-
BRNC BLM
Trk Tarihiliinde 1908 Devrimi zerine
Birka Sz
Bu kitapta 1908 Devrimi ve bu Devrim'e giden yolun hik-yesi
anlatlmaktadr. Modern Trkiye tarihinde 1908 yl ilk defa olarak
merut monarinin kurulduu, hkmetin yal-nzca halk tarafndan seilmi
bir meclise kar sorumlu ol-duu ve, dolaysyla, mutlakiyeti monarinin
ve mutlaki-yeti monariye hizmet eden bir sivil ve asker brokrasinin
gcnn siyasal sreten dlanmaya alld bir dne-min balang noktas olmas
bakmndan son derece nemlidir. Belleimizi zorlarsak, Trkiye siyasal
tarihinde 1908'den nce byle bir dnemin olmadn grrz.
1876'daki anayasal hareket yalnzca mutlakiyeti monar-iye
eki-dzen veren bit hareketten baka bir ey deildi; nk, ama buyd ve
daha fazlas istenmiyordu. 1876 y-lnda Padiah tarafndan kabul edilen
Kanun-u Esasi, Avru-pa'nn en tutucu anayasalar rnek alnarak
hazrlanmt ve hazrlanmdaki kurumlarn grleri dorultusunda, si-yasal
gc monari ile brokrasi arasnda paylatrmaktan . ibaretti.1 Meclis-i
Mebusan'm rol olduka kstlyd ve hal-
1 Cokun ok, "1876 Anayasasnn Kaynaklar," ss.1-25; ve Tark Zafer
Tua-ya, "1876 Kanun- Esasisi ve Trkiye'de Anayasa Gelenei," ss.
27-29. Aynen \
-
km istemlerini bir nebze temsil etse bile, anayasal dzenle-me
iindeki yeri monari ve brokrasiden sonra gelmektey-di. Meclis'in
feshi de Padiah'a tannm bir hak olduun-dan, almalar zerinde her
zaman bir st makamn ar-l ve basks bulunmaktayd, Heyet-i Vkela
-yani, Bakan-lar Kurulu- Meclis-i Mebusan'a deil, dorudan doruya
Padiah'a kar sorumluydu. Zaten, kabine yeleri atanr-ken, seim
Meclis-i Mebusan'a deil, Padiah'a braklmt. ki meclisli bu anayasal
dzende, tm yeleri Padiah tara-fndan atanan bir Meclis-i yan -yani,
Senato- bulunmak-tayd ki, bu meclisin yetkileri seimle ibana gelen
Meclis-1 Mebusan'dan daha fazlayd. Kanun-u Esasi'yi yorumlamak da
dahil olmak zere ynetim zerinde bask oluturabile-cek bir ok yetki
ile donatlmt.2
Amalan ve yaps itibaryla liberal demokratik olmak bir yana,
liberal bile olmaktan ok uzak olan bu anayasal rejim yine de Sultan
Abdlhamid ve brokrasisinin houna gitmemi olacak ki, Trkiye'nin
olaanst bir durum iinde -yani, Ruslarla yaplmakta olan savala
megul- ol-mas, kstl yetkilerini ama abasnda olan Meclis-i Me-busan'
'tatil' etmek iin yeterli neden olarak grlm ve Kanun-u EsaSi, 14
ubat 1878'de, tozunun silkelenerek tekrar yrrle konulmak zere 24
Temmuz 1908'e ka-dar gvenlik iinde korunaca bir rafa kaldrlmt. te,
Trk siyasal hayatnda 1908'den nce yaanm olan tek deney buydu ve
liberal bir devrim olmaktan ok uzakt.
bkz., Tark Zafer Tunaya, "Midhat Paa'nn Anayasa Tasars: Kanun-
Cedid," ss.30-31. 1876'daki siyasal durum ve anayasal hareketle
ilgili en nemli kay-naklardan biri udur: Robert Devereu*, The First
Ottoman Constitutional Peri-od: A Study of the Midhat Constitution
and ParUament
2 Cokun ok, "1876 Anayasasnn Kaynaklan," ss.1-25; Blent Tanr,
"Ana-yasal Gelimelere Toplu Bir Bak," ss.17-21; idem, "Birinci
Merutiyet." Os-manh-Trk Anayasal Gelimeleri, 1789-1980 iinde, ss
.101-138: ve Tark Zafer l'unaya, "1876 Kanun- Esasisi ve Trkiye'de
Anayasa Gelenei," ss.29-34.
