-
C ES T U D I E S
P R A C E
OSWS
C e n t r e f o r E a s t e r n S t u d i e sOÂRODEK STUDIÓW
WSCHODNICH
W a r s z a w a g r u d z i e ƒ 2 0 0 4 / W a r s a w D e c e m
b e r 2 0 0 4
Prace OSW / CES Studies
Kaukaz Pó∏nocny:
rosyjski w´ze∏ gordyjski
North Caucasus:
the Russian Gordian knot
Putin po reelekcji
Putin after re-election
16n u m e r
nu
mb
er
-
© Copyright by OÊrodek Studiów Wschodnich
© Copyright by Centre for Eastern Studies
Redaktor serii / Series editor
Anna ¸abuszewska
Opracowanie graficzne / Graphic design
Dorota Nowacka
T∏umaczenie / Translation
Ilona Duchnowicz,
Jadwiga Rogo˝a
Wydawca / Publisher
OÊrodek Studiów Wschodnich
Centre for Eastern Studies
ul. Koszykowa 6 a
Warszawa / Warsaw, Poland
tel./phone + 48 /22/ 525 80 00
fax: +48 /22/ 525 80 40
Seria „Prace OSW” zawiera materia∏y analityczne
przygotowane w OÊrodku Studiów Wschodnich
The “CES Studies” series contains
analytical materials prepared at the Centre
for Eastern Studies
Materia∏y analityczne OSW mo˝na przeczytaç
na stronie www.osw.waw.pl
Tam równie˝ znaleêç mo˝na wi´cej informacji
o OÊrodku Studiów Wschodnich
The Centre’s analytical materials can be found
on the Internet at www. osw.waw.pl
More information about the Centre for Eastern
Studies is available at the same web address
ISSN 1642-4484
-
Spis treÊci / Contents
Kaukaz Pó∏nocny: rosyjski w´ze∏ gordyjski.
Najwa˝niejsze problemy i konflikty w regionie
i ich wp∏yw na przysz∏oÊç Rosji / 5
Maciej Falkowski
Putin po reelekcji.
Polityka Kremla w drugiej kadencji W∏adimira Putina / 29
Jadwiga Rogo˝a
North Caucasus: the Russian Gordian knot.
The key problems and conflicts in the region
and the effect thereof on the future of Russia / 43
Maciej Falkowski
Putin after re-election.
The Kremlin’s policy in Vladimir Putin’s second term / 67
Jadwiga Rogo˝a
-
Kaukaz Pó∏nocny:
rosyjski w´ze∏ gordyjski
Najwa˝niejsze problemy i konflikty w regionie i ich wp∏yw na
przysz∏oÊç Rosji
Maciej Falkowski
Tezy
1. Kaukaz Pó∏nocny jest najbardziej niestabilnàcz´Êcià Federacji
Rosyjskiej: od poczàtku lat 90.trwa konflikt zbrojny w Czeczenii,
który stopnio-wo obejmuje inne republiki regionu, terroryzmna sta∏e
wszed∏ do politycznego ˝ycia Kaukazu,kwitnie przest´pczoÊç
zorganizowana, utrzymu-je si´ napi´cie, wcià˝ dochodzi do
incydentówzbrojnych i zamachów. W ciàgu ostatniego
rokudestabilizacja regionu, negatywnie wp∏ywajàcana wiele dziedzin
rosyjskiego ˝ycia polityczno--spo∏ecznego, przybra∏a alarmujàce
rozmiary.
2. Przyczyn niestabilnoÊci w regionie jest wiele;ich êród∏em sà
liczne problemy i konflikty polity-czne, religijne i
spo∏eczno-gospodarcze. Zachodzàone na siebie, przeplatajà ze sobà,
tworzàc skom-plikowanà sieç. Najtrudniejszym problememjest trwajàca
od poczàtku lat 90. wojna w Cze-czenii, która rozszerza si´ na
sàsiednie republiki,przybiera coraz bardziej drastyczne formy i
za-gra˝a bezpieczeƒstwu i stabilnoÊci ca∏ego paƒ-stwa. Konflikt
stymuluje niebezpieczne tendencjei procesy na ca∏ym Kaukazie: jest
przyczynà wzro-stu nastrojów antyrosyjskich w tamtejszych
spo-∏eczeƒstwach, przyspiesza ich dryfowanie w kie-runku
radykalnego islamu itd. Poza tym w re-gionie mamy do czynienia z
wieloma konfliktamietnicznymi (konflikty w Dagestanie,
zachodniejcz´Êci Kaukazu, konflikt ingusko-osetyjski), religij-nymi
(przede wszystkim wewnàtrz islamu), a tak-˝e mi´dzy rdzennà
ludnoÊcià rosyjskà a imigran-tami z Kaukazu i Azji Centralnej w
Kraju Staw-ropolskim i Krasnodarskim oraz nabrzmia∏ymiproblemami
spo∏eczno-gospodarczymi (bieda,bezrobocie, przeludnienie, wzrost
przest´pczoÊci).
3. Od rozpadu ZSRR Kreml nie zdo∏a∏ wypracowaçspójnej i
d∏ugofalowej koncepcji rozwoju Kau-kazu Pó∏nocnego i jego
integracji z resztà Rosji.Polityka rosyjskich w∏adz w stosunku do
Kaukazusprowadza si´ do dzia∏aƒ doraênych, reagowa-nia na kryzysy
zamiast zapobiegania im. Polegana nieudolnych próbach likwidowania
skutkównegatywnych tendencji i zjawisk, nie zaÊ na wal-ce z ich
przyczynami. W∏adze wcià˝ pope∏niajàte same b∏´dy, nie chcàc
przyznaç si´ do oczy-wistych pora˝ek. G∏ówne elementy tej
politykito: niedopuszczanie do jakiejkolwiek ingerencjiinnych
paƒstw i organizacji mi´dzynarodowych
5K
au
ka
z P
ó∏n
oc
ny
: ro
sy
jsk
i w
´z
e∏
go
rdy
jsk
i
P r a c e O S W
-
w regionie, prowadzenie „operacji antyterrorys-tycznej”,
wspieranie marionetkowych re˝imóww poszczególnych republikach,
marginalizacjaopozycji oraz szeroko zakrojona i fa∏szujàca
rze-czywistoÊç propaganda medialna. Ogromnà rol´w kaukaskiej
polityce Kremla odgrywajà struk-tury si∏owe, których interesy sà
nierzadko sprze-czne z interesami paƒstwa rosyjskiego. Taka
poli-tyka prowadzi nie do rozwiàzywania problemówi konfliktów, lecz
do ich pog∏´biania i eskalacji.
4. Przysz∏oÊç Kaukazu Pó∏nocnego zale˝y od roz-wiàzania bàdê
zaostrzenia istniejàcych tam pro-blemów; jeÊli b´dà si´ one
nasilaç, Kaukaz pogrà-˝aç si´ b´dzie w chaosie. NiestabilnoÊci w
regio-nie towarzyszà szersze procesy, tzn. stopnioweoddalanie si´
Kaukazu od Rosji, jego derusyfikacjai coraz szybsza islamizacja.
Zahamowaç te ten-dencje, które w perspektywie kilkudziesi´ciu
latmogà zakoƒczyç si´ daleko idàcym uniezale˝nie-niem lub nawet
oderwaniem regionu od FederacjiRosyjskiej, mog∏oby wypracowanie
ca∏oÊciowejkoncepcji rozwoju regionu. Obecnie jednak Kremlnie ma
ani woli politycznej, ani mo˝liwoÊci wy-pracowania i realizacji
takiej koncepcji: g∏ównàprzeszkodà sà poglàdy elity rzàdzàcej Rosjà
orazogólny stan rosyjskiego paƒstwa (brak wystar-czajàcych Êrodków
materialnych, brak odpowied-nich kadr, opór struktur si∏owych,
ogromna ko-rupcja, degeneracja struktur paƒstwowych itd.).
5. Kaukaz Pó∏nocny jest regionem, w którymogniskuje si´ wiele
wa˝nych problemów. Od ichrozwiàzania zale˝eç b´dzie przysz∏oÊç
Rosji (woj-na czeczeƒska, inne konflikty etniczne i wyzna-niowe,
gwa∏towny wzrost liczby ludnoÊci niero-syjskiej i muzu∏maƒskiej,
zmniejszanie si´ liczbyetnicznych Rosjan i in.). Dopóki Moskwa nie
b´-dzie w stanie ich rozwiàzaç, dopóty b´dzie kra-jem
nieprzewidywalnym, niestabilnym, zagro-˝onym terroryzmem,
wstrzàsanym konfliktamiwewn´trznymi. JeÊli Kreml nie poradzi sobie
z Kaukazem, nie b´dzie mo˝liwe wejÊcie Rosji nadrog´
demokratycznych reform, podj´cie próbystworzenia nowoczesnego,
otwartego na wspó∏-prac´ ze Êwiatem paƒstwa. Kaukaz jest dziÊ
êród-∏em rozk∏adu paƒstwa rosyjskiego, jego strukturi
spo∏eczeƒstwa; jeÊli nie zostanie to zahamo-wane, w dalszej
perspektywie mo˝e on si´ staçêród∏em jego rozpadu. Od rozwoju
sytuacji naKaukazie Pó∏nocnym zale˝eç b´dzie równie˝ po-
zycja Rosji na obszarze postradzieckim, przedewszystkim na
Kaukazie Po∏udniowym.
Wst´p
Celem niniejszej pracy jest systematyzacja i opisa-nie z∏o˝onej
sytuacji politycznej, spo∏ecznej, reli-gijnej i gospodarczej w
regionie, przede wszyst-kim najwa˝niejszych problemów i konfliktów
b´-dàcych êród∏em jej destabilizacji. Analizujàc przy-czyny
niestabilnoÊci na Kaukazie Pó∏nocnym orazpolityk´ Kremla w
regionie, postaramy si´ odpo-wiedzieç na pytanie dotyczàce
przysz∏oÊci rosyj-skiego Kaukazu oraz wp∏ywu zachodzàcych
tamprocesów i tendencji na przysz∏oÊç Rosji.
I. G∏ówne problemy regionu
Kaukaz Pó∏nocny le˝y w po∏udniowej cz´Êci Fede-racji Rosyjskiej,
mi´dzy Morzem Czarnym i Kas-pijskim. Na po∏udniu graniczy z Gruzjà
i Azerbej-d˝anem, które wraz z Armenià wchodzà w sk∏adKaukazu
Po∏udniowego1. Do Kaukazu Pó∏nocnegozaliczamy osiem republik
autonomicznych za-mieszkanych g∏ównie przez autochtonicznà lud-noÊç
kaukaskà (Dagestan, Czeczenia, Inguszetia,Osetia Pó∏nocna,
Kabardyno-Ba∏karia, Karaczajo--Czerkiesja, Adygea i Ka∏mucja) oraz
Kraj Staw-ropolski i Krasnodarski (gdzie przewa˝ajà Ro-sjanie)2.
[Szczegó∏owa charakterystyka republik i krajów: patrz aneks].
Specyfikà Kaukazu Pó∏nocnego jest mnogoÊç i z∏o-˝onoÊç
wyst´pujàcych tam problemów i konflik-tów. Zachodzà one na siebie,
przeplatajà ze sobà,tworzàc trudnà do opisania skomplikowanà
sieç.Cz´sto êróde∏ jednego konfliktu nale˝y szukaç w innym, a
rozwiàzanie danego problemu niejest mo˝liwe bez znalezienia wyjÊcia
z innego.Nie mo˝na np. rozpatrywaç sytuacji wewn´trznejw Dagestanie
lub Inguszetii bez zapoznania si´ z sytuacjà w Czeczenii, podobnie
jak trudno zro-zumieç problemy etniczne regionu bez
zbadaniasytuacji spo∏eczno-gospodarczej. Dla zrozumie-nia z∏o˝onej
sytuacji na ca∏ym Kaukazie Pó∏noc-nym i znalezienia êróde∏ jego
niestabilnoÊci ko-nieczna jest wi´c systematyzacja problemów, z
którymi mamy tam do czynienia, jak równie˝krótkie opisanie ka˝dego
z nich.
Ka
uk
az
Pó
∏no
cn
y:
ros
yjs
ki
w´
ze
∏ g
ord
yjs
ki
6
P r a c e O S W
-
1. Wojna w Czeczenii
Najpowa˝niejszym problemem regionu jest trwa-jàcy od poczàtku
lat 90. konflikt zbrojny w Cze-czenii, którego skutki dotykajà nie
tylko KaukazuPó∏nocnego, ale równie˝ ca∏ej Rosji. Wojna cze-czeƒska
jest konfliktem mi´dzy metropolià a dà-˝àcà do uzyskania
niezale˝noÊci peryferià (z tegowzgl´du cz´sto okreÊla si´ jà jako
wojn´ antyko-lonialnà), wyros∏ym z wcià˝ ˝ywych zasz∏oÊci
his-torycznych (podbój Czeczenii przez Rosj´ w XIX w.,represje
carskie i radzieckie w stosunku do Cze-czenów itd.). Aby
usprawiedliwiç prowadzonà w republice polityk´ si∏owà, Kreml stara
si´ przed-stawiç wydarzenia w Czeczenii jako walk´ z
mi´-dzynarodowym terroryzmem; w rzeczywistoÊciêród∏em i g∏ównà
przyczynà konfliktu jest cze-czeƒski separatyzm, dà˝enie Czeczenów
do wyjÊ-cia z Federacji Rosyjskiej i stworzenia
w∏asnegopaƒstwa.
1.1. Konflikt w latach 1991–1999Konflikt rozpoczà∏ si´ jesienià
1990 r., kiedy ze-brani na I Zjeêdzie Narodu Czeczeƒskiego
dele-gaci og∏osili wystàpienie Czeczenii z ZSRR i jejniepodleg∏oÊç.
Rok póêniej (sierpieƒ 1991 r.) mia-∏a miejsce tzw. czeczeƒska
rewolucja (obaleniekomunistycznych w∏adz w Groznym przez
zwo-lenników niepodleg∏oÊci), podczas której po w∏a-dz´ w republice
si´gnà∏ gen. D˝ochar Dudajew(wybrany na prezydenta w listopadzie
1991 r.). Powycofaniu wojsk rosyjskich z Czeczenii (1992
r.)republika uzyska∏a faktycznà niepodleg∏oÊç. Sto-sowana przez
Moskw´ blokada ekonomicznaCzeczenii oraz próby obalenia Dudajewa
r´kamiopozycji okaza∏y si´ nieskuteczne, dlatego Kremlw grudniu
1994 r. zdecydowa∏ si´ na interwen-cj´ wojskowà3.
