehri
olmutur. Vidin, bu tarihlerde 25.000 nfuslu bir ehirdir.31 Nfusunun
2/5ini Mslmanlar, 2/5ini Hristiyanlar ve 1/5ini de Yahudiler
oluturmaktadr.32 Yahudilerin burada bir ibadethaneleri, bir okullar
vardr ve Hristiyanlardan ok daha fazla imtiyaza sahiptirler.33
Ayrca, ehrin kenar mahallelerinde, merkezde yaayanlara nazaran her
ynyle geri kalm ve sayca ok az olan Bulgarlar ve Srplar
oturmaktadr.34 ehrin ticar hayat byk lde Trklerin elindedir.
Terzilik ve yelken bezi ustal Bulgarlar; ttn ticareti, kahve
ekicilii, silah yapm, semercilik ve frnclk gibi meslekler de Trkler
tarafndan icra edilmektedir. Ayrca buradaki memurlar da Trktr.35
Hutter, btn bu ticar faaliyetlere ramen, ehrin kendi nfusunu
doyuracak ekonomik potansiyele sahip olmadn sylemektedir.36
Huttere gre Vidin uzaktan ok gzel grnen bir ehirdir. Gemiyle
Vidini dardan gren seyyahlar bu ehri muhteem olarak
nitelendirmektedirler. Btn dou ehirlerinin zellii olan saysz
minareler, ehri ok gzel bir grntye brmektedir. Ancak Hutter, ehir
surlarnn uzaktan bakldnda insan yanlttn sylemektedir. Parlayan
surlar grenlerin byk bir beklenti iine girdiklerini ancak ehre
girince hayal krklna uradklarn ifade etmektedir. Huttere gre,
aslnda bu hayal krkl btn Trk ve dou ehirlerinde yaanmaktadr.
Hutter, ehrin etrafn saran surlarn arkasnda ok sayda top
26
Hutter, age, s. 24. 27
age, s. 27. 28
age, s. 22. 29
Hatta Huttere gre valinin evi alelade Macar bir iftinin sahip
olduu evden daha kt durumdadr. age, s. 29. 30
age, s. 28. 31
Mlteciler arasnda yer alan Philipp Korn da Kossuth und die
Ungarn in der Turkei adl 1951 ylnda baslan kitabnda Hutterin verdii
bu rakam dorulamaktadr. Nazr, agm, s. 815. 32
Hutter, age, s. 45. 33
age, s. 45. 34
age, s. 45. 35
age, s. 44-45. 36
Charles dEszlary, Lmigration hongroise de Louis Kossuth en
Turque entre 1849-1850, Trk Tarih Kongresi (20-26 Ekim 1961), C.
IV, Ankara 1967, s. 437.
-
Bir Mltecinin Balkan zlenimleri (1849-1851) 118
H i s t o r y S t u d i e s
Special Issue on Balkan Wars Volume 5/Issue 6 2013
bulunduunu, ancak toplarn ounun atl durumda olduunu
belirtmektedir. Sadece birka tanesi sadece bayram gnlerinde ylda
birka kez kullanlmaktadr.37
Hutter, ehre girebilmek iin ehrin etrafn saran hendeklerden
gemek gerektiini ancak hendeklerin zerinde bulunan kprlerin
durumunun ok kt olduunu, bu yzden buradan geenlerin (bacanz veya
banz krmak istemiyorsanz ifadelerini kullanarak) ok dikkatli
admlarla gemeleri gerektiini belirtmektedir. Kalenin iinde birka
kerpi kulbe, kla, paa kona ve cami bulunduunu belirten Huttere gre
bu yaplar iinde dikkate deer yap ise saray denilen Paa Konadr. Onun
haricindeki her ey rm, odundan ibarettir. Hutter, Paa Konan u
ekilde anlatmaktadr: Koridorlarn tek ss in usul kt fenerlerdir.
Odalarnn demesi de ayn derecede fakirdir. Bu konan tek ayrcal halkn
evlerinde hasr deme varken burada hal deme bulunmasdr. Oturma odas
basit bir kla odasna benzemektedir. Tamamen beyaza boyanm bu odann
tek ss rahlenin zerindeki Kuran- Kerim ile birka krk tabaktr. Yerde
bulunan hallarn yzlerine baklamayacak kadar ktdr. Odada en fazla
dikkati eken nesne ise beyaz minedir. Bu haliyle Paa Konann da bir
harabe olduunu belirten Hutter, bu konan iinde bulunduu kt durumu
daha iyi ifade edebilmek iin Ziya Paann bu konakta oturma
cesaretine hayran kaldn sylemektedir. nk ona gre konak, kk bir
sallantda dalacakm gibi durmakta ve koridorlarnn demesi rk tahtadan
yapld iin zerinden gemek olduka tehlikeli grnmektedir. 38
Hutter, muhtemel bir kuatmada kacak bir yangnda ehrin
kurtarlmasnn imknsz olduunu ifade etmektedir.39 Bir zamanlar ok
nemli bir konuma sahip olan bu ehrin dier dou ehirleri gibi kntyle
kar karya bulunduunu syleyen Hutter, nceki dnemlerde yaplan
binalarn hepsinin yklmaya yz tuttuunu belirtmektedir. Hutter,
oryantalist bir sylemle tembel olarak grd Trklerin bu berbat durumu
dzeltmeye kabiliyetlerinin olmadn, buralarn kalknmasnn Avrupal
ellere teslim edilmesi durumunda her eyin daha iyi olacan ifade
etmektedir.40
Bu tarihlerde Vidinin sur dnda kalan kenar mahallelerinde
Bulgar, Romen ve Srplarn yaadn, fakir olan Bulgarlarn terzilik,
yelken bezi yapm gibi ilerle urarken biraz daha zengin kesimin zel
ilerde altn, ttn ve pipo retimi, kahve ekicilii, meyve ve ekerleme
ticareti, silah yapm, semercilik, frnclk ve askerlik gibi
mesleklerin tamamen Trklerin elinde olduunu sylemektedir.41 Huttere
gre, kalenin dnda bulunan en gzel ev Ruslarn desteiyle yaptrlan
evdir. Burada ehirde yaayan Yunanllarn din vecibelerini yerine
getirmeleri iin grevlendirilen Bulgar papaz oturmaktadr. Burada
dikkati eken dier bir ev ise dardan bakldnda ok irkin grnen fakat
Avrupa bir anlayla dzenlenmi olan Avusturya Konsolosunun evidir.
Hutter, yabanc seyyahlar iin ehirde konforlu bir hayat
bulabilecekleri tek yerin bu ev olduunu vurgulamaktadr.42
Hutter, Vidin caddelerinin ok pis olduunu sylemektedir. Bu
durumu ise abartl ifadelerle birbirini avlamaya alan akbabalarla nl
bir ehir diyerek ifade etmektedir.
43 Ayrca Hutter, burada kalan, havasn teneffs eden, bcekler
tarafndan rahatsz
37
Hutter, age, s. 40. 38
age, s. 42-43. 39
age, s. 42. 40
age, s. 41; Hutterin bu oryantalist gzleminin pek ok batl seyyah
ve gzlemci tarafndan tekrar edilen bir sylem olduunu belirtmek
gerekir. 41
age, s. 44. 42
age, s. 45. 43
age, s. 82.
