Page 1
9STANDARDY MEDYCZNE/PEDIATRIA 2016 T. 13 9-24
standardy medyczne
Karmienie piersią. Stanowisko Polskiego Towarzystwa Gastroenterologii, Hepatologii i Żywienia Dzieci
Breastfeeding. A Position Paper by the Polish Society for Paediatric Gastroenterology, Hepatology and Nutrition
Hanna Szajewska1, Andrea Horvath1, Anna Rybak2, Piotr Socha2
1 Klinika Pediatrii, Warszawski Uniwersytet Medyczny
2 Klinika Gastroenterologii, Hepatologii, Zaburzeń Odżywiania i Pediatrii, „Instytut – Pomnik Centrum Zdrowia Dziecka”, Warszawa
EKSPERCI OPINIUJĄCY:
Maria Katarzyna Borszewska-Kornacka (Prezes Polskiego Towarzystwa Neonatologicznego)
Mieczysława Czerwionka-Sza#arska (Konsultant Krajowy w dziedzinie gastroenterologii dziecięcej)
Ewa Helwich (Konsultant Krajowy w dziedzinie neonatologii)
Teresa Jackowska (Konsultant Krajowy w dziedzinie pediatrii)
Barbara Kowalewska-Kantecka (Przewodnicząca Zarządu Głównego Komitetu Upowszechniania Karmienia Piersią, Instytut Matki i Dziecka w Warszawie)
Barbara Królak-Olejnik (Prezes Polskiego Towarzystwa Konsultantów i Doradców Laktacyjnych)
Janusz Książyk (Prezes Zarządu Polskiego Towarzystwa Żywienia Klinicznego Dzieci)
Magdalena Nehring-Gugulska (Dyrektor Centrum Nauki o Laktacji)
Aleksandra Wesołowska (Prezes Fundacji Banku Mleka Kobiecego, Uniwersytecka Pracownia Badań nad Mlekiem Kobiecym i Laktacją przy Regionalnym
Banku Mleka w Warszawie)
Maria Wilińska (Koordynator pierwszego w Polsce Programu Karmienia Piersią Noworodków OIOM)
STRESZCZENIE
Polskie Towarzystwo Gastroenterologii, Hepatologii i Żywienia Dzieci (PTGHiŻDz) opracowało zalecenia dotyczące karmienia piersią. Celem PTGHiŻDz
jest czynne włączenie się do działań na rzecz propagowania i wspierania tego typu karmienia. Jako metodykę przyjęto adaptację do warunków pol-
skich wytycznych opracowanych przez międzynarodowe towarzystwa naukowe, renomowane instytucje i zespoły ekspertów. Celem, do którego nale-
ży dążyć, jest wyłączne karmienie piersią przez pierwszych 6 miesięcy życia dziecka. W dokumencie omówiono m.in. korzyści wynikające z karmienia
piersią, przeciwwskazania, zasady karmienia piersią oraz wprowadzania pokarmów uzupełniających.
Standardy Medyczne/Pediatria 2016 T. 13 9-24
SŁOWA KLUCZOWE: ŻYWIENIE NIEMOWLĘTA DZIECI
ABSTRACT
The Polish Society for Paediatric Gastroenterology, Hepatology and Nutrition developed guidelines for breastfeeding. The mission of the Society is active
promotion and support of breastfeeding. Evidence for the recommendations was obtained by adapting trustworthy guidelines developed by scienti5c
societies, renowned institutions, and expert organizations. Exclusive breast-feeding during the 5rst 6 months of life is a desirable goal. Among others,
the document details the bene5ts of breastfeeding, contraindications, recommendations for breastfeeding and introduction of complementary feeding.
Standardy Medyczne/Pediatria 2016 T. 13 9-24
KEY WORDS: NUTRITION INFANTS CHILDREN
W 2014 roku Polskie Towarzystwo Gastroenterologii,
!"#$%&%'(()()*+,(!-(#)./(!0()1234 (*./5)%"6#0%,#-7%) /#&!0!-(#)8%$+0/90!) :+,(!-(#) /86%,+0;)-(!<%,-
&9$1=)>!&!<?)8%)@$A6!'%)-#&!:+)89:+B?) C!D$),+790/-!)@#6<(!-(!)"(!6D(9)"6/!/)"(!6,D/+0;)E)<(!D(F0+):+0(#)
8/(!0@#= 2%@#6<)@%G(!0+),+$,#6/#-+),),+D$#60/#-C90+0;)(&%H0(#0;)"6/!/)/86%,9)<#$@F),)"!7-()/#D"%-@#C#)/#"%$6/!G%,#-(!)-(!<%,&F0(#)-#),D/+D$@(!)-(!-/GF8-!)D@7#8-(@()%8:+,0/!?)/#"!,-(#C90)"6#,(87%,+)6%/,AC),)"(!6,D/+<)"A76%0/I):+0(#=)J+C9$!@)D$#-%-
Page 2
10 STANDARDY MEDYCZNE/PEDIATRIA 2016 T. 13 9-24
standardy medyczne
,(9),($#<(-+).)()K=)L#&!0!-(#)234 (*./)D9)/'%8-!)/) (--+<(),+$+0/-+<(?) ,) $+<) /#&!0!-(#<() K%<($!$I)*+,(!-(#) MI6%"!CD@(!'%) 3%,#6/+D$,#)4#D$6%!-$!6%-&%'((?) !"#$%&%'(() ()*+,(!-(#)./(!0() 1European Socie-
ty for Paediatric Gastroenterology, Hepatology and
Nutrition?)MN24 OP52=)J)/#&!0!-(#0;)234 (*./)"%8-
DI<%,#-%)6A,-(!:)/#D#8+):+,(!-(#),)"6/+"#8@#0;?)'8+)-(!<%,&F)-(!)C!D$)@#6<(%-!)-#$I6#&-(!)(),+<#'#)D$%D%,#-(#)"6%8I@$A,)/#D$F"IC90+0;)<&!@%)@%G(!0!?)%6#/) /#D#8+) ,"6%,#8/#-(#) "%@#6<A,) I/I"!7-(#C9-0+0;)8%)8(!$+)-(!<%,&F0(#=)
P(-(!CD/+)8%@I<!-$) C!D$)"%H,(F0%-+),+790/-(!)@#6-<(!-(I)"(!6D(9)()D$#-%,()I/I"!7-(!-(!),0/!H-(!CD/+0;)/#&!0!Q) 8%$+0/90+0;) :+,(!-(#) -(!<%,&9$=) >!&!<) 234 (*./) C!D$) 0/+--!) ,790/!-(!) D(F) 8%) 8/(#7#Q) -#)6/!0/)"6%"#'%,#-(#)(),D"(!6#-(#)@#6<(!-(#)"(!6D(9=)
MetodykaR#@%) <!$%8+@F) "6/+CF$%) #8#"$#0CF) 8%) ,#6I-@A,)"%&D@(0;) ,+$+0/-+0;) %"6#0%,#-+0;) "6/!/) <(F8/+--#6%8%,!) $%,#6/+D$,#) -#I@%,!?) 6!-%<%,#-!) (--
D$+$I0C!) () /!D"%7+) !@D"!6$A,=) J) "(!6,D/+<) !$#"(!)#I$%6/+) "6/!"6%,#8/(&() "6/!'&98) D+D$!<#$+0/-+) "%8)@9$!<) /(8!-$+S@%,#-(#) ,+$+0/-+0;T/#&!0!Q) 8%-$+0/90+0;) @#6<(!-(#) -#$I6#&-!'%?) /!) D/0/!'A&-+<)I,/'&F8-(!-(!<) 8%@I<!-$A,) %"IG&(@%,#-+0;) ,) 0(9'I) %D$#$-(0;) U) &#$?) ,) $+<) /#&!0!Q) V,(#$%,!C) W6'#-(/#0C() L86%,(#) 1World Health Organization,
J W53,) K%<($!$I) *+,(!-(#) 1MN24 OP52) %6#/) O<!-6+@#QD@(!C)O@#8!<(()2!8(#$6(()1American Academy of
Pediartrics?)OO254?) %0!-+) (0;)#@$I#&-%H0() ()<%:&(,%-H0()"6/+CF0(#),),#6I-@#0;)"%&D@(0;=)P#) $+<)!$#"(!)I,/'&F8-(%-%) 6A,-(!:) %"6#0%,#-(#) !@D"!6$A,) 2%&-D@(!'%)3%,#6/+D$,#)K%-DI&$#-$A,) ().%6#80A,)X#@-
$#0+C-+0;U=)J)@%&!C-+<)!$#"(!)"6/+'%$%,#-%)"(!6,-
D/9),!6DCF)8%@I<!-$I?)@$A6#) /%D$#7#) /6!0!-/%,#-#)"6/!/)'6I"F)!@D"!6$A,)6!"6!/!-$IC90+0;)H6%8%,(D@%)-!%-#$%&%'A,?)"!8(#$6A,)()'#D$6%!-$!6%&%'A,)8/(!0(F-0+0;)%6#/)"6/!8D$#,(0(!&()H6%8%,(D@)/#C<IC90+0;)D(F)@#6<(!-(!<)"(!6D(9=)JD/+D$@(!)I,#'()/'7%D/%-!)"6/!/)/!D"A7)%"(-(IC90+)/%D$#7+)"6/!8+D@I$%,#-!=)J),+-(-@I)@%-DI&$#0C()8%@I<!-$%,()"6/!8D$#,(#C90!<I)D$#--%,(D@%)234 (*./)/%D$#7)-#8#-+)%D$#$!0/-+)@D/$#7$=)
Terminologia2%8D$#,%,!)8!S-(0C!)%@6!H&#C90!)"6#@$+@()@#6<(!-(#)"(!6D(9?),+@%6/+D$+,#-!)"6/!/) !@D"!6$A,),) H,(#$%-,+0;)/#&!0!-(#0;)@#6<(!-(#)"(!6D(9)%6#/)8%)/G(!6#-(#)()6#"%6$%,#-(#)8#-+0;?)/'%8-!)/!)D$#-8#68#<()J W)/)YZZ[)6%@I?)%G!C<IC9\?E: ,+790/-!)@#6<(!-(!)"(!6D(9)1#-'=)exclusive breast-
feeding5)])-(!<%,&F)%$6/+<IC!)$+&@%)<&!@%)/)"(!6D(?),)D"%DAG)-#$I6#&-+) &IG)H0(9'-(F$!)%8)<#$@(^)8%-"ID/0/#&-!) C!D$) "%8#,#-(!)"6%8I@$A,) _#6<#0!I-
$+0/-+0;)1,)$+<)8%ID$-+0;)6%/$,%6A,)-#,#8-(#-
C90+0;?),($#<(-?)<(-!6#7A,?)&!@A,5?)C!H&()C!D$)$#@#)"%$6/!G#^
"6/!,#:#C90!)@#6<(!-(!)"(!6D(9)1#-'=)predominant
breastfeeding) ]) 8/(!0@%) %$6/+<IC!) <&!@%) <#$@() ()]),)6#/(!)"%$6/!G+)])&!@(?)#&!)C!8-%0/!H-(!)8%"ID/-0/#) D(F) "%8#:),%8+) &IG) -#"%CA,)-#) G#/(!),%8+?);!6G#$)&IG)D%@A,)%,%0%,+0;^
I/I"!7-(#C90!) &IG) 0/FH0(%,!) @#6<(!-(!) "(!6D(9)1#-'=)complementary feeding or partial breastfeed-
ing) ])%"6A0/)<&!@#)<#$@()-(!<%,&F)%$6/+<IC!)D$#-7!)&IG)"A7D$#7!)"%@#6<+)I/I"!7-(#C90!^
0#7@%,($!) &IG) "!7-!) @#6<(!-(!) "(!6D(9) 1#-'=) full
breastfeeding5) ]) 8!S-(0C#) %G!C<IC!) /#6A,-%) ,+-790/-!?)C#@)()"6/!,#:#C90!)@#6<(!-(!)"(!6D(9^)
@#6<(!-(!) "(!6D(9) &IG) `@#:8!a) @#6<(!-(!) "(!6D(9)1#-'=)breastfeeding %6)`any” breastfeeding))])8!S-
-(0C#) %G!C<IC!),D/+D$@(!) "%,+:D/!) $!0;-(@() @#6-<(!-(#)"(!6D(9^
`C#@(!@%&,(!@a)@#6<(!-(!)"(!6D(9)b)%/-#0/#?):!)-(!-<%,&F)0%)-#C<-(!C)6#/)G+7%)@#6<(%-!)"(!6D(9)G98c)%$6/+<+,#7%)<&!@%)<#$@()&IG)D(#6F=)
Epidemiologia L'%8-(!) /) %"IG&(@%,#-+<() ,) YZdU) 6%@I) 8#-+<() /) @6#CA,) 0/7%-@%,D@(0;) e-(() MI6%"!CD@(!C) (D$-(!C9)/#D#8-(0/!) 6A:-(0!) ,) 6#"%6$%,#-(I) ,(!&I) #D"!@$A,)@#6<(!-(#)"(!6D(97=).#-!)8%$+0/90!) (-(0C#0C()@#6<(!--(#)"(!6D(9?),+790/-!'%)@#6<(!-(#)"(!6D(9),)"%D/0/!-'A&-+0;) <(!D(90#0;) :+0(#) %6#/) @%-$+-I#0C() @#6<(!--(#)"(!6D(9)8%)@%Q0#)d=)6%@I):+0(#)D9)/6A:-(0%,#-!?) #&!) /,+@&!) %8G(!'#C9) %8) /#&!0!Q)J W=)3+&@%),)-(!-&(0/-+0;) @6#C#0;) (-(0C#0C#) @#6<(!-(#) "(!6D(9) "6/!-@6#0/#) fZg) 1P%6,!'(#?) .#-(#5^) ,) @(&@I) <(!H0() D(F) ,)'6#-(0#0;)EZ)hiZg)1J(!&@#)j6+$#-(#?)j!&'(#5=)W8D!-$!@)8/(!0()@#6<(%-+0;),+790/-(!)"(!6D(9),)E=)<(!D(90I):+0(#)"6/!@6#0/#)\Zg)$+&@%),)k)@6#C#0;)!I6%"!CD@(0;)1JF'6+?)l#&$#?)2%6$I'#&(#?)N7%,#0C#5=)j#8#-(#) 8%D$F"-!) ,) 2%&D0!) 8%$+0/9) ,+G6#-+0;) 6!-'(%-A,) () D9) /6A:-(0%,#-!) "%8) ,/'&F8!<) <!$%8+-@(=) P#C8%@7#8-(!CD/!?) C#@) 8%$98?) %'A&-%"%&D@(!) 8#-!) /)dffi)6%@I)8%,%8/(7+?):!)"%-#8)fYg)<#$!@)"%8!C-<%,#7%)@#6<(!-(!)-#$I6#&-!)"%)"%6%8/(!)()G&(D@%)Uig)@%-$+-I%,#7%)C!),)E=)<(!D(90I):+0(#8. Wyniki aktual-
-(!) "6%,#8/%-+0;) G#8#Q) #-@(!$%,+0;),D@#/IC9?) :!)%8D!$!@)<#$!@)@#6<(90+0;)"(!6D(9)1,+790/-(!)&IG)0/F-H0(%,%5)C!D$)-(!D#$+D_#@0C%-IC90+=)J)E=)<(!D(90I):+0(#)"(!6D(9),)%'A&!)@#6<()C!8+-(!)E[g)<#$!@?)#),+790/-(!)"(!6D(9)/#&!8,(!)khfgf?dZ.