Tak zwana pierwsza wojna czeczeƒska trwa∏a dosierpnia 1996 r. i
zakoƒczy∏a si´ militarnà i poli-tycznà kl´skà Rosji. Si∏y federalne
nie by∏y w sta-nie pokonaç wspieranych przez ludnoÊç
cywilnàpartyzantów czeczeƒskich. Wojna by∏a niepopu-larna w
rosyjskim spo∏eczeƒstwie, dlatego ubie-gajàcy si´ o reelekcj´
prezydent Borys Jelcynzdecydowa∏ si´ na rozmowy pokojowe z
przy-wódcami separatystów. Na mocy porozumieƒpodpisanych 31
sierpnia 1996 r. w Chasaw-jurcieCzeczenia uzyska∏a faktycznà
niepodleg∏oÊç (sta-tus republiki mia∏ zostaç okreÊlony w toku
dwu-
stronnych rokowaƒ do 2001 r.), wojska federalnewycofano z
republiki, a w∏adza ponownie prze-sz∏a w r´ce separatystów4.
W styczniu 1997 r. w Czeczenii odby∏y si´ wyboryprezydenckie, w
których zwyci´˝y∏ szef sztabuczeczeƒskich wojsk As∏an Maschadow5.
Okresdrugiej quasi-niepodleg∏oÊci Czeczenii (lata1996–1999),
podczas którego w∏adze w Groznymnieudolnie próbowa∏y stworzyç
podstawy cze-czeƒskiego paƒstwa, charakteryzowa∏ si´
stalepog∏´biajàcym si´ chaosem wewn´trznym. Ol-brzymie bezrobocie,
materialne i moralne skutkiwojny oraz brak jakiejkolwiek pomocy z
zew-nàtrz doprowadzi∏y do niebywa∏ego rozwojuprzest´pczoÊci
zorganizowanej (porwania ludzidla okupu, handel ropà, bronià,
narkotykami itd.),a s∏aboÊç w∏adzy centralnej sprzyja∏a
wewn´-trznej anarchii. DoÊç szybko w Czeczenii pow-sta∏a silna
opozycja islamska (skupiona wokó∏Szamila Basajewa, Mow∏adi Udugowa
i Zelim-chana Jandarbijewa), która od 1998 r. zacz´∏a do-magaç si´
ustàpienia Maschadowa i przekszta∏-cenia republiki w paƒstwo
islamskie. Kryzys w republice osiàgnà∏ apogeum wiosnà 1999 r.,kiedy
odby∏ si´ tzw. Kongres Narodów Czeczeniii Dagestanu. Czeczeƒscy i
dagestaƒscy radyka-∏owie islamscy opowiedzieli si´ na nim za
zjed-noczeniem obu republik w paƒstwo islamskie nadrodze walki
zbrojnej z Rosjà6.
1.2. Druga wojna czeczeƒska: od okupacji do czeczenizacjiAtak
dowodzonych przez Basajewa i Chattaba is-lamskich bojowników z
terytorium Czeczenii naDagestan, który mia∏ miejsce w sierpniu i
wrzeÊ-niu 1999 r., oraz seria zamachów terrorystycz-nych w
rosyjskich miastach (wrzesieƒ 1999 r.), o zorganizowanie których
oskar˝ono Czecze-nów, dostarczy∏y Kremlowi pretekstu do podj´-cia
kolejnej próby zbrojnego podporzàdkowaniazbuntowanej republiki7. W
atmosferze podgrze-wanego przez rosyjskà propagand´ strachuprzed
kolejnymi zamachami oraz antyczeczeƒ-skiej nagonki w mediach
ówczesny premier RosjiW∏adimir Putin wypowiedzia∏ porozumienia z
Chasaw-jurtu, zapowiadajàc przeprowadzeniena Kaukazie Pó∏nocnym
„operacji antyterrorys-tycznej”. Po wyparciu bojowników z
Dagestanusi∏y rosyjskie przystàpi∏y do zmasowanych bom-bardowaƒ
Czeczenii, a 1 paêdziernika 1999 r.
7K
au
ka
z P
ó∏n
oc
ny
: ro
sy
jsk
i w
´z
e∏
go
rdy
jsk
i
P r a c e O S W
-
wkroczy∏y na terytorium republiki (poczàtek dzia-∏aƒ zbrojnych
spowodowa∏ masowà ucieczk´ lud-noÊci czeczeƒskiej; w ciàgu
pierwszych miesi´cywojny tylko w Inguszetii schroni∏o si´ ok. 350
tys.Czeczenów8). Rozpocz´ta wówczas tzw. drugawojna czeczeƒska trwa
do dziÊ. Po kilku miesià-cach zaci´tych walk (do wiosny 2000 r.)
Rosjanomuda∏o si´ zajàç ca∏à Czeczeni´ i rozbiç g∏ówneoddzia∏y
bojowników, które przesz∏y do dzia∏aƒpartyzanckich.
Przez pierwsze dwa lata (2000–2002) w∏adza w de facto okupowanej
Czeczenii nale˝a∏a nie-mal wy∏àcznie do armii federalnej, która
czerpa∏akorzyÊci z handlu ropà naftowà, rabunku miesz-kaƒców
republiki i innych nielegalnych êróde∏dochodu, dopuszczajàc si´
masowych naruszeƒpraw cz∏owieka, które nosi∏y cechy
ludobójstwa(masowe mordy, gwa∏ty, grabie˝e, stosowanietortur,
handel ˝ywym towarem itd.)9. W∏adz´wojskowych Kreml zaczà∏
stopniowo, choç nie-znacznie ograniczaç od po∏owy 2002 r. By∏
toelement tzw. polityki czeczenizacji, której oficjal-nym celem
by∏a legalizacja prorosyjskich w∏adzczeczeƒskich i przekazanie im
odpowiedzialnoÊciza bezpieczeƒstwo w Czeczenii, zaÊ nieoficjalnym–
zmiana charakteru wojny z rosyjsko-czeczeƒ-skiej na
wewnàtrzczeczeƒskà. W ramach politykiczeczenizacji (której kluczowà
postacià by∏ szefadministracji republiki, a od paêdziernika 2003
r.prezydent Czeczenii Achmed Kadyrow) stopniowozwi´kszano
kompetencj´ prorosyjskich w∏adz w Groznym, utworzono czeczeƒskà
milicj´, prze-prowadzono w republice referendum konstytu-cyjne
(marzec 2003 r.) oraz wybory prezydenckie(paêdziernik 2003 r.),
popierano przyjmowanieby∏ych bojowników w szeregi formacji
prorosyj-skich itd. Powy˝szym posuni´ciom towarzyszy∏azmasowana
propaganda medialna, za pomocàktórej starano si´ przekonaç opini´
mi´dzynaro-dowà oraz rosyjskie spo∏eczeƒstwo, ˝e w Czecze-nii
zapanowa∏ spokój10.
Mimo „medialnych” sukcesów czeczenizacji doÊçszybko okaza∏o si´,
˝e nie mo˝e ona przybli˝yçzakoƒczenia konfliktu w republice. Krach
tej po-lityki, który by∏ równie˝ dotkliwà pora˝kà poli-tycznà
prezydenta Putina, przynios∏y wydarze-nia 2004 r.: Êmierç
prezydenta Achmeda Kady-rowa (9 maja; w wyniku zamachu na stadionie
w Groznym) oraz ca∏a seria akcji zbrojnych i za-
machów terrorystycznych zorganizowanychprzez czeczeƒskich
bojowników11. Dowiod∏yone, ˝e wbrew zapewnieniom Kremla
partyzanciwcià˝ dysponujà znacznymi si∏ami i sà w staniedoprowadziç
do destabilizacji sytuacji w ca∏ymregionie. Czeczenizacja nie mia∏a
szans powo-dzenia z kilku wzgl´dów. Po pierwsze, przeciwnajej by∏a
rosyjska armia (wojskowi uwa˝ajà, ˝ew∏adzy w republice nie nale˝y
przekazywaç Cze-czenom), dla której oznacza∏a os∏abienie
w∏asnejpozycji w republice i zmniejszenie dochodów z prowadzonych
tam interesów12. Po drugie, dopolitycznego dialogu w Czeczenii nie
w∏àczononawet umiarkowanych bojowników, co nie poz-wala∏o na
podj´cie próby rozwiàzania êród∏a kon-fliktu, tzn. czeczeƒskiego
separatyzmu. Po trze-cie, prorosyjskie w∏adze w republice tworzyli
(i tworzà) ludzie kierujàcy si´ wy∏àcznie intere-sem w∏asnego
klanu, których jedynym celem jestutrzymanie w∏adzy i wzbogacenie
si´. Ludzie cidopuszczajà si´ zbrodni na w∏asnym narodzie,sà
powszechnie znienawidzeni i traktowani jakozdrajcy przez ogromnà
wi´kszoÊç Czeczenów13.
Choç polityka Kremla w Czeczenii prowadzi doeskalacji konfliktu
w republice, nic nie wskazujena to, aby w najbli˝szym czasie
zosta∏a zmienio-na. Jej kontynuacjà by∏y wybory prezydenckiez 29
sierpnia br., w których na nast´pc´ Kadyrowawybrany zosta∏ minister
spraw wewn´trznychCzeczenii A∏u A∏chanow.
1.3. Skutki wojny dla Czeczenii i ca∏ego regionuDruga wojna
czeczeƒska poczàtkowo wywiera∏ana Kaukaz Pó∏nocny wp∏yw
stabilizujàcy. Zde-cydowane dzia∏ania Kremla w republice
dopro-wadzi∏y do znacznego os∏abienia doÊç silnychtendencji
separatystycznych i wp∏ywów radykal-nego islamu w regionie.
Bezkompromisowe roz-gromienie bojowników umo˝liwi∏o
prezydentowiPutinowi zwi´kszenie kontroli nad miejscowymire˝imami i
pozbycie si´ niewygodnych lokalnychprzywódców, m.in. prezydenta
Inguszetii Rus-∏ana Auszewa (1992–2001), którego zastàpi∏ ge-nera∏
FSB Murat Ziazikow. Wojna przyczyni∏a si´tak˝e do dalszej erozji
poczucia kaukaskiej wspól-noty: o ile podczas pierwszej wojny
Czeczenicieszyli si´ powszechnà sympatià i wspó∏czuciemw regionie,
o tyle od 1999 r. wi´kszoÊç mieszkaƒ-ców Kaukazu zacz´∏a uwa˝aç ich
za g∏ównych
Ka
uk
az
Pó
∏no
cn
y:
ros
yjs
ki
w´
ze
∏ g
ord
yjs
ki
8
P r a c e O S W
-
winowajców w∏asnych problemów, co przek∏a-da∏o si´ na akceptacj´
si∏owego rozwiàzania pro-blemu czeczeƒskiego.
W miar´ przed∏u˝ania si´ konfliktu na KaukaziePó∏nocnym nasili∏y
si´ jednak procesy spo∏ecz-no-polityczne, które doprowadzi∏y do
powa˝nejdestabilizacji sytuacji w regionie i obj´cia dzia-∏aniami
wojennymi innych republik kaukaskich(przede wszystkim Inguszetii i
Dagestanu). Pro-cesy te obj´∏y: obóz czeczeƒskich
separatystów,czeczeƒskie spo∏eczeƒstwo oraz mieszkaƒców in-nych
muzu∏maƒskich republik Kaukazu.
W obozie bojowników nastàpi∏y dwie bardzoznaczàce przemiany:
radykalizacja metod pro-wadzenia wojny oraz zmiany w
wyznawanejprzez partyzantów ideologii. W sferze
militarnejseparatyÊci si´gn´li po metody terrorystyczne(w tym
zamachy samobójcze) i zacz´li przenosiçdzia∏ania zbrojne poza
terytorium Czeczenii14. O ile poczàtkowo przeciwko prowadzeniu
dzia-∏aƒ wojennych poza Czeczenià wypowiada∏ si´prezydent
Maschadow, o tyle obecnie nawet onzaczà∏ groziç Rosji atakami na
ca∏ym jej teryto-rium (choç nadal pot´pia terroryzm)15. W
sferzeideologicznej nastàpi∏ wyraêny odwrót od nacjo-nalizmu na
rzecz ideologii islamskiej, zarównowÊród czeczeƒskich radyka∏ów,
jak i umiarkowa-nych. Jeszcze na poczàtku obecnej wojny wi´k-szoÊç
przywódców bojowników twierdzi∏a, ˝ewalczy przede wszystkim o
niepodleg∏oÊç, ho∏-dowa∏a idei Êwieckiego paƒstwa demokratycz-nego
i orientowa∏a si´ na Zachód, liczàc na jegopoparcie. W miar´
przed∏u˝ania si´ wojny po-glàdy te zacz´∏y ewoluowaç w stron´
radykal-nego islamu: dziÊ znaczna cz´Êç bojowników wal-czy nie pod
has∏ami niepodleg∏oÊciowymi, leczislamskimi16.
Od rozpocz´cia drugiej wojny w Czeczenii po-wa˝ne zmiany zasz∏y
równie˝ w czeczeƒskimspo∏eczeƒstwie. Stopieƒ antyrosyjskich
nastro-jów w republice jest ogromny, wi´kszoÊç Czecze-nów nie czuje
si´ obywatelami Federacji Rosyj-skiej i uwa˝a ˝o∏nierzy rosyjskich
i przedstawi-cieli w∏adz za okupantów. Dotyczy to zarównoCzeczenów
sprzyjajàcych bojownikom, jak i for-malnie reprezentujàcych opcj´
prorosyjskà. Pozatym, wÊród Czeczenów stale roÊnie liczba
zwo-lenników radykalnego islamu i wzrasta poziom
religijnoÊci. Coraz wi´cej mieszkaƒców Czeczeniipopiera lub
przynajmniej usprawiedliwia rady-kalne metody walki stosowane przez
czeczeƒ-skich komendantów. Procesy te (antyrosyjskoÊç,wzrost
religijnoÊci i radykalizacja poglàdów) do-tyczà przede wszystkim
m∏odego pokolenia, któ-re dorasta∏o w warunkach wojennych i nie
zdo-by∏o nawet podstawowego wykszta∏cenia. Kul-tura rosyjska jest
dla nich czymÊ obcym i w prze-ciwieƒstwie do ludzi w Êrednim wieku
nie czujà˝adnych wi´zi z Rosjà ani nie darzà sentymen-tem ZSRR.
Podobne procesy zachodzà równie˝ w innychmuzu∏maƒskich
republikach kaukaskich. U ichpodstaw le˝y pog∏´biajàca si´
frustracja politykàMoskwy w regionie, przek∏adajàca si´ na
wzrostwspó∏czucia, a nawet poparcia dla Czeczenów.PrzeÊwiadczenie o
winie Czeczenów za rozp´ta-nie konfliktu powoli zast´puje
oskar˝anie Kremlao brak woli zakoƒczenia wojny i
traktowaniemieszkaƒców Kaukazu jak obywateli drugiej ka-tegorii17.