-
119 Kemal Saylan
H i s t o r y S t u d i e s
Special Issue on Balkan Wars Volume 5/Issue 6 2013
edilen, kpek srleri ve merkepler tarafndan gece yars rahatsz
edilen ve bunun gibi birok derdi Vidinin tesellisiz skc hayatnda
yaamak zorunda kalanlarn Tanrnn zulmne uradklarna inanmaya
balayacaklarn vurgulamaktadr.44
Hutterin iinde bulunduu mlteci kafilesinin gelmesinin ardndan
ehirde zaman ilerledike mltecilerin says gn getike artmaya balamtr.
Ziya Paann verdii rakamlara gre, 26 Austos 1849da Vidindeki toplam
mlteci says 53 Macar, 833 Polonyal ve 464 de talyan olmak zere
toplam 1.350 kiiye ulamtr.45 Bunlarn ou asker olmakla birlikte
aralarnda tccarlar, kadnlar ve sanatkrlar da bulunmaktayd.46 27
Austosta 2.700 Orsoval birliin ehre gelmesi 28 Austosta ise Bem,
Stein ve Kmeth ile yanlarndaki 200 askerin de ehre gelmesi zerine
ehirdeki mlteci says aa yukar 5.000e ulat.47
Vidindeki mltecilerin gvenlii Bb- l iin ok nemliydi. Bu sebeple
burada ikamet eden mltecilerin muhafazas iin Vidine bir tabur asker
gnderildi.48 Ayrca Vali Ziya Paa, mlteciler ehre geldikten sonra
ehrin btn klarn kapatt ve mlteciler arasnda yer alan komutanlara
ehirde evler tahsis etti.49 Dier mlteciler ise surlarn dnda Tuna
kysnda bulunan ve bir yandan toplarla dier yandan askerlerle
korunan bir klaya yerletirildi.50 Ancak grevlendirilen askerler ve
alnan tedbirler mltecilerin gvenliklerini salamak iin yeterli
deildi. Bb- l, mltecilerden birinin karlmas durumunda devletleraras
diplomaside karlaaca zorluklar kolayca kestirebiliyordu. Bu yzden
de bunlarn baka tarafa firar etmemeleri zerinde byk bir titizlikle
duruyordu.51 te yandan Fuad Efendi, Bb- lye yollad tahrrtnda,
mltecilerin muhafazas maddesinin ok nemli olduunu dile getirmi ve
bu maksatla da iki tabur askere nezaret etmek zere Mraly smail Aann
Vidine gnderildiini bildirmiti.52
Hutterin Vidinden umnuya Yolculuu Srasndaki zlenimleri:
Mlteciler geici olarak Vidine yerletirilmiti. Ancak daimi
ikametghlarnn neresi
olaca, halledilmesi gereken nemli bir sorun olarak Osmanl
Devletinin karsnda duruyordu. nk Vidinin Rusya snrna yakn olmas
sebebiyle Ruslarn ani bir basknla mltecileri alp gtrmeleri
muhtemeldi. Ayrca mltecilerin nehir yoluyla firar etmeleri de
ihtimal dhilindeydi.53 Konu, stanbulda yaplan bir toplantda ele
alnd. Bunlarn Anadoluya geirilmeleri gndeme gelmise de meselenin
diplomatik safhas neticelenmeden byle bir karar alnmasnn doru
olmayaca gr benimsendi. Toplantda gndeme gelen Edirne ve Varna
ehirleri ise birincisinin ak olmas, ikincisinin deniz kenarnda
olmas nedeniyle kabul grmedi. Neticede mlteciler iin en uygun yerin
umnu olduuna karar
44
age, s. 82. 45
Bunlarn 949u asker, 365i subay, 4 general, 2si miralay, 2si
politikac, 10u hizmeti ve 18 vasfszdr. BOA, DUT, No: 75-1/11-7;
Ahmed Refik, Trkiyede Mlteciler Meselesi, stanbul 1926, s. 44-45;
Abdullah Saydam, Osmanllarn Siyas lticalara Bak ya da 1849
Macar-Leh Mltecileri Meselesi, Belleten, S. LXI/231, Austos 1997,
s. 350. 46
BOA, RA. HAR. (rade Hariciye), No: 3051. 47
Hutter, age, s. 35-37. 48
BOA, DUT, No: 75-1/22-2; BOA, A. AMD (Sadaret Amed Kalemi), No:
10-72; BOA, DUT, No: 75-1/22-1. 49
Hutter, age, s. 34. 50
Hutterin ambar olarak szn ettii yap kladr. age, s. 35. 51
BOA, DUT, No: 75-1/22-2. 52
BOA, DUT, No: 75-1/23. 53
Bu konuda Vidin ehrinden birka baarl ka gerekletiinin bilindii
ifade edilmektedir. Gyrgy Csorba, Macar Mltecileri, Trkler, ev.
Erol Hatipli, C. XII, Ankara 2002, s. 805.
-
Bir Mltecinin Balkan zlenimleri (1849-1851) 120
H i s t o r y S t u d i e s
Special Issue on Balkan Wars Volume 5/Issue 6 2013
verildi.54
nk bu ehir, gerek stanbula yaknl gerekse ikliminin uygunluu
bakmndan onlar iin daha elveriliydi. stelik savunma asndan da
Vidine gre ok daha iyi bir konuma sahipti.
55 Bunun zerine Vidinde gerekli tm hazrlklar yapldktan sonra 30
Ekim
sabah mlteciler umnuya doru yola karld. umnuya nakledilecek
mltecilerin sorunlaryla ilgilenmek zere Kaymakam Faik Bey
grevlendirildi.56
Faik Bey nezaretinde Tuna nehri zerinden umnuya giden kafile yol
zerinde bulunan Lom Palanka ehrine urad. Kafilenin ehre giriini
Hutter yle anlatmaktadr: Burada manzara ok gzeldi. leden sonra saat
drt sularnda farkl rklardan insanlar ve zellikle ehrin kadnlar
merak ettikleri iin kafileyi izlemek zere evlerinden dar kmlard.