PromocjaP#) 0#7+<) H,(!0(!) "%8!C<%,#-!) D9) &(0/-!) (-(0C#$+,+)<#C90!) -#) 0!&I) ID"6#,-(!-(!) %6'#-(/#0C() () "6%<%0C()@#6<(!-(#)"(!6D(9)-#)%88/(#7#0;)"%7%:-(0/+0;=)R!8-9) /)-#C,#:-(!CD/+0;)C!D$)#@0C#)`N/"($#&)26/+C#/-+)./(!0-@Ia) %"6#0%,#-#) "%-#8) YU) &#$) $!<I) "6/!/) J W) ()ePm>Mn=)2%8D$#,9)/#&!0#-!'%)@(!6I-@I)/<(#-),)/#-
Page 3
11STANDARDY MEDYCZNE/PEDIATRIA 2016 T. 13 9-24
standardy medyczne
kresi!)%"(!@()-#8)@%G(!$#<() 6%8/90+<() (),)"%7%'I) C!D$) `dZ)@6%@A,)8%)I8#-!'%)@#6<(!-(#)"(!6D(9a)(Tabela 1)11.
K#6<(!-(!) -#$I6#&-!) "6%<IC!) $#@:!) ,D"A&-#) "%&(-$+@#) J W) () ePm>Mn?) /'%8-(!) /) @$A69) "%8#-(!) -%-,%6%8@%<) &IG) -(!<%,&F$%<) @#6<(%-+<) "(!6D(9) "%-@#6<I) &IG)-#"%CI) (--!'%)-(:)<&!@%)<#$@() "%,(--%)G+B)I/#D#8-(%-!),D@#/#-(!<)<!8+0/-+<12=).&#$!'%) ,)%D$#$-(<)0/#D(!)8/(#7#-(#),(!&I)%6'#-(/#0C()/86%,(#)"IG&(0/-!'%) @%-0!-$6IC9) D(F) -#) %'6#-(0/!-(I) D$%D%-,#-(#) <&!@#) <%8+S@%,#-!'%) I) -%,%6%8@A,) @#6-<(%-+0;)"(!6D(9)"%80/#D);%D"($#&(/#0C()-#)%88/(#7#0;)"%7%:-(0/+0;=) P(!D$!$+) "%6#8-(0$,%) &#@$#0+C-!) -#8#&)-(!)C!D$)S-#-D%,#-!)/!)H6%8@A,)"IG&(0/-+0;=)J)YZdk)6%@I) H6%8%,(D@%) -!%-#$%&%'A,) %"IG&(@%,#7%) 6!@%-<!-8#0C!) %8-%H-(!) ,0/!D-!C) D$+<I�C() &#@$#0C() 8&#)%H6%8@A,)"%7%:-(0/+0;) ()-!%-#$%&%'(0/-+0;)mmm)"%/(%-<I)6!_!6!-0+C-!'%13.
Bank mleka R!H&() <&!@%) <#$@() C!D$) -(!8%D$F"-!?) -#&!:+) 6%/,#-:+B) "%8#:) <&!@#) /) G#-@I) <&!@#) /#<(#D$) "%@#6<I)D/$I0/-!'%?) /!) ,/'&F8I) -#) "6%/86%,%$-!) /-#0/!-(!)'#$I-@%,%) D"!0+S0/-!'%) "%@#6<I) @%G(!0!'%=) l#) $%) D/0/!'A&-!) /-#0/!-(!),)"6/+"#8@I)8/(!0()I6%8/%--+0;)/),6%8/%-9)/7%:%-9),#89)D!60#?)#&!)(D$-(!C9)$#@-
:!)(--!),D@#/#-(#)8%)/#D$%D%,#-(#)$!'%)$+"I)<&!@#)I) -%,%6%8@A,) 8%-%D/%-+0;) () -(!<%,&9$) /) 0;%6%G9) (6D0;D"6I-'#?) /!D"%7!<) @6A$@(!'%) C!&($#?) <#6$,(-0/+<)/#"#&!-(!<)C!&($?)/7%:%-+<(),#8#<(),(!&%-#6/9-8%,+<(14=)O@$I#&-(!),)2%&D0!)8/(#7#C9)\)G#-@()<&!@#)@%G(!0!'%) "%8) "#$6%-#$!<) nI-8#0C() j#-@I) l&!@#) K%G(!0!'%^)Y)@%&!C-!)<#C9)"%,D$#B),)-#CG&(:D/!C)"6/+-D/7%H0()o,,,=G#-@<&!@#="&p=)
Korzyści wynikające z karmienia piersią
Zalety karmienia piersią
K#6<(!-(!) "(!6D(9) ,(9:!) D(F) /) ,(!&%<#) @%6/+H0(#-<() /86%,%$-+<() /#6A,-%) 8&#) 8/(!0@#?) C#@) () <#$-ki (Tabela 2)YhU?dU. L#) !_!@$+) $!) <%'9) %8"%,(#8#B)D@7#8-(@() "%@#6<I) @%G(!0!'%?) -"=) &#@$%_!6+-#?)%&('%D#0;#6+8+?) "6/!0(,0(#7#) m'O?) !-/+<+?) ;%6-<%-+?) 0/+--(@() ,/6%D$I) () (--!) 0/+--(@() (<<I-%-&%'(0/-!) (Tabela 3)\?dE=) 2!7-(9) %-!),(!&!) G(%&%'(0/--+0;) _I-@0C(?)%8"%,(#8#C90)<=(-=) /#),/<#0-(#-(!)I@7#8I) %8"%6-%H0(%,!'%?) 8/(#7#-(!) "6/!0(,/#-"#&-!) () "6/!0(,(-_!@0+C-!?) @%6/+D$-+) ,"7+,) -#)I@7#8) D!60%,%h-#0/+-(%,+) %6#/) I$6/+<+,#-(!)6A,-%,#'() <(@6%G(%$+) "6/!,%8I) "%@#6<%,!'%\hU. N/0/!'A&-9) 6%&F) "6/+"(DIC!) D(F) D(#6/!?) @$A6#) /#-,(!6#) 8I:%),($#<(-+)O?) D%8I) () 0;&%6@A,=)WG!0-+) ,)-(!C)$#@:!),+D%@()"%/(%<)"6/!0(,0(#7)m'O)18%)U)<'T<&5 8/(#7#) %0;6%--(!) -#) "6/!,A8) "%@#6<%,+) 8/(!0@#) ])"6/!0(,0(#7#),),(F@D/%H0()"%/%D$#C9)-#)"%,(!6/0;-
-()"6/!,%8I)"%@#6<%,!'%=)>%6#/)0/FH0(!C)"%8-%D()D(F)6A,-(!:)@,!D$(F)H,(#8%-<%H0() D"%7!0/-!C) () D+$I#0C() !@%-%<(0/-!C) @%G(!$?)@$A6!) @#6<(9) "(!6D(9=) X!"D/!) ,#6I-@() :+0(#) %6#/)<-(!CD/!)6+/+@%)/#-(!0/+D/0/!Q)"%80/#D)@#6<(!-(#)-#$I6#&-!'%),)D$%DI-@I)8%)@#6<(!-(#)D/$I0/-!'%)<%'9) D"6/+C#B)<-(!CD/!<I) -#6#:!-(I) -#) (-_!@0C!) () <-(!CD/!<I) 6+/+@I) ;%D"($#&(/#0C() ,H6A8) 8/(!0()@#6<(%-+0;)-#$I6#&-(!17,18.
W"6A0/) _I-@0C() G!/"%H6!8-(%) /,(9/#-+0;) /) @%-6/+H0(#<() /86%,%$-+<() () %0;6%--+<() 6%/,#:#) D(F),"7+,) @#6<(!-(#) -#$I6#&-!'%) -#) "Ac-(!CD/!) "6!-_!6!-0C!) D<#@%,!) 8/(!0@#=) J+-(@() G#8#Q) !@D"!-6+<!-$#&-+0;) DI'!6IC9?) :!) D<#@() 8%H,(#80/#-!)"6/!/)8/(!0(),),+-(@I),+G%6A,):+,(!-(%,+0;)<#$-@(),)$6#@0(!)0(9:+)()&#@$#0C()1#&!)$#@:!),+G%6I)<&!@#)<%8+S@%,#-!'%5)<%'9)<(!B),"7+,)-#)87I'%$!6<(--%,!)"6!_!6!-0C!)D<#@%,!df?YZ.
Korzyści dla dzieckaq/#8D/!),+D$F"%,#-(!)I)8/(!0@#) &IG) 7#'%8-(!CD/+)"6/!G(!'YhU?d\?di?d[: /#@#:!Q)"6/!,%8I)"%@#6<%,!'%)])C!8!-)/)-#C&!-"(!C)I8%@I<!-$%,#-+0;)!_!@$A,^)@#6<(!-(!)"(!6-D(9) /-#0/90%) /<-(!CD/#) /#"#8#&-%HB) 16!8I@0C#) %)UZg5)()H<(!6$!&-%HB)1D@I$!0/-%HB)[Z)hfZg5)8/(!0()/)"%,%8I)%D$6!C)G(!'I-@()(-_!@0+C-!C?)/,7#D/0/#) I)-(!<%,&9$)"%-(:!C)E=)<(!D(90#):+0(#^)
/#@#:!Q)86A')%88!0;%,+0;^ /#"#&!-(#)I0;#)H6%8@%,!'%^) G#@$!6+C-+0;) /#"#&!Q) %"%-) <A/'%,%h68/!-(%-,+0;^)
D!"D+^ /#@#:!Q)I@7#8I)<%0/%,!'%^) <#6$,(0/!'%)/#"#&!-(#)C!&($=)
Tabela 1. 10 kroków do udanego karmienia piersią
1. Sporządzenie na piśmie zasad postępowania sprzyjających karmieniu piersią i zapoznanie z nimi całego personelu
2. Przeszkolenie wszystkich pracowników, tak aby mogli realizować ustalone zasady
3. Informowanie wszystkich ciężarnych kobiet o korzyściach płynących z karmienia piersią i o właściwym postępowaniu podczas karmienia
4. Pomoc matkom w rozpoczęciu karmienia piersią w ciągu 2 godz. od urodzenia dziecka
5. Poinstruowanie matek, jak należy karmić piersią i jak utrzymać laktację, nawet jeśli będą oddzielone od noworodków
6. Niekarmienie noworodków niczym poza mlekiem matki (z wyjątkiem szczególnych wskazań medycznych)
7. Stosowanie systemu rooming-in, który umożliwia matce przebywanie razem z dzieckiem w jednym pokoju od urodzenia i przez całą dobę
8. Zachęcanie matek do karmienia piersią „na żądanie” i ułatwianie im tego
9. Niepodawanie smoczka noworodkom karmionym piersią10. Angażowanie się w tworzenie i działalność grup wsparcia dla
kobiet karmiących piersią oraz kierowanie do nich karmiących matek wypisywanych ze szpitala lub będących pod opieką przychodni
Page 4
12 STANDARDY MEDYCZNE/PEDIATRIA 2016 T. 13 9-24
standardy medyczne
N(7F) %0;6%--!'%) 8/(#7#-(#) "(!6D(9) "6/!8D$#,(%-%) ,)3#G!&()Y=26#,8%"%8%G-(!) <-(!CD/!) 6+/+@%) 1-(!C!8-%/-#0/-!)8#-!)/)"(H<(!--(0$,#52-U?d\:
/!D"%7I)-#'7!'%)/'%-I)-(!<%,&9$^ 0I@6/+0+)$+"I)d^ 0I@6/+0+)$+"I)Y^ 0;7%-(#@#?)G(#7#0/@(?)0;7%-(#@#)-(!/(#6-(0/!'%^ -#8,#'()()%$+7%H0(^ ;("!60;%&!D$!6%&!<((^ 0;%6AG)#&!6'(0/-+0;=)
Korzyści dla matki2-5,13: /<-(!CD/!-(!)6+/+@#)@6,#,(!-(#)"%"%6%8%,!'%^) "6/+D"(!D/!-(!)(-,%&I0C()<#0(0+^) D/+GD/+)"%,6A$)8%)<#D+)0(#7#)/)%@6!DI)"6/!8)0(9:9^) /,(F@D/!-(!) 6!<(-!6#&(/#0C() @%H0() /) %@6!DI) "6/!8)0(9:9^)
/<-(!CD/!-(!) 6+/+@#) /#0;%6%,#-(#)-#) 6#@#) C#C-(-@A,)()6#@#)"(!6D(),)%@6!D(!)"%<!-%"#I/#&-+<=)
Przeciwwskazania do karmienia piersią
N+$I#0C!?) ,) @$A6+0;) (D$-(!C9) "6/!0(,,D@#/#-(#) 8%)@#6<(!-(#)"(!6D(9?)D9)-(!&(0/-!=)Ze strony dziecka !"#$%&''()*#*+&*,& (-2-5,13:
@&#D+0/-#) '#&#@$%/!<(#) 10/FD$%HB) ,) MI6%"(!)dr\Z)ZZZhkZ)ZZZT6%@5^
,6%8/%-+)-(!8%GA6) &#@$#/+) 10;%6%G#),+D$F"IC90#)G#68/%)6/#8@%^)%"(D#-%)@(&@#8/(!D(9$)"6/+"#8@A,5=
.#/012+3,& !"#$%&''()*#*+&*,&) 8%) @#6<(!--(#)"(!6D(9) /!) D$6%-+)8/(!0@#)<%'9)G+Br) 0(F:@() D$#-)8/(!0@#?)6%/D/0/!")"%8-(!G(!-(#)I$6I8-(#C90+)DD#-(!?),+-(D/0/!-(!?)-(!@$A6!),#8+)D!60#?),)@$A6+0;),+D(-7!@) /,(9/#-+) /!) DD#-(!<) C!D$)8&#)-(!<%,&F0(#) /G+$)8I:+<)%G0(9:!-(!<2-U=)J) $+0;) "6/+"#8@#0;)-#&!:+)"%8#,#B) %80(9'-(F$+) "%@#6<) @%G(!0+) 1<#$@() &IG) /)G#-@I)<&!@#513.
Tabela 2. Korzyści dla dziecka wynikające z karmienia piersią
CHOROBA KARMIENIE PIERSIĄ KOMENTARZ OR 95% CI
Zapalenie ucha środkowego Jakiekolwiek – 0,77 0,64-0,91
Zapalenie ucha środkowego ≥ 3 mies. lub ≥ 6 mies. Wyłączne karmienie piersią 0,50 0,36-0,70
Nawracające zapalenia ucha środkowego
Wyłączne ≥ 6 mies. W porównaniu z karmieniem przez 4 mies. i 6 mies. 1,95 1,06-3,59
Infekcja dróg oddechowych Jakiekolwiek
Ryzyko hospitalizacji (długość karmienia pozostaje bez wpływu)
0,43 0,33-0,55
Śmiertelność 0,30 0,16-0,56
Zapadalność 0,68 0,60-0,77
Astma ≥ 3 mies.Atopia w rodzinie
Wywiad atopowy ujemny0,60 0,74
0,43-0,820,6-0,92
Zakażenie wirusem RSV z zapaleniem oskrzelików
> 4 mies. – 0,26 0,074-0,9
Atopowe zapalenie skóry > 3 mies.Ujemny wywiad 0,84 0,59-1,19
Dodatni wywiad w kierunku chorób alergicznych 0,58 0,41-0,92
Zakażenie przewodu pokarmowego
Jakiekolwiek
Zapadalność < 5. r.ż.
0,69 0,58-0,82
Chorobowość< 6. m.ż.