Radykalizacja nastrojów na Kaukaziezwiàzana jest równie˝ z
przenoszeniem pozaCzeczeni´ metod stosowanych w ramach „opera-cji
antyterrorystycznej”; szczególne wzburzeniewywo∏uje dzia∏alnoÊç
tzw. szwadronów ÊmierciFSB, które porywajà, wywo˝à do Czeczenii,
tor-turujà, a cz´sto równie˝ mordujà wielu niewin-nych ludzi w
Inguszetii i Dagestanie18. M∏odzimieszkaƒcy Kaukazu widzàc, ˝e nie
otrzymujànic w zamian za lojalnoÊç wobec Rosji, zaczynajàpopieraç
Czeczenów i przy∏àczaç si´ do ich od-dzia∏ów. Na Kaukazie mo˝na
równie˝ zaobserwo-waç wyraêny wzrost nastrojów antyrosyjskich i
coraz bardziej radykalnà islamizacj´, przedewszystkim wÊród
m∏odzie˝y (tak˝e jeÊli chodzi o m∏odà elit´ regionu19). Islam
stopniowo stajesi´ czynnikiem jednoczàcym mieszkaƒców
mu-zu∏maƒskich republik regionu, co sprawia, ̋ e ideasolidarnoÊci
kaukaskiej, która ponios∏a kl´sk´ w la-tach 90., wydaje si´
od˝ywaç. Skutkiem rozwojuww. procesów jest stopniowe rozlewanie si´
woj-ny czeczeƒskiej na ca∏y region, jego destabilizacjaoraz
powstawanie nieczeczeƒskich oddzia∏ówpartyzanckich, które
organizujà zamachy terro-rystyczne na po∏udniu Rosji, g∏oszà has∏a
oder-wania Kaukazu od Federacji Rosyjskiej i utwo-rzenia tam
niezale˝nego paƒstwa islamskiego20.Wiele wskazuje na to, ˝e jeÊli
powy˝sze procesynie zostanà zahamowane, Moskwa b´dzie mia∏a
9K
au
ka
z P
ó∏n
oc
ny
: ro
sy
jsk
i w
´z
e∏
go
rdy
jsk
i
P r a c e O S W
-
wkrótce do czynienia nie z wojnà czeczeƒskà,lecz konfliktem
ogólnokaukaskim21.
2. Konflikty etniczne
2.1. Dagestan: konflikt o ziemi´W Dagestanie istnieje najwi´cej
konfliktów naro-dowoÊciowych, które dodatkowo nak∏adajà si´
nanabrzmia∏e problemy ekonomiczne i spo∏eczne.Podstawowym problemem
jest konflikt pomi´-dzy narodami zamieszkujàcymi równinne i
pod-górskie tereny pó∏nocnego Dagestanu (tzn. Ku-mykami,
Czeczenami-Akiƒcami, Nogajami i Ro-sjanami) a narodami górskimi
(Awarami, Dargij-czykami, Lakami i in.). Jego êróde∏ nale˝y szukaçw
polityce w∏adz radzieckich, które poczàwszyod lat 50. prowadzi∏y
masowe przesiedlenialudnoÊci z rejonów górskich na tereny
równinne.Przesiedlano g∏ównie Awarów (najwi´kszy na-ród Dagestanu),
Dargijczyków i Laków, osiedla-jàc ich na ziemiach Kumyków, Nogajów,
Rosjan i Czeczenów. Póêniej mia∏a miejsce dobrowolnamigracja
mieszkaƒców terenów górskich na ni-ziny, która trwa do dziÊ.
Konflikty pomi´dzy narodami górskimi i nizin-nymi istnia∏y ju˝ w
czasach ZSRR, jednak totali-tarny system radziecki zapewnia∏
utrzymanieich pod kontrolà. Pierestrojka i upadek
ZwiàzkuRadzieckiego doprowadzi∏y do odrodzenia naro-dowego w
Dagestanie oraz ujawnienia si´ ukry-tych dotàd konfliktów
etnicznych, u którychpodstaw le˝a∏a sprzecznoÊç interesów
ekono-micznych. Sytuacj´ zaostrza∏ kryzys gospodar-czy, który
dotknà∏ Kaukaz Pó∏nocny znacznie sil-niej ni˝ inne cz´Êci by∏ego
imperium. Ruchy na-rodowe Kumyków, Nogajów, Czeczenów orazludnoÊç
rosyjska zacz´∏y domagaç si´ zahamowa-nia osadnictwa narodów
górskich na nizinach, a nawet zwrócenia zabranych im przez
w∏adzeterenów. Z kolei Awarowie, Dargijczycy i Lakowiezacz´li
tworzyç formacje zbrojne, gro˝àc u˝y-ciem si∏y w razie podj´cia
prób usuni´cia ich z zajmowanych terenów. Szczególnà
ostroÊciàcharakteryzuje si´ konflikt Czeczenów-Akiƒcówz Awarami i
Lakami w zachodnim Dagestanie. W 1944 r. mieszkajàcy tam Czeczeni
zostali de-portowani do Azji Centralnej, ich „narodowy”rejon
(auchowski) zlikwidowany, zaÊ na miejsceludnoÊci czeczeƒskiej
przybyli osadnicy awarscyi lakijscy. Pod koniec lat 80. czeczeƒski
ruch na-
rodowy za˝àda∏ przywrócenia rejonu auchow-skiego i wysiedlenia
stamtàd Laków i Awarów, cospotka∏o si´ z ich zdecydowanym
oporem22.
Choç w Dagestanie wielokrotnie (szczególnie w latach 90.)
dochodzi∏o do bardzo groênego za-ostrzenia konfliktów etnicznych,
sytuacja nigdynie wymkn´∏a si´ spod kontroli i za ka˝dym
razemudawa∏o si´ uniknàç wybuchu otwartych starç.Mimo to ˝aden ze
zwiàzanych z konfliktem o zie-mi´ problemów etnicznych nie zosta∏
roz-wiàzany, co powoduje, ˝e w ka˝dej chwili mo˝edojÊç do ich
eskalacji. A to doprowadzi do desta-bilizacji sytuacji w
republice23.
2.2. Dagestan: walka o w∏adz´Pomi´dzy poszczególnymi grupami
etnicznymiDagestanu nieustannie toczy si´ bezwzgl´dnarywalizacja o
w∏adz´ i wp∏ywy w republice. Odkoƒca lat 80. w∏adza skupia si´ w
r´kach klanudargijskiego, na którego czele stoi przewodni-czàcy
Rady Paƒstwa, 74-letni Magomedali Mago-miedow. W sojuszu z nim
pozostajà niektóre kla-ny kumyckie i awarskie, natomiast trzon
opozycjistanowià Awarowie, Lezgini i Lakowie.
Zarównoprzedstawiciele w∏adz (sà to g∏ównie byli aparat-czycy
komunistyczni oraz ludzie o kryminalnejprzesz∏oÊci), jak i
wi´kszoÊç opozycjonistów niewyznajà ˝adnej ideologii i nie majà
okreÊlonychpoglàdów lub programów politycznych. Ich g∏ów-nà
motywacjà jest dà˝enie do zdobycia w∏adzy,wzbogacenia si´ i
zdominowania pozosta∏ychgrup etnicznych. Politycy wysuwajàcy
konkretneprogramy polityczne, wzywajàcy do
przebudowyspo∏eczno-politycznego ˝ycia republiki lub cie-szàcy si´
autentycznym autorytetem w republicesà przez w∏adze lub zwiàzane z
nià ugrupowaniakryminalne systematycznie likwidowani24.
Do po∏owy 2004 r. walka polityczna toczy∏a si´nieoficjalnie: nie
mówiono o niej publicznie, ma-nifestujàc na zewnàtrz rzekomà
„przyjaêƒ naro-dów republiki”. G∏ównà metodà eliminacji
prze-ciwników by∏y zabójstwa polityczne (o którychdokonanie
oskar˝ano radykalnych islamistów)lub zastraszanie i zmuszanie ich
do opuszczeniaDagestanu, nie zaÊ wybory, które nagminnie
fa∏-szowano. Najwa˝niejszym atutem klanu Mago-miedowa, pozwalajàcym
mu tak d∏ugo trzymaçster w∏adzy w Machaczkale, by∏o poparcie
Krem-la, który w zamian za lojalnoÊç i popieranie w∏a-
Ka
uk
az
Pó
∏no
cn
y:
ros
yjs
ki
w´
ze
∏ g
ord
yjs
ki
10
P r a c e O S W
-
snej polityki na Kaukazie dawa∏ mu carte blanchena prowadzenie
polityki wewn´trznej25.
Sytuacja w republice zmieni∏a si´ wraz z przy-j´ciem nowej
konstytucji w referendum z 2003 r.(zlikwidowano kolektywnà Rad´
Paƒstwa i wpro-wadzono stanowisko prezydenta republiki;pierwsze
wybory prezydenckie majà si´ odbyç w 2006 r.). Nowa ustawa
zasadnicza zachwia∏adotychczasowym uk∏adem si∏ w republice,
którychoç kruchy nigdy nie przerodzi∏ si´ w otwartykonflikt
zbrojny. G∏ówna linia podzia∏u zaryso-wa∏a si´ pomi´dzy
Magomiedowem i popierajà-cymi go dzia∏aczami dargijskimi i
kumyckimi a politykami awarskimi i lezgiƒskimi26. Choç narazie w
Dagestanie nie dosz∏o do przelewu krwi,wraz ze zbli˝aniem si´
elekcji sytuacja staje si´coraz bardziej napi´ta, zaÊ groêba
wybuchu kon-fliktu etnicznego bardzo realna. Sytuacj´ dodat-kowo
komplikuje bliskoÊç Czeczenii, aktywizacjaopozycji islamskiej w
Dagestanie oraz fakt, ˝eka˝dy dagestaƒski polityk dysponuje
kilkuty-si´cznym dobrze uzbrojonym oddzia∏em bojow-ników27.
2.3. Dagestan: kwestia lezgiƒskaWraz z rozpadem ZSRR
zamieszkujàcy po∏udnio-wy Dagestan oraz pó∏nocny Azerbejd˝an
Lezginizostali sztucznie rozdzieleni granicà paƒstwo-wà. Powsta∏y
wówczas lezgiƒski ruch narodowywysunà∏ has∏a zjednoczenia ziem
lezgiƒskich i utworzenia jednego Lezgistanu w sk∏adzie
Rosji.Wywo∏a∏o to niepokój w Azerbejd˝anie, któregow∏adze obawia∏y
si´, ˝e dà˝àca do zachowaniawp∏ywów na Kaukazie Po∏udniowym Rosja
mo˝ewykorzystaç kwesti´ lezgiƒskà do destabilizacjisytuacji
wewn´trznej w tym kraju. Lezgini wie-lokrotnie protestowali
przeciwko uszczelnianiugranicy rosyjsko-azerbejd˝aƒskiej,
powodujàce-mu utrudnienia dla mieszkaƒców terenów przy-granicznych.
Kilkakrotnie dochodzi∏o tak˝e do za-targów ludnoÊci lezgiƒskiej z
azerbejd˝aƒskimistra˝nikami granicznymi. Choç kwestia lezgiƒ-ska od
koƒca lat 90. wyraênie straci∏a na ostroÊci,wcià˝ pozostaje bardzo
powa˝nym potencjalnymêród∏em napi´ç na po∏udniu Dagestanu (m.in. w
zamieszkanym przez Lezginów i Azerów Der-bencie) oraz w stosunkach
rosyjsko-azerbejd˝aƒ-skich28.
2.4. Konflikt ingusko-osetyjskiNapi´cie pomi´dzy wyznajàcymi
prawos∏awie i nale˝àcymi do iraƒskiej grupy j´zykowej
Ose-tyjczykami a muzu∏maƒskimi i blisko spokrew-nionymi z
Czeczenami Inguszami utrzymuje si´od 1992 r. Mia∏ wówczas miejsce
krótkotrwa∏ykonflikt zbrojny pomi´dzy tymi narodami: w wy-niku walk
o tzw. rejon prigorodny (przedmieÊciaW∏adykaukazu) zgin´∏o ponad
800 osób, a oko∏o30 tys. Inguszy zbieg∏o z Osetii do
Inguszetii(wi´kszoÊç do dziÊ ˝yje w obozach dla uchodê-ców)29.
WrogoÊç pomi´dzy oboma narodami,przejawiajàca si´ m.in. w ich
niemal ca∏kowitejizolacji od siebie, nie zmniejszy∏a si´, mimo ˝eod
zakoƒczenia starç min´∏o ju˝ ponad 12 lat. Cowi´cej, po tragicznym
zamachu terrorysty-cznym w Bies∏anie, w którym bra∏o udzia∏
wieluInguszy, nie mo˝na wykluczyç ponownej eska-lacji konfliktu
(opinia publiczna w Osetii o zor-ganizowanie zamachu oskar˝a
Inguszy)30.
OstroÊç konfliktu ingusko-osetyjskiego wynika z kilku przyczyn:
jego d∏ugotrwa∏oÊci, braku kom-promisowego porozumienia pokojowego
powalkach z 1992 r. (konflikt zakoƒczy∏ si´ wymu-szonym przez
Moskw´ zawieszeniem broni), ne-gatywnego wp∏ywu wojny w Czeczenii,
rosnàcy-mi ró˝nicami kulturowo-cywilizacyjnymi pomi´-dzy
zeÊwiecczonà Osetià i szybko islamizujàcàsi´ Inguszetià oraz
procesów demograficznych(Inguszetia ma najwy˝szy przyrost naturalny
w Federacji Rosyjskiej, Osetia du˝o ni˝szy).
Ponowny wybuch walk pomi´dzy Inguszami i Osetyjczykami mia∏by
bardzo negatywne kon-sekwencje dla Moskwy, przede wszystkim
zewzgl´du na po∏o˝enie obu republik w najwa˝-niejszej strategicznie
Êrodkowej cz´Êci Kaukazu.Utrudni∏by równie˝ polityk´ Kremla w
OsetiiPo∏udniowej, która po wojnie na poczàtku lat 90.oderwa∏a si´
od Gruzji i jest dziÊ nieoficjalniewspieranym przez Moskw´
quasi-niepodleg∏ympaƒstwem (Tbilisi dà˝y do przej´cia kontroli
nadOsetià Po∏udniowà, Rosja – do zamro˝enia kon-fliktu, który daje
jej mo˝liwoÊç wywierania wp∏y-wu na Gruzj´; sama Osetia Po∏udniowa
chcia-∏aby przy∏àczyç si´ do Federacji Rosyjskiej).