Gvenlik sebebiyle 50-60 kiilik gruplar halinde duran bu kadnlar
Prusyann ulusal renkleri olan siyah kaftan ve beyaz rt tamakta ve
bunlarn arasndan sadece parlayan gzleri grnmekteydi. Erkekler ve
ocuklar da kafileyi izlemek iin gruplar halinde bir araya
gelmilerdi.57 Hutter burada ok sayda Bulgarn yaadn ve byk blmnn
zanaatkr ve tccar olduklarn sylemektedir.58
Lom Palankada birka gn kalan kafile buradan ayrlarak Tuna Nehri
boyunca ilerlemeye devam etti. Kafile nehir zerinde bulunan ok
sayda kk yerleim yeri ve kye uradktan sonra Tunadan ayrlarak talk
alanlarda yol ald. Tunay besleyen kk dereler, dalar ve vadilerden
geerek geceyi Motres isimli bir Bulgar kynde geirdi.59
Hutter, bu gzergh boyunca urad kylerin genelde dere kenarnda
kurulduunu ve aralarnda ortalama bir mil mesafe bulunduunu
sylemektedir. Bu kyler ve evlerle ile ilgili tasvirleri yledir: Her
ky birbirlerinden otlarla ayrlan kulbe denen 4-5 tane baraka
grubundan oluuyordu. Kaln itli bu yaplar uzaktan bir ot denizinin
iindeki adalara benziyordu. Bu gruplar oluturan kulbelerin says
14-15 civarndayd. Sazlardan yapldklar iin sepet gibi
grnmekteydiler. atlar da saman ya da rengrenk otlarn geliigzel
dizilmesiyle oluturulmutu. Binalar drt ke olarak topran zerine
kondurulmulard. Evlerin ounda aileler (kulbenin yatak odas, yemek
odas ve mutfak olarak kullanlmasna ramen), tavuklar, koyunlar,
domuzlar, kpekler ve kedilerle birlikte yayorlard. Bu karanlk evin
birka alak basamakla ulalabilen bir ats insann eilmeden geemeyecei
kadar alak olan kaplar bulunmaktayd. Aile reisi, evin tam ortasnda
alm bir delikte yanan ateten oluan ocan etrafnda bir postun zerinde
yatyordu.60 Bu evlerin atlar piramit eklindeydi ve zerlerinde
leylekler yuva yapmlard. Hutter, btn gn uzun bacaklarnn stnde hi
hareket etmeden yuvalarn bekleyen kularn Asya uygarlnn en belirgin
karakteri olduunu ifade etmektedir. Ayrca maaraya benzettii bu
evlerde Allahn hayvanlarla bir arada yaama anlay verdii insanlarla
birlikte bir gece geirme dncesinin kendisini titrettiini
belirtmektedir.61
Hutter, yerleim yerlerinin yan sra doa manzaralaryla da yakndan
ilgilenmi, yol zerindeki da, dere vb. coraf oluumlar tasvir
etmekten geri durmamtr. Kenarndan getikleri Ogustul Deresinin gr
sularla ok gzel aladn, nsistara Deresinin tabiatn
54
BOA, DUT, No: 75-1/30-1; Refik, age, s. 74. 55
Charles, Deszlary, Lmigration hongroise de Louis Kossuth en
Turque Entre 1849-1850, Trk Tarih Kongresi (20-26 Ekim 1961), C.
IV, Ankara 1967, s. 442. 56
BOA, DUT, No: 75-1/47-2. 57
Hutter, age, s. 96. 58
age, s. 97. 59
age, s. 98. 60
age, s. 99. 61
age, s. 100.
-
121 Kemal Saylan
H i s t o r y S t u d i e s
Special Issue on Balkan Wars Volume 5/Issue 6 2013
becerikli elleriyle iledii bir doa harikas olduunu, bu derenin
kenarndaki ot ve ieklerin ise dereye ayr bir gzellik kattn
anlatmaktadr. Derenin her iki tarafnda imenle kapl alanlarn bazen
tek, bazen de gruplar halinde mee ve armut aalaryla enlendiini,
kuzeye doru ilerleyince vadiyi kapatarak gneye gemeye izin vermeyen
bir da srasna denk gelineceini, buralarn mee ormanlaryla kapl
olduunu anlatmaktadr.62 Bu gzelliklerine karn her iki derenin de
doasnn buradaki insanlar tarafndan bozulmasn bir trl anlayamadn
ifade etmektedir. nsanlarn ilgisizlii yznden Ogustul Deresinin
yatann her yl genilediini, nsistara Deresinin kenarnda kurulan
kylerin ise bu doaya hi yakmadn sylemektedir.63
Bu gzel doa ziyafetiyle yoluna devam eden kafile 11 Kasmda
Plevne ehrine geldi. Kafile burada iki gn kalaca iin Hutter
kendisine bir oda tuttu. Oda ok konforlu olmasa da gzel hallar ve
altn ilemeli yastklaryla Hutteri cezbetmiti. Hutter, burada kald
sre iinde her eyi bol ve ucuza bulabildiklerini sylemektedir. Ayrca
ehirde kahvehanelere, hamamlara ve ehir arsnda kahve, meyve ve slam
dininde kutsal bir yiyecek (auch eine heilige speise des slam)64
ile buna benzer daha binlerce deiik eye rastladklarn ifade
etmektedir.
65
ki gnn sonunda Plevneden ayrlan kafile Losda (Lowas)ya ulat. Aa
yukar 37,5 km. uzunluundaki Losdann ounluunu bu tarihlerde Trkler
oluturmaktayd. Bununla birlikte ehirde az sayda Bulgar yaamaktayd.
ounluu Trklerden oluan 12.000 kiilik bir nfusu olan Losda ehri Osma
Nehri kysnda kurulmutu. Hutter, bu ehrin yerleim yeri ve
mimarisinin gzellii ile birok ehrin sahip olamad gzel bir ortama
sahip olduunu belirtmektedir.66 ehrin doudan ve batdan hafif
ykseltilerle balayp sonradan iki da srasna dnerek zm Dalar
tarafndan evrildiini, batsnda ise ta duvarlar bulunduunu ifade eden
Hutter, bu durumun gayri ihtiyari insana ehrin hibir k olmad
izlenimini verdiini sylemektedir. Hutter, konuyla ilgili yorumlarna
yle devam etmektedir: Ancak insanlar ehirden kmak iin geri dnmek
zorunda kalacaklarn dnmeye baladklarnda dalarn arasndan geen dar
bir geidi fark ederler. ehri batdan kuatan ve grgen ormanlaryla
kapl bu dan yan duvarlar gn sadece birka nnn gemesini salayacak
kadar diktir.67 Buradaki corafyann ruhuna yansmasn ise Buradaki
derin uurumdan geerken insan yerin altna doru bir yolculua km
hissine kaplmakta ifadeleriyle anlatmaktadr. Hutter, sadece
buradaki halk tarafndan bilinen patika yollardan getikten sonra
srlerin otlatld ok ferah bir ovaya klacan ve burada dalarn yosunlam
duvarlarndan Osma Nehrine akan inanlmaz temizlikte saysz fkran su
kaynaklarnn bulunduunu vurgulamaktadr. Trklerin bu tr romantik ya
da daha ok tehlikeli yerlerde ev kurmay ne kadar ok sevdiklerini
dzle doru deil de daa doru genileyen Losda ehri ispatlyor diye de
eklemektedir. Hutter, bu dalarn zerlerinde ev yaplacak dereceye
getirilene kadar oyulduunu, neredeyse tamamen oynak yapda olan bu
dalarn zerinde ev kurmann nereden akla geldiini merak ettiini
sylemektedir. Halka burada oturmaktan korkup korkmadklarn sorduunda
Aada Osma Nehrinin dibinde yatan talar gryor musun? Onlarn hepsi
korkun bir grltyle dalardan kopup nehre
62
age, s. 102. 63
age, s. 101. 64
Hutter, bu yiyecein yapln Hz. brahime bir melein rettiini, eker
ve bal karmndan olutuunu ifade etmektedir. 65
Hutter, age, s. 105. 66
age, s. 106. 67
age, s. 107.