0,37 0,27-0,50
> 6. m.ż. 0,46 0,28-0,78
Ryzyko hospitalizacji 0,28 0,16-0,50
Otyłość Jakiekolwiek 0,85 0,80-0,91
Uwzględniając czynniki zakłócające (wykształcenie, status ekonomiczny, korelację ze stylem życia)
– wyniki przeszacowane0,88 0,83-0,93
Stężenie cholesterolu we krwi Jakiekolwiek Nowe badania kwestionują ochronny efekt karmienia piersią NS NS
CI – con dence interval, przedział ufności; NS – nieistotny statystycznie; OR – odds ratio, iloraz szans
Page 5
13STANDARDY MEDYCZNE/PEDIATRIA 2016 T. 13 9-24
standardy medyczne
4"#$%&''()*#*+&* 25 )*",&$+&* !&$"(&- #$ strony
matki to2-5,13:
/#@#:!-(!),(6ID!<) ms) 18%$+0/+)@6#CA,)6%/,(-(F-$+0;^),')J W),)@6#C#0;)6%/,(C#C90+0;)D(F)@#6<(!--(!)C!D$)8%"ID/0/#&-!)/'%8-(!)/!)D"!0C#&-+<()"6%$%-@%7#<()"%D$F"%,#-(#215^
/#@#:!-(!),(6ID!<) 3Xshd)() 3XshY)1#-'=)human
T-cell lymphotropic virus type 1, type 25^ 0/+--#?) -(!&!0/%-#) '6Ic&(0#) 1,) %@6!D(!) "69$@%-,#-(#^)@#6<(!-(!) C!D$)<%:&(,!)"%)t)Y) $+'%8-(#0;) &!0/!-(#5^
@%-(!0/-%HB) &!0/!-(#) <#$@() ,+G6#-+<() &!@#<()1%<A,(%-!),)6%/8/(#&!)Farmakoterapia5^
0(F:@()D$#-)@&(-(0/-+)<#$@(^ 0(F:@#) 0;%6%G#)"D+0;(0/-#)I-(!<%:&(,(#C90#) @#6-<(!-(!)&IG)%80(9'#-(!)"%@#6<I=
6&$ (7*+5'&- przeciwwskazania2-5,13:
%D$6#) 0;%6%G#) (-_!@0+C-#) I) <#$@() 10(F:@() D$#-)<#$@() /) G#@$!6(!<(9?) D!"D9) ]) ,+<#'#) "6/!6,+) ,)@#6<(!-(I)Yk)'%8/=)%8)"%8#-(#)#-$+G(%$+@I5^)
hepatitis) j) I) <#$@() 18/(!0@I) -#&!:+) "%8#B) (<-
<I-%'&%GI&(-F) #-$+h jN) %6#/) ,+@%-#B) "(!6,-
D/!) D/0/!"(!-(!) "6/!0(,@%),(6ID%,!<I) /#"#&!-(I) ,9$6%G+)$+"I)j5^
hepatitis)>)I)<#$@()1C!:!&()-(!)<#)8%8#$@%,+0;)/#-@#:!Q?)-"=) ms5^
/#@#:!-(!) ,(6ID!<) 0+$%<!'#&(() 1>ls5) I) <#$@() 1,)"6/+"#8@I)-(!<%,&9$)I6%8/%-+0;)"6/!8,0/!H-(!)-#&!:+)6%/,#:+B)G(&#-D)@%6/+H0()()!,=)6+/+@%)$6#-D-<(DC()/#@#:!-(#^)<6%:!-(!)8%)]YZu>)"6#,8%"%8%G-
-(!) /<-(!CD/#) D$F:!-(!)>ls^) "#D$!6+/#0C#) %&8!6#)1EY?Uu>5)%6#/)@6A$@#)1UhdZ)D!@=5)"#D$!6+/#0C#),)iYu>)!&(<(-IC9),(6ID#?)#&!),"7+,#C9)6A,-(!:)-#)0/+--(@()G(%#@$+,-!)()%8:+,0/!)"%@#6<I)@%G(!0!'%5^
/#@#:!-(!) herpes simplex) 1,+C9$!@r) @#6<(!-(!) /)"(!6D(?)-#)@$A6!C)%G!0-!)D9)/<(#-+5^
/#@#:!-(!) varicella-zoster) 1C!:!&() %GC#,+) I) <#$@(),+D$9"(9)U)8-()"6/!8)"%6%8!<)&IG)Y)8-()"%)-(<?)/#&!0#)D(F)"%8#,#-(!)8/(!0@I)(<<I-%'&%GI&(-+)va-
ricella-zoster)()(/%�CF)%8)<#$@(^)/#"6/!D$#-(!)@#6-<(!-(#)"(!6D(9) $+&@%),A,0/#D?)'8+)<#$@#)8!<%--
D$6IC!)@&(-(0/-!)%GC#,+)/#@#:!-(#)I-(!<%:&(,(#C9-0!)@#6<(!-(!)"(!6D(9?)#&!)%80(9'-(F$!)<&!@%)@%G(!-0!)<%:!)G+B)"%8#-!)8/(!0@I?) C!:!&()-(!)<#)/<(#-)D@A6-+0;),)%@%&(0+)G6%8#,@(?)!@D"%/+0C#)-#),(6ID)-#D$9"(7#) ihdk) 8-() "6/!8),+D$9"(!-(!<) %GC#,A,?) #)"6/!0(,0(#7#),)<&!@I)<#$@()0;6%-(9)"6/!8)/#@#-:!-(!<5^
/#@#:!-(!),(6ID!<)M"D$!(-#hj#66)I)<#$@(^) /#"#&!-(!)'6I0/%7A,)"(!6D(%,+0;^ "%"F@#-!)G6%8#,@() &IG)GA&)G6%8#,!@)%80/I,#-+)"%80/#D)@#6<(!-(#) 1/#/,+0/#C),+-(@) /7!C) $!0;-(@()@#6<(!-(#)])-#&!:+)"%<A0)<#$0!)D@%6+'%,#B)$!0;-
-(@F)"6/+D$#,(#-(#)8/(!0@#)8%)"(!6D(5^ :A7$#0/@#)/,(9/#-#)/)@#6<(!-(!<)"(!6D(9)1/#6A,-%),0/!D-#?)C#@)()"Ac-#5^
"%6A8)"6/!/)0(F0(!)0!D#6D@(!^ D(&(@%-%,!)(<"&#-$+)"(!6D(^
_!-+&%@!$%-I6(#)1I,#'#v)-(!<%,&F)<ID()8%8#$@%,%)%$6/+<+,#B)<&!@%)IG%'%_!-+&%#&#-(-%,!^),+@#/#--%)G%,(!<?):!)6%/,AC)8/(!0()@#6<(%-+0;)"(!6D(9)C!D$)&!"D/+)-(:):+,(%-+0;),+790/-(!)<&!@(!<)IG%'%_!--+&%#&#-(-%,+<5=)
Zasady karmienia piersią
Jak długo należy karmić wyłącznie piersią? J!87I') K%<($!$I) *+,(!-(#) MN24 OP2) 0!&!<?)
Tabela 3. Składniki mleka kobiecego o właściwościach immunologicznych
CZYNNIKI PRZECIWBAKTERYJNE
CZYNNIKI ODPOWIEDZIALNE ZA ROZWÓJ TOLERANCJI
CZYNNIKI STYMULUJĄCE UKŁAD IMMUNOLOGICZNY
CZYNNIKI PRZECIWZAPALNE
Immunoglobuliny (sIgA; sIgG; sIgM)Laktoferyna (B i H)LizozymLaktoperoksydazaPrzeciwciała hydrolizy nukloetydówκ-kazeinaα-laktoalbuminaHaptokorynaMucynaLaktadherynaOligosacharydyPrebiotykiKwasy tłuszczoweMatczyne leukocyty Matczyne cytokinysCD14Składniki dopełniaczaΒ-defensyna-1Czynniki bakteryjne
Cytokiny (Il-10, TGF-β)
MakrofagiNeutro5leLimfocytyCytokinyCzynniki wzrostuHormony PeptydyDługołańcuchowe wielonienasyconekwasy tłuszczoweNukleotydyCzynniki adhezyjne
Cytokiny (Il-10, TGF-β)Antagonista rec. Il-10Receptory TNF-α i Il-6sCD14Czynniki adhezyjneDługołańcuchowe wielonienasycone kwasy tłuszczoweHormonyCzynniki wzrostuOsteoprotegeryna Laktoferyna
Il - interleukina
Page 6
14 STANDARDY MEDYCZNE/PEDIATRIA 2016 T. 13 9-24
standardy medyczne
8%) @$A6!'%) -#&!:+) 89:+B?) C!D$) ,+790/-!) &IG) "!7-!)1"#$6/r)Terminologia5 @#6<(!-(!)"(!6D(9)"6/!/)%@%7%)E)<(!D(F0+=)>/FH0(%,!)@#6<(!-(!)"(!6D(9)%6#/)@#6<(!--(!)"(!6D(9)"6/!/)@6A$D/+)0/#D)D9)6A,-(!:)@%6/+D$-!=)J W)/#&!0#?)#G+)-(!<%,&F$#)G+7+)@#6<(%-!),+790/--(!)"%@#6<!<)@%G(!0+<)"6/!/)"(!6,D/+0;)E)<(!D(F0+):+0(#3=)W/-#0/#)$%?):!),)$+<)0/#D(!)-(!<%,&F)%$6/+-<IC!) C!8+-(!)<&!@%)<#$@(=) P(!) -#&!:+) "%8#,#B) (--
-+0;)"7+-A,?)-"=),%8+?)D%@A,?)<(!D/#-!@=)J+C9$!@)D$#-%,(9) ,($#<(-+) &IG) &!@(=) L#&!0!-(!) ,+790/-!'%)@#6<(!-(#)"(!6D(9)"6/!/)E)<(!D(F0+)8%$+0/+)0#7!C)"%-"I�C(=)e)-(!@$A6+0;)-(!<%,&9$)1-"=)/)8I:+<)/#"%-$6/!G%,#-(!<)-#):!&#/%)&IG)/)-(!8%D$#$!0/-+<)"6/+-6%D$!<)<#D+)0(#7#5)@%6/+D$-!)<%:!)G+B),0/!H-(!CD/!)1C!8-#@)-(!)w)k=)<=:=5),"6%,#8/!-(!)"%@#6<A,)I/I-
"!7-(#C90+0;3.
Kiedy rozpocząć karmienie piersią? K#6<(!-(!) "(!6D(9) "%,(--%) D(F) 6%/"%0/9B) ,) 0(9'I)"(!6,D/!C) '%8/(-+) "%) "%6%8/(!=) K%-$#@$) `D@A6#) 8%)D@A6+a) ()6%/"%0/F0(!),)$+<)0/#D(!)@#6<(!-(#)"(!6D(9)"%/,#&#C9) -#) @%&%-(/#0CF) "6/!,%8I) "%@#6<%,!'%)-%,%6%8@#)<(@6%G(%$9)@%<!-D#&-9)<#$@(=)J0/!D-!)"6/+D$#,(!-(!)8/(!0@#)8%)"(!6D()<#)@%6/+D$-+),"7+,)-#)"6/!G(!')()0/#D)$6,#-(#)&#@$#0C(=)J)"(!6,D/+0;)<(!D(90#0;):+0(#)/#&!0#)D(F)@#6<(!-(!)"(!6D(9) `-#) :98#-(!a?) 0%) /-#0/+?) :!)8/(!0@%)<#) C!HB)$+&!)6#/+)()$#@)87I'%?)C#@)0;0!)1"#$6/r)8&%#9* )*",&$:,
Czas karmienia5=) 2%8D$#,9) D@I$!0/-!'%) @#6<(!--(#)C!D$),7#H0(,#)$!0;-(@#?)0/+&()"6#,(87%,#)"%/+0C#) ()"6/+D$#,(!-(!)1"#$6/r)Technika karmienia5=
Jak długo kontynuować karmienie piersią? j6#@IC!)"%8D$#,)-#I@%,+0;)"%/,#&#C90+0;)-#)H0(-D7!) %@6!H&!-(!?) @(!8+) -#&!:+) 0#7@%,(0(!) /#@%Q0/+B)@#6<(!-(!) "(!6D(9=) K%<($!$) *+,(!-(# MN24 OP) -#) "%8D$#,(!) @%-D!-DIDI) !@D"!6$A,) D_%6<I7%,#7)/#&!0!-(#?) :!)@#6<(!-(!)"(!6D(9)"%,(--%)G+B)@%-$+--I%,#-!) $#@) 87I'%?) C#@) GF8/(!) $%) "%:98#-!) "6/!/)<#$@F) ()8/(!0@%2.)J W)/#&!0#)@%-$+-I#0CF)@#6<(!--(#)"(!6D(9)"6/!/)0%)-#C<-(!C)Y)&#$#3,)#)OO2)"6/!/)0%)-#C<-(!C)dY)<(!D(F0+4.
Technika karmienia K#6<(!-(!) "(!6D(9) C!D$) -(!) $+&@%) -#$I6#&-+<) "6%0!-D!<?) &!0/) $#@:!) ,+I0/%-9) I<(!CF$-%H0(9?) ,) @$A6!C)$!0;-(@#)])0/+&()"%/+0C#)<#$@()()D"%DAG)"6/+D$#,(!-(#)8/(!0@#)])C!D$)@&I0/%,#)8%)$!'%?)#G+)@#6<(!-(!)G+7%)!_!@$+,-!)()"6/!G(!'#7%)G!/)/#@7A0!Q)8&#)%GI)D$6%-=)
Pozycja matki i dzieckaP(!)<#)C!8-!C?)I-(,!6D#&-!C)"%/+0C()@#6<(!-(#)"(!6-D(9=)2%/+0C#)8/(!0@#)"%,(--#)/#"!,-(#B)<I)D$#G(&-!)I7%:!-(!)0(#7#)()7#$,+)8%D$F")8%)"(!6D(=)2%/+0C#)<#$@()"%,(--#)G+B)"6/!8!),D/+D$@(<),+'%8-#)()<%:!)/#&!-:!B)%8),(!@I)8/(!0@#=
Pozycja klasyczna: C!8-#)/)0/FH0(!C)D$%D%,#-+0;),+'%8-+0;)"%/+0C(^) <#$@#)D(#8#)-"=),)_%$!&I?)/)"&!0#<()8%G6/!)"%8-
"#6$+<(?) I$6/+<IC!) "%/+0CF) "(%-%,9?) IC<IC!)"(!6H) $/,=) 0;,+$!<) `>a) &IG) `ea) 1@0(I@) I7%:%-+)"6/!0(,D$#,-(!)8%)"%/%D$#7+0;)"#&0A,)87%-(?)"#&-0!)-(!)8%$+@#C9)G6%8#,@(?)I7%:%-!)D9)"%/#)%$%0/-@9)"(!6D(5^)
<#$@#)8%$+@#)&!@@%)G6%8#,@9)'A6-9),#6'F)8/(!0-@#) &IG) %@%&(0F) "%8-%D%,9) 1,#6I-@(!<) 8%G6!'%)0;,+0!-(#)"(!6D()C!D$)%86I0;%,!?)D/!6%@(!)%$,#6-0(!)ID$)"6/!/)8/(!0@%5)()-#"6%,#8/#)ID$#)8/(!0@#)-#)"(!6H^
0!0;+)/!,-F$6/-!)"6#,(87%,!'%)"6/+D$#,(!-(#)8%)"(!6D()$%)D/!6%@%)%$,#6$!)ID$#)8/(!0@#)1"%8)@9$!<)d\Zu5) %G!C<IC90!),(F@D/9) 0/FHB)%$%0/@() %8)8%7I)-(:)%8)'A6+?),#6'(),+,(-(F$!?)D/0/!&-(!)%G!C<IC9-0!)"(!6H?)-%D)()G6%8#)8/(!0@#)G&(D@%)"(!6D(?)"%&(0/@(),+"!7-(%-!=)
R!H&()I0;,+0!-(!)"(!6D()"%,%8IC!),)$6#@0(!)@#6<(!--(#)8+D@%<_%6$)<#$@(?)-#&!:+),+DI-9B)"(!6H) /)ID$)8/(!0@#)()"%-%,-(!)"6/+D$#,(B?)"%-(!,#:)-(!"6#,(-87%,#)"%/+0C#)8/(!0@#)D$,#6/#)6+/+@%)I6#/I)G6%8#-,!@)16#"%6$%,#-#)0/FD$%HB)I6#/A,)8%$+0/+)\khfEg)@#6<(90+0;)@%G(!$522.