11K
au
ka
z P
ó∏n
oc
ny
: ro
sy
jsk
i w
´z
e∏
go
rdy
jsk
i
P r a c e O S W
-
2.5. Konflikty w zachodniej cz´ÊciKaukazu
Pó∏nocnegoPrzerodzeniem si´ w starcia zbrojne wielokrotniegrozi∏y
równie˝ konflikty w zachodniej cz´ÊciKaukazu Pó∏nocnego. Chodzi tu
przede wszystkimo konflikty w Kabardyno-Ba∏karii i
Karaczajo-Czer-kiesji (pomi´dzy tureckoj´zycznymi Ba∏karami i
Karaczajami a nale˝àcymi do kaukaskiej grupyj´zykowej
Kabardyjczykami i Czerkiesami)31. Obierepubliki zosta∏y sztucznie
utworzone w latachtrzydziestych XX w. Kiedy po rozpadzie
ZSRRpowsta∏y ruchy narodowe: ba∏karski, karaczajskii czerkieski
(Czerkiesi, Kabardyjczycy i Adygejczy-cy tworzà w zasadzie jeden
naród), wydawa∏o si´,˝e nastàpi ich naturalny rozpad. Od poczàtku
lat90. nacjonalistyczna opozycja wysuwa∏a m.in.˝àdania oderwania
si´ Ba∏karii i utworzenia od-r´bnej republiki lub jej po∏àczenia z
Karaczajem,jak równie˝ po∏àczenia wszystkich ziem zamiesz-kanych
przez Czerkiesów (Kabarda, Czerkiesja i Adygea), stworzenia jednej
republiki i stopnio-wego oderwania od Federacji Rosyjskiej. W
czer-kieskim ruchu narodowym popularne by∏y rów-nie˝ has∏a powrotu
potomków tzw. muhad˝irówz Turcji i paƒstw Bliskiego Wschodu na
ziemieprzodków32. Podobnie jak w Dagestanie Kremludzieli∏ jednak
aktywnego poparcia miejscowymelitom komunistycznym, które utrzyma∏y
si´ uw∏adzy w Nalczyku i Czerkiesku i zapobieg∏y po-dzia∏om33.
Mimo ˝e konflikt mi´dzy Kabardyjczykami i Ba∏-karami oraz
Karaczajami i Czerkiesami nie przy-bra∏ nigdy formy konfrontacji
zbrojnej, w oburepublikach stale utrzymuje si´ napi´cie,
któreznacznie wzrasta w okresach przedwyborczych.Najpowa˝niejszy
kryzys mia∏ miejsce podczaswyborów prezydenckich w
Karaczajo-Czerkiesjiw 1999 r.; dosz∏o wówczas do pot´˝nych
demon-stracji i zamieszek w Czerkiesku pomi´dzyzwolennikami
Karaczaja W∏adimira Siemionowai Czerkiesa Stanis∏awa
Dieriewa34.
3. Konflikty religijne
3.1. G∏ówne religie regionuPod wzgl´dem wyznaniowym Kaukaz
Pó∏nocnymo˝na podzieliç na dwie cz´Êci: prawos∏awnàpó∏noc i
muzu∏maƒskie po∏udnie. Prawos∏awiewyznaje wi´kszoÊç mieszkaƒców
Kraju Staw-ropolskiego i Krasnodarskiego oraz 2/3 miesz-
kaƒców Osetii Pó∏nocnej. Zdecydowana wi´k-szoÊç ludnoÊci
republik autonomicznych wyzna-je islam w wersji sunnickiej (tylko
mieszkajàcyw Dagestanie Azerowie sà szyitami)35. W
regioniemieszkajà tak˝e przedstawiciele innych religii,w tym
buddyÊci (wi´kszoÊç Ka∏muków), ˝ydzi,katolicy, protestanci i
starowiercy.
3.2. Podzia∏y i konflikty w ramach islamuPó∏nocnokaukaski islam
jest niejednolity, to w je-go ∏onie ma miejsce najwi´cej konfliktów
religij-nych w regionie. Konflikty narastajàce wraz z post´pujàcym
od rozpadu ZSRR odrodzeniemislamu zosta∏y przyt∏umione po
rozpocz´ciu dru-giej wojny czeczeƒskiej, obecnie jednak nast´pu-je
ich ponowne zaostrzenie.
Najbardziej ostrym konfliktem jest konflikt po-mi´dzy
zwolennikami tzw. islamu tradycyjnegoa reformatorami; obejmuje w
g∏ównej mierze is-lam dagestaƒski i czeczeƒski. Mianem
tradycjo-nalistów na Kaukazie okreÊla si´:– przedstawicieli tzw.
islamu oficjalnego – na-le˝à do nich muftijaty poszczególnych
republik,noszàce nazw´ Duchowych Zarzàdów (np. DZ Mu-zu∏manów
Dagestanu), z których ka˝dy stanowiodr´bnà organizacj´; podlegajà
im wszyscy „le-galni” duchowni muzu∏maƒscy;– szejków i cz∏onków
bractw sufickich (tarika-tów) – nale˝y do nich wielu muzu∏manów
Dage-stanu, Czeczenii i Inguszetii; w Dagestanie roz-powszechnione
jest przede wszystkim bractwonaqszbandija, natomiast w Czeczenii –
kadirija;szejkowie i ich murydzi stanowià bardzo silne i dobrze
zorganizowane grupy; majà ogromnywp∏yw na ˝ycie polityczne
Czeczenii i Dage-stanu36.
Przedstawiciele islamu oficjalnego i cz∏onkowiebractw sufickich
twierdzà, ˝e pó∏nocnokaukaskiislam ró˝ni si´ od reszty Êwiata
islamskiego, maw∏asne tradycje, obrz´dy i formy kultu. I jedni, i
drudzy negujà potrzeb´ reform religijnych (ichzwolenników uwa˝ajà
za ekstremistów) i dà˝à doizolacji od Êwiata zewn´trznego. Sà
lojalni wobecw∏adz i ÊciÊle z nimi wspó∏pracujà, czym zapew-niajà
sobie ich przychylnoÊç i pomoc w zwalcza-niu oponentów (wyjàtkiem
jest Czeczenia, gdziewielu cz∏onków bractw walczy po stronie
bo-jowników)37.
Ka
uk
az
Pó
∏no
cn
y:
ros
yjs
ki
w´
ze
∏ g
ord
yjs
ki
12
P r a c e O S W
-
Reformatorów, których w nauce najcz´Êciej okre-Êla si´ jako
wahhabitów lub salafitów (od arab-skiego salaf – „przodek”, „powrót
do korzeni”),mo˝emy z kolei podzieliç na:– umiarkowanych –
niewielka grupa, obejmujà-ca przedstawicieli inteligencji i
duchowieƒstwa;wypowiadajà si´ przeciwko islamowi oficjalnemui
sufizmowi uwa˝ajàc je za skostnia∏e, przesta-rza∏e i
skompromitowane wspó∏pracà z w∏adza-mi; ich zdaniem islam na
Kaukazie powinno si´zreformowaç, oczyÊciç z nieislamskich
nalecia-∏oÊci, które pojawi∏y si´ w czasach radzieckich;g∏oszà ide´
solidarnoÊci muzu∏maƒskiej (na Kau-kazie i ca∏ym Êwiecie); uwa˝ajà,
˝e zmiany po-winny nastàpiç drogà pokojowà; nie sà
dobrzezorganizowani, nie tworzà ˝adnych organizacjiani partii
politycznych;– radykalnych – konglomerat niewielkich grupludzi
zorganizowanych w tzw. d˝amaaty; podob-nie jak umiarkowani
opowiadajà si´ za reformàpó∏nocnokaukaskiego islamu, jednak
uwa˝ajà, ˝epowinno to nastàpiç w wyniku obalenia obec-nych w∏adz
(Êwieckich i religijnych); cz´Êç z nichopowiada si´ za utworzeniem
na Kaukazie nie-zale˝nego paƒstwa islamskiego; radykalni wah-habici
sà silniejsi i liczniejsi od umiarkowanych;dzia∏ajà przede
wszystkim w Czeczenii i Dage-stanie, ale równie˝ w Inguszetii,
Karaczajo-Czer-kiesji i Kabardyno-Ba∏karii38.
Konflikt mi´dzy wahhabitami a tradycjonalistamitrwa od momentu
pojawienia si´ tych pierw-szych na Kaukazie39. Jego apogeum
przypad∏o nalata 1996–1999. G∏ównym oÊrodkiem radykalnegoislamu
by∏a wówczas niekontrolowana przezKreml Czeczenia, którà na
poczàtku 1999 r. og∏o-szono paƒstwem islamskim, wprowadzajàc najej
terytorium prawo szariatu40. Wielu komen-dantów czeczeƒskich
przyj´∏o wówczas ideolo-gi´ wahhabickà i popiera∏o jej zwolenników
pozaCzeczenià41. Wahhabici rozwin´li szerokà dzia-∏alnoÊç równie˝ w
Dagestanie. Najbardziej zna-nym „eksperymentem islamskim” w
republiceby∏o og∏oszenie wiosnà 1998 r. kilku wiosek re-jonu
bujnackiego (tzw. strefy kadarskiej) wol-nym terytorium islamskim
(gdzie obowiàzywa∏szariat) i wyp´dzenie stamtàd
przedstawicieliw∏adz. Wraz z rozpocz´ciem drugiej wojny
cze-czeƒskiej strefa kadarska zosta∏a zlikwidowanaprzez wojska
federalne (wrzesieƒ 1999 r.).
Od 1999 r. trwajà przeÊladowania islamistów naKaukazie Pó∏nocnym
(zarówno aktywnych dzia-∏aczy, jak i ludzi z nimi sympatyzujàcych)
orazwszystkich przeciwników oficjalnego islamu.Szczególnie brutalnà
form´ przybra∏y one w Da-gestanie, gdzie pod wp∏ywem nacisków
ducho-wieƒstwa muzu∏maƒskiego przyj´to ustaw´ za-kazujàcà
propagowania wahhabizmu. MimoprzeÊladowaƒ liczba zwolenników
radykalnegoislamu na Kaukazie stale jednak wzrasta: wi´k-szoÊç
czeczeƒskich bojowników wyznaje dziÊideologi´ islamskà; silne grupy
wahhabitów ist-niejà w Dagestanie, Inguszetii, Kabardyno-Ba∏-karii,
Karaczajo-Czerkiesji, Kraju Stawropolskim.Konflikt mi´dzy
wahhabitami a tradycjonalistamii w∏adzà przybiera na sile i wkrótce
mo˝e staçsi´ znacznie powa˝niejszy od konfliktów etnicz-nych.
Czynnikiem stymulujàcym jest rozszerza-jàca si´ na sàsiednie
republiki wojna czeczeƒska,przeÊladowania ludnoÊci kaukaskiej przez
rosyj-skie struktury si∏owe oraz tragiczna sytuacja
spo-∏eczno-gospodarcza regionu. W∏adze odrzucajàmo˝liwoÊç dialogu z
islamistami, dlatego ruchten coraz bardziej si´ radykalizuje,
si´gajàc nie-rzadko po terroryzm jako metod´ walki42.
Bardzo trudno oszacowaç skal´ wp∏ywów zew-n´trznych na rozwój
ruchu wahhabickiego naKaukazie Pó∏nocnym. Kreml je wyolbrzymia,
sta-rajàc si´ dowieÊç, ˝e radykalny islam oraz zwià-zany z nim
terroryzm to skutek wp∏ywów mi´-dzynarodowego terroryzmu.
RzeczywistoÊç jestjednak nieco inna. Choç kontakty
pó∏nocnokau-kaskich radyka∏ów z islamistami z ca∏ego Êwiata,w tym
organizacjami terrorystycznymi, sà fak-tem, wydaje si´, ˝e nie
nale˝y ich przeceniaç. Za-równo terroryzm, jak i rozwój radykalnego
isla-mu na Kaukazie wynikajà bezpoÊrednio z prob-lemów regionu i
obecnoÊç czynnika zewn´trznegojest tu zjawiskiem wtórnym.
3.3. Prawos∏awie kontra islamZatargi mi´dzy islamem a
prawos∏awiem w re-gionie nale˝à do rzadkoÊci. Mimo to rosnàce
na-pi´cie i eskalacja przemocy w regionie powodu-jà, ˝e pojawiajà
si´ pierwsze oznaki takiego kon-fliktu. Dotyczy to w szczególnoÊci
regionów za-mieszkanych w wi´kszoÊci przez Rosjan, do któ-rych
nap∏ywa coraz wi´ksza liczba ludnoÊci mu-zu∏maƒskiej. Konflikty
mi´dzy ludnoÊcià miejs-cowà a nap∏ywowà (najcz´Êciej na tle
ekonomicz-
13K
au
ka
z P
ó∏n
oc
ny
: ro
sy
jsk
i w
´z
e∏
go
rdy
jsk
i
P r a c e O S W
-
nym) bardzo cz´sto przybierajà form´ konfliktówreligijnych. W
takim Êwietle przedstawiane sàrównie˝ przez cz´Êç rosyjskich
polityków nacjo-nalistycznych i niektórych hierarchów i duchow-nych
Rosyjskiej Cerkwi Prawos∏awnej. Coraz cz´Ê-ciej dochodzi te˝ do
konfliktów mi´dzy prawo-s∏awnymi a muzu∏manami w kwestiach
budowyÊwiàtyƒ i innych obiektów kultu religijnego.
4. Problemy „rosyjskoj´zycznego”Kaukazu
Na czo∏o problemów rosyjskoj´zycznego Kau-kazu (Kraj
Stawropolski i Krasnodarski) wysuwasi´ kwestia migracji (zarówno
wewn´trznych i zewn´trznych) i zwiàzanych z nià
konfliktówetnicznych i religijnych oraz problem rosnàcejksenofobii
i radykalizacji nastrojów spo∏ecznych.
4.1. MigracjePo rozpadzie ZSRR po∏o˝ony wewnàtrz paƒstwaregion
pó∏nocnokaukaski sta∏ si´ najbardziej wy-suni´tà na po∏udnie
cz´Êcià Federacji Rosyjskiej,regionem bezpoÊrednio graniczàcym z
niespoko-jnym Kaukazem Po∏udniowym i Azjà Centralnà.Konflikty
zbrojne w paƒstwach tych regionów,kryzys gospodarczy, który
nastàpi∏ tam po za∏a-maniu si´ gospodarki radzieckiej oraz
nasilajàcesi´ nastroje antyrosyjskie, powodowa∏y, ̋ e od po-czàtku
lat 90. Kraj Stawropolski i Krasnodarskista∏y si´ regionem masowej
imigracji43. Przyby-wajàcych tam imigrantów mo˝na podzieliç na:–
etnicznych Rosjan – wyje˝d˝ajà oni zarówno z paƒstw Kaukazu
Po∏udniowego i Azji Central-nej, jak i republik autonomicznych
Kaukazu Pó∏-nocnego (z samej tylko Czeczenii wyjecha∏o nie-mal 300
tys. Rosjan, z których znaczna cz´Êçosiad∏a w obu krajach);–
Ormian, Azerów, Gruzinów, Abchazów i in-nych rdzennych mieszkaƒców
Kaukazu Po∏u-dniowego – poczàtkowo przyje˝d˝ali g∏ównieuciekinierzy
z rejonów konfliktów zbrojnych w Górnym Karabachu, Abchazji i
Osetii Po∏udnio-wej, póêniej równie˝ emigranci ekonomiczni;–
Czeczenów, Dagestaƒczyków i innych pó∏noc-nokaukaskich autochtonów,
wyje˝d˝ajàcych zeswoich republik ze wzgl´du na wojn´ lub trud-noÊci
ekonomiczne (ogromne bezrobocie, g∏ódziemi, przeludnienie);–
Tad˝yków, Kazachów, Uzbeków i innych przed-stawicieli rdzennej
ludnoÊci Azji Centralnej –
poczàtkowo uchodêcy z ogarni´tego wojnà do-mowà Tad˝ykistanu i
grupy przeÊladowane zewzgl´du na przynale˝noÊç etnicznà (np.