-
Bir Mltecinin Balkan zlenimleri (1849-1851) 122
H i s t o r y S t u d i e s
Special Issue on Balkan Wars Volume 5/Issue 6 2013
yuvarlandlar. Fakat Allah hibir zaman bizim evlerimizden birine
zarar vermeyi ya da onu rahatsz etmeyi istemedi. Burada bir kpek
dahi rahatsz olmad. Zarar yok Allah byktr! cevabn aldn ifade
etmektedir.68
Losdada bulunan ve Osmanl kltrn yanstan zeri kapal kpr ise
Hutterin ok ilgisini ekmitir. Bu yzden de her an akntya kaplacakm
gibi duran bu kprnn zerinde dkkn bulunan ayakkabc, terzi, eyerci,
arabac gibi zanaatkrlara deinmeden edememitir.69 Hutter, buradaki
ihtiyalarnn kaba Bulgarlardan ok daha dost canls olan Trk iftileri
tarafndan karlandn syleyerek Trk misafirperverliine olan hayranln
da dile getirmektedir.
70
Buradan 14 Kasmda yola kan kafile karl blgelerden geerek yoluna
devam etti. Bu yolculuk esnasndaki manzarann gzelliini Hutter yle
anlatmaktadr: Yaklatka ressamlar zendirecek manzaralar veren
patikalardan getik. Bu karl dalar daha yakndan grebilmek iin
elimdeki son paray seve seve bir perspektife verebilirdim.71 Ancak
Hutterin bu yolculuk srasndaki duygular karktr. Bir taraftan yrtc
kularn rpertici atmosferinde kalan ve sadece ince bir gn nn
geebildii oyuklarda ylanlarn, sincaplarn vs. hayvanlarn yaadn dnmek
onu biraz huzursuz etmitir. Dier taraftan bir ksmnn atlarn ve
kanlarn zerinde bir ksmnn da yaya olarak seyahat ettii 350 kiilik
kafiledeki araba gcrts ve arabaclarn tela, nehirlerin seslerinin
yan sra her sesin yankland bu dalarda Trklerin durmadan Mehter Mar
sylemeleri Huttere ok ilgin gelmitir.72
Bu uzun yolculuun ardndan kafile Gabrova adl Bulgar kynde bir
sre konaklad.73 Yine uzun ve yorucu bir yolculuun ardndan 16 Kasm
tarihinde mehur bir Trk-Bulgar ehri olan Trnovaya gelindi. Hutter,
bir zamanlar ok kalabalk olan bu ehrin bu dnemde kle kle 10.000
kiilik bir ehircik haline geldiini belirtmektedir. Ayrca Hutter,
dar sokaklar, byk pazarlaryla bir dan eteklerinde kurulan bu ehir
etraf erik, hlamur aalar ve zm tarlalaryla evrili olan bu ehrin
Bulgarlar iin kutsal olduunu ifade etmektedir.74
Ortaan ihtiaml Trnovasndan neredeyse hi bir hatrann kalmadn
belirten Hutter, Bulgarlarn bu ehri bir gn gelip onlar esaretten
kurtaracaklarna inandklar iyi ruhlarn ve iyi krallarn yaadna dair
inanlar yznden kutsal saydklarn ve buray bir eit hac yeri gibi
grdklerini sylemektedir. ehirde Glen Bey tarafndan yaptrlan biri
stanbula dieri ise Edirneye giden iki yol bulunmaktadr. ehrin
evresinde bir ka tane kk manastr bulunmaktadr. Hutter, bu
manastrlarn iinde Yunan papazlarnn oturduunu ve bunlarn halkn75
zerinde oyunlar oynayarak kimsenin giremedii bu evlerde mthi
zenginlikler iinde yaadklarn ifade etmektedir. Ayrca, Bulgarlarn
son krallarnn yaad bu ehirde kraln saray ve katedral hala ayakta
durmaktadr.76
Trnovada bir gn kalan kafile Saltar Nehrini aarak 18 Kasmda
Slatarizca Kyne geldi. Ancak Hutter, burada hi de dosta
karlanmadklarn sylemektedir. Buradan yola kan kafile Trk kyllerinin
mlteciler iin yaptklar asma kprlerden geerek 19 Kasmda Osman Pazar
denilen Trk kyne ulat. Hutter, burada da Trk
68
age, s. 108. 69
age, s. 108-109. 70
age, s. 106. 71
age, s. 109. 72
age, s. 110. 73
age, s. 111. 74
age, s. 111. 75
Yazar bu blmde halk iin aptal sfatn kullanmaktadr. 76
Hutter, age, s. 112.
-
123 Kemal Saylan
H i s t o r y S t u d i e s
Special Issue on Balkan Wars Volume 5/Issue 6 2013
misafirperverliine vurgu yaparak ky sakinlerinin kendilerine
yiyecek vermelerine ramen yiyecekler iin para almak istemediklerini
belirtmektedir.77
21 Kasm gn leden sonra kafile Eskicuma ehrine ulat. Hutter,
tamam Trk olan buradaki halkn ilgisinden ok memnun kaldn
sylemektedir. Konuyla ilgili olarak bu ehrin sakinlerinin
evlerinden karak kafileyi karladklarn ve kafiledekilere misafir
olarak ho geldiniz dediklerini, valinin ise mltecilerin lideri
Kossutha sonsuz bir sayg gstererek olabilecek her trl eksiklikten
dolay srekli zr dilediini ifade etmektedir. Bu ilgiden ok memnun
kalan Hutter, Osmanl Devletinin hibir yerinde burada karlandklar
kadar iyi bir ev sahipliine rastlamadn da vurgulamaktadr. Hutter,
bu konudaki memnuniyetini Ask suratl adamlarn hepsinin evlerinde
bizi rahat yataklar gzel yemekler ve sonsuz bir sayg bekliyordu
cmlesiyle talandrmaktadr.78 Burada bir trkn evinde misafir olan
Hutter, Trklerin parmaklaryla yemek yemelerini de ok
garipsemitir.79
Hutterin umnu Gnleri: 22 Kasm 1849 gn ehirden ayrlan kafile
umnuya gitmek zere yola kt. Hutter,
kendilerinin umnuya geldiklerinde Vidinde olduu gibi byk bir
itenlikle karlandklarn ve 24 minareli bu tarihi ehrin de dier Trk
ehirleri gibi sevimli ve davetkr bir ehir olduunu sylemektedir.
Mlteciler burada kendileri iin hazrlanan klalara
yerletirildiler.80
Hutter, burasnn dalarn eteklerinde uzanan uzunluu yaklak 2,5 km.
genilii ise 15-30 dakika arasnda olan bir ehir olduunu
sylemektedir.81 umnunun gzel grntsnn ehre batdan girildiinde daha
iyi alglanabileceini ifade eden Hutter, ehrin dou blgesinin gz
alabildiince dz, kuzey blgesinde ise sadece bir ka ykseltinin
bulunduunu sylemektedir. Ayrca, uzun otlarla kapl olan bu blgeye
yanllkla giren bir kiinin kolayca yolunu kaybedebilecei
vurgulamaktadr. ehrin dou blm hari dier blmlerinin Balkanlarn en
dik ta duvarlaryla evrili olduunu, bu yzden kimsenin ehre bu
taraflardan yaklamaya cesaret edemeyeceini belirtmektedir. Bu
zelliinden dolay Hutter, burasnn tarihte Trklere, Avusturya ve
Rusyaya kar yaptklar savalarda bir st grevi grdn ifade etmektedir.