Pozycja biologiczna: /#D#8+)$!C)"%/+0C()D9)"%8%G-!)8%)"%/+0C()@&#D+0/--!C?)6A:-(0F)D$#-%,()I7%:!-(!)0(#7#)<#$@(^)
<#$@#) D(!8/() 8%G6/!) "%8"#6$#?) /!) /-#0/-+<) %80;+&!-(!<)#:)8%)"%/+0C()"A7&!:90!C^)
"%/+0C#) I<%:&(,(#) <#@D+<#&-!) ,+@%6/+D$#-(!)-#$I6#&-+0;)%86I0;A,)/#6A,-%)/!)D$6%-+)<#$@(?)C#@)()8/(!0@#^)
D$%D%,#-#)/,7#D/0/#),)"6%G&!<#0;)&#@$#0+C-+0;)6A:-!'%)$+"I=
Pozycja leżąca: G#68/(!C),+<#'#C90#)8&#)@#6<(90!C)<#$@()()8/(!0-@#^
/#&!0#-#)8&#)<#$!@)/)8I:+<()"(!6D(#<()(T&IG)"7#-D@(<()G6%8#,@#<(^)
<#$@#)"6/+C<IC!)"%/+0CF)-#)G%@I?)/)'7%,9)&!@@%)I-(!D(%-9?)"%8"#6$9)-#)"%8ID/0!?)/)6F@9)I7%:%-9)"%8)'7%,9)&IG)"%8$6/+<IC909)8/(!0@%^)
"(!6H)"6/+'%$%,#-#)8%)@#6<(!-(#)/-#C8IC!)D(F)%8)D$6%-+)"%,(!6/0;-()7A:@#?)/)G6%8#,@9)D@(!6%,#-9),)D$6%-F)8/(!0@#^)
8/(!0@%)&!:+)-#)G%@I?)"6/%8!<)8%)<#$@(?)/)$,#6/9)D@(!6%,#-9)@I)"(!6D(?)$#@)#G+)G6%8#,@#)G+7#)ID+-$I%,#-#)-#"6/!0(,@%)C!'%)'A6-!C),#6'()&IG)-%D#^)I0;%)])6#<(F)])G(%86%)8/(!0@#)"%,(--+)"%/%D$#-,#B),) C!8-!C) &(-((?) $#@) #G+),) $6#@0(!) @#6<(!-(#)8/(!0@%)-(!)<ID(#7%)%8,6#0#B)'7%,+^
"6/+D$#,(!-(!)"(!6D()%8G+,#)D(F)$#@)C#@),)"%/+0C()@&#D+0/-!C?)%"(D#-!C)"%,+:!C=)
Page 7
15STANDARDY MEDYCZNE/PEDIATRIA 2016 T. 13 9-24
standardy medyczne
Pozycja spod pachy: /#&!0#-#)8&#)<#$!@)"%)"%6%8/(!) "6/!/) 0(F0(!) 0!-D#6D@(!?) %80/I,#C90+0;) 8+D@%<_%6$) ,) %G6FG(!)C#<+)G6/ID/-!C)%6#/)8&#)@%G(!$)/)8I:+<)G(ID$!<^
/#&!0#-#) 6A,-(!:) 8&#) -(!<%,&9$) G#68/%) #@$+,-
-+0;)%6#/)<#7+0;)&IG)"6/!8,0/!H-(!)I6%8/%-+0;?)/) $6I8-%H0(#<() ,) I0;,+0!-(I) G6%8#,@() ,6#/) /)%$%0/@9^)
<#$@#) D(!8/()-"=),) _%$!&I?)-(!0%)"6/!DI-(F$#)8%)"6/%8I?)/)"%8ID/@9)"%87%:%-9)"%8)"&!0+?),)"%/+-0C()&!@@%)"%0;+&%-!C)8%)"6/%8I^)
8/(!0@%) &!:+) -#) G%@I?) C!'%) G6/I0;) "6/+&!'#) 8%)G%@I) <#$@(?) C!'%) D$%"+) D9) /#) "&!0#<() <#$@(?) #) $,#6/) C!D$) D@(!6%,#-#) ,) D$6%-F) "(!6D() <#$@(?)8/(!0@%)C!D$),D"#6$!)86I'9)"%8ID/@9)%6#/)6#<(!--(!<)<#$@(^)
"6/+D$#,(!-(!)8%)"(!6D()%8G+,#)D(F)$#@)C#@),)"%-/+0C()@&#D+0/-!C?)%"(D#-!C)"%,+:!C=)
Pozycja krzyżowa: "%/+0C#)G#68/%)@%6/+D$-#),)0/#D(!)-#I@()@#6<(!--(#?)D/0/!'A&-(!)I)8/(!0()/)%G-(:%-+<)-#"(F0(!<)<(FH-(%,+<?) D7#G%) DD90+0;) %6#/) I6%8/%-+0;)"6/!8,0/!H-(!^)
<#$@#)87%-(9)"6/!0(,-9)8%)"(!6D(?)/)@$A6!C)GF8/(!)@#6<(7#?)"%8$6/+<IC!)'7A,@F)8/(!0@#?)#)87%-(9)%8)D$6%-+)"(!6D()"%8$6/+<IC!)"(!6H^)
8/(!0@%) &!:+) -#) G%@I?) /) '7%,9) %"#6$9) -#) 87%-()<#$@(?) $I7%,(!<)-#) "6/!86#<(!-(I?) /) G6/I0;!<)"6/+$I&%-+<) 8%) G6/I0;#)<#$@(?) 6I0;) -#7%:!-(#)ID$) 8/(!0@#) -#) "(!6H) ,+@%-+,#-+) C!D$) 87%-(9?) #)-(!)0#7+<)"6/!86#<(!-(!<?)C#@),)"6/+"#8@I)"%-/+0C()@&#D+0/-!C=)
Liczba karmieńJ) "(!6,D/+0;) 8-(#0;) :+0(#) 0/FD$!) @#6<(!-(!) C!D$),#6I-@(!<)@%-(!0/-+<)"6#,(87%,!'%):+,(!-(#)-%-,%6%8@#?)@$A6!'%)"%C!<-%HB):%798@#)C!D$)-(!,(!&@#)1UhdZ)<&5=)P%,%6%8@(),+<#'#C9),)$+<)0/#D(!)#@$+-,(/#0C()"%80/#D)@#6<(!-(#=)J)"(!6,D/+0;)<(!D(90#0;):+0(#)-(!<%,&F)@#6<(%-!)C!D$)`-#):98#-(!a?)#)%"6A:-(!-(!)"(!6D()"%80/#D)@#6-<(!-(#) D$+<I&IC!) "6%8I@0CF) @%&!C-!'%) "%@#6<I23.
P#&!:+) C!8-#@)"%8@6!H&(B?) :!) #@$I#&-(!)-(!)<#)8%-D$F"-+0;)G#8#Q)"%$,(!68/#C90+0;)"6/!,#'F)@#6<(!--(#) `-#) :98#-(!a) -#8) @#6<(!-(!<) ,) 6!'I-+0;?)ID$#&%-+0;)%8D$F"#0;24.
26/!0(F$-#)&(0/G#)@#6<(!Q)/#&!0#-#)8&#)-(!<%,&F0(#),)"%0/9$@%,+<)%@6!D(!):+0(#),+-%D()[hdY)@#6<(!Q),)0(9'I)8%G+=)./(!0@%)"%,(--%)G+B)@#6<(%-!?)'8+)"6!/!-$IC!),0/!D-!) %/-#@() '7%8I?) $#@(!) C#@) /,(F@-
D/%-#)#@$+,-%HB?):+,+)%86I0;)D/I@#-(#?)%$,(!6#-(!)GI/(?),+DI,#-(!)CF/+@#=)27#0/)C!D$)"Ac-+<)%GC#,!<)'7%8I=) l#$@#) "%,(--#) 6A,-(!:) -#@#6<(B) 8/(!0@%?)'8+)"(!6D() D9)"6/!"!7-(%-!?) #G+) /#"%G(!0) /#D$%C%,()0/+)/#"#&!-(I)'6I0/%7I)"(!6D(%,!'%YU.
Czas karmienia>/#D)@#6<(!-(#) C!D$) (--+)8&#)@#:8!'%)-(!<%,&F0(#)() /#&!:+) %8) ,(!&I) 0/+--(@A,?) $#@(0;) C#@r) ,#6I-@()#-#$%<(0/-!)()I<(!CF$-%H0()DD#-(#)8/(!0@#?)$!<"!-6#<!-$) -(!<%,&F0(#?) C!'%) D#<%"%0/I0(!?) -#D(&!-(!)I0/I0(#)'7%8I)%6#/)D/+G@%HB),+"7+,I)<&!@#)/)"(!6-D(=)W)0/#D(!)@#6<(!-(#)8!0+8IC!)8/(!0@%)])-#C!8/%-!)D#<%),+"ID/0/#)"(!6H=)R!H&()"%)(-$!-D+,-+<)DD#-(I)8/(!0@%) ID+"(#) () -(!) "%G(!6#) "%@#6<I) "6/!/) @(&@#)<(-I$?) <%:-#) /#@%Q0/+B) @#6<(!-(!) "6/!/) 8!&(@#$--!),+DI-(F0(!) G6%8#,@() /) ID$) 8/(!0@#=)e,#:#) D(F?) :!)8/(!0@%)"%,(--%)DD#B)"(!6H)"6/+-#C<-(!C)dZ)<(--I$?)#G+)C9)%"6A:-(B=).%HB)$6I8-%)C!D$)%@6!H&(B)'A6--9)'6#-(0F)0/#DI)@#6<(!-(#?)G%)-(!<%,&F$#)-#)%'A7) ,)$6#@0(!)DD#-(#)ID+"(#C9?)()0;%B),+@%-IC9)8!&(@#$--!)6I0;+)DD90!?)-(!)"%G(!6#C9)CI:)"%@#6<I=)L#6A,-
-%)/G+$)@6A$@(!?)C#@)()/G+$)87I'(!)1"6/!87I:#C90!)D(F)"%-#8) kZ) <(-I$5) @#6<(!-(!) ,+<#'#C9) %0!-+) "%8) @9$!<)$!0;-(@()()!_!@$+,-%H0(YE.
Karmienie z jednej czy z obu piersi? >/FD$%) /#&!0#) D(F?) #G+) 8/(!0@%) G+7%) "6/+D$#,(#-!)-#"6/!<(!--(!)6#/)8%) C!8-!C?) 6#/)8%)86I'(!C)"(!6D(=)R!:!&()"%)0#7@%,($+<)%"6A:-(!-(I)C!8-!C)"(!6D()-(!-<%,&F),+@#/IC!)%GC#,+)'7%8I?)<%:-#)C!)"6/+D$#,(B)8%) 86I'(!C) "(!6D(=) K#6<(!-(!) C!8-9) "(!6D(9) /#&!0#)D(F) <#$@%<) /) -#8"6%8I@0C9) "%@#6<I=) P#$%<(#D$) ,)D+$I#0C()-(!8%G%6I)"%@#6<I)/#&!0#)D(F)@#6<(!-(!)/) %GI) "(!6D(?) 0%) D$+<I&IC!) /) 8%G6+<) !_!@$!<) "6%-8I@0CF)"%@#6<I=)26/+D$#,(#-(!)8/(!0@#)$+&@%)-#)@(&-@#)<(-I$)8%)%GI)"(!6D()/#)@#:8+<)6#/!<),(9:!)D(F)/)6+/+@(!<)"%8#,#-(#),+790/-(!)"(!6,D/+0;?)<-(!C)@#&%6+0/-+0;)"%60C()<&!@#?)/#,(!6#C90+0;)8I:%)&#@-
$%/+?)#)/-#0/-(!)<-(!C)$7ID/0/I27,28.
Zasady wprowadzania pokarmów uzupełniających K%-(!0/-%HB),"6%,#8/#-(#)"6%8I@$A,)I/I"!7-(#C9-0+0;),+-(@#)/)6%D-90!'%)/#"%$6/!G%,#-(#)-#)D@7#8-
-(@()%8:+,0/!?)@$A6!'%)D#<%)<&!@%)-(!)<%:!)CI:)-#)%'A7)/#D"%@%(B=)26%8I@$+)I/I"!7-(#C90!),"6%,#8/#)D(F)8%)8(!$+)<(F8/+)(--+<(),)0!&I)8%D$#60/!-(#)8%-8#$@%,!C) !-!6'((?) G(#7@#?) :!&#/#?) 0+-@I?) ,($#<(-)6%/"ID/0/#&-+0;) ,) $7ID/0/#0;) 1O?) .?) M5) %6#/) "(!6-,(#D$@A,) H%,+0;=) J"6%,#8/#-(!) "6%8I@$A,)I/I"!7-(#C90+0;) <#) 6A,-(!:) "6/+'%$%,#B) 8/(!0@%)8%)G#68/(!C)I6%/<#(0%-!C)8(!$+),)"Ac-(!CD/+<)%@6!-D(!):+0(#=)W"$+<#&-+),(!@)()@%&!C-%HB),"6%,#8/#-(#)"6%8I@-
$A,) I/I"!7-(#C90+0;) D9) "6/!8<(%$!<) ,(!&I) 8+D-@IDC(=) L'%8-(!) /!) D$#-%,(D@(!<) MN24 OP) () MI-
6%"!CD@(!'%) e6/F8I) 8D=) j!/"(!0/!QD$,#) *+,-%H0() 1European Food Safety Authority?)MnNO5),"6%,#8/#--(!) "6%8I@$A,) I/I"!7-(#C90+0;) -#&!:+) 6%/"%0/9B)-(!),0/!H-(!C)-(:)"%)I@%Q0/!-(I)"6/!/)8/(!0@%)di=)$+'%8-(#):+0(#)()-(!)"Ac-(!C)-(:),)YE=)$+'%8-(I):+0(#2.
Page 8
16 STANDARDY MEDYCZNE/PEDIATRIA 2016 T. 13 9-24
standardy medyczne
e),(F@D/%H0()-(!<%,&9$)8%C6/!,#),A,0/#D)/8%&-%HB)"6/+C<%,#-(#) "%@#6<A,) D$#7+0;^) 8/(!0() -#G+,#C9)I<(!CF$-%H0()D(!8/!-(#)/)"%8"#60(!<?)%D(9'#C9)8%C-6/#7%HB) -!6,%,%h<(FH-(%,9) "%/,#&#C909) -#) @%--
$6%&%,#-(!) 6I0;A,) '7%,+) () D/+() %6#/) -#) C!8/!-(!) /)7+:!0/@(=)J)%@6!D(!)$+<)/#-(@#)%86I0;)IDI,#-(#) /)ID$)0(#7)%G0+0;?)$+"%,+)8&#)%@6!DI)-%,%6%8@%,!-'%)(),0/!D-%-(!<%,&F0!'%?)I$6I8-(#C90+)@#6<(!-(!)"%@#6<#<()(--+<()-(:)"7+--!=N/!6%@() "6/!8/(#7) 0/#D%,+?) ,) @$A6+<) -#&!:+) 6%/-"%0/9B) ,"6%,#8/#-(!) "%@#6<A,) I/I"!7-(#C90+0;?)D"6#,(#?) :!)<%:&(,!) C!D$),+790/-!)@#6<(!-(!)"(!6-D(9)8%)I@%Q0/!-(#)"6/!/)8/(!0@%)E=)<(!D(90#):+0(#=)N/0/!'A7%,!) I,#'() 8%$+0/90!) ,"6%,#8/#-(#) "%-@#6<A,) I/I"!7-(#C90+0;) "6/!8D$#,(%-%) ,!) ,0/!-H-(!CD/+<) 8%@I<!-0(!) 234 (*./=) J) D$+0/-(I)YZdE)6%@I)%"IG&(@%,#-!)/%D$#7+)-%,!)!I6%"!CD@(!),+$+0/-!)8%$+0/90!),"6%,#8/#-(#)'&I$!-I)8%)8(!$+)-(!<%,&9$) () 6+/+@#),+D$9"(!-(#) 0!&(#@((Yf=) L'%8-(!) /)-(<()@#6<(!-(!)"(!6D(9)"%,(--%)G+B)"6%<%,#-!)/!)