Turcymeschetyƒscy), póêniej – emigranci ekonomiczni.
Nap∏ywowi przedstawicieli narodowoÊci niero-syjskich towarzyszy
ciàg∏e zmniejszanie si´ liczbyrdzennej ludnoÊci rosyjskiej
wynikajàce z niskie-go przyrostu naturalnego (ma∏a liczba
urodzeƒ,wysoka ÊmiertelnoÊç) oraz emigracji Rosjan do in-nych
regionów Federacji Rosyjskiej (przedewszystkim Moskwy) i za granic´
(Stany Zjedno-czone, Europa Zachodnia, Izrael). Z kolei
wÊródemigrantów (g∏ównie muzu∏maƒskich) przyrostnaturalny jest
bardzo wysoki, co dodatkowo zwi´-ksza ich populacj´ na po∏udniu
Rosji44.
4.2. Konflikty Rosjan z imigrantamiPoczàtkowo konflikty mi´dzy
Rosjanami a imi-grantami wynika∏y g∏ównie ze sprzecznych inte-resów
ekonomicznych. Bardziej mobilni, praco-wici, sk∏onni podejmowaç
najci´˝sze prace i ry-zykowne przedsi´wzi´cia biznesowe oraz
majàcyoparcie w rozbudowanych strukturach klano-wych przybysze w
oczach Rosjan jawili si´ jakosilna konkurencja, która odbiera im
prac´ i w nie-uczciwy sposób bogaci si´ ich kosztem. Proble-my w
kontaktach mi´dzy obiema grupami rodzi∏yró˝nice w kulturze i
mentalnoÊci oraz rozpowsze-chnione stereotypy i przesàdy.
Uprzedzenia i nie-porozumienia zacz´∏y stopniowo zmieniaç si´
wewrogoÊç, objawiajàcà si´ coraz cz´stszymi konfli-ktami z u˝yciem
przemocy oraz stopniowà izola-cjà obu spo∏ecznoÊci. Czynnikiem
stymulujàcymkonflikty etniczne, przeradzajàce si´ obecniewr´cz w
konflikty rasowe (nienawiÊç do wszyst-kich „czarnych”, jak Rosjanie
okreÊlajà mieszkaƒ-ców Kaukazu i Azji Centralnej), jest wojna w
Cze-czenii oraz zwiàzane z nià zamachy terrorysty-czne w Rosji.
Narastajàcej fali nastrojów ksenofobicznychwÊród Rosjan
(okreÊlanych przez analityków i pu-blicystów kaukazofobià i
islamofobià) w∏adzelokalne nie przeciwdzia∏ajà, a czasem wr´cz
jewywo∏ujà. Taka sytuacja ma np. miejsce w KrajuKrasnodarskim,
którego znany z nacjonalistycz-nych poglàdów gubernator Aleksandr
Tkaczowod wielu lat zabiega w Moskwie o zaostrzenieprawa
migracyjnego, w tym u∏atwienie depor-tacji nielegalnych imigrantów
oraz wprowadze-
Ka
uk
az
Pó
∏no
cn
y:
ros
yjs
ki
w´
ze
∏ g
ord
yjs
ki
14
P r a c e O S W
-
nie kwot osiedleƒczych dla poszczególnych naro-dowoÊci45.
Represje, szykany, pozbawianie prawi inne przeÊladowania ze strony
w∏adz (g∏ówniemilicji i pracowników administracji) przybyszówz
Kaukazu i Azji Centralnej sà tam codziennymzjawiskiem46.
Sporadycznie dochodzi do pogro-mów ludnoÊci nierosyjskiej, których
dokonujàbojówki neofaszystowskie bàdê kozackie, przyzupe∏nej
biernoÊci w∏adz47.
5. Problemy spo∏eczno-gospodarcze
5.1. Sytuacja spo∏eczno-gospodarczaKaukaz Pó∏nocny nale˝y do
najbiedniejszych re-gionów Federacji Rosyjskiej. Ju˝ w czasach
radzie-ckich by∏ on zacofany w porównaniu z innymicz´Êciami
imperium, istnia∏o tu ukryte bezrobo-cie (np. w Czeczenii i
Dagestanie), a wielu ludzizmuszonych by∏o emigrowaç w
poszukiwaniupracy. Rozpad ZSRR, krach gospodarki
centralnieplanowanej, wybuch konfliktów zbrojnych, zam-kni´cie
wielu granic pog∏´bi∏o istniejàce problemy.
Najtrudniejsza sytuacja panuje w Czeczenii, któ-rej zasobna w
wysokiej jakoÊci z∏o˝a ropy nafto-wej gospodarka le˝y w ruinach;
wi´kszoÊci znisz-czonych w czasie obu wojen miejscowoÊci (w
tymGroznego) nie odbudowano, uprawa roli i hodo-wla na wielu
obszarach republiki jest niemo˝liwaze wzgl´du na pola minowe.
Bezrobocie si´ga80%, a ludnoÊç ˝yje wy∏àcznie dzi´ki
gospodarcenaturalnej i handlowi nielegalnie wydobywanàropà. Choç
rosyjski bud˝et wydziela kolosalneÊrodki na odbudow´ gospodarczà
Czeczenii (od2000 r. – 62 mld rubli, czyli ponad 2 mld
USD),wi´kszoÊç z nich trafia w r´ce urz´dników w Mos-kwie i
Groznym, cz´Êç przejmujà bojownicy48.
Sytuacja gospodarcza w takich republikach jakDagestan,
Inguszetia czy Osetia Pó∏nocna niejest du˝o lepsza: nie dzia∏ajà w
zasadzie ˝adneprzedsi´biorstwa, a wi´kszoÊç spo∏eczeƒstwa ˝y-je w
niewyobra˝alnej n´dzy, egzystujàc wy∏àcz-nie dzi´ki przydomowym
uprawom, wyp∏acanymw miar´ regularnie emeryturom, drobnemu
han-dlowi i pracy m∏odych m´˝czyzn poza Kaukazem.Dostatnio ˝yje
jedynie niewielka grupa ludzizwiàzanych z w∏adzà (ok. 2% ludnoÊci),
którzyczerpià korzyÊci z takich êróde∏ jak: dotacje z bud-˝etu
federalnego, handel dochodowymi towarami(g∏ównie ropà naftowà i
kawiorem), pobieranie
haraczy z ludnoÊci (np. za przyj´cie dziecka doszko∏y, na
posterunkach milicyjnych, za „bezpie-czne” prowadzenie dzia∏alnoÊci
gospodarczejitd.)49.
Tragicznà sytuacj´ gospodarczà pogarsza du˝yprzyrost naturalny,
który np. w Inguszetii wynosiok. 11 promili rocznie, zaÊ w
Dagestanie ok. 950.G∏ód ziemi i brak pracy w górach sk∏ania
ogro-mne rzesze ludzi (przede wszystkim m∏odych) doemigracji do
miast, gdzie jednak równie˝ nie madla nich wi´kszych perspektyw; w
efekcie w ta-kich miastach jak Machaczka∏a (liczba jej
ludnoÊciwzros∏a z 300 tys. w 1989 r. do 550 tys. w 2004 r.)czy
W∏adykaukaz tworzà si´ dzielnice n´dzy,przybywa bezdomnych i
zdesperowanych ludzigotowych na wszystko51.
Stale pogarszajàce si´ warunki ekonomiczneoraz brak perspektyw
na popraw´ sytuacji majàbardzo daleko idàce skutki spo∏eczne. Brak
pracypowoduje, ˝e wielu ludzi schodzi na drog´ prze-st´pczà, a
powszechna dost´pnoÊç broni sprawia,˝e Kaukaz Pó∏nocny jest
najbardziej skryminali-zowanym regionem w Federacji
Rosyjskiej52.Szczególnie dochodowym êród∏em sà porwanialudzi dla
okupu, którymi zajmujà si´ nie tylkozbrojne bandy w Czeczenii czy
Dagestanie, aletak˝e ˝o∏nierze federalni i prorosyjskie
ugrupo-wania czeczeƒskie (przede wszystkim formacjepodleg∏e
wicepremierowi Czeczenii RamzanowiKadyrowowi). Skutkami kryzysu
gospodarczegojest tak˝e post´pujàcy rozpad wi´zi rodzinnychi
klanowych (masowe wyjazdy m´˝czyzn w po-szukiwaniu pracy prowadzà
do rozpadu wielurodzin) oraz upadek tradycyjnych wartoÊci
mo-ralnych (dawniej na Kaukazie nie by∏o np. pro-stytucji,
˝ebractwa czy bezdomnoÊci; obecnie sàto zjawiska coraz cz´stsze).
Coraz wi´ksza liczbaludzi trudni si´ równie˝ przemytem i
produkcjànarkotyków53.
5.2. Groêba spo∏ecznej rewoltyObecny kryzys
spo∏eczno-gospodarczy na Kau-kazie jest na tyle powa˝ny, ˝e nie
mo˝na wyklu-czyç mo˝liwoÊci wybuchu masowych niepoko-jów
spo∏ecznych lub nawet spo∏ecznej rewolty.W szczególnoÊci dotyczy to
wschodniej cz´Êci re-gionu, gdzie sytuacja jest najtrudniejsza,
przy-rost naturalny najwy˝szy, a spo∏eczeƒstwa naj-m∏odsze. W
wypadku nag∏ej destabilizacji sytua-
15K
au
ka
z P
ó∏n
oc
ny
: ro
sy
jsk
i w
´z
e∏
go
rdy
jsk
i
P r a c e O S W
-
cji politycznej, która mo˝liwa jest tam w ka˝dejchwili,
nagromadzona frustracja spo∏eczna mo˝edoprowadziç do
niekontrolowanego wybuchu.Jest to tym bardziej realne, ̋ e w
tamtejszych spo-∏eczeƒstwach wcià˝ narasta konflikt pomi´dzy˝yjàcà
w n´dzy wi´kszoÊcià spo∏eczeƒstwa a boga-càcà si´ i powszechnie
znienawidzonà elità. Jakg∏´boka jest niech´ç ludnoÊci do w∏adzy,
Êwiad-czyç mo˝e choçby ciche poparcie, jakiego udzielaona
ugrupowaniom radykalnych islamistów, któ-rzy organizujà napady na
przedstawicieli dage-staƒskich struktur si∏owych (od poczàtku 2004
ro-ku zgin´∏o ich kilkudziesi´ciu). Mimo ogromnychwysi∏ków w∏adzom
nie uda∏o si´ pojmaç ani jed-nego sprawcy tych przest´pstw. Od
pewnego cza-su coraz wi´ksza liczba Dagestaƒczyków, Inguszyi
przedstawicieli innych narodowoÊci zaciàga si´w szeregi
czeczeƒskich partyzantów lub tworzyw∏asne formacje militarne. Wiele
faktów wska-zuje równie˝ na to, ˝e mieszkaƒcy sàsiadujàcychz
Czeczenià republik sympatyzujà lub czynnie po-magajà
przemieszczajàcym si´ tamt´dy bojowni-kom. JeÊli sytuacja w
regionie nie zacznie si´ po-lepszaç, nie mo˝na wykluczyç, ˝e o ile
radykalniislamiÊci podejmà prób´ obalenia w∏adz w któ-rejÊ z
republik, znaczna cz´Êç ludnoÊci mo˝e sta-nàç po ich stronie.
II. Polityka Kremla na KaukaziePó∏nocnym
Mimo istnienia tak wielu problemów i konfliktóww regionie Kreml
nie wypracowa∏ spójnej i d∏u-gofalowej koncepcji rozwoju Kaukazu
Pó∏nocne-go ani programu integracji regionu z pozosta∏àcz´Êcià
Federacji Rosyjskiej, uwzgl´dniajàcegojego etnicznà, wyznaniowà i
spo∏ecznà specyfik´.Zamiast tego w∏adze cz´sto reagujà doraênie
napojawiajàce si´ kryzysy zamiast im zapobiegaç;decyzje
odpowiedzialnych za polityk´ Kremla naKaukazie organów w∏adzy sà
cz´sto ze sobàsprzeczne, a ich dzia∏ania nieskoordynowane (np.w
Czeczenii ma miejsce rywalizacja poszczegól-nych struktur si∏owych,
która odbija si´ na po-ziomie bezpieczeƒstwa w republice). Polityka
tapolega na nieudolnych próbach likwidowaniaskutków negatywnych
tendencji i zjawisk, niezaÊ na walce z ich przyczynami. Ho∏dujàc
okre-Êlonym dogmatom w polityce kaukaskiej (np.przekonaniu o
skutecznoÊci si∏owych rozwiàzaƒ),
w∏adze pope∏niajà wcià˝ te same b∏´dy, nie chcàcprzyznaç si´ do
oczywistych pora˝ek. Za przy-k∏ad mo˝e pos∏u˝yç polityka W∏adimira
Putinaw Czeczenii: choç Êmierç prezydenta Kadyrowaw zamachu
terrorystycznym dobitnie pokaza∏a,˝e polityk niecieszàcy si´
poparciem spo∏ecznym,wybrany w bezalternatywnych i
sfa∏szowanychwyborach nie mo˝e d∏ugo utrzymaç si´ u w∏adzy,w
sierpniu 2004 r. Kreml przeprowadzi∏ w Cze-czenii kolejnà,
identycznà elekcj´ (na prezydenta„wybrano” A∏u A∏chanowa)54.
1. Kaukaz wewn´trznà sprawà Rosji
Jednym z priorytetów polityki Kremla na Kau-kazie jest
niedopuszczanie do ingerencji innychpaƒstw w sprawy regionu. ˚adne
paƒstwo ani˝adna organizacja mi´dzynarodowa nie kwestio-nuje faktu,
˝e Kaukaz jest wewn´trznà sprawàRosji. Tymczasem Moskwa za
naruszenie tej zasa-dy uznaje wszelkà, nawet naj∏agodniejszà
krytyk´swojej polityki w regionie (w szczególnoÊci na-ruszanie praw
cz∏owieka przez ˝o∏nierzy rosyj-skich w Czeczenii, wzywanie Moskwy
do rozpo-cz´cia rozmów pokojowych z Czeczenami lubpróby
doprowadzenia do dyskusji na temat Cze-czenii na forum
mi´dzynarodowym)55. Mimo ˝epewne umi´dzynarodowienie problemu
czeczeƒ-skiego, zaanga˝owanie organizacji mi´dzynaro-dowych w
rozwiàzanie konfliktu i umo˝liwienieim dzia∏alnoÊci w republice
mog∏oby przyczyniçsi´ do zakoƒczenia wojny, Moskwa
zdecydowaniesprzeciwia si´ wszelkiej ingerencji z zewnàtrz.