Hutter, ehrin stratejik durumunu bu ekilde anlattktan sonra
Bilindii gibi Trkler arkalarnn salam olduklarndan emin olduklarnda
yenilmezdirler ve bylece Ruslara kar nemli baarlar elde etmilerdir
eklinde bir yorum yapmaktadr.82
ehrin dousunda ise yklmak zere olan doal ta duvarlar
bulunmaktadr. Doudan ve batdan ehir boyunca Balkan dalarna kadar
uzanan bu ta duvarlarn kuzey blmnde 250, gney blmnde ise 200 tane
Trk-Macar mcadelesinden kalan top bulunmaktadr. ehrin giriindeki
iki dan arasna da birer tane duvar yaplarak zerlerine top
yerletirilmitir. Hutter uzaktan bakldnda ehrin 900 topla evrili
olduunun zannedileceini, fakat bu toplardan sadece iki tanesinin
alr durumda olduunu, bunlarn da sadece bayramlarda ve karlama
trenlerinde kullanldn ifade etmektedir. Palanga ismini
77
age, s. 112. 78
age, s. 113. 79
age, s. 114. 80
age, s. 115; htilalcilerin lideri Kossutha ise bir ev tahsis
edildi. Mavi renkli, kabul odas, alma ve yatak odalar ile bir
mutfaktan oluan bu evde Kossutha bir hizmeti bir yaver ve tercman
verilmiti. mrefi, bu evi lks olarak nitelendirmekte ve Kossuthun bu
evde rahat ve sade bir hayat srdrdn sylemektedir. Vahot Imrefi, Die
Ungarischen Flchtlinge in der Trkei, Leipzig 1851, s. 218. 81
Hutterin ehrin uzunluu ve genilii ile ilgili ifadesi bu
ekildedir. Hutter, a.g.e, s. 118. 82
age, s. 116.
-
Bir Mltecinin Balkan zlenimleri (1849-1851) 124
H i s t o r y S t u d i e s
Special Issue on Balkan Wars Volume 5/Issue 6 2013
verdikleri ehir surlarn korumak iin ise Trklerin buralarda
30.000-40.000 asker bulundurmas gerektiini ilave etmektedir.83
Hutter, ehrin d grnn bu ekilde anlattktan sonra ehir hakknda u
bilgileri vermektedir: 50.000 nfuslu ehir Grad ve Varo denilen iki
blmden olumaktadr. ehrin asl blm Grad denilen blmdr. 30.000 kiinin
yaad bu blmn hemen tamam Trklerden olumaktadr. ehrin bu blmnde ok
sayda gme benzeyen ve parlak kubbeli camiler bulunmaktadr. Ayrca
burada gnlk alveri yapt pazar, zanaatkrlara ait ok sayda iyeri,
ehrin nde gelenleri ve halka ait evler vardr. stanbula alan kuzey
kapsnn anahtar konumundaki bu ehirde Ruslara kar baaryla kar koyan
Hasan Paann grkemli bir trbesi de bulunmaktadr.84 Hutter, ehri ehir
yapan btn zelliklerin bu blmde bulunduunu, ancak Trklerin evlerini
bir plana gre yapmadklar iin ehrin ana caddeleri haricindeki dier
caddelerinin plansz olduunu sylemektedir. Yan yana olan evlerin
yksek kerpi duvarlarla evrili olmasn evdeki kadnlarn sokaktan geen
erkeklerle flrt etmesini engellemek amacn tadn syleyen Hutter, baz
evlerde panjur bulunmasn ise kadnlarn dardan grnmesini engellemek
iin olduunu ifade etmektedir. Hutterin ifadesiyle buradaki evler,
kerpiten yaplm, ailelerin ancak barnabilecei kulbe eklindeki derme
atma yaplardr. Bunlarn arasnda iki veya katl bina bulmak ok zordur.
Bu evlerin iinde ayr bir kabul blm, yatak odas, oturma odas, alma
odas, oyun odas ve salon gibi blmler yoktur.85 Bu evler kadnlara
ait harem blm, erkekler iin bir oda ve misafirler iin kullanlan kk
bir oda olmak zere toplam blmden olumaktadr. Yemein piirildii
mangallarda btn gn kahve piirmek iin ya da sigara yakmak iin kz
bulunmaktadr. Gndz zerinde oturulan hallar ve kilimler ayn
geceleyin yatmak iin kullanlrlar.86 Hutter, Prusyal mhendisler
tarafndan yaplan kla ve askeri hastanenin ehirdeki en gzel yaplar
olduunu sylemektedir. 87
Hutter, 5.000 civarnda Bulgar ve 15.000 civarnda Yunan, Ermeni
ve Yahudi cemaatinin yaad Varo blmnde ise her cemaatin kendine ait
ibadethanesi olduunu sylemektedir. Hutter, Avrupa ehirleriyle
kyaslandnda umnudaki nfus younluunun ok fazla olduunu ve bu kadar
insann buraya nasl sdklarna hayret ettiini ifade etmektedir. Ayrca
bu insan younluuna ramen ehirde nasl hala ok byk (hipodromlar ina
edebilecek kadar) geni alan kaldna hayret ettiini belirtmektedir.
Bu durumu anlayabilmek iin Trklerin inaat usullerini ve
kanaatkrlklarnn incelenmesi gerektiini vurgulamaktadr.88 Hutter,
ehirdeki plansz yaplamay yine oryantalist bir sylemle Trklerin
Avrupadaki varlklarnn daimi olmayacaklarn dnmelerine balamaktadr.
Bu nedenle buralarda fazla masraf yapmak istememekte ve kacak bir
yangnda fazla hasar nlemeyi dnmektedirler der.
Hutter, buradaki paann ynetim gcne de vurgu yaparak Paa
emirlerini buradan vermekte ve tam bir salahiyetle ehri
ynetmektedir. Paa burada snrsz gce sahiptir. Szleri bir anlamda
kanundur ve bu emirlere kimse kar gelemez demektedir.89 ehrin
temizlii ve bakm ile ilgili ise umnu sokaklarnda babo kpeklerin
cirit attn, halkn ise bu yzne baklmaz hayvanlarn vebaya kar
kendisini koruduuna inand ve sokaa att
83
age, s. 117. 84
age, s. 117. 85
age, s. 118. 86
age, s. 120. 87
age, s. 119. 88
age, s. 118. 89
age, s. 120.
-
125 Kemal Saylan
H i s t o r y S t u d i e s
Special Issue on Balkan Wars Volume 5/Issue 6 2013
her eit p annda temizledikleri iin halkn bunlara dokunmadn ok
mbalaal bir dille anlatmaktadr 90
Hutter, mltecilik yllarnn byk bir blmn umnuda geirmitir. Bu
nedenle dier ehirlerde daha ok ehirlerin yaps ve yerleim yerleri
hakknda bilgiler umnunun ekonomik ve sosyal yapsn ayrntlaryla
anlatmaktadr. Ekonomik adan nemli bir ehir izlenimi veren umnu
sanayisinin daha ocuk yata olduunu sylemektedir. Bununla birlikte
burasnn bakrclaryla ve ipek reticiliiyle mehur olduunu, buradaki
bakrlarn btn douda bilindiini ifade etmektedir.91 Ancak bu iki
zanaat kolu haricindeki zanaatlarn ok geri kaldn
sylemektedir.92
Dier Trk ehirlerinde olduu gibi bu ehirdeki insanlarn da yokluk,
pislik ve fakirlik iinde bulunduklarn, acnacak bir hayatlarnn
olduunu ve gnlk ekmek ihtiyalarn karlamak iin byk mcadeleler
verdiklerini sylemektedir. ehrin entellektel hayat hakknda da
eletirilerde bulunmaktadr. Burada kitap bulunamayacan, okulun
olmadn ve hi bir konuma ya da tartma ortamnn sz konusu olmadn, yani
insann ruhunu gelitirebilecei hi bir ey olmad gibi insanlarn kitap
okumas iin hibir istek ve tevikin de bulunmadn belirten Hutter, bu
ekilde insann sadece karnn doyurmak ve her yerde var olan
tehlikelerden korunmak iin yaamas durumunda hayvandan farksz olacan
ifade etmektedir.