-
Mutlak padiah ile emrindeki brokrasi arasndaki eki-me sonucu
ortaya kmt ve 1878'den 1908'e kadar-her ne kadar Kanun-u Esasi rafa
kaldrlm olsa da- ayn kav-ga devam etmiti. Otuz yllk sre iinde deien
ey b-rokrasinin greli arlnn azalarak bunu Sultan bdl-hamid in
emrindeki Yldz Saray ynetimine -Mabeyn'e-kaptrm olmasyd.
*Birinci Merutiyet' olarak adlandnlagelen ve kstl yet- kilerle
de olsa halkn seimiyle oluan Meclis-i Mebusan, Saray ile brokrasi
arasndaki g ekimesinde hereyini kaybeden taraf olmutu. Fakat,
kamuoyunda, brokrasi ve Saray karsnda nc bir gcn de olabileceini,
ksa bir sre iin de olsa, kantlamt. 1908 ylna yaklaldnda da
kamuoyunun hatrlad ve istedii buydu: Halkn zgr iradesiyle oy
verecei bir seim sonucu oluacak bir mecli-sin, milletin
mukadderatna hakim olmas.
1908 ylna yaklaldnda artk halkn istedii, yetkileri kstl ve
denetim altnda tutulan bir meclis ve Padiah'a ba-ml bir hkmet deil,
tam tersine, her trl yetkiyle do-natlm ve Padiah'la brokrasinin
stnde olan bir meclis tarafndan ynetilmekti. Bu nedenle, 1908
Temmuzunda balayan yeni dneme, sanki otuz yllk 'tatil'den sonra
ka-lnd yerden tekrar balanyormu gibi, 'kinci Merutiyet' ad
konularak Devrim'in kltlmesi son derece yanltr. Artk Trkiye otuz yl
ncesinin Trkiyesi deildi. 1876'da 'tepeden' yaplan bir reform
hareketi, 1908 ylma yaklald-nda geni halk kitlelerinin zlemlerine
yant yermekten uzakt. zellikle, 1905'te kuzey komu Rusya'da ve
1906'da dou komu ran'da meydana gelen snrl devrimler ve bu
devrimler sonucu oluan meclislerin Trkiye'deki kamu-oyunu olduka
etkilediini, Devrim'i gerekletirmek iin alanlarn halka dattklar
yeralt bildirilerinden anla-maktayz. Dolaysyla, 1908'de istenen,
artk brokrasinin
-
rolnn garanti altna alnd bir 1876 Kanun-u Esasisi de-il, halkn
gerek anlamda siyasal srece katlaca ve h-kmetlerin yalnzca dorudan
seimle ibana gelen Mec-lis-i Mebusan'a kar sorumlu olaca ve
brokrasi ile Sa-ray'n yetkilerinin snrlarnn izilecei yeni bir '1876
Ka-nuncu Esasisi' idi.
1908 Devrimi'ne kinci Merutiyet' adn koymak ve ta-rih
kitaplarnda, sanki monarist dzen, tamamiyle ykla-ca ve ortadan
kaldrlaca 1 Kasln 1922 tarihine kadar kesintisiz devam etmimi gibi
bir tarih d anlatm srdr-mek -her ne kadar siyasal amalara hizmet
amacyla bir propaganda malzemesi olarak zamannda kullanlmsa da-bugn
bilimsel deil, ideolojik bir konumu belirlemektedir. Anayasa hukuku
asndan, monarist rejim -yani, anciett regime- 1908 yl Temmuzunda
'tarih' oldu. Yerine kurulan rejim bir merut monari idi ve liberal
demokratik bir y-netim geleneini yerletirme abasmdayd.3
Monaristlerin 1909 ve 1912 yllarndaki kar-devrim ve asker darbe
a-balar hep bu eski rejimi geri getirme isteinden kaynaklan-maktayd
ve amalarna ancak Trkiye'nin sava kaybedip, Ittihad ve Terakki
Cemiyeti'nin iktidardan dt 1918 y-l sonunda eriebileceklerdi.