,/'&F8I)-#)&(0/-!)@%6/+H0(?)-(!),"7+,#)%-%)C!8-#@)-#) /<-(!CD/!-(!) 6+/+@#)0!&(#@((=) R#@(!@%&,(!@)@#6-<(!-(!)"(!6D(9)%6#/)@#6<(!-(!)"(!6D(9),)0/#D(!),"6%-,#8/#-(#)'&I$!-I)-(!)<(#7%),"7+,I)-#)/<-(!CD/!-(!)6+/+@#)0!&(#@((=)4&I$!-)<%:-#),"6%,#8/#B)8%)8(!$+) ,)8%,%&-+<)%@6!D(!)"%)I@%Q0/!-(I)k=)<(!D(90#):+-0(#)10%)%8"%,(#8#)di)$+'%8-(%<):+0(#5)8%)dY=)<(!-D(90#) :+0(#=) L#@$I#&(/%,#-+) D0;!<#$) :+,(!-(#?)I,/'&F8-(#C90+) -%,!) 8#-!?) "6/!8D$#,(%-%) -#)Ry-
cinie 1.
Liczba posiłków J!87I') 6!@%<!-8#0C() J W) %8) E=) <(!D(90#) :+0(#?)"6/+) @%-$+-I#0C() @#6<(!-(#) "(!6D(9?) ,"6%,#8/#-!)"%,(--+)G+B)"%@#6<+)I/I"!7-(#C90!=)q!@%<!-8%-,#-#)&(0/G#)"%D(7@A,)/#&!:+)%8),(!@I)-(!<%,&F0(#^)"6/!8D$#,(%-%)C9),)Tabeli 4.
WD$#$!0/-#)&(0/G#)"%@#6<A,)I/I"!7-(#C90+0;)I/#-&!:-(%-#)C!D$)%8)"%$6/!G)8/(!0@#)%6#/)(&%H0()"%@#6<I)%$6/+<+,#-!'%)%8)<#$@(=
Ssanie i połykanie Płyny Mleko matki lub mleko
mody5kowane
Karmienie piersiąlub mlekiem
mody+kowanym1
Liczbaposiłków w ciągu
dnia(orientacyjna)Umiejętności
Wiek(miesiące)
Rodzaj i konsystencjapokarmów Przykłady pokarmów2
Wielkośćporcji (ml)
(orientacyjna)
7*1 110
5*7-8 170-180
6*2-4 120-140
4-5*9-12 190-220
Początkowe rozdrabnianie pokarmów językiem
Silny odruch ssania Wypychanie jedzenia z ust
za pomocą języka (reakcja przejściowa)
Otwieranie ust przy zbliżaniu łyżeczki
Gładkie purée 4 posiłki mleczne
Gotowane miksowane warzywa (np. marchew) lub owoce (np. jabłko, banan), mięso, jaja lub purée ziemniaczane, kaszki/kleiki bezglutenowe
Produkty zbożowe, w tym gluten w małych ilościach w dowolnym okresie po ukończeniu 4. m.ż. (17. tyg.ż.) do 12. m.ż.
5*5-6 150-160
Pobieranie pokarmu z łyżeczki wargami
Gryzienie, żucie, ruchy języka na boki
Rozwój umiejętności i koordynacji umożliwiających samodzielne jedzenie
Zwiększona różnorodność rozdrobnionych lub posiekanych pokarmów
Produkty podawane do ręki
3 posiłki mleczne od 7-8. m.ż.
Zmiksowane/drobno posiekane mięso, ryby
Rozgniecione gotowane warzywa i owoce
Posiekane surowe warzywa i owoce (np. jabłko, gruszka, pomidor)
Miękkie kawałki/cząstki warzyw, owoców, mięsa podawane do ręki
Kasze, pieczywo Pełne mleko krowie3 po 11-12. m.ż. Jogurt naturalny, sery, ke5r
RODZIC/OPIEKUN decyduje, CO dziecko zje, KIEDY i JAK jedzenie będzie podane. DZIECKO decyduje, CZY posiłek zje i ILE zje.
* Orientacyjna liczba posiłków u niemowląt karmionych sztucznie; u niemowląt karmionych naturalnie dopuszczalna jest większa liczba posiłków wynikająca z przystawiania dziecka do piersi.
1 Wyłączne karmienie piersią przez pierwszych 6 m.ż.2 Mleko podawane jest z piersi, butelki ze smokiem lub otwartego kubka. Pozostałe pokarmy podajemy łyżeczką.3 Małe ilości można stosować do przygotowania pokarmów uzupełniających, ale mleko krowie nie powinno być stosowane jako główny produkt mleczny przed
12. m.ż. NAPOJE: do picia podajemy wodę bez ograniczeń. Soki (100%, przecierowe, bez dodatku cukru, pasteryzowane) w ilości maksymalnie do 150 ml na dobę (porcja
liczona razem z ilością spożytych owoców). Suplementacja witaminy D i K zgodnie z rekomendacjami.
RYC. 1 Schemat żywienia dzieci w 1. roku życia. Aktualizacja 2016
Page 9
17STANDARDY MEDYCZNE/PEDIATRIA 2016 T. 13 9-24
standardy medyczne
Monitorowanie przebiegu karmienia l%-($%6%,#-(!) @#6<(!-(#) -#$I6#&-!'%?) /,7#D/0/#),)"(!6,D/+0;)$+'%8-(#0;):+0(#)8/(!0@#?)<#)-#)0!&I)%0!-F) C!'%) D@I$!0/-%H0(?) ,!6+S@#0CF) $!0;-(@() @#6-<(!-(#)1$/-=)"%"6#,-%H0()"6/+D$#,(#-(#)8/(!0@#)8%)"(!6D(5)%6#/)ID$#&!-(!)6/!0/+,(D$+0;),D@#/#Q)8%)8%-@#6<(#-(#=) L#,D/!) C!8-#@) ,) "(!6,D/!C) @%&!C-%H0()D$+<I&IC!) D(F) &#@$#0CFv)j7F8+),+-(@#C90!) /)-(!/-#-C%<%H0()D$#-8#68A,)8%$+0/90+0;)@#6<(!-(#)"(!6D(9)() G6#@I) I<(!CF$-%H0() I8/(!&!-(#) _#0;%,!C) "%6#8+)<%'9)G+B)"6/+0/+-9)"6%G&!<A,)&#@$#0+C-+0;)I)<#$-@()1-"=)ID/@%8/!-(#)()G%&!D-%H0()G6%8#,!@?)/#D$%CI)"%@#6<I?) /#$@#-(#) "6/!,%8I) <&!0/-!'%?) /#"#&!--(#)"(!6D(5?) /<-(!CD/!-(#)"6%8I@0C()<&!@#?)-(!0;F0() 8%)DD#-(#?)6%/86#:-(!-(#)8/(!0@#)()%D$#$!0/-(!)6!/+-'-#0C()<#$@()/)@#6<(!-(#)"(!6D(9=X!@#6/) "%,(-(!-) "%D(#8#B) 6/!$!&-9) ,(!8/F) "%/,#-&#C909)-#)6#0C%-#&-9)%0!-F)!_!@$+,-%H0()@#6<(!-(#)"(!6D(9) () %86A:-(!-(!) D+$I#0C() @&(-(0/-+0;?) ,) @$A-6+0;)<#$0!),+8#C!)D(F?):!)<#)@7%"%$+)/)@#6<(!-(!<?) %8) 6/!0/+,(D$+0;) -(!8%G%6A,) "%@#6<I=) e<(!CF$-!)"%D7I'(,#-(!)D(F),D@#c-(@#<()D@I$!0/-%H0()@#6<(!--(#)"(!6D(9)I<%:&(,(#),7#H0(,9)%0!-F)C!'%)!_!@$+,-
-%H0()(),0/!D-9)(8!-$+S@#0CF)"6%G&!<A,=
Wskaźniki skutecznego karmienia;< .()*=+&)& #/52+$ # 59($"'*%>- !"#$9&$/? )*"-
mienia3,5:
<#$@#)@#6<(),)"6#,(87%,!C)"%/+0C(^) 8/(!0@%)DD(!)"(!6H)"6#,(87%,%^ 0!0;+)"6#,(87%,!'%)I0;,+0!-(#)"(!6D(rh) G6%8#,@#),6#/)/)%$%0/@9)C!D$)"%7%:%-#)#D+-<!$6+0/-(!) ,) C#<(!) ID$-!C) 8/(!0@#) () D@(!-6%,#-#)8%)'A6+?),)D$6%-F)$+&-!C)0/FH0() C!'%)"%8-(!G(!-(#^)
h) "%,(--#)D(F'#B)%@=)U)<<)"6/!8)"%790/!-(!<)"%8-(!G(!-(#) $,#68!'%) /) <(F@@(<?) CF/+@) ,) 0/#D(!) DD#-(#) "%,(-(!-) "%@6+,#B) 8%&-+),#7)8/(9D7%,+)()8%&-9),#6'F?),)$+<)"%7%:!--(I),+@%-IC!)6I0;+)8%)'A6+)1_#/#)@%<"6!DC(5) ()-#)8A7)1_#/#)/#D+D#-(#5^
0!0;+) "6#,(87%,!'%)<!0;#-(/<I) DD#-(#r) "%-0/9$@%,%) 8/(!0@%) ,+@%-IC!) @(&@#-#H0(!h@(&-@#8/(!D(9$) 6I0;A,) DD90+0;) -(!%8:+,0/+0;?)"%$!<) -#D$F"IC!) ,+"7+,) "%@#6<I) I) <#$@()
18%)EZ)D!@=5) ()6%/"%0/+-#C9)D(F)6+$<(0/-!?)'7F-G%@(!) 6I0;+) DD90!) /) $%,#6/+D/90+<) "%7+@#--(!<),)6+$<(!)drd?)Yrd?)\rd) 1D$%DI-!@)/#DD#Q)8%)"%7@-(FB5^)(&%HB)/#DD#Q),)D!6(()I)8%-%D/%-!-'%)-%,%6%8@#),+-%D()dZh\Z^
DD#-(!)%8:+,0/!)$6,#)H6!8-(%)dE)<(-)/)C!8-!C)"(!6D(^
8/(!0@%)C!D$)@#6<(%-!)0%)-#C<-(!C)[)6#/+) ,)0(9'I)8%G+?)G!/)"6/!6,+)-%0-!C=)
@< A?9&$)73'+$ '()*=+&)& 5%$+33,5:
"6#,(87%,+)%86I0;),+"7+,I)"%@#6<I?)$/-=)6+$<)DD#-(#?)C!D$)6!'I-+?)<(#6%,+?)/)D!6(#-<()"%7@-(FB^
<#$@#)%80/I,#)6%/&Ic-(!-(!)"(!6D()"%)@#6<(!--(I^
8/(!0@%)"%)@#6<(!-(#0;)C!D$)/#8%,%&%-!?)$/-=)/#D+"(#)&IG)D"%@%C-(!)0/I,#?)C!D$)#@$+,-!) ()6!#'IC!)-#)G%8c0!)"6/!/)0%)-#C<-(!C)k)'%8/=),)0(9'I)8%G+=)
B< 4$'+$ '()*=+&)& 5%$+33,31:
/<-(!CD/!-(!)I6%8/!-(%,!C)<#D+)0(#7#)-(!)"6/!@6#0/#)dZg^
,+6A,-#-(!)<#D+)0(#7#)8%)<#D+)I6%8/!-(%,!C)-#D$F"IC!),)%@6!D(!)w)Y)$+'%8-(^)
) I,#'#v)"6/+6%D$+)<#D+)0(#7#),)"(!6,D/+0;)$+'%8-(#0;)"%)I6%8/!-(I)%G&(0/#)D(F?)I,/'&F8-
-(#C90)-#C-(:D/9)<#DF)0(#7#)8/(!0@#^ "6#,(87%,!) "6/+6%D$+) <#D+) 0(#7#) () 87I'%H0()8/(!0@#)<%-($%6%,#-!)/#)"%<%09)D(#$!@)0!-$+-&%,+0;)6%/,%CI^)
I,#'#v) $!<"%) ,/6#D$#-(#) 8/(!0() @#6<(%-+0;),+790/-(!) "(!6D(9) I/-#C!) D(F) /#) ,/%6/!0) 8&#),D/+D$@(0;) 8/(!0(?) -(!/#&!:-(!) %8) _%6<+) @#6-<(!-(#^)-%6<+),/6#D$#-(#) /%D$#7+) %"6#0%,#-!)"6/!/) J W) -#) "%8D$#,(!) ,+D!&!@0C%-%,#-!C)"%"I�C()/86%,+0;)8/(!0(?)@#6<(%-+0;),+790/--(!) "(!6D(9) "6/!/) khE) <(!D(F0+?) ,,,=,;%=(-$T0;(&8'6%,$;31.
Ssanie smoczka a karmienie piersią 26/!8<(%$!<) 8+D@IDC() "%/%D$#C!) 6%&#) D<%0/@#)1`ID"%@#C#0/#a5=) O6'I<!-$!<) "6/!0(,@%) C!'%) D$%-D%,#-(I) C!D$) _#@$?) :!) D<%0/!@?) /,7#D/0/#) I:+,#-+) ,)%@6!D(!)(-(0C#0C()@#6<(!-(#)"(!6D(9?)<%:!)/#GI6/#B)"6#,(87%,+) <!0;#-(/<) DD#-(#) "(!6D() () "6/+0/+-(#B)D(F)8%)"6%G&!<A,)&#@$#0+C-+0;=)P#) @%6/+HB) D$%D%,#-(#) D<%0/@#) "6/!<#,(#C9) 8#-!)8%$+0/90!) -%,%6%8@A,) I6%8/%-+0;) "6/!8,0/!H-(!)1D<%0/!@?)%8"%,(!8-(%)8%G6#-+)"6/!/)&%'%"!8F?)<%:!)I7#$,(#B)-#I@F)DD#-(#5)%6#/)6%&#),)/#"%G(!'#-(I)/!-D"%7%,()-#'7!'%)/'%-I)-(!<%,&9$32,33. 26/!'&98)D+D$!-<#$+0/-+)"(H<(!--(0$,#)/)YZZf)6%@I),+@#/#7?):!)8%-D$F"-!)8#-!) D9)-(!,+D$#60/#C90!)8%) D_%6<I7%,#-(#)C!8-%/-#0/-+0;),-(%D@A,?)#&!)6#0/!C)-(!)<#)"%8D$#,)8%)D$,(!68/!-(#?):!)D$%D%,#-(!)I)-(!<%,&9$)D<%0/-@#) `ID"%@#C#0/#a) ,"7+,#) -#) @#6<(!-(!) "(!6D(934.