2. „Operacja antyterrorystyczna”
Wa˝nym elementem rosyjskiej polityki na Kau-kazie Pó∏nocnym jest
prowadzenie w regionie„operacji antyterrorystycznej”56. Od jesieni
1999 r.kierowa∏a nià armia federalna, od czerwca 2000 r.do czerwca
2003 r. – Federalna S∏u˝ba Bezpie-czeƒstwa, obecnie – Ministerstwo
Spraw Wew-n´trznych. Oficjalnym celem rozpocz´cia opera-cji by∏o
uj´cie lub likwidacja przywódców ukry-wajàcych si´ na terytorium
Czeczenii terrorys-tów odpowiedzialnych za najazd na Dagestan i
organizacj´ zamachów bombowych w rosyjskichmiastach, celem
rzeczywistym – pacyfikacja sepa-ratystycznej Czeczenii oraz
likwidacja jej w∏adzi podlegajàcych im oddzia∏ów zbrojnych.
Ka
uk
az
Pó
∏no
cn
y:
ros
yjs
ki
w´
ze
∏ g
ord
yjs
ki
16
P r a c e O S W
-
Operacja antyterrorystyczna na Kaukazie mog∏adojÊç do skutku
dzi´ki zwyci´stwu na Kremluzwolenników si∏owego rozwiàzania kwestii
cze-czeƒskiej. U jego podstaw le˝y pokutujàce w Ro-sji co najmniej
od poczàtku XIX wieku przekona-nie, ˝e na Kaukazie skuteczna jest
wy∏àcznie si∏a,zaÊ kaukaskim narodom i tamtejszym politykomnie
mo˝na ufaç, a rozmawiaç z nimi jedynie z po-zycji silniejszego.
Taki poglàd reprezentujà prze-de wszystkim struktury si∏owe (armia
federalna,MSW, FSB), znaczna cz´Êç rosyjskich polityków(w tym
prezydent W∏adimir Putin) oraz opinii pu-blicznej. Kolejne pora˝ki
Rosji na Kaukazie t∏u-maczone sà najcz´Êciej stosowaniem zbyt
∏agod-nych metod, s∏abà pracà s∏u˝b specjalnych lubbrakiem
koordynacji pomi´dzy strukturami si∏o-wymi, nie zaÊ
nieproporcjonalnym stosowaniemsi∏y. Nieliczni politycy,
dziennikarze, obroƒcypraw cz∏owieka, którzy wzywajà do rewizji
si∏o-wej polityki na Kaukazie i podj´cia rozmów z se-paratystami
czeczeƒskimi (np. Anna Politkowska,Siergiej Kowalow, Andriej
Babicki), przez w∏adzeuwa˝ani sà za zdrajców ojczyzny i
reprezentan-tów interesów Zachodu lub wr´cz
stronników„terrorystów”.
Za∏o˝onego w 1999 r. celu operacji (zarówno ofi-cjalnego, jak i
nieoficjalnego) nigdy nie osiàgni´to:winnych najazdu na Dagestan
oraz zamachóww rosyjskich miastach nie schwytano, nie uda∏osi´
równie˝ ostatecznie rozbiç oddzia∏ów bojow-ników, którzy wcià˝
stanowià powa˝nà si∏´ mili-tarnà i cieszà si´ poparciem znacznej
cz´Êcimieszkaƒców Czeczenii. Skutki podejmowanychw ramach operacji
dzia∏aƒ odczu∏a natomiastprzede wszystkim czeczeƒska ludnoÊci
cywilna,a z czasem równie˝ mieszkaƒcy sàsiadujàcych z Czeczenià
republik. Operacja przynios∏a skutekodwrotny od zamierzonego:
konfliktu czeczeƒ-skiego nie tylko nie uda∏o si´ zakoƒczyç
lubprzynajmniej zlokalizowaç, ale stopniowo obej-muje on ca∏y
region pó∏nocnokaukaski; terroryz-mu nie tylko nie zlikwidowano,
lecz doprowa-dzono do jego rzeczywistych narodzin57.
3. Rola struktur si∏owych
Kaukaz Pó∏nocny cz´sto nazywany jest „repub-likà wojskowych”.
Wynika to z faktu, ˝e jest onnajbardziej zmilitaryzowanym regionem
Federa-cji Rosyjskiej, gdzie struktury si∏owe majà naj-
wi´ksze wp∏ywy i najsilniejszà pozycj´58. Spo-Êród trzech
g∏ównych rosyjskich resortów si∏o-wych (Ministerstwo Obrony,
Federalna S∏u˝ba Bez-pieczeƒstwa oraz Ministerstwo Spraw
Wewn´-trznych) na czo∏o wysuwajà si´ Si∏y Zbrojne FR(najcz´Êciej
nazywane „armià federalnà”; podle-gajà Ministerstwu Obrony FR),
które de facto kieru-jà „operacjà antyterrorystycznà”. Pozycja i
wp∏y-wy armii, os∏abionej kl´skà doznanà w pierwszejwojnie
czeczeƒskiej i upokorzonej koniecznoÊciàwycofania si´ z Czeczenii
(1996 r.), niepomierniewzros∏y po rozpocz´ciu „operacji
antyterrorys-tycznej”.
W interesie struktur si∏owych le˝y utrzymywaniesi´ niestabilnej
sytuacji na Kaukazie Pó∏nocnym,dzi´ki której ich wp∏ywy w paƒstwie
wcià˝ si´umacniajà. Wià˝e si´ z tym ciàg∏y wzrost wyda-tków z
bud˝etu na cele wojskowe (np. wydatkina wojsko w 2005 r. majà
wzrosnàç o 35% w po-równaniu z 2004 r.59) oraz mo˝liwoÊci awansu i
ro-bienia kariery poza wojskiem60. Wojna umo˝liwiarównie˝ wojskowym
prowadzenie wielu nielegal-nych interesów, takich jak: handel
wydobywanàw Czeczenii ropà naftowà61, grabienie ludnoÊcicywilnej,
wymuszanie haraczy (g∏ównie na poste-runkach drogowych), handel
˝ywym towarem.
Struktury si∏owe sà podporà polityki prezydentaPutina na
Kaukazie, który konsekwentnie reali-zuje tam rozwiàzanie si∏owe. Ma
to jednak rów-nie˝ negatywne konsekwencje dla przywódcy
ro-syjskiego paƒstwa, który opierajàc swojà kauka-skà polityk´ na
armii i s∏u˝bach specjalnych, sta-je si´ ich zak∏adnikiem. To
dzi´ki wojnie w Cze-czenii Putin doszed∏ do w∏adzy i dziÊ musi
liczyçsi´ z interesami wojskowych, mimo ˝e przed∏u-˝anie konfliktu
w Czeczenii, a tym bardziej jegorozlewanie si´ na sàsiednie
republiki, nie le˝y w interesie Kremla.
4. Wspieranie marionetkowychre˝imów
System polityczny, panujàcy w republikach Kau-kazu Pó∏nocnego
przypomina klasyczny systemkolonialny (z podobnym systemem mamy do
czy-nienia równie˝ w innych rosyjskich regionach, naKaukazie jest
on jednak szczególnie wyraêny).W∏adz´ sprawujà tam skorumpowane i
powiàza-ne ze Êwiatem przest´pczym miejscowe klany
17K
au
ka
z P
ó∏n
oc
ny
: ro
sy
jsk
i w
´z
e∏
go
rdy
jsk
i
P r a c e O S W
-
(zawsze z∏o˝one z przedstawicieli ludnoÊci auto-chtonicznej),
którym w zamian za lojalnoÊç Mo-skwa zezwala na pewien stopieƒ
niezale˝noÊciekonomicznej i prowadzenie niezale˝nej
politykiwewn´trznej (zwalczanie opozycji, obsadzaniewa˝nych
stanowisk swoimi ludêmi itd.). Zniena-widzone przez wi´kszoÊç
ludnoÊci lokalne re˝imyotrzymujà od Kremla mo˝liwoÊç
niekontrolo-wanego (w okreÊlonych granicach) dysponowa-nia
p∏ynàcymi z bud˝etu federalnego Êrodkamifinansowymi, które wydajà
niemal wy∏àcznie naprywatne potrzeby. Jest to cena, jakà Moskwa
go-towa jest p∏aciç za utrzymanie wzgl´dnego spo-koju w
republikach, bezdyskusyjne wype∏nianiejej dyrektyw, jeÊli chodzi o
polityk´ regionalnà i zagranicznà, jak równie˝ zapewnienie
odpowie-dnich wyników i frekwencji wyborczej w wybo-rach
prezydenckich i parlamentarnych62. Klasy-cznym przyk∏adem
oderwanego od w∏asnegospo∏eczeƒstwa, wspieranego przez Kreml
mario-netkowego re˝imu sà rzàdy klanu Kadyrowa w Cze-czenii,
Magomedali Magomiedowa w Dagestanielub Walerija Kokowa w
Kabardyno-Ba∏karii.
5. Marginalizacja opozycji
Opierajàc si´ na marionetkowych re˝imach Mos-kwa odrzuca
jednoczeÊnie mo˝liwoÊç dialogu z si∏ami opozycyjnymi w
poszczególnych repub-likach, które cz´sto cieszà si´ du˝o wi´kszym
po-parciem i szacunkiem w spo∏eczeƒstwie ni˝ w∏a-dze. Od poczàtku
obecnej wojny w Czeczenii Kremlkonsekwentnie odmawia podj´cia
rozmów z przy-wódcami bojowników, w tym z legalnie wybra-nym w
styczniu 1997 r. prezydentem As∏anemMaschadowem, który wielokrotnie
wzywa∏ dodialogu, dajàc do zrozumienia, ˝e kierownictwoczeczeƒskie
gotowe jest na daleko idàce ust´-pstwa w wielu kwestiach (w tym w
kwestii nie-podleg∏oÊci Czeczenii)63. Choç Maschadow orazjego
przedstawiciele za granicà (m.in. AchmedZakajew, Umar Chambijew)
wielokrotnie pot´-piali terroryzm jako metod´ walki, a Kreml
nigdynie przedstawi∏ dowodów na ich udzia∏ w orga-nizacji zamachów,
w∏adze rosyjskie uznajà przy-wódców czeczeƒskich za terrorystów, z
którymimo˝na rozmawiaç wy∏àcznie o bezwarunkowejkapitulacji.
Podobna sytuacja ma miejsce w Inguszetii. W gru-dniu 2001 r.
usuni´to ze stanowiska prezydenta
republiki Rus∏ana Auszewa, cieszàcego si´ ogrom-nym szacunkiem w
inguskim spo∏eczeƒstwie, osa-dzajàc na jego miejsce niepopularnego
i pozba-wionego charyzmy gen. FSB Murata Ziazikowa64.Jego polityka
(a raczej wykonywanie dyrektywKremla i poszczególnych resortów
si∏owych) do-prowadzi∏a do destabilizacji sytuacji wewn´trznejw
republice, która stan´∏a na kraw´dzi wojny do-mowej (przeciw
Ziazikowowi zbuntowa∏ si´ na-wet mufti Inguszetii Magomed
Albogaczijew). Si∏yopozycyjne sà równie˝ pozbawione jakiegokol-wiek
wp∏ywu w innych republikach regionu.
W∏adze odmawiajà tak˝e dialogu z rosnàcymi w si∏´ islamistami
(Dagestan, Kabardyno-Ba∏ka-ria, Karaczajo-Czerkiesja), którzy pod
pretekstemwalki z terroryzmem i wahhabizmem sà zwal-czani przez
lokalne w∏adze i przedstawicieli ofi-cjalnego islamu. Spychanie si∏
opozycyjnych namargines ˝ycia politycznego prowadzi do ich
ra-dykalizacji (zarówno jeÊli chodzi o ideologi´, jaki metody walki
politycznej), schodzenia na pozy-cje antyrosyjskie, szukania
kontaktów z czeczeƒ-skimi separatystami, a cz´sto tak˝e
przy∏àczaniasi´ do oddzia∏ów bojowników.
6. Propaganda
Wa˝nym elementem polityki Kremla na Kauka-zie jest propaganda
medialna, skierowana za-równo do odbiorcy wewn´trznego, jak i
opiniimi´dzynarodowej. Poprzez odpowiednià selekcj´informacji z
regionu oraz celowà dezinformacj´,mo˝liwà dzi´ki kontroli
sprawowanej nad naj-wa˝niejszymi Êrodkami masowego przekazu(przede
wszystkim telewizjà) w∏adze rosyjskiestarajà si´ przekonaç Rosjan i
Zachód, ˝e sytuacjaw regionie jest stabilna, panuje tam spokój, a
pro-blemy sà rozwiàzywane dzi´ki idealnej wspó∏-pracy federalnego
centrum i lokalnych w∏adz65.Kremlowska propaganda medialna jest
szczegól-nie agresywna, jeÊli chodzi o sytuacj´ w Czecze-nii:
podawane informacje sà cz´sto nieprawdzi-we, a reporta˝e np. z
wyborów w republice przy-pominajà te z czasów g∏´bokiego
komunizmu.Przekazywanie informacji odbiegajàcej od rzeczy-wistoÊci
i tworzenie swego rodzaju „potiomki-nowskiej wioski” w Czeczenii
przez Kreml jestmo˝liwe dzi´ki ograniczeniu wolnoÊci mediówza
rzàdów prezydenta Putina i ustanowieniu nie-mal zupe∏nego monopolu
na informacj´ z Cze-
Ka
uk
az
Pó
∏no
cn
y:
ros
yjs
ki
w´
ze
∏ g
ord
yjs
ki
18
P r a c e O S W
-
czenii66. Wysokà skutecznoÊç propagandy w od-niesieniu do
rosyjskiego spo∏eczeƒstwa mo˝naoceniç na podstawie badaƒ opinii
publicznej,przeprowadzanych po tragicznych wydarze-niach w Rosji
zwiàzanych z sytuacjà na Kaukazie,np. po zamachu na Dubrowce lub w
Bies∏anie.Dzi´ki odpowiedniemu relacjonowaniu i komen-towaniu tego
typu wydarzeƒ, nie majà one ne-gatywnego wp∏ywu na popularnoÊç
prezydentaPutina, który w du˝ym stopniu ponosi za nie
od-powiedzialnoÊç67.
III. Kaukaz Pó∏nocny a przysz∏oÊç Rosji
1. Wp∏yw sytuacji na Kaukazie na Rosj´
Niestabilna sytuacja na Kaukazie Pó∏nocnymbardzo negatywnie
wp∏ywa na wiele sfer rosyj-skiego ˝ycia politycznego, spo∏ecznego i
gospo-darczego. Odciska swoje pi´tno na sytuacji wew-n´trznej,
polityce zagranicznej, systemie w∏adzy,elitach, instytucjach i
strukturach paƒstwa, spo-∏eczeƒstwie, gospodarce, Êrodkach
masowegoprzekazu itd. Jest powa˝nym zagro˝eniem dlabezpieczeƒstwa
paƒstwa, przeszkodà we wdra-˝aniu reform, êród∏em degeneracji
administracjipaƒstwowej i demoralizacji armii rosyjskiej.Sytuacja
na Kaukazie stanowi równie˝ g∏ównàprzyczyn´ rozwoju terroryzmu w
Rosji, jest jed-nym z czynników stymulujàcych zwi´kszenie
si´wp∏ywów resortów si∏owych w paƒstwie, wp∏y-wa na wzrost
autorytaryzmu i ograniczenie wol-noÊci s∏owa za rzàdów prezydenta
Putina, jakrównie˝ nasilenie si´ w rosyjskim spo∏eczeƒ-stwie
kaukazofobii i islamofobii oraz wzrost na-strojów
nacjonalistycznych68.