, Trk tarih yazmndaki en ateli tartmalardan biri, Birinci Dnya
Sava ncesi ve sonras olarak ayrlabilecek iki d-nem arasnda
srekliliin mi, yoksa kopukluun mu oldu-udur. Baskn sylemde bu
dnemler 'Osmanl imparator-luu' ve 'Trkiye Cumhuriyeti' olarak kesin
izgilerle ayrl-
i liu konuda olduka derli-toplu bir anlatm iin bkz., Blent Tanr,
"kinci Merutiyet," Omanlt-Trk Anayasal Gelimeleri, 1 7 8 9 - 1 9 8
0 iinde, ss.139-)83 . Ayrca bkz., Recai G. Okandan, Amme
Hukukumuzun Anahatlar, Trki-ye'nin Siyasi Gelismesi, Cilt 1: Osmanl
Devletinin Kuruluundan Yklna Ka-
-
maktadr. Bu: almada, her ne kadar 1908 ylyla balayan dnem ile
1923 ylyla balayan dnem arasnda dorudan bir karlatrma yaplmasa da,
arka planda her zaman varo-lan anlay bu iki dnem arasnda kopukluun
olduudur; ancak, baskn tarih sylemininin iddia ettii anlamda
deil.
Baskn tarihilik anlayna Kemalist ideoloji egemendir. ster
'bilimsel,1 ister 'resm' olsun, Trk tarih yazm bu ideolojik ereve
ile snrldr. Baz rnekleri ne kadar ya-ratc ve gz kamatrc olsa da,
Trk toplumsal, siyasal ve ekonomik trih aratrmalar Kemalist
ideoloji erevesi-nin dna kamamtr. Trih aratrmalarnn genel
er-evesini -yani, sorunsaln- oluturmas asndan, Kema-list ideoloji
smsk yerinde durmaktadr. Ksacas, aratr-macnn yaklamndan bamsz
olarak, yaplan hemen hemen tm almalar Kemalist ideolojinin kalplar
tara-fndan ekillendirilmektedir. in ilgin yan, bunun yal-nzca
'Modernleme Kuram' ya da 'Bamllk Kuram' gibi ak-seik kuramlar
bilinli Olarak kullananlar tarafndan deil, ayn zamanda belirgin ve
'tutarl' bir kuramsal ere-vesi olmayan kiiler tarafndan d^ ayn
heyecanla ve sorgu-lanmadan kullanlmasdr. Sonuta, baz sorular
akademik almalarn inceleme alanna bile girmemektedir; Bu al-mada,
imdiye kadar sorulmam baz sorulara yant aran-maya allmtr.
Baskn Trk tarih yazmnda vurgu her zaman Atatrk'n 1923 ylnda
kurduu cumhuriyet rejimi ile izgisi belirlen-mi bir kesin kopukluun
olduu ynndedir.
Ksaca anlatmak gerekirse, Trk tarihiliinin genel ka-bul grm
ekline gre, 1923 ylnn nemi yalnzca siya-sal deil, ayn zamanda
ekonomik ve toplumsaldr da. Siya-sal anlamda vurgulanan, yeni
rejimle beraber kkten bir deiikliin meydana geldiidir. Yeni rejimin
eskisinden r-
-
gtlenme ve yap asndan temelden farkl olduu sylen-mektedir.
Buradaki esas vurgu, monarinin -saltanatm-kaldrlm olmasdr. Ekonomik
alanda ise, vurgu, yabanc mdahalenin ortadan kaldrlmas ve 'bamsz'
gelimenin gereklemesi ynndedir.