Tabela 4. Rekomendowana liczba posiłków opartych na pokarmach uzupełniających wg WHO30
WIEK DZIECKA LICZBA POSIŁKÓW W CIĄGU DNIA*
6-8 miesięcy 2-3
9-11 miesięcy 3-4
12-24 miesiące 3-4
* Dodatkowo 1-2 przekąski w ciągu dnia (np. owoc lub pieczywo)
Page 10
18 STANDARDY MEDYCZNE/PEDIATRIA 2016 T. 13 9-24
standardy medyczne
O@$I#&-+)1YZdY5)"6/!'&98)>%0;6#-!)8%,%8/(?):!)D$%D%-,#-(!) D<%0/@#)I) /86%,+0;?) @#6<(%-+0;)"(!6D(9)-(!-<%,&9$?)6%/"%0/F$!)G!/"%H6!8-(%)"%)I6%8/!-(I)&IG)"%)%@6!D(!) D$#G(&(/#0C() &#@$#0C(?)-(!)<(#7%) (D$%$-!'%),"7+-,I)-#)0/FD$%HB)&IG)0/#D)$6,#-(#)@#6<(!-(#)"(!6D(9)8%)k=)<(!D(90#):+0(#\U.J+$+0/-!)OO2)"%8@6!H&#C9?):!)I)-%,%6%8@A,)I6%8/%--+0;)%)0/#D(!)D$%D%,#-(!)D<%0/@A,)"%,(--%)G+B)%8-
6%0/%-!?)#:)"6%0!D)@#6<(!-(#)"(!6D(9)GF8/(!)ID$#G(&(/%-,#-+?)0%)-#C0/FH0(!C)-#D$F"IC!),)\=hk=)$+'%8-(I):+0(#)8/(!0@#=)
Odciąganie i przechowywanie mleka kobiecego 26#,(87%,%) "6/!G(!'#C90#) &#@$#0C#?) '8+) 8/(!0@%) DD(!)!_!@$+,-(!)()%8"%,(!8-(%)"6/+G(!6#)-#),#8/!?)-(!),+-<#'#) 8%8#$@%,+0;) (-$!6,!-0C() () @%%68+-#0C(U?\E. R!8-
-#@)/#6A,-%)-#8<(!6-#?)C#@)()-(!8%D$#$!0/-#)"6%8I@-
0C#)"%@#6<I)<%'9)"6%,#8/(B)8%)@%-(!0/-%H0()%80(9'#--(#)'%)"6/!/)<#$@F=
Nadmierne wytwarzanie pokarmuP#8"6%8I@0C#) "%@#6<I) ,+D$F"IC!) "6/!CH0(%,%) @(&-@#) 8-() "%) "%6%8/(!=)J+<#'#) C#@) -#C0/FD$D/!'%) "6/+-D$#,(#-(#) 8/(!0@#) 8%) "(!6D(=) >/#D#<() @%-(!0/-!) C!D$)%80(9'#-(!) "%@#6<I^) @%G(!$#) <%:!) $%) 6%G(B) 6F0/-(!?) /#) "%<%09) &#@$#$%6A,) 6F0/-+0;?) <!0;#-(0/-+0;) &IG)!&!@$6+0/-+0;5?\E.)W8"%,(!8-(!) H0(9'-(F0(!) () /#<6%:!--(!)8%8#$@%,+0;)"%60C() "%@#6<I) 1Tabela 55) "%/,#&#)<#$0!)-#),+@%6/+D$#-(!)'%),)"6/+D/7%H0(=)O&!)I,#'#v)%80(9'#-(!)"%@#6<I)"6/+)G6#@I),D@#/#Q)<%:!)"6%,#-8/(B)8%)C!D/0/!),(F@D/!C)"6%8I@0C()<&!@#)()/,(9/#-+0;)/)$+<)"6%G&!<A,)&#@$#0+C-+0;=
Niedostateczne wytwarzanie pokarmu J)"(!6,D/+0;)8-(#0;)"%)"%6%8/(!)<%:!),+D$9"(B)"%/%6--+)-(!8%GA6)"%@#6<I=)R!8+-(!)/-(@%<+)%8D!$!@)@%G(!$)-#"6#,8F)-(!)C!D$),)D$#-(!),+$,%6/+B)8%D$#$!0/-!C)(&%-H0()"%@#6<I=)O-#&(/#)D"%D%GI)@#6<(!-(#)()G#68/%)0/F-D$!)"6/+D$#,(#-(!)8%)"(!6D(),),(F@D/%H0()"6/+"#8@A,)"%/,#&#C9)6%/,(9/#B)"6%G&!<U?\E. R!8-#@),)D+$I#0C()6/!-0/+,(D$!'%)-(!8%G%6I)"%<%0-!)<%:!)G+B)D$+<I&%,#--(!)&#@$#0C()"6/!/)%80(9'#-(!)"%@#6<I)13#G!&#)U5=)
Przechowywanie pokarmu2%@#6<) @%G(!0+) <%:-#) %80(9'#B) 6F0/-(!) &IG) /#)"%<%09) &#@$#$%6A,) 6F0/-+0;) &IG) !&!@$6+0/-+0;5.
OG+) <A'7) G+B) "6/!0;%,+,#-+?) <ID() G+B) "%G6#-+?) #)-#D$F"-(!)<#'#/+-%,#-+),)%8"%,(!8-(0;),#6I--
@#0;)1Tabela 65=)L#6A,-%)&#@$#$%6?)C#@)()"%C!<-(@()8%)"6/!0;%,+,#-(#)"6/!8)I:+0(!<)<ID/9)G+B)8%@7#8-(!)I<+$!)(),+"#6/%-!=)2%C!<-(@()<ID/9)"%D(#8#B)#$!D$)8%"ID/0/#C90+) 8%) "6/!0;%,+,#-(#) :+,-%H0() 1<%'9)G+B) ,+@%-#-!) /) "%&("6%"+&!-I?) "%&(DI&_%-(#-I) &IG)D/@7#5=)2%@#6<I)-(!)-#&!:+)'%$%,#B?)"%-(!,#:)$6#0()0/FHB)D,%(0;),7#H0(,%H0(?)<=(-=)%8"%6-%H0(%,+0;=
Najczęstsze problemy z karmieniem piersią W Tabeli 7 !"#$%&'()*+,+ !"#-.#-,- !"+/0$12) # 3("1*$,*$1 !*$"&*45 6(7.#89.*$7 &-':(.7( '(3( %+'-.#- ,+)+"+%32) * ,*$1+)04' # '":%,+9.*4 ) !+%78.*: * :'"#-1(,*: $;$3'-),$<+ &&(,*( # !*$"&*= 1('$3 3("1*4.-.> !+&*(%(74.-.> ,*$)-&'(".#(74.4 *0+9? !+3("1: 0:/ *&'+',$ !"#$.*))&3(#(,*( %+ 3("-1*$,*( !*$"&*4= ( '(3@$ &-':(.7* 3+,*$.#,+9.* "+#%#*$-
0$,*( %#*$.3( +% 1('3*5
Tabela 5. Schematy odciągania pokarmu wg Marmet
TYP SCHEMAT WSKAZANIA
Odciąganie pełne
Jednorazowa sesja trwa ok. 20-30 min 5-7 min z jednej piersi, 5-7 min z drugiej 3-5 min z pierwszej, 3-5 min z drugiej 2-3 min z pierwszej, 2-3 min z drugiej
Dziecko nie może ssać samo Dziecko i matka są rozdzieleni z przyczyn
medycznych lub losowych Niedobór pokarmu – matka chce stymulować laktację
(sesje powinny być powtarzane 6-8 razy/dobę)
Odciąganie częściowe
Trwa zazwyczaj kilka minut W zależności od wskazań – matka odciąga przed lub pomiędzy
karmieniami taką ilość pokarmu, jaka da jej poczucie ulgi
Nawał Zapalenie lub obrzęk piersi uniemożliwiające
dziecku pełne ściąganie pokarmu Zbyt szybki wypływ mleka z piersi
Tabela 6. Przechowywanie pokarmu
WARUNKI ZDROWE NIEMOWLĘTA
Temperatura pokojowa od +19 do +25°C
optymalnie 4 godz.maks. 6-8 godz.
Torba lodówka do 24 godz.
Lodówka (+4°C) do 96 godz.
Zamrażalnik (–10°C) 2 tyg.
Zamrażarka (–20°C) optymalnie 3-6 mies.
Page 11
19STANDARDY MEDYCZNE/PEDIATRIA 2016 T. 13 9-24
standardy medyczne
A '(3*.> !"#-!(%3(.> 10$3+ 3+/*$.$ 0:/ 1+%-B-
3+)(,$ !+%()(,$ 7$&' %"+<4 (0'$",('-),45 A(@,$= (/- ) '-1 .#(&*$ ) 1*("8 1+@0*)+9.* !+%'"#-1-)(? 0(3'(.78= '(3 (/- &'+&+)(,*$ (0'$",('-),-.> &!+&+-
/2) 3("1*$,*( /-C+ 7$%-,*$ !+1+&'$1 %+ !+)"+': %+ 3("1*$,*( !*$"&*45
Dokarmianie A!C-) %+3("1*(,*(= #%$B,*+)(,$<+ 7(3+ 3"2'3+-
'")(C$ !+%()(,*$ )+%-= !"$!("('2) #(&'8!:74.-.> 10$3+ 3+/*$.$ 0:/ *,,-.> !C-,2)= ,( !+)+%#$,*$ * %C:<+9? 3("1*$,*( !*$"&*4 !+#+&'(7$ !"#$%1*+'$1 %-&3:&7*5 D+7$%-,.#$ +!"(.+)(,*( )&3(#:74 ,( /"(3 '(3*$<+ )!C-):375 E-03+ ) 7$%,-1 /(%(,*: )-3(#(-
,+= @$ 3"2'3+'$"1*,+)$ * !"#$79.*+)$ !+%(,*$ 10$3( 1+%-B3+)(,$<+ ,+)+"+%3+1 # !+!+"+%+)-1 &!(%-
3*$1 )(<* !"#$3"(.#(74.-1 FG :"+%#$,*+)$7 1(&- .*(C( &!+)+%+)(C+ +<"(,*.#$,*$ %C:<+;(0+)$<+ &'+-
&+)(,*( 10$3( 1+%-B3+)(,$<+ !+ H5 '-<+%,*: @--
.*( +"(# #)*83&#-C+ +%&$'$3 %#*$.* 3("1*+,-.> !*$"-&*4 ) I5 1*$&*4.: @-.*(385 J %":<*$7 &'"+,- %+&'8!,$ &4 %(,$ )&3(#:74.$= @$ %+3("1*(,*$ ,+)+"+%32) ) H5 '-<+%,*: @-.*( )*4@$ &*8 # *&'+',-1 &3"2.$,*$1 )-C4.#,$<+ 3("1*$,*( !*$"&*4IKLMH.
6(0$@- !+%3"$90*?= @$ %#*$.* 3("1*+,$ !*$"&*4 #(-
)&#$ ) !*$")&#$7 3+0$7,+9.* !+)*,,- /-? %+3("-1*(,$ +%.*4<,*8'-1 10$3*$1 1('3*N 7$90* 7$&' '+ ,*$1+@0*)$= 10$3*$1 %":<*$<+ )-/+": 7$&' 10$3+ # /(,3: 10$3( 3+/*$.$<+N %+!*$"+ ) '"#$.*$7 3+0$7-,+9.* !+)*,,+ /-? !+%()(,$ 10$3+ 1+%-B3+)(,$5O("1*$,*$ ,(':"(0,$ 7$&' !"+1+)(,$ !+!"#$# )&!20,4 !+0*'-38 APQ * R6STUV= )$%C:< 3'2-
"$7 !+%(,*$ ,+)+"+%3+)* 0:/ ,*$1+)08.*: 3("-1*+,$1: !*$"&*4 !+3("1: 0:/ ,(!+7: *,,$<+ ,*@ 10$3+ 1('3* !+)*,,+ 1*$? 1$%-.#,$ :#(&(%-
nienie125 W'4%= !+1*1+ ,*$7$%,+#,(.#,-.> %(,-.>=
%#*(C(,*( 9)*('+)-.> * $:"+!$7&3*.> +"-<(,*#(.7* #%"+)*( !:/0*.#,$<+ 3+,.$,-
'":74 &*8 ,( "$%:3+)(,*: %+%('3+)$<+ %+3("1*(,*( ,+)+"+%32) 3("1*+,-.> !*$"&*4 !+%.#(& >+&!*'(0*#(.7* ,( +%-
%#*(C(.> !+C+@,*.#-.>5 A9"2% ,(7.#89.*$7 &'+&+)(,-.> (0'$"-,('-),-.> 1$'+% !+%(@- !+3("1: )--
1*$,*( &*8 3("1*$,*$X &'"#-3()34 Y!*$")&#$ 3"+!0$ &*("- !+%()(,$ ).#$9,*(3+1ZN !"#$# %"$, !"#- !*$"&* Y#$&'() %+ %+-
3("1*(,*( '-!: Suplementing Nursing
System, W6WZN !"#$# #<C8/,*3 %+@+C4%3+)-N /:'$034 Y) '-1 /:'$034 &!$.7(0*-&'-.#,4= ,!5 %0( %#*$.* # "+#&#.#$!$1 !+%,*$/*$,*(= 0:/ *,,4 %+/"(,4 *,%--
)*%:(0,*$ %+ !+'"#$/ %#*$.3(Z5Q%!+)*$%,*4 %0( %#*$.3( * 1('3* 1$'+-
%8 %+3("1*(,*( ,(0$@- )-/"(?= 3*$":74. &*8 1+@0*-)+9.*(1* * :1*$78',+9.*(1* %#*$.3( %+'-.#4.-1* !+-
/*$"(,*( !+3("1:5 D+%(,$ 1$'+%- !+%(@- !+3("1: 1(74 ,( .$0: !"#$%$ )&#-&'3*1 #(&!+3+7$,*$ !+'"#$/ @-)*$,*+)-.> ,+)+"+%3( * 7(3 ,(7&#-/&#$ !"#$7-9.*$ ,( ,(':"(0,- &!+&2/ 3("1*$,*(5 Q%!+)*$%,*$ )&!(".*$ * $%:3(.7( "+%#*.2) !"+)(%#+,( !"#$# &!$-
.7(0*&'2) 0(3'(.-7,-.> !+#)(0(74 "+#)*4#(? !"+/0$1 * 3+"#-&',*$ )!C-)(74 ,( %(0&#- !"#$/*$< 3("1*$,*( +"(# !+)"2' %+ 3("1*$,*( !*$"&*45 [+#&#$"#$,*$ #(<(%,*$,*( %+'-.#4.$<+ &#.#$<2C+)-.> 1$'+% %+3("1*(,*( #,(7%:7$ &*8 ) !:/0*3(.7(.>XH5 6$>"*,<L\:<:0&3( ]= ^:3+)&3(L[:/*3 ]= D*$'-
3*$)*.# _ Y"$%5Z5 O("1*$,*$ !*$"&*4 ) '$+"** * !"(3-
'-.$5 D+%"8.#,*3 %0( %+"(%.2) * 3+,&:0'(,'2) 0(3-
'(.-7,-.> +"(# !+C+@,-.>= !*$08<,*("$3 * 0$3("#-5 O"(32)= ]$%-.-,( D"(3'-.#,( `aH`F.
`5 T$,'":1 6(:3* + b(3'(.7*5 )))53+/*$'-51$%5!0 I5 ^:3+)&3(L[:/*3 ]5 c+3("1*(,*$ %#*$.* 3("1*+-
,-.> !*$"&*4 d 3*$%-= .#-1 * 7(3e Standardy Me-
dyczne Pediatria `aHINHHXHfKLHKK5M5 P$0)*.> U5 D"+<"(1 ).#$&,$7 &'-1:0(.7* 0(3'(.7*
%0( +9"+%32) ,$+,('+0+<*.#,-.> * !+C+@,*.#-.> SSS !+#*+1: "$;$"$,.-7,$<+5 Standardy Medyczne Pe-
diatria `aHMNHHXKLHg13.