2. Przysz∏oÊç Kaukazu
Przysz∏oÊç Kaukazu Pó∏nocnego zale˝y w g∏ównejmierze od
rozwiàzania bàdê dalszego zaostrzeniaproblemów i konfliktów w
regionie. JeÊli b´dàsi´ one nasilaç i pog∏´biaç, w najbli˝szych
latachKaukaz pogrà˝aç si´ b´dzie w chaosie i niesta-bilnoÊci, mo˝na
si´ równie˝ spodziewaç dalszejeskalacji przemocy i kolejnych
zamachów terro-rystycznych. Taki scenariusz wydarzeƒ oznaczaç
b´dzie tak˝e kontynuacj´ niebezpiecznych dla Ro-sji procesów i
tendencji: stopniowego oddalaniasi´ Kaukazu od Rosji, jego
derusyfikacji i islami-zacji. Kraƒcowym przyk∏adem tych zjawisk
jestCzeczenia: faktycznie nie obowiàzuje tam rosyj-skie prawo
(stosunki mi´dzyludzkie opierajà si´na prawie silniejszego,
szariacie lub adacie – nie-pisanym prawie czeczeƒskim), Czeczeni
nie s∏u˝àw rosyjskiej armii, prawie wszyscy Rosjanie mie-szkajàcy
przed 1989 r. w Czeczenii wyjechali z re-publiki, m∏ode pokolenie
nie czuje ˝adnych zwiàz-ków z paƒstwem, kulturà, spo∏eczeƒstwem
ro-syjskim69.
Równie˝ inne muzu∏maƒskie republiki kaukaskiestajà si´ coraz
mniej rosyjskie (choç proces tenjest znacznie wolniejszy ni˝ w
Czeczenii), dryfu-jàc w stron´ islamu, który powoli wybija si´
naczo∏o elementów sk∏adowych pó∏nocnokaukaskiejto˝samoÊci70. Ich
mieszkaƒcy coraz s∏abiej iden-tyfikujà si´ z paƒstwem rosyjskim,
nie uwa˝ajàcgo za swoje i choç wyje˝d˝ajà do Moskwy i
innychrosyjskich regionów w poszukiwaniu pracy, czujàsi´ tam
obco71. Jest to w du˝ym stopniu wynikiempowszechnej w Rosji
ksenofobii w odniesieniudo wszystkich „osób narodowoÊci
kaukaskiej”,jak powszechnie okreÊla si´ tam ludzi pochodzà-cych z
Kaukazu (okreÊlenie to jest traktowaneprzez nich samych jako
wyjàtkowo obraêliwe).Ju˝ dziÊ Kaukaz Pó∏nocny stanowi swego
rodzajuenklaw´, cia∏o obce w granicach Federacji Rosyj-skiej, co
potwierdzajà równie˝ odwiedzajàcy tenregion Rosjanie (dziennikarze,
˝o∏nierze odby-wajàcy tam s∏u˝b´, ludzie, którzy
przypadkowoznaleêli si´ w którejÊ z kaukaskich republik). T∏u-maczy
to w pewnym stopniu reakcje spo∏eczeƒ-stwa rosyjskiego na dziejàce
si´ na Kaukazie wy-darzenia: informacje w mediach dotyczàce
Kau-kazu odbierane sà przez wi´kszoÊç Rosjan jakrelacje z
zagranicy, nie zaÊ cz´Êci w∏asnego paƒ-stwa. Dopóki majàce tam
miejsce tragedie (z wy-jàtkiem tak strasznych jak np. zamach w
Bies∏a-nie) nie wychodzà poza granice Kaukazu, nie do-tyczà Rosji
w∏aÊciwej, opinia publiczna nie rea-guje na nie. Wynika z tego, ˝e
Kaukaz oddala si´od Rosji nie tylko w rzeczywistoÊci, ale równie˝w
ÊwiadomoÊci samych Rosjan.
Opisane powy˝ej tendencje mog∏aby zahamowaçzmiana polityki
Kremla w stosunku do regionu:podj´cie realnej próby zakoƒczenia
wojny cze-
19K
au
ka
z P
ó∏n
oc
ny
: ro
sy
jsk
i w
´z
e∏
go
rdy
jsk
i
P r a c e O S W
-
czeƒskiej, ograniczenie w∏adzy struktur si∏owychw regionie,
dialogu z opozycjà w poszczegól-nych republikach, rezygnacja z
metod si∏owych i wciàgni´cie do wspó∏pracy w regionie spo∏e-cznoÊci
mi´dzynarodowej. Konieczne by∏oby rów-nie˝ wypracowanie spójnej,
d∏ugofalowej kon-cepcji rozwoju gospodarczo-spo∏ecznego regio-nu i
jego integracji z Federacjà Rosyjskà. Wy-maga∏oby to oczywiÊcie
ogromnych nak∏adówfinansowych, niebywa∏ego wysi∏ku
wszystkichszczebli w∏adz i woli pokonania sprzeciwu tych,dla
których niestabilnoÊç w regionie jest korzy-stna. W dzisiejszej
Rosji taka zmiana nie jest jed-nak mo˝liwa z wielu wzgl´dów.
Po pierwsze na Kremlu brakuje woli rewizji poli-tyki w stosunku
do Kaukazu: prezydent Putin i je-go najbli˝sze otoczenie w
wi´kszoÊci wywodzà-ce si´ z radzieckich s∏u˝b specjalnych
traktujàsk∏onnoÊç do kompromisu i przyznanie si´ dow∏asnych b∏´dów
jako okazanie s∏aboÊci, a jedy-ne remedium na pora˝ki na Kaukazie
widzà w zwi´kszaniu kompetencji struktur si∏owych,ich kontroli nad
spo∏eczeƒstwem oraz zaostrza-niu re˝imu w Czeczenii i innych
republikach.Zdecydowanym posuni´ciom na Kaukazie, któ-rych celem
by∏aby zmiana polityki w regioniemusia∏yby towarzyszyç szersze
reformy polity-czno-spo∏eczno-gospodarcze w kraju, na
któreprezydent Putin si´ nie zdecydowa∏72. Po drugie,nawet gdyby
Kreml podjà∏ prób´ zmiany politykina Kaukazie, skutecznie
zablokowaç mog∏yby jetakie czynniki jak: – brak wystarczajàcych
Êrodków materialnych, – brak odpowiednich kadr, – opór struktur
si∏owych, – ogromna korupcja, – degeneracja funkcjonariuszy
paƒstwowych(˝o∏nierzy, urz´dników itd.). Podj´cie przez Rosj´
wspó∏pracy z organizacjamimi´dzynarodowymi i otwarcie si´ na pomoc
z za-granicy u∏atwi∏oby Moskwie przezwyci´˝enietych trudnoÊci,
jednak ekipa prezydenta Putinanie jest do takiej wspó∏pracy
sk∏onna. Przy obec-nej w∏adzy, dà˝àcej do zaprowadzenia w krajujak
najbardziej autorytarnych rzàdów oraz przydzisiejszym stanie
rosyjskiego paƒstwa zmianapolityki na Kaukazie jest wi´c
niemo˝liwa. Ozna-cza to, ˝e chaos na oddalajàcym si´ od
MoskwyKaukazie oraz opisane tu procesy b´dà si´ po-g∏´bia∏y. W
dalszej perspektywie mo˝e si´ to za-
koƒczyç daleko idàcym uniezale˝nieniem lub na-wet oderwaniem
regionu od Federacji Rosyjskiej73.
2. Wp∏yw Kaukazu Pó∏nocnego na przysz∏oÊç Rosji
Choç jeszcze w pierwszej po∏owie lat 90. KaukazPó∏nocny wydawa∏
si´ ma∏o znaczàcà peryferiàimperium, a tamtejsze problemy i
konflikty dru-gorz´dnymi dla paƒstwa rosyjskiego, pierwszawojna
czeczeƒska udowodni∏a, ˝e sytuacja w re-gionie ma dla Rosji ogromne
znaczenie. KaukazPó∏nocny jest regionem, gdzie ogniskuje si´ wie-le
ogromnie wa˝nych problemów, od którychrozwiàzania zale˝eç b´dzie
przysz∏oÊç Rosji74.Takie kwestie jak: wojna czeczeƒska, inne
kon-flikty etniczne i religijne, gwa∏towny wzrostliczby ludnoÊci
nierosyjskiej i muzu∏maƒskiej,zmniejszanie si´ liczby etnicznych
Rosjan itd.stawiajà przed paƒstwem rosyjskim pytania na-tury
egzystencjalnej. Jak zintegrowaç ludnoÊç nie-rosyjskà z resztà
mieszkaƒców kraju, na jakiejpodstawie budowaç paƒstwo i wokó∏
jakiej ideijednoczyç coraz bardziej zró˝nicowane spo∏e-czeƒstwo
(paƒstwa narodowego czy wieloetnicz-nego, sfederalizowanego czy
centralistycznego,laickiego czy opierajàcego si´ na
prawos∏awiu)?Jak zapobiec konfliktom etnicznym i wyznanio-wym,
które mogà rozsadziç Federacj´ Rosyjskàod Êrodka? Od tego, czy i w
jaki sposób Rosja po-radzi sobie z problemami Kaukazu, mogà
wi´czale˝eç tak fundamentalne kwestie jak: prze-trwanie Federacji
Rosyjskiej, jej przysz∏y kszta∏ti ustrój polityczno-administracyjny
oraz spo∏ecz-ny, stabilnoÊç i bezpieczeƒstwo paƒstwa.
Dopóki Moskwa nie b´dzie w stanie rozwiàzaçproblemów Kaukazu
Pó∏nocnego, przede wszys-tkim doprowadziç do jak najszybszego
zakoƒcze-nia wojny w Czeczenii, dopóty b´dzie krajem w znacznym
stopniu nieprzewidywalnym, nie-stabilnym, zagro˝onym terroryzmem i
wstrzà-sanym coraz g∏´bszymi konfliktami wewn´-trznymi, paƒstwem
emigracji tysi´cy ludzi prze-Êladowanych ze wzgl´du na narodowoÊç i
reli-gi´75. JeÊli Kreml nie poradzi sobie z Kaukazemnie b´dzie
mo˝liwe wejÊcie Rosji na drog´ demo-kratycznych reform, podj´cie
próby stworzenianowoczesnego, otwartego na wspó∏prac´ ze Êwia-tem
paƒstwa. Alternatywà jest paƒstwo o autory-tarnym systemie rzàdów,
ograniczajàce swobody
Ka
uk
az
Pó
∏no
cn
y:
ros
yjs
ki
w´
ze
∏ g
ord
yjs
ki
20
P r a c e O S W
-
obywatelskie i sprawujàce coraz wi´kszà kontro-l´ nad
spo∏eczeƒstwem, kraj zacofany gospodar-czo, izolujàcy si´ od reszty
Êwiata. Ju˝ dziÊ Kau-kaz jest êród∏em stopniowego rozk∏adu
paƒstwarosyjskiego, jego struktur i spo∏eczeƒstwa76; jeÊlinie
zostanie to zahamowane poprzez zmian´ po-lityki w stosunku do tego
regionu, mo˝e on si´staç êród∏em jego rozpadu.
Kaukaz ma dla Moskwy du˝e znaczenie strategi-czne, poniewa˝ jest
najbardziej na po∏udnie wy-suni´tà jej cz´Êcià, „mi´kkim
podbrzuszem Ro-sji”, regionem oddzielajàcym Rosj´ w∏aÊciwà
odKaukazu Po∏udniowego oraz Bliskiego i Ârodko-wego Wschodu, gdzie
zachodzà bardzo niepoko-jàce procesy (np. rozwój fundamentalizmu
islam-skiego). Stabilny i zintegrowany z Federacjà Ro-syjskà Kaukaz
Pó∏nocny mo˝e byç zaporà chro-niàcà Rosj´ przed przenikaniem tych
procesów,niestabilny – furtkà dla islamskich
radyka∏ów,mi´dzynarodowych terrorystów, zorganizowa-nej
przest´pczoÊci itd. Od dalszego rozwoju sy-tuacji na Kaukazie
Pó∏nocnym zale˝eç b´dzie rów-nie˝ jej pozycja na obszarze
postradzieckim, prze-de wszystkim na Kaukazie Po∏udniowym.
Pó∏noc-nokaukaskie republiki stanowià swego rodzajuzaplecze dla
rosyjskiej polityki w stosunku doGruzji, Armenii i Azerbejd˝anu,
dlatego warun-kiem zachowania tam wp∏ywów Moskwy jest sta-bilnoÊç i
bezpieczeƒstwo na Kaukazie Pó∏nocnym.Maciej Falkowski
21K
au
ka
z P
ó∏n
oc
ny
: ro
sy
jsk
i w
´z
e∏
go
rdy
jsk
i
P r a c e O S W
-
Aneks
Krótka charakterystykaposzczególnych cz´Êci
KaukazuPó∏nocnego
Dagestan powierzchnia – 50,3 tys. km2; po∏o˝enie – we wschodniej
cz´Êci Kaukazu P∏n.,nad Morzem Kaspijskim; graniczy z
Azerbejd˝a-nem, Gruzjà, Czeczenià, Krajem Stawropolskim i Ka∏mucjà;
stolica – Machaczka∏a (ok. 550 tys.); inne wi´ksze miasta – Derbent
(95 tys.),Chasaw-jurt (88 tys.), Kaspijsk (71 tys.); liczba
ludnoÊci – 2,58 mln; sk∏ad etniczny – Awarowie (27,5%),
Dargijczycy(15,5%), Kumycy (12,8%), Lezgini (11,3%),Rosjanie (ok.
6%), Lakowie (5,1%), Tabasaranie(4,3%), Azerowie (4,1%),
Czeczeni-Akiƒcy (3,2%),Nogajowie (1,5%), Rutulowie (0,8%),
Agu∏owie(0,7%), Tatowie (0,7%), Cachurzy (0,2%) i in.; religia –
ponad 90% mieszkaƒców stanowiàmuzu∏manie-sunnici, ponadto:
muzu∏manie-szy-ici, prawos∏awni i ˝ydzi; przewodniczàcy Rady
Paƒstwa – MagomedaliMagomiedow (od 1990 r.)77.