93
Hutter, burada yabanclarn vakit geirebilecekleri tek yerin sayca
ok olan kahvehaneler ve hamamlar olduunu sylemektedir. zellikle
kahvehaneler buradaki sosyal hayat iin ok nemlidir. Kahvehaneler
burada hem gazino hem elence yeri hem de gerektiinde bir mahkeme
solunu grevi grmektedir. Dier bir deyile burada kahvehaneler her
eydir. Eer Trke renmek istiyorsanz bir kahvehaneye gidip oradaki
aydnn szlerini, ifadelerini, yz hareketlerini takip ederek arlacak
kadar ksa bir srede Trke rendiinizi greceksiniz demektedir. Bunlarn
da olmamas halinde insan burada skntdan lebileceini
belirtmektedir94
umnunun hamamlar ynnden ok zengin olduunu, bunlar dou konforunun
bel kemiini oluturduunu, hem erkekler hem de kadnlar tarafndan ok
sevildiini syleyen
90
Hutterin konuyla ilgili ifadeleri u ekildedir: Bu blgede sadece
bir toplum birimi pisliki sokak temizleyicisi sokak doldurucusu
rahat bozucu ve daha bunun gibi birok tanm olan zanaatn ok ileriye
gtrmlerdir. Bunlar kpeklerdir. Bunlardan binlercesi srlm yabani
yada yaral bir halde insan irendirecek ekilde dar, pis ve iren
kokulu sokaklarda dolayorlar. Bunlarn saylar genellikle 10-12
arasnda deien enikleri sokaklarda bir oraya bir buraya dolayorlar
ve hi kimse onlara dikkat etmiyor. Bu kpekler ikametgahlarn gruplar
halinde ehrin bir ok blgelerinde amlardr. Eer bir kpek baka
kpeklerin blgesine adm atarsa kaan tarafndan korkun bir feryadn
kovalayan tarafndan kzgn bir uultunun ortaya kt ok byk bir kavga
oluur. Eer byle bir kavga dar bir sokakta oluyorsa o zaman bu sokak
kzgn savalarn siniri geene kadar kapaldr. Fakat sokaklar btn
kpekler ldnde len kpeklerin leleriyle dolunca ne yapacaklarn
kestiremiyorum. Kpekler, kpekleri yemezler. u anda umnuda 10.000
tane kendi balarna braklm sahipsiz kpek var. Bu kpekler ok hzl
rediklerinden iki yl sonra burada sokaklar dolduracak 20.000 kpek
oluacak. Eer bunlar bir kuduz olurlarsa, geri srekli temiz su
bulabildiklerinden bu ok kk bir ihtimal, o zaman sayn Trkler ne
yapacaklar? Bu kpek ilikisinden baka umnuda grlecek pek bir ey
yoktur. age, s. 121. 91
age, s. 120. 92
age, s. 120-121. 93
age, s. 121. 94
Kendisinin Trkeyi renirken bu metodu uyguladn da dipnot olarak
eklemektedir. age, s. 123.
-
Bir Mltecinin Balkan zlenimleri (1849-1851) 126
H i s t o r y S t u d i e s
Special Issue on Balkan Wars Volume 5/Issue 6 2013
Hutter, ancak bu hamamlarn ilk defa giren bir Avrupal iin korkun
bir imtihan yeri olacan belirtmektedir. Hutter, ilk hamam
tecrbesini de u ekilde anlatmaktadr.
Elbiselerinizi kardktan ve hamamcnn size vermi olduu havlular
vcudunuza sardktan sonra yksek tahta terliklerin zerinde ilk nce
iinde terinizin hepsinin dokularnzdan fkrana kadar iinde kaldnz bir
buhar banyosuna giriyorsunuz. Bu buhar banyosu genellikle otuz drt
dereceye kadar stlyor. Buradan ktktan sonra tellal tarafndan
acmaszca ovulduunuz lk banyoya geiyorsunuz. Bu prosedr kulaklara
geldii kadar ho bir olay deildir. nk nazik olmayan Trkn elindeki
kaba havlu insann vcudunu korkun derecede styor. Fakat daha
bitmedi. Yeteri kadar ovulduktan sonra tellal vcudunuzun zerinde
diz kyor ve btn kemikleriniz tlayana kadar sizi ekitiriyor. Bundan
sonrada ho kokulu bir sabunla ykanp durulanyorsunuz. imdi baka bir
grevli geliyor vcudunuzu ince havlularla banz da bir trbanla
sardktan sonra sizi yumuak hallarn ve yastklarn olduu bir odaya
getiriyor ve size kahve ya da ubuk ikram ediyor. Btn vcudunuzu ok
rahatlatc ve dinlendirici bir duygu saryor. Btn eklemleriniz ve btn
kemikleriniz serbest ve hafif oluyor. Btn o inemelerden sonra insan
kendini hi olmad kadar hafif hissediyor. Byle bir banyo ve o
banyodan sonra insann vcudunu saran kuvvet tarif edilemez.
95
Hutter, Osmanl insannn sessizlii ve rahat ok sevdiklerini de
sylemektedir. Bu yzden seyyahlarn bu insanlar hakkndaki ilk
izlenimleri olan sessizce divanlarnda oturuyorlar, kimse kimseyle
konumuyor dndkleri tek ey ubuklarnn dumann iyi bir ekilde ilerine
ekebilmek v.s. eklindeki ifadelerin yanl olduunu, nk bu insanlarn
yeri geldiinde olduka konukan ve ho sohbet olabildiklerini
belirtmektedir.96
Bir sre kafiledeki dier mltecilerle birlikte ehre yarm saat
mesafedeki klada kalan Hutter daha sonra mlteci subaylarna ehirde
ev tutma izni verilince arkadayla birlikte ehirde Bulgar bir dulun
evini kiralamtr. Tuttuu evi u ekilde tasvir etmektedir: Evimiz
iinde ancak yatabileceimiz ve oturabileceimiz kadar bykt. Fakat
zerinde yemek piirdiimiz bir oca vard. Yerde sngerler vard ve
duvarlar da harika aziz resimleriyle doluydu.97
Dier taraftan mltecilerin umnudaki zorunlu ikametleri devam
ederken Bb- l uluslararas arenada mlteciler meselesini halletmi,
Avusturya ve Rusya ile bir anlama yapmt. Yeni belirlenen yerleim
yerlerine gnderilecek mltecilerin isimlerini tespit etmek amacyla
da Ahmed Vefik Efendi grevlendirilmiti.98 5 ubat 1851de Ahmed Vefik
Efendi umnuya gelerek, mltecilerin lideri Kossuth ile bir grme
yapt. Bu grmede Ktahya ve Halep ehirlerine gnderilecek mltecilerin
isimleri belirlendi.99
Ancak Mlteciler, Ktahya ve Halepe gitmek istemediler. Bunun iin
Bb- l nezdinde baz giriimlerde bulundular. Ancak yaptklar btn
giriimler neticesiz kald. Hariciye Nazr Ali Paa, kendilerine Osmanl
Devleti asndan bu meselenin kapandn ve Avusturya ile varlan anlama
gereince mltecilerin Ktahyaya gnderilmelerinin kesinlik
95
age, s. 124-125. 96
age, s. 124. 97
age, s. 130-131. 98
BOA, DUT, No: 75-1/59-1; bnlemin Mahmut Kemal nal, Son
Sadrazamlar, C. I, stanbul 1982, s. 652. 99
Hutter, age, s. 145.