Preparaty mlekozastępcze na oddziałach położniczychS&',*$74 %+)+%- ,(:3+)$ 9)*(%.#4.$ + '-1= @$ ,*$"$&'"-3.-7,- %+&'8! %+ !"$!("('2) 10$3+-
#(&'8!.#-.> ,( +%%#*(C(.> !+C+@,*.#-.> *&'+',*$ )!C-)( ,( #1,*$7&#$,*$ +%&$'3( 3+/*$' )-C4.#,*$ 3("1*4.-.> !*$"&*442,43. A&'"#-1(,*$ /$#!C(',$<+ %+&'8!: %+ 10$3( 1+%-B3+)(,$<+ ,( +%%#*(C(.> !+C+@,*.#-.> )*4#(C+ &*8 # *&'+',4 "$%:3.74 &'+&+-
)(,*( !"$!("('2) #(&'8!:74.-.> 10$3+ 3+/*$.$=
Tabela 7. Przyczyny problemów z karmieniem piersią
Dziecko
Wady anatomiczne jamy ustnej (np. rozszczep wargi lub podniebienia, krótkie wędzidełko, sekwencja Pierre’a Robina)
Brak lub słaby odruch ssania, zaburzenia czynnościowe funkcji ssania Zły stan ogólny dziecka (np. infekcja, wrodzona wada serca, zaburzenia
neurologiczne) Zbyt duży pourodzeniowy ubytek masy ciała w stosunku do możliwości
pobierania pokarmu
Matka
Nieprawidłowa technika karmienia Niedorozwój gruczołu piersiowego lub uszkodzenie pourazowe,
pooperacyjne Zaburzenia hormonalne (np. niedoczynność tarczycy), cukrzyca, otyłość Obrzęk i zapalenie gruczołu piersiowego Opóźnienie laktogenezy II związane z rodzajem porodu lub chorobą
podstawową Dieta niedoborowa, anemia, przemęczenie skutkujące nawrotami
stanów zapalnych piersi Przeciwwskazania medyczne do karmienia piersią (patrz:
Przeciwwskazania do karmienia piersią) Powikłania poporodowe De<cyt wiedzy personelu i dezinformacja po stronie matki
Page 12
20 STANDARDY MEDYCZNE/PEDIATRIA 2016 T. 13 9-24
standardy medyczne
( '(3@$ #$ )#"+&'$1 .#8&'+9.* )-C4.#,$<+ 3("1*$-
,*( !*$"&*4 +"(# )-%C:@$,*$1 .#(&: 3("1*$,*( !*$"-&*4445 J<+%,*$ # +/+)*4#:74.4 *,*.7('-)4 hW#!*'(0 D"#-7(#,- c#*$.3:i * O+%$3&$1 ]("3$'*,<: D"+-
%:3'2) J(&'8!:74.-.> ]0$3+ O+/*$.$ 1*$&#(,3* 10$.#,$ !+)*,,- /-? &'+&+)(,$ '-03+ ) !"#-!(%3: )&3(#(j 1$%-.#,-.>5
Farmakoterapia A &-':(.7(.>= 3*$%- 1('3( 1:&* !+%%(? &*8 *,'$"-)$,.7+1 %*(<,+&'-.#,-1 *k0:/ '$"(!$:'-.#,-1= ,(0$@- "+#)(@-? "-#-3+ %0( %#*$.3( #)*4#(,$ # '(34 ;("1(3+'$"(!*4ILF=MF5 J("2),+ #(,*$%/-)(,*$ 0$.#$-
,*( 3+/*$'- 3("1*4.$7= 7(3 * ,('-.>1*(&'+)$ +%&'(-
)*(,*$ %#*$.3( +% !*$"&* ) )*83&#+9.* !"#-!(%32) 7$&' /C8%$15 A !"(3'-.$ 30*,*.#,$7 *&',*$7$ /("-%#+ ,*$)*$0$ )&3(#(j= ) 3'2"-.> 3("1*$,*$ !*$"-&*4 1:&* /-? .#(&+)+ 0:/ '")(0$ !"#$"-)(,$MgLMf.
D+%&'()+)$ 0$3* * !"$!("('-= 3'2"$ !"#-71+)(,$ !"#$# 1('38 &4 )&3(#(,*$1 %+ ,*$"$3+1$,%+)(-
,*( 3("1*$,*( !*$"&*4= )-1*$,*+,+ ) Tabeli 8.
W'8@$,*$ !"#-71+)(,-.> !"#$# 1('38 3("1*4.4 0$32) #)-30$ ,*$ !"#$3"(.#( ) 10$3: MG= ( #(3C(%( &*8= @$ %+ )-)+C(,*( "$(3.7* ,*$!+@4%(,$7 ,*$#/8%-
,$ 7$&' &'8@$,*$ l HaG5 A-/*$"(74. 7$%,(3 0$.#$,*$ %0( 1('3* 3("1*4.$7= ) .$0: 1*,*1(0*#(.7* 3(@%$<+ "-#-3( ,(0$@-X !"#$90$%#*? .#8&'+9? 3("1*$j Y*1 "#(%&#$ 3("-
1*$,*$= '-1 1,*$7&#( %()3( 0$3: %+.*$"( %+ %#*$.3(ZN
!+%74? !"2/8 3+"$0(.7* 3("1*$j # !+%(@4 0$3: Y,(70$!*$7 +"%-,+)(? !"#-71+)(,*$ 0$3: /$#-
!+9"$%,*+ !+ 3("1*$,*: *= 7$90* '+ 1+@0*)$= <%- !"#$")( %+ ,(&'8!,$<+ 3("1*$,*( 7$&' ,(7-%C:@&#(ZN
)-/*$"(? 0$3*= 3'2"$ '":%,*$7 !"#$.>+%#4 %+ !+-
3("1: Y,!5 )*4@4 &*8 # /*(C3(1*= 1(74 3)(9,- +%.#-,= %:@$ .#4&'$.#3* +"(# &'+&:,3+)+ 3"2'3* +3"$& !2C'")(,*(ZN
)-/*$"(? %+:&',4 ;+"18 0$3:= !+,*$)(@ 7$&' /$#-!*$.#,*$7&#( ,*@ %+@-0,( Y0$3* )+0,*$7 !"#$,*3(74 %+ !+3("1:= ( !"#$# '+ )+0,*$7 +&*4<(74 ,*$/$#-!*$.#,$ &'8@$,*(Z5
6( /$#!*$.#$j&')+ 0$32) !"#-71+)(,-.> !"#$# 1('-38 3("1*4.4 1( '(3@$ )!C-) )*$3 %#*$.3(5 [-#-3+
7(3*.>3+0)*$3 #%("#$j ,*$!+@4%(,-.> 7$&' 1,*$7&#$ ) !"#-!(%3: ,+)+"+%32) %+,+&#+,-.> * &'("&#-.> ,*$1+)04'5 A*8.$7 *,;+"1(.7* ,( '$1(' $)$,':(0,$<+ "-#-3( %0( %#*$.3( * %#*(C(j ,*$!+@4%(,-.> ;("1(3+'$"(!** : 1('3* 3("1*4.$7 1+@,( #,(0$m? ,( &'"+,(.>X b(3'(.-7,- b$3&-3+, b$32)5 )))53+/*$'-51$%5!0k
.,+0 )))5'+n,$'5,015,*>5<+o _1$"*.(, _.(%$1- +; D$%*('"*.&= T+11*''$$ +,
c":<&= E"(,&;$" +; %":<& (,% +'>$" .>$1*.(0& *,'+ >:1(, 1*035 Pediatrics `aaFNHHFXMKgLFag5 )))5!$%*('"*.&5((!!:/0*.('*+,&5+"<k.<*k.+,-
'$,'k(/&'"(.'kKIkHkHIp P(0$ EA5 ]$%*.('*+,& (,% 1+'>$"&q 1*035 HF'>
U%*'*+,5 P(0$ D:/0*&>*,< `aH`5 )))5*r"$(&';$$%-
*,<5.+1 O("1*$,*$ !*$"&*4= )))51!5!0
Dieta matki i suplementy diety w trakcie laktacji]('3( 3("1*4.( !+'"#$/:7$ #)*83&#$,*( !+%(@- $,$"<** + +35 gpa 3.(0k%+/8 Y`=f ]sk%+/8Z5 A '-1 +35 Faa 3.(0 Y`=H ]sZ $,$"<** !+)*,,+ /-? %+&'(".#+-
,$ # !+@-)*$,*$1= !+#+&'(C( .#89? !+)*,,( !+.>+-
%#*? # #(!(&2) '3(,3* 'C:&#.#+)$7 # +3"$&: .*4@-5 A !"(3'-.$ :%#*(C $,$"<** ) %*$.*$ 1('$3 3(" 1*4.-.> !+)*,*$, )#"+&,4? + +35 Faa 3.(0k%+/8 Y`=aK ]sk%+/8Z ) +3"$&*$ !*$")&#-.> g 1*$&*8.- 0(3'(.7* * + +35 Maa 3.(0k%+/8 YH=gH ]sk%+/8Z ) 3+0$7,-1 !2C"+-
.#:MK=Fa. ]('3* &#.#:!C$ 1+<4 7$%,(3 !+'"#$/+)(? #)*83&#$,*( )("'+9.* $,$"<$'-.#,$7 !+&*C32) ,()$' + gFa 3.(0k%+/85c+/"#$ #/*0(,&+)(,( %*$'( 1('3* 3("1*4.$7 #(!$)-
,*( 7$7 * %#*$.3: )&#-&'3*$ ,*$#/8%,$ 1(3"+L * 1*-3"+$0$1$,'-5 J :)(<* ,( )(<8 ,*$3'2"-.> &3C(%,*-32) %*$'- * .#8&'$ ,*$:#(&(%,*+,$ +<"(,*.#$,*( %*$-
'$'-.#,$ &'+&+)(,$ ) +3"$&*$ 0(3'(.7*= ,(0$@- &#.#$-
<20,*$ #(%/(? + !+3"-.*$ #(!+'"#$/+)(,*( 15*,5 ,( )(!j= )*'(1*,8 c= 7+% +"(# 3)(&- +1$<( I YTabe-
la 9Z5 6*$ :%+)+%,*+,+ )!C-): $0*1*,(.7* # %*$'- 3+/*$'- 3("1*4.$7 &3C(%,*32) !+'$,.7(0,*$ (0$"<*#:74.-.> ,( "-#-3+ "+#)+7: (0$"<** : #%"+)$<+ ,*$1+)08.*(5 T+ )*8.$7= )*83&#+9? #(0$.(,-.> ) .+%#*$,,$7 !"(3-
Tabela 8. Preparaty przeciwwskazane w czasie karmienia piersią
AmiodaronBromki
ChloramfenikolDanazol
DoksepinaJod (także w preparatach wykrztuśnych
oraz stosowania miejscowego)Kwas nalidyksowy
Leki przeciwnowotworowePreparaty radioaktywne (należy sprawdzić, ile godzin
preparat pozostaje w mleku matki)Sulfonamidy długo działające
Sole złotaTetracykliny (stosowane powyżej 3 tygodni)
AmfetaminaHeroinaKokaina
Fencyklidyna (PCP)Marihuana
Inne leki odurzające
Page 13
21STANDARDY MEDYCZNE/PEDIATRIA 2016 T. 13 9-24
standardy medyczne
'-.$ 30*,*.#,$7 %*$' $0*1*,(.-7,-.> : 1('$3 3("1*4-
.-.> ,*$ 1( "(.7+,(0,$<+ :#(&(%,*$,*(5 6(0$@- 7$%-
,(3 !(1*8'(?= @$ %*$'( $0*1*,(.-7,( : 1('3* &'+&+-
)(,( #$ )&3(#(j 1$%-.#,-.> )-1(<( &:!0$1$,'(-
.7* ) .$0: +%!+)*$%,*$<+ #/*0(,&+)(,*( )&#-&'3*.> &3C(%,*32) +%@-).#-.>5
Wieloraczki _3':(0,$ #(0$.$,*( %+'-.#4.$ #(!+'"#$/+)(,*( $,$"<$'-.# ,$<+ !+%.#(& 3("1*$,*( !*$"&*4 %+'-.#4 #)*83 &#$,*( *0+9.* 3(0+"** ) &!+@-)(,-.> !+&*C3(.> + +35 Faa Y`=aK ]sZLgaa 3.(0 Y`=FH ]sZk%+/8 ,( %#*$.3+HH=FH.
6( #(!+'"#$/+)(,*$ $,$"<$'-.#,$ ) +3"$&*$ 0(3'(-
.7* )!C-)(74X 3(0+"-.#,+9? 10$3( Y#)*4 #(,( # #(-
)("'+9.*4 'C:&#.#:Z= 9"$%,*( *0+9? !"+%: 3+)(,$<+ 10$3( +"(# )-%(7,+9? 7$<+ !"+%:3.7*5 T(C3+)*-'( *0+9? !"+%:3+)(,$<+ 10$3( 1+@$ )- ,+&*? +35 H=` 0k%+/8 !"#$# H5 1*$&*4. !+ !+"+%#*$ * ` 0k%+/8 ) ,(&'8!,-.> 1*$&*4.(.>= !"#- 9"$%,*$7 3(0+-
"-.#,+9.* gp Ya=`f ]sZLpM 3.(0 Ya=IH ]sZkHaa 10 * )-%(7,+9.* !"+%:3.7* faLKaG5 A #)*4#3: # '-1 ) !"#-!(%3: /0*m,*4' !+% 3+,*$. `5 1*$&*4.( *.> @-L.*( 1('3( /8%#*$ !+'"#$/+)(C( :#:!$C,*$,*( %*$'- + +35 HFaa 3.(0k0 Yg=`f ]sZk%+/85 ]('3( !+)*,,( &!+@-)(? #%"+)$= 0$33+&'"(),$= :"+#1(*.+,$ !+&*C-3*= !"#-<+'+)(,$ )< #(&(% !*"(1*%- @-)*$,*(5
Suplementacja niemowląt karmionych naturalnie
Żelazo A !+!:0(.7* $:"+!$7&3*$7= ) 3'2"$7 .#8&'+9? )-&'8-
!+)(,*( ,*$%+3")*&'+9.* # ,*$%+/+": @$0(#( 7$&' 1(C(= ,*$ 1( !+'"#$/- !+)&#$.>,$7 &:!0$1$,'(.7* @$0(#$1 #%"+)-.>= :"+%#+,-.> + .#(&*$ ,*$1+)-
04' * 1(C-.> %#*$.* Y&'(,+)*&3+ UWD\P_6 `aHIZFM.