Czeczenia powierzchnia – ok. 16,5 tys. km2 (po
podzialeCzeczeno-Inguskiej ASRR w 1992 r. granicami´dzy Czeczenià i
Inguszetià nie zosta∏a for-malnie wytyczona); po∏o˝enie – w
Êrodkowo-wschodniej cz´Êci Kau-kazu Pó∏nocnego; graniczy z Gruzjà,
Inguszetià,Osetià Pó∏nocnà, Krajem Stawropolskim i Dage-stanem;
stolica – Grozny (od 40 do 120 tys. mieszkaƒców); inne najwi´ksze
miasta – Urus-Martan (ok. 40tys.), Gudermes (ok. 30 tys.), Szali
(ok. 24 tys.),Argun (ok. 23 tys.); liczba ludnoÊci – ok. 600 tys.
(oficjalnie 1,1 mln,jednak dane te sà z ca∏à pewnoÊcià
zawy˝one);sk∏ad etniczny – Czeczeni (ponad 90%; do 1989 r.stanowili
57,8% ludnoÊci), Rosjanie (brak danych,nie wi´cej ni˝ kilkanaÊcie
tys. osób; do 1989 r. –23,1%); religia – muzu∏manie-sunnici (ponad
90%),niewielka liczba prawos∏awnych; prezydent A∏u A∏chanow (od
2004 r.)
Inguszetiapowierzchnia – ok. 4,3 tys. km2 (najmniejszypodmiot
FR); po∏o˝enie – w Êrodkowo-wschodniej cz´Êci Kau-kazu Pó∏nocnego;
graniczy z Gruzjà, Czeczenià,Osetià Pó∏nocnà i Krajem
Stawropolskim; stolica – Magas (brak sta∏ych mieszkaƒców,jedynie
centrum administracyjne); inne wi´ksze miasta – Nazraƒ (120 tys.;
do 1998 r.stolica), Ma∏gobek (50 tys.), Karabu∏ak (29 tys.);liczba
ludnoÊci – 468 tys.; sk∏ad etniczny – Ingusze (ok. 80%),
Czeczeni(ok. 20%, wi´kszoÊç z nich stanowià uchodêcy z Czeczenii);
religia – muzu∏manie-sunnici (niemal 100%);prezydent – Murat
Ziazikow (od 2002 r.)
Osetia Pó∏nocna powierzchnia – 8 tys. km2; po∏o˝enie – w
Êrodkowej cz´Êci Kaukazu Pó∏noc-nego; graniczy z Gruzjà (w tym z
separatysty-cznà Osetià Po∏udniowà), Inguszetià, Czeczenià,Krajem
Stawropolskim i Kabardyno-Ba∏karià; stolica – W∏adykaukaz (313
tys.); inne wi´ksze miasta – Mozdok (40 tys.), Bies∏an(35 tys.);
liczba ludnoÊci – 709 tys.; sk∏ad etniczny – Osetyjczycy (59%),
Rosjanie(24%), Ingusze (5,4%), Ormianie (2,2%) i in.; religia –
prawos∏awni (ok. 70%), muzu∏manie--sunnici (ok. 30%); prezydent –
Aleksandr Dzasochow (od 1998 r.)
Kabardyno-Ba∏karia powierzchnia – 12,5 tys. km2; po∏o˝enie – w
Êrodkowo-zachodniej cz´Êci Kau-kazu Pó∏nocnego; graniczy z Gruzjà,
Osetià Pó∏-nocnà, Krajem Stawropolskim, i Karaczajo-Czer-kiesjà;
stolica – Nalczyk (234 tys.); inne wi´ksze miasta – Proch∏adnyj (60
tys.),Baksan (32 tys.); liczba ludnoÊci – 900 tys.; sk∏ad etniczny
– Kabardyjczycy (48%), Rosjanie(32%), Ba∏karzy (9%) i in.; religia
– muzu∏manie-sunnici (Kabardyjczycy i Ba∏karzy) oraz prawos∏awni
(Rosjanie); prezydent – Walerij Kokow (od 1991 r.)
Ka
uk
az
Pó
∏no
cn
y:
ros
yjs
ki
w´
ze
∏ g
ord
yjs
ki
22
P r a c e O S W
-
Karaczajo-Czerkiesja powierzchnia – 14,1 tys. km2; po∏o˝enie –
zachodnia cz´Êç Kaukazu Pó∏noc-nego; graniczy z Gruzjà (w tym z
separatysty-cznà Abchazjà), Krajem Krasnodarskim,
KrajemStawropolskim i Kabardyno-Ba∏karià; stolica – Czerkiesk (122
tys.); inne wi´ksze miasta – Ust-D˝eguta (31 tys.), Ka-raczajewsk
(15 tys.); liczba ludnoÊci – 439 tys.; sk∏ad etniczny – Rosjanie
(40%), Karaczajowie(33,4%), Czerkiesi (11%), Abazyni (4,6%),
Noga-jowie (3,1%); religia – g∏ównie muzu∏manie-sunnici; prezydent
– Mustafa Batdyjew (od 2003 r.)
Adygea powierzchnia – 7,6 tys. km; po∏o˝enie – zachodnia cz´Êç
Kaukazu Pó∏noc-nego (w ca∏oÊci otoczona jest terytorium
KrajuKrasnodarskiego); stolica – Majkop (167 tys.); inne wi´ksze
miasta – Adygejsk (12 tys.); liczba ludnoÊci – 447 tys.; sk∏ad
etniczny – Rosjanie (68%), Adygejczycy(22%), Ukraiƒcy (3,2%),
Ormianie (2,4%); religia – prawos∏awni i muzu∏manie-sunnici;
prezydent – Chazret Sowmien (od 2002 r.)
Kraj Stawropolski powierzchnia – 66,5 tys. km2; po∏o˝enie – w
Êrodkowej cz´Êci Kaukazu Pó∏noc-nego; graniczy z obwodem
rostowskim, KrajemKrasnodarskim, Karaczajo-Czerkiesjà,
Kabardy-no-Ba∏karià, Osetià Pó∏nocnà, Czeczenià, Dage-stanem i
Ka∏mucjà; stolica – Stawropol (346 tys.); inne wi´ksze miasta –
Piatigorsk (134 tys.), Nie-winnomysk (134 tys.), Kis∏owodzk (123
tys.),Essentuki (99 tys.); liczba ludnoÊci – 2,73 mln; sk∏ad
etniczny – Rosjanie (ok. 70%), narody Kau-kazu (ok. 30%, w tym
Ormianie, Gruzini, Azero-wie, Czeczeni, narody Dagestanu,
Karaczajowie i in.); religia – znacznà wi´kszoÊç stanowià
prawo-s∏awni, poza tym muzu∏manie-sunnici; gubernator – Aleksandr
Czernogorow (od 1996 r.)
Kraj Krasnodarski (Kubaƒ) powierzchnia – 76 tys. km2; po∏o˝enie
– w zachodniej cz´Êci Kaukazu Pó∏noc-nego, nad Morzem Czarnym;
graniczy z Gruzjà(terytorium separatystycznej Abchazji),
Adygeà,Karaczajo-Czerkiesjà, Krajem Stawropolskim i obwodem
rostowskim; stolica – Krasnodar (643 tys.); inne wi´ksze miasta –
Soczi (366 tys.), Nowo-rosyjsk (205 tys.), Armawir (166 tys.);
liczba ludnoÊci – 5,1 mln; sk∏ad etniczny – Rosjanie (ok. 80%),
narody Kau-kazu (ok. 20%; g∏. Ormianie, Gruzini, Azerowie,Abchazi i
in.); religia – wi´kszoÊç stanowià prawos∏awni, pozatym muzu∏manie;
gubernator – Aleksandr Tkaczow (od 2000 r.)
Ka∏mucja powierzchnia – 76,1 tys. km2; po∏o˝enie – w
pó∏nocno-wschodniej cz´Êci Kau-kazu Pó∏nocnego, nad Morzem
Kaspijskim; gra-niczy z Dagestanem, Krajem Stawropolskim,
ob-wodami: rostowskim, wo∏gogradzkim i astra-chaƒskim; stolica –
Elista (105 tys.); inne wi´ksze miasta – ¸agaƒ (15 tys.); liczba
ludnoÊci – 292 tys.; sk∏ad etniczny – Ka∏mucy (ok. 50%),
Rosjanie(ok. 40%); religia – buddyÊci (Ka∏mucy) oraz
prawos∏awni(Rosjanie); prezydent – Kirsan Ilum˝ynow (od 1993
r.)
23K
au
ka
z P
ó∏n
oc
ny
: ro
sy
jsk
i w
´z
e∏
go
rdy
jsk
i
P r a c e O S W
-
1 Wed∏ug rosyjskiej terminologii – Zakaukazie (Kaukaz Pó∏-nocny
nazywany jest równie˝ Przedkaukaziem).2 Do Kaukazu Pó∏nocnego
zalicza si´ czasem tak˝e pozosta-∏e podmioty utworzonego w 2000 r.
po∏udniowego okr´gufederalnego (z siedzibà w Rostowie nad Donem),
tzn. obwo-dy: rostowski, astrachaƒski i wo∏gogradzki. Tak
rozumianyregion pó∏nocnokaukaski zajmuje powierzchni´ 582 tys.km2
(3,4% terytorium FR) i zamieszkuje go ponad 21 mlnmieszkaƒców (14%
ludnoÊci FR); http://wgeo.ru/russia/okr_ugn.shtml3 Szerzej o
wydarzeniach w Czeczenii w latach 1991–1994oraz przyczynach tzw.
pierwszej wojny czeczeƒskiej zob.:P. Grochmalski, „Czeczenia: rys
prawdziwy”, Wroc∏aw: atla21999; A. Ma∏aszenko, D. Trienin, „Wriemia
Juga”, Moskwa:Moskowskij Centr Carnegie 2002; D. Furman, „Rossija i
Cze-cznia, obszczestwa i gosudarstwa”, Moskwa 1999; S. Cie-sielski,
„Rosja – Czeczenia. Dwa stulecia konfliktu”, Wro-c∏aw: Wydawnictwo
Uniwersytetu Wroc∏awskiego 2003.4 O tzw. pierwszej wojnie
czeczeƒskiej patrz: Ibidem, a tak˝e:J. Cichocki, Wojna
rosyjsko-czeczeƒska, Materia∏y OSW 1997.5 DemokratycznoÊç i
legalnoÊç tych wyborów uzna∏o wieleorganizacji mi´dzynarodowych
(np. OBWE) oraz sama Rosja.6 O okresie mi´dzywojennym szerzej zob.
m.in.: A. Ma∏a-szenko, D. Trienin, op. cit.; D. Furman, op. cit.;
W. Górecki, Czy Rosja straci∏a Kaukaz Pó∏nocny?, Tydzieƒ na
Wschodzie,28 grudnia 1998; M. Evangelista, „The Chechen Wars”,
Wa-shington: Brookings Institution Press 2002.7 Choç w∏adze
rosyjskie o zamachy oskar˝y∏y Czeczenów,do dziÊ nie wyjaÊniono, kto
by∏ ich organizatorem. Wiele fa-któw Êwiadczy o tym, ˝e ich
autorami mog∏y byç rosyjskies∏u˝by specjalne. Takà tez´ prezentuje
m.in. by∏y oficer FSBAleksandr Litwinienko w ksià˝ce Aleksandra
Michaj∏owa:„Czeczenskoje koleso”, Moskwa: Sowierszenno
siekrietno2002 oraz rosyjski magnat medialny Borys Bieriezowski
(po-glàdy na ten temat prezentuje m.in. w filmie „Zamach na
Ro-sj´”). O wydarzeniach w Dagestanie zob. m.in.:
http://www.memo.ru/hr/hotpoints/N-Caucas/conf2809.htm8 W 2002 r.
rozpoczà∏ si´ przymusowy powrót uchodêcówz Inguszetii do Czeczenii:
drogà administracyjnych nacisków(stopniowo zlikwidowano wszystkie
obozy dla uchodêców),gróêb i obietnic wyp∏aty odszkodowaƒ zmuszono
do wy-jazdu wi´kszoÊç uciekinierów. Obecnie w Inguszetii prze-bywa
ok. 70 tys. uchodêców. O obecnej sytuacji czeczeƒ-skich uchodêców w
Rosji zob.: http://www.memo.ru/hr/refugees/doklad2004/chech04.htm9
O naruszeniach praw cz∏owieka w Czeczenii przez rosyjskàarmi´ zob.
m.in.: Miemoria∏ o wojnie na Siewiernom Kaw-kazie
http://www.memo.ru/hr/hotpoints/caucas1/index.htm;http://www.hrw.org/russian/editorials/chechnya/index.html10
Czeczenizacj´ (termin publicystyczny) w∏adze rosyjskieoficjalnie
okreÊla∏y jako „proces pokojowy w Republice Cze-czeƒskiej”. O
etapach polityki czeczenizacji szerzej zob.: A. Makarkin,
Uzakoniennaja czeczenizacyja,
http://www.politcom.ru/2002/pvz10.php; A. Makarkin, Gibiel
Kadyrowai sud’ba czeczenizacyi,
http://www.politcom.ru/2004/pvz417.php; Natalia Sierowa, Tri
problemy czeczenizacyi, http://www.politcom.ru11 Najwi´ksze akcje
zbrojne bojowników w 2004 r. to: za-mach na prezydenta Achmeda
Kadyrowa na stadionie w Gro-
znym (9 maja), atak na Inguszeti´ (z 21 na 22 czerwca), w którym
zgin´∏o ok. 100 osób oraz rajd na Grozny (z 21 na22 sierpnia); na
prze∏omie sierpnia i wrzeÊnia mia∏y miej-sce równie˝ trzy tragiczne
w skutkach zamachy terrorysty-czne: wysadzenie dwóch samolotów w
po∏udniowej Rosji(24 sierpnia; Êmierç 90 osób), zamach samobójczy
na stacjimetra Ryska w Moskwie (31 sierpnia; Êmierç 11 osób),
zaj´-cie szko∏y w pó∏nocnoosetyjskim Bies∏anie (najwi´kszy za-mach
terrorystyczny w historii Rosji; podczas szturmu zaj´-tej szko∏y,
do którego dosz∏o w niejasnych okolicznoÊciach,zgin´∏o ok. 350
osób, w tym kilkaset dzieci). Do wszystkichzamachów przyzna∏ si´
Szamil Basajew na jednej ze stroninternetowych czeczeƒskich
separatystów www.kavkazcenter.com12 Nie mo˝na wykluczyç, ˝e to
wojskowi byli autorami za-machu na prezydenta Kadyrowa, którego
silna w∏adza za-czyna∏a zagra˝aç ich pozycji w republice. Kadyrow
otwar-cie krytykowa∏ armi´ za przeÊladowania ludnoÊci cywilneji
domaga∏ si´ ograniczenia jej w∏adzy w republice.13 Chodzi tu przede
wszystkim o przedstawicieli tzw. klanuKadyrowa, na którego czele
stoi syn zabitego prezydentaRamzan Kadyrow (obecnie wicepremier
Czeczenii). Podle-gajàca mu s∏u˝ba bezpieczeƒstwa terroryzu