-
127 Kemal Saylan
H i s t o r y S t u d i e s
Special Issue on Balkan Wars Volume 5/Issue 6 2013
kazandn belirtince 15 ubatta Hristiyan, 24 ubatta da Mslman
mlteciler Ktahya ve Halepe gitmek zere umnudan yola
karldlar.100
Hutter, 7 ay geirdii umnudan ayrln u ekilde anlatmaktadr: Elveda
etrafmdaki plak dalar! Elveda evim demek zorunda kaldm tahta baraka
artk beni barndrmyorsun! Elveda gzlerimden en tatl uykumu karan
kpek ulumalarnla ve merkep seslerinle gardiyan ehir umnu!101
Kafileyle birlikte Ktahyaya gitmek iin yola kan Hutterin de
iinde bulunduu kafilenin ilk dura Varna ehri oldu. Mlteciler
buradan deniz yoluyla stanbul oradan da kara yoluyla nce Bursa daha
sonra Ktahyaya sevk edileceklerdi. Varnaya giderken Dobrucadan geen
Hutter, akama doru yol zerinde bir hana gelerek geceyi burada
geirdi. Hutterin konakladklar handan hareketle Osmanl Devletindeki
hanlar hakkndaki yorumlar yledir: Trk devletindeki btn hanlar
rakdan, yumurtadan ve kahveden baka bir ey ikram etmeyen kk
iletmelerle balantldrlar. Bu konaklarn ya da hanlarn odalarndaki
eyalar yorgun yolcunun kendini dinlendirebilecei bir ot yataktan
ibarettirler.102 Ertesi sabah yola kan Hutter Balkanlardaki bu son
yolculuu srasnda da grd manzaray tasvir etmekten geri durmamtr.
Karadenizden bir ka saat ierde bulunan ve balk asndan ok zengin
olan Devira Gln, bu gln kysnda avclar tarafndan rahatsz edilmeyen
su kularn, nadir grnen medikal bitki eitlerini kendi slubuyla
anlatmtr.103
18 ubat 1851de lene doru Karadenizin ilk grntsne ve onun nndeki
Varna ehrinin ilk minarelerine ulaan kafile buradan datma tabi
tutulmak zere klalara yerletirildi. Hutter, nceleri ok nemli bir
ehir olan Varnann, Ruslar tarafndan yamaladktan sonra 25.000 nfuslu
bir ehir mesabesine dtn ancak ehrin son yllarda tekrar nem
kazanmaya baladn ifade etmektedir. fadesine gre ngiltere, Fransa,
Rusya, Avusturya, Belika, Sardunya ve Yunanistan bir ka yl nce
burada elilikler amlardr. Bu da limandaki gemi trafiinin tekrar
canlanmasn salamtr.104 Hutter, Varna ehrinin eski Odipus
Efsanesinde sylendii gibi stanbulun en kuzey noktasndaki savunma
kalesi olduunu sylemektedir. ehir hakknda bilgi vermeye devam
ederek burann tek ve en nemli imtiyaznn Bulgaristann deniz
kenarndaki tek ehri olmasndan kaynaklandn ifade etmektedir. Ayrca,
Varnann, hem dou hem de bat rzgrlarndan korunabilen uzun, derin ve
gvenli bir limana sahip olduunu, kn bile gemilerin limana rahatlkla
girebildiini bunun da ehre byk bir imtiyaz saladn
belirtmektedir.105 Varnada bir gn kalan kafile buradan ahin Derya
adl gemiye binerek gn sren deniz yolculuunun ardndan nce stanbula,
daha sonra kara yoluyla Bursa, oradan da Ktahyaya
gnderilmitir.106
SONU
Osmanl Devleti, tarih boyunca kendisine snan herkese sadece
barnak salamakla kalmam, ayn zamanda onlar korumak iin sava dahi
gze almtr. 1849 senesinde
100
BOA, DUT, No: 75-2/39-2; Istvan Hajnal, Kossuth-Emigracio
Trkorszgban, Belge No:14, Budapest 1927, s. 649. 101
Hutter, age, s. 197. 102
age, s. 197. 103
age, s. 197-199. 104
age, s. 200. 105
age, s. 200. 106
age, s. 201.
-
Bir Mltecinin Balkan zlenimleri (1849-1851) 128
H i s t o r y S t u d i e s
Special Issue on Balkan Wars Volume 5/Issue 6 2013
milliyeti duygularla bamszlk mcadelesine girien ancak baarl
olamayarak Osmanl Devletine snan Macar Mlteciler konusunda da durum
byle olmutur.
Ancak Osmanl Devletinin bu dnemde siyasi, askeri ve ekonomik gc
nceki dnemlere nazaran ktdr. Bu durum da Osmanl Devlet adamlarn
temkinli davranmaya itmitir. Bununla birlikte devlet mltecilerin
zarar grmemesi ve rahat etmesi iin elinden gelen btn imknlarn
seferber etmitir. Bu srete Osmanl Devletinin mltecilere yapt
yardmlar gz ard edilemez. Devlet bir taraftan mltecilerin ayrln
kolaylatrmaya dier taraftan da kalanlarn yeni hayat tarzna almalarn
salamaya almtr. almamzn kahraman Hutter de byle bir ortamda mlteci
olarak Osmanl lkesine snmtr.
imdiye kadar Osmanl Devletine seyahat eden ok sayda batl seyyah
olmutur. Bu seyyahlar gittikleri grdkleri yerler hakkndaki
izlenimlerini hatratlarnda birok defalar tekrar etmilerdir. Bu tr
hatratlar genel bir deerlendirmeye tabi tutulduunda yzeysel ve n
yargl olduklar, dou insann tam olarak yanstmadklar grlr. Zaten
birka gnlk seyahatte bir kltr ve toplumu derinlemesine analiz etmek
mmkn deildir. Ancak Hutter, dier batl seyyahlardan farkl olarak
Osmanl lkesinde yaklak iki yl sren mltecilik hayat geirmitir. Bu
dnem boyunca bulunduu corafyann insann yakndan tanma imkn bulmutur.
Trklerin ilerine girerek dillerini renmi, kahvehanelerine giderek
gnlk sohbetler yapm, hamamlarna giderek temizlik alkanlklarn tecrbe
etmi, evlerinde kalarak misafirperverliklerini ve komuluk
ilikilerini yaamtr. Ksacas halkn iine girerek onlar anlamaya almtr.
Hutterin hatratn dier seyyahlarn anlarndan ayran en temel fark
budur.