D"+B0(3'-.#,$ !+%()(,*$ @$0(#( #(0$.(,$ 7$&' ,*$-
1+)08'+1 # <":!- "-#-3( Y+ ,*&3*1 &'(':&*$ &+.7+-
$3+,+1*.#,-1N #(1*$:74.-1 ) "$7+,*$= <%#*$ *&',*$7$ %:@$ "-#-3+ )-&'4!*$,*( ,*$%+3")*&'+9.* # ,*$%+/+": @$0(#(N # +<"(,*.#+,-1 &!+@-)(,*$1 !+3("12) :#:!$C,*(74.-.> #()*$"(74.-.> @$0(#+ l g5 15@5N ,+)+"+%3+1 :"+%#+,-1 !"#$%).#$9,*$ * # 1(C4 1(&4 :"+%#$,*+)4Z5 J<+%,*$ # "$3+1$,-
%(.7(1* !+0&3*1* +!:/0*3+)(,-1* ) hW'(,%("%(.> ]$%-.#,-.>i ,( !+%&'()*$ #(0$.$j __D !"+B0(3-
'-.#,4 !+%(@ @$0(#( ,(0$@- "+#!+.#4? ) <":!(.> "-#-3( ) H5 1*$&*4.: @-.*(= 3+"#-&',*$ +% I5 '--
<+%,*( ) %().$ ` 1<k3< 15.5k%+/8FF5 D+.#4)&#- +% g5 15@5= )&#-&'3*$ ,*$1+)08'( !+)*,,- +'"#--
1-)(? !+3("1- :#:!$C,*(74.$ #()*$"(74.$ @$0(#+= ) '-1 1*8&+ *k0:/ !"+%:3'- )#/+<(.(,$ @$0(#$15
Tabela 9. Suplementy diety matki w trakcie laktacji
TYP SCHEMAT WSKAZANIA
Wapń 1000-1300 mg
Dawka należna może zostać pokryta: 2 szklankami mleka, ¾ szklanki jogur tu, maślanki lub ke<ru 2 plasterkami sera żółtego 80 g półtłustego sera twarogowego 15 g orzechów 3 porcjami zielonych warzyw 2 porcjami owo cówSuplementacja farmakologiczna konieczna jest jedynie u kobiet na diecie bezmlecznej (np. w nietolerancji laktozy lub alergii na białka mleka krowiego). Najle piej przyswajalne preparaty wapnia to chelaty aminokwasowe, wodorofosforany, octany, węglany, cytryniany, glukoniany lub mleczany49
Witamina D 1500-2000 IUW okresie laktacji zapotrzebowanie na witaminę D jest znacząco zwiększone51
Uwaga! Witamina D przenika w niewielkiej ilości do pokarmu kobiecego, dlatego suplementacja u matki nie rozwiązuje problemu zaopatrzenia w tę witaminę niemowlęcia
Jod52-53 290 μg
Dawka należna: 4-6 g soli spożywczej/dobę (w Polsce sól jodowana to główne źródło jodu)Nad miar jodu w diecie matki karmiącej (> 500 μg/dobę) może prowadzić do niedoczynności tar czycy i wola u noworodkaW przypadku potwierdzonego niedoboru jodu u matki karmiącej wpro wadza się suplementację jodkiem potasu w ilości 150 μg (potasowa, dietetyczna sól kuchen na lub jodowana woda)
Kwasy omega-3
(DHA)
200 mg400-600 mg w przypadku
małego spożycia ryb
Dawka należna: 1-2 porcje tłustych ryb tygodniowo preferowane ryby: śledź, łosoś, szprot (sardynka), halibut
Page 14
22 STANDARDY MEDYCZNE/PEDIATRIA 2016 T. 13 9-24
standardy medyczne
Witamina KA D+0&.$ )&#-&'3*$ ,+)+"+%3* !+ :"+%#$,*: !+)*,-
,- +'"#-1(? )*'(1*,8 O5 W.>$1('- %()3+)(,*( ) !+&#.#$<20,-.> 3"(7(.> "2@,*4 &*85 A .>)*0* !*&(-
,*( ("'-3:C: '")(74 !"(.$ ,(% (3':(0*#(.74 &'(,+)*-&3( $3&!$"'2) !+0&3*.>5 6*$#(0$@,*$ B,(0*#+)(,$ &4 )-'-.#,$ O+1*'$': ^-)*$,*( UWD\P_65
Witamina DA*'(1*,( c +%<"-)( 30:.#+)4 "+08 ) 1$'(/+0*#1*$ )(!,*( * ;+&;+":= 7$&' "2),*$@ ,*$#/8%,( %+ !"(-
)*%C+)$<+ "+#)+7: 3+9?.(5 J<+%,*$ # )-'-.#,-1* UWD\P_6 Y`aHIZ )&#-&'3*$ ,*$1+)08'( !+)*,,- +'"#-1-)(? )*'(1*,8 c YMaa SRk%+/8ZFg.
D+0&3*$ )-'-.#,$FH #(0$.(74 &:!0$1$,'(.78 )*'(1*,4 c 7:@ +% !*$")&#-.> %,* @-.*(= ,*$#(0$@,*$ +% &!+-
&+/: 3("1*$,*( %#*$.3( Y) &!+&2/ ,(':"(0,- 0:/ &#':.#,-Z ) %().$ Maa SRk%+/8 ) !*$")&#-.> g 1*$-
&*4.(.> @-.*(N MaaLgaa SRk%+/8 1*8%#- g5 ( H`5 1*$-
&*4.$1 @-.*( ) +%,*$&*$,*: %+ %#*$,,$<+ &!+@-.*( )-,*3(74.$<+ # %*$'- ,*$1+)08.*(N l H5 "+3: @-.*( gaaLHaaa SRk%+/8= ) #(0$@,+9.* +% 1(&- .*(C(= +% )"#$9,*( %+ 3)*$',*( +"(# !"#$# .(C- "+3 !"#- ,*$)--
&'(".#(74.-1 ,(&C+,$.#,*$,*: 0('$15
FluorJ<+%,*$ #$ &'(,+)*&3*$1 UVW_ Y`aHIZFp ) .*4<: !*$")&#-.> g 1*$&*8.- @-.*( %#*$.3: ,*$ ,(0$@- !+-
%()(? !"$!("('2) t:+":5 W:!0$1$,'(.78 1+@,( "+#!+.#4? 1*8%#- g5 ( Ig5 1*$&*4.$1 @-.*(= ) #(-
0$@,+9.* +% #()("'+9.* t:+": ) )+%#*$ &!+@-)(,$7 !"#$# %#*$.3+ * *,,-.> ,(!+7(.> +"(# !+3("1(.>5 W:!0$1$,'(.7( 7$&' #)-30$ 3+,*$.#,(= <%- &'8@$,*$ t:+": ) )+%#*$ !*',$7 )-,+&* u a=I 1<k0 Ya=I !!1Z5
PIŚMIENNICTWO1 Szajewska H, Socha P, Horvath A i wsp. Zasady żywienia zdrowych nie-
mowląt. Zalecenia Polskiego Towarzystwa Gastroenterologii, Hepatologii
i Żywienia Dzieci. Standardy Medyczne Pediatria 2014;11:321-338.
2 ESPGHAN Committee on Nutrition. Breast-feeding: A commentary by the
ESPGHAN Committee on Nutrition. J Pediatr Gastroenterol Nutr 2009;49:112-
125.
3 Michaelsen KF, Weaver L, Branca F i wsp. Feeding and nutrition of infants
and young children. Guidelines for the WHO European Region. WHO regio-
nal publications. European series; No 87.
4 American Academy of Pediatrics. Section on Breastfeeding. Breastfeeding
and the use of human milk. Pediatrics 2005;115:496-506.
5 Nehring-Gugulska M, Żukowska-Rubik M, Pietkiewicz A (red.). Karmienie
piersią w teorii i praktyce. Podręcznik dla doradców i konsultantów laktacyj-
nych oraz położnych, pielęgniarek i lekarzy. Kraków, Medycyna Praktyczna
2012.
6 Indicators for Assessing Infant and Young Child Feeding Practices: Part 1 De-
<nitions Geneva, Switzerland: World Health Organization 2008.
7 Bagci Bosi AT, Eriksen KG, Sobko T i wsp. Breastfeeding practices and policies
in WHO European Region Member States. Public Health Nutr 2015;22:1-12.
8 Mikiel-Kostyra K, Mielniczuk H, Wojdan-Godek E i wsp. Żywienie niemowląt
w Polsce w 1997 roku. Pediatria Pol 1999;74:465-471.
9 Zagórecka E, Piotrowska-Jastrzębska J. Żywienie niemowląt – wybrane
aspekty. Pediatr Pol 2007;82:559-566.
10 Zagórecka E, Motkowski R, Stolarczyk A i wsp. Realizacja zaleceń żywienia
uzupełniającego w grupie niemowląt uczestniczących w projekcie badaw-
czym „Nawyki żywieniowe a stan odżywienia niemowląt w Polsce”. Ped Pol
2008;83:136-149.
11 World Health Organization, United Nations Children’s Fund: Protecting, Pro-
moting and Supporting Breast-feeding: The special role of Maternity Servi-
ces. Geneva, Switzerland, World Health Organization 1989;13-18.
12 The Global Criteria for the WHO/UNICEF Baby Friendly Hospital Initiative,
1992.
13 Helwich E, Wilińska M, Borszewska-Kornacka MK i wsp. Program wczesnej
stymulacji laktacji dla ośrodków neonatologicznych i położniczych III pozio-
mu referencyjnego. Standardy Medyczne Pediatria 2014;11:9-16.
14 AMB Clinical Protocol # 3. Hospital Guidelines for the Use of Supplementary
Feedings in the Healthy Term Breastfed Neonate, Revised 2009. Breastfe-
eding Medicine 2009;4:175-181.
15 Section on Breastfeeding. Breastfeeding and the use of human milk. Pedia-
trics 2012;129:e827.
16 Field JC. The Immunological Components of Human Milk and Their EXect on
Immune Development in Infants. J Nutr 2005;135:1-4.
17 Horta BL, Victora CG. Short-term eXects of breastfeeding. A systematic
review. WHO2013 www.apps.who.int/iris/itstream/10665/95585/1/97892
41506120_eng.pdf
18 Horta BL, Victora CG. Long-term eXects of breastfeeding. A systematic
review. WHO 2013 www.apps.who.int/iris/bitstream/10665/79198/1/9789
241505307_eng.pdf
19 Mennella JA, Forestell CA, Morgan LK i wsp. Early milk feeding in\uences
taste acceptance and liking during infancy. Am J Clin Nutr 2009;90:780-788.
20 Mennella JA, Jagnow CP, Beauchamp GK. Prenatal and postnatal \avor lear-
ning by human infants. Pediatrics 2001;107:e88.
21 Guidelines on HIV and infant feeding 2010. Principles and recommenda-
tions for infant feeding in the context of HIV and a summary of evidence.
22 Dennis CL, Jackson K, Watson J. Interventions for treating painful
nipples among breastfeeding women. Cochrane Database Syst Rev
2014;12:CD007366.
23 Dewey KG, Heinig MJ, Nommsen LA i wsp. Maternal versus infant factors
related to breast milk intake and residual milk volume: the DARLING study.
Pediatrics 1991;87:829-837.
24 Fallon A, Van der Putten D, Dring C i wsp. Baby-led compared with schedu-
led (or mixed) breastfeeding for successful breastfeeding. Cochrane Data-
base Syst Rev 2014;31(7):CD009067.
25 McClellan HL, Hepworth AR, Kent JC i wsp. Breastfeeding Frequency, Milk
Volume, and Duration in Mother–Infant Dyads with Persistent Nipple Pain.
Breastfeeding Medicine 2012;7:275-280.
dr hab. n. med. Andrea Horvath
Klinika Pediatrii Warszawski Uniwersytet Medyczny02-091 Warszawa, ul. Żwirki i Wigury 63 A
[email protected]
Page 16
24 STANDARDY MEDYCZNE/PEDIATRIA 2016 T. 13 9-24
standardy medyczne
26 Żukowska-Rubik M. Karmienie piersią – technika, zasady i najczęstsze błę-
dy. Standardy Medyczne Pediatria 2010;7:655-664.
27 Mitoulas LR, Kent JC, Cox DB i wsp. Variation in fat, lactose and protein in
human milk over 24 h and throughout the <rst year of lactation. Br J Nutr
2002;88:29-37.
28 Khan S, Hepworth AR, Prime DK i wsp. Variation in fat, lactose, and protein
composition in breast milk over 24 hours: associations with infant feeding
patterns. J Hum Lact 2013;29:81-89.
29 Szajewska H, Shamir R, Mearin ML i wsp. Gluten introduction and the risk 1
of coeliac disease. A position paper by the European Society for Paediatric
Gastroenterology, Hepatology & Nutrition. J Pediatr Gastroenterol Nutr 2016
(w druku).
30 www.who.int/nutrition/publications/guiding_principles_compfeeding_
breastfed.pdf
31 www.who.int/childgrowth
32 Alm B, Wennergren G, Möllborg P i wsp. Breastfeeding and dummy use
have a protective eXect on sudden infant death syndrome. Acta Paediatr
2015;14.
33 Task Force on Sudden Infant Death Syndrome, Moon RY. SIDS and other sle-
ep-related infant deaths: expansion of recommendations for a safe infant
sleeping environment. Pediatrics 2011;128:1030-1039.
34 O’Connor NR, Tanabe KO, Siadaty MS i wsp. Paci<ers and breastfeeding:
a systematic review. Arch Pediatr Adolesc Med 2009;163:378-382.
35 Jaafar SH, Jahanfar S, Angolkar M i wsp. EXect of restricted paci<er use
in breastfeeding term infants for increasing duration of breastfeeding.
Cochrane Database Syst Rev 2012 Jul 11;7:CD007202.
36 www.nhmrc.gov.au/
37 Szajewska H, Horvath A, Koletzko B i wsp. EXects of brief exposure to water,
breast-milk substitutes, or other liquids on the success and duration of bre-
astfeeding: a systematic review. Acta Paediatr 2006;95:145-152.
38 Flaherman VJ, Aby J, Burgos AE i wsp. EXect of Early Limited Formula on Du-
ration and Exclusivity of Breastfeeding in At-Risk Infants: An RCT. Pediatrics
2013;131:1059-1065.
39 Häggkvist AP, Brantsæter AL, Grjibovski AM i wsp. Prevalence of breast-fe-
eding in the Norwegian Mother and Child Cohort Study and health servi-
ce-related correlates of cessation of full breast-feeding. Public Health Nutr
2010;13:2076-2086.
40 Jenik AG, Vain NE, Gorestein AN i wsp. Paci<er and Breastfeeding Trial Gro-
up. Does the recommendation to use a paci<er in\uence the prevalence
of breastfeeding? J Pediatr 2009;155:350-354.
41 Kramer MS, Chalmers B, Hodnett ED i wsp. PROBIT Study Group (Promotion
of Breastfeeding Intervention Trial). Promotion of Breastfeeding Interven-
tion Trial (PROBIT): a randomized trial in the Republic of Belarus. JAMA
2001;285:413-420.
42 Kair LR, Kenron D, Etheredge K i wsp. Paci<er restriction and exclusive bre-
astfeeding. Pediatrics 2013;131:e1101-1107.
43 Chantry CJ, Dewey KG, Peerson JM i wsp. In-hospital formula use increases
early breastfeeding cessation among <rst-time mothers intending to exc-
lusively breastfeed. J Pediatr 2014;164:1339-1345.
44 Tarrant M, Lok KY, Fong DY i wsp. EXect of a hospital policy of not accep-
ting free infant formula on in-hospital formula supplementation rates and
breast-feeding duration. Public Health Nutr 2015;18:2689-2699.
45 American Academy of Pediatrics. The transfer of drugs and other chemicals
into human milk. Committee on drugs. Pediatrics 2001;108:776-789.
46 Hale Th W. Medications and mothers’ milk. 15th Edition. Hale Publishing
2012.
47 Nehring-Gugulska M, Królak-Olejnik B. Farmakoterapia w okresie laktacji.
W: Karmienie piersią – podręcznik. KUKP 2006.
48 Sachs CH. The Transfer of Drugs and Therapeutics Into Human Breast
Milk: An Update on Selected Topics. www.pediatrics.org/cgi/doi/10.1542/
peds.2013-1985.
49 Borszewska-Kornacka MK, Rachtan-Janicka J, Wesołowska A i wsp. Stanowi-
sko Grupy Ekspertów w sprawie zaleceń żywieniowych dla kobiet w okresie
laktacji. Standardy Medyczne Pediatria 2013;10:265-279.
50 Jarosz M (red.). Normy Żywienia dla populacji polskiej – nowelizacja. IŻŻ
2012.
51 Płudowski P, Karczmarewicz E, Bayer M i wsp. Practical guidelines for the
supplementation of vitamin D and the treatment of de<cits in Central Euro-
pe - recommended vitamin D intakes in the general population and groups
at risk of vitamin D de<ciency. Endokrynol Pol 2013;64:319-327.
52 National Health and Medical Research Council, Iodine supplementation for
pregnant and breastfeeding women. Canberra: Commonwealth of Austra-
lia 2010.
53 Azizi F, Smyth P. Breastfeeding and maternal and infant iodine nutrition. Clin
Endocrinol 2009;70:803-809.
54 Domellöf M, Braegger C, Campoy C i wsp. ESPGHAN Committee
on Nutrition. Iron requirements of infants and toddlers. J Pediatr Gastroen-
terol Nutr 2014;58:119-129.
55 Pieskaczyńska A, Dobrzańska A. Pro<laktyka niedoboru żelaza u dzieci
– standard postępowania. Standardy Medyczne Pediatria 2011;8:100-106.
56 Braegger C, Campoy C, Colomb V i wsp. ESPGHAN Committee on
Nutrition. Vitamin D in the healthy European paediatric population. JPGN
2013;56:692-701.
57 EFSA Panel on Dietetic Products, Nutrition and Allergies. Scienti<c opinion
on nutrient requirements and dietary intakes of infants and young children
in the European Union. EFSA Journal 2013;11:3408.