Hutterin hatrat incelendiinde ncelikle dou konforunun azlndan
ikyeti olduu grlr. Kendi kltr, askerlik meslei ve mlteci olmann
verdii psikoloji ile yapt yorumlar zaman zaman ar eletirileri ve
kmsemeyi beraberinde getirmitir. Hutterin eserine genel olarak
bakldnda aslnda Avrupa insannn Osmanl halkna bak asnn bir yansmas
grlmektedir. Hutter de Osmanl haremini ok cezp edici bir unsur
olarak grmekte ve merak etmektedir. Bu nedenle kadnlarn hamama
gidilerini ev terifatndaki rollerini ve toplum hayatndaki konumlarn
hatratnda ayrntl anlatmaktadr. Trk kltrn ve slam dinini
derinlemesine bilmedii iin Trklerin hayat anlayn iyi alglayamamtr.
Bu nedenledir ki halkn baz davranlarn garipsemi, ehirlerin kurulu
yerini ve mimarisini acmaszca eletirmitir.
Hutterin bu yorumlarnda, bir asker olarak iinde bulunduu durumda
etkili olmutur. ncelikle Hutter, Osmanl lkesine gnll gelmemitir.
Bamszlk savandan yenik ayrlan bir asker kimlii ile Osmanl Devletine
snmtr. Bu durum haliyle Hutterin psikolojisini olumsuz etkilemitir.
Ayrca askerliin verdii disiplin algs Hutterin dou insann ve hayata
bak asn anlamasn zorlatrmtr. rnein ehirlerin tekdze olmamas ve
evlerin bitiik halde bulunmas Hutteri ok rahatsz etmitir. Bu
durumun Trklerin hayat anlayndan ve kltrnden kaynaklandn dnmek
yerine, siyasi otoritenin tavrndan kaynaklandn dnmeye itmitir.
Ayrca Hutter, asker olmann verdii marur ve gururlu bir bakla bat
grnden kendini kurtaramamtr. Bununla birlikte yine de nemli
deerlendirmelerde bulunmutur. zellikle Osmanl sosyal hayatn batl
zihniyetiyle anlamaya almtr. Dier taraftan ilk bakta farkl
alglanabilecek baz noktalarn, derinlemesine incelendiinde hi de
grnd gibi olmadna vurgu yapmtr.
-
129 Kemal Saylan
H i s t o r y S t u d i e s
Special Issue on Balkan Wars Volume 5/Issue 6 2013
KAYNAKLAR:
Ariv Kaynaklar: --- BOA, DUT (Dosya Usul radeler), No:
75-1/11-7; No: 75-1/13-2; No: 75-1/22-1; No: 75-1/22-2; No:
75-1/23;
No: 75-1/30-1; No: 75-2/39-2; No: 75-1/47-2; No: 75-1/59-1.
--- BOA, A. AMD (Sadaret Amed), No: 10-72.
--- BOA, RA. HAR (rade Hariciye), No: 3051.
Kitap ve Makaleler:
--- Ahmed REFK, Trkiyede Mlteciler Meselesi, Matba-i Amire,
stanbul, 1926. --- Ahmed REFK, Mlteciler Meselesine Dir Fuat
Efendinin ar Birinci Nikola ile Mlakat, Trk Tarih Encmeni Mecmuas,
Numara: 41, stanbul, 1341. --- BASK, Imre, Demirkaplar (Temir Qapg,
Vaskapu, Dmrkapu), Turkish Studies, Volume: 2/2, Spring 2007.
--- CELEP, yk, 1848-1849 Macar zgrlk Mcadelesi ve Osmanl
Siyasetinde Macar-Polonyal Mlteciler Sorunu, Eskiehir Osmangazi
niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi,
Eskiehir, 2009. --- DESZLARY, Charles, Lmigration hongroise de
Louis Kossuth en Turque entre 1849-1850, Trk Tarih Kongresi (20-26
Ekim 1961), C. IV, Ankara. 1967. --- Evliya ELEB, Evliy elebi Tam
Metin Seyahatname, C. VII, dal Neriyat, stanbul, 1993. --- GM,
Musa, Mehmet Sadk Paa (Michal Czajkowski) ve Osmanl Devletinde
Kazak Svari Alay, Turkish Studies, Volume: 5/3, Summer 2010. ---
GM, Musa, 1848 Mlteciler Meselesi rneinde 19. Yzyl Trk Diplomasisi,
History Studies, Volume: 2/2, Samsun, 2010.
--- GYRGY, Csorba, Macar Mltecileri, Trkler Ansiklopedisi, C.
XII, Ankara, 2002. --- HAJNAL, Istvan, Kossuth-Emigracio
Trkorszgban, Belge No:14, Budapest, 1927. --- HENTAL, Andrew Adam,
The Polish Question During The Crimean War 1853-1856,
Michigan, 1986.
--- HUTTER, Joseph, Von Orsova bis Kiutahia (Orsovadan
Ktahyaya), Berlag von Georg Jeyer, Braunschweig, 1851.
--- IMREFI, Vahot, Die Ungarischen Flchtlinge in der Trkei,
Leipzig, 1851. --- NAL, bnlemin Mahmut Kemal, Son Sadrazamlar, C.
I, Dergh Yaynlar, stanbul, 1982.
--- KILIASLAN, M. Emre, XVIII. Yzylda Tuna Demirkaps ve
Girdaplar daresi, Karadeniz Aratrmalar, S. 25, Bahar 2010. ---
KORN, Philipp, Kossuth und die Ungarn in der Trkei, Hamburg und New
York, 1851. --- NAZIR, Bayram, Osmanlya Snanlar (Macar ve Polonyal
Mlteciler), Yeditepe Yaynlar, stanbul, 2007. --- NAZIR, Bayram,
Macar ve Polonyal htilalclarn Osmanl Devletine lticas ve Diplomatik
Kriz, Trkler Ansiklopedisi, C. XII, Ankara, 2002. --- NAZIR,
Bayram, 1848-1849 Macar Hrriyet Savalarndan Polonyal General Jozef
Bemin Osmanl Devletindeki Hayat Trklk Aratrmalar Dergisi, S. 18, s.
153-163.
-
Bir Mltecinin Balkan zlenimleri (1849-1851) 130
H i s t o r y S t u d i e s
Special Issue on Balkan Wars Volume 5/Issue 6 2013
--- NAZIR, Bayram, Lajos Kossuthu Ktahyadan Karma Giriimleri,
Tarih ve Toplum, C. XXXVI, S. 215, Kasm 2001, s. 15-19. --- PATAKY,
K. M., Bem in Siebenbrgen zur Geschichte des Ungarischen Kriges
1848 und 1849, yaynevi, Leipzig, 1850. --- NDER, Mehmet, Ramazan'da
Sulara Gmlecek Olan Bir Trk Kasabas: Adakale, Trk Kltr, Say: 54,
Nisan 1967. --- ZTRK, Ayhan, Macar Mltecileri Meselesi (1848-1849),
Trkiye Sosyal Aratrmalar Dergisi, C. II, S. 1, Ankara, 1998. ---
SAYDAM, Abdullah, Osmanllarn Siyas lticalara Bak Ya da 1849
Macar-Leh Mltecileri Meselesi, Belleten, S. LXI/231, Austos 1997.
--- emsettin SAM, Kmsul-Alam, C. I, Tpkbasm, Kakar Neriyat, Ankara,
1996.