Baskm olan bu Trk tarih syleminde, 1908 yl nemli bir dnm noktas
olmaktan ok uzaktr. Hi de nemsen-meyen bu tarih, bir devrim olarak
nitelendirilmez. Ve, do-al olarak, ortaya kan olay '1908 Devrimi'
olarak anlmaz da, kinci Merutiyet'in lm' olarak adlandrlr. 1908'den
sonra siyasal ve ekonomik yapda -ve toplumsal yapda- -gerekleen
deiiklikler kmsenirken, bu dnemde b-rokrasinin modernlemesi -hem
asker, hem de sivil, ama, zellikle, asker brokrasinin yenilemesi-
gklere karlr. Allagelmi tarihilikte 1908 Devrimi, bir bakma,
'mo-dernleme' ya da 'batllama' yolunda yalnzca clz bir ba-lang
olarak grlr. . '
ddiaya gre, gerek deiiklik 1923 ylnda 'Kemalist < Devrim' ile
geldi. Yanllkla 'devrim' olarak nitelenen 'Cumhuriyet'in iln' ile
beraber Trkiye'nin nnde alan yeni dnemde Kemalist reformlarn lkeyi
modernletirdii ve yepyeni -modern ve batl- bir Trk devleti ve
toplumu yaratt sylenmektedir; sanki, daha nce batl bir toplum
yaratlmam ve/veya buna teebbs edilmemi gibi.
Kemalizmin ideolojik damgas o derece belirgindir ki, ta-rihiler
1908 deil de, 1923 ylm ada Trkiye'nin siya-sal ve ekonomik tarihine
balang olarak kabul ederler. Eer gemile bir karlatrma yaplrsa -ki
bu pek all-m deildir- bu yalnzca 1908-ncesi Ondokuzuncu Yz-yl
monarist/mutlakiyeti dzenle 1923-sonras Kemalist cumhuriyet dzeni
arasnda yaplmaktadr. ounlukla, 1908 ile 1923 yllar arasndaki dnem
inceleme kapsam dnda braklmaktadr. Bir bakma, ada Trkiye'nin
ta-
-
rihi 1923 yl ile birlikte balatlmaktadr. Basmakalp tarih-ilikte,
yaanmam saylan Yirminci Yzyl'm ilk onyllar tamamiyle ihml
edilmitir.
Yirminci Yzyl'm ilk yirmi yln grmezden gelen yerle-ik tarih
anlay, ada Trkiye'nin 1920'li yllardan ba-layarak oluturulduu
efsanesini bugne kadar tekrarlaya-gelmitir. deolojik koullanmann
yansra, cehaletin de verdii katkyla yzyllarca sregiden mutlakiyeti
Osmanl mparatorluu'nun sonunun niha olarak Birinci Dnya Sa-va
ertesinde geldii sanlmaktadr. Bylece de, Birinci Dnya Sava'mn
Trkiye asndan, tilf Devletleri ve on-larn mttefiki Yunanistan
tarafndan igal edilmesi nede-niyle ortaya kan zel artlar sonucu,
1918'de deil de 1922. yl sonunda bitmesi, Trkiye tarihinin
dnemletiril-mesinde ilevsel bir dnm noktas olmaktadr.
Trkiye tarihinde 'normal' bir dnm noktas plan 1923 yl, bylece
hem sreklilik hem de kopukluk tezlerini sa-vunanlarca kolaylkla
kabul gren bir tarih olmaktadr. S-reklilik tezini savunanlar, sava
ncesi ve sonras dnem arasnda modernlemeci eilimi olduu iddia edilen
brok-rasi gibi baz nemli kurumlarn 1840'lrdaki Tanzimat d-neminden
beri srekliliini koruduunu iddia etmektedir. Kopukluk tezini
savunanlar ise sava-ncesi varolan Ondo-kuzuncu Yzyl geleneksel ve
monarist yapsyla 1923'ten sonra kurulan modern ve cumhuriyeti yap
arasndaki gzlemlendii iddia edilen 'kkten' fakllklar gzler nne
sermektedir.
Her ne kadar elikili gibi gzkse de, 1923 yln 'eski' ile 'yeni'
arasndaki temel ayrma noktas olarak kabul et-mek, yalnzca kopukluk
tezini savunanlarca deil, ayn za-manda sreklilik tezini
savunanlarca da vurgulanan bir ko-nudur. Burada Kemalist
ideolojinin Trk tarihilii zerin-deki baskn etkisini grmekteyiz. Trk
tarihinin yerleik
-
yorumlarna katlmayan ve bunlar 'eletiren' aratrmacla-rn bile
Kemalist ideolojinin kalplarndan kurtulamadkla-rn ve bu kalplarn
dna kamadklarn gzlemlemekte-yiz.4
Kemalist ideolojinin 1923 ncesi Trkiye'yi tasviri olduk-a
olumsuzdur. Bu ideolojide, Birinci Dnya Sava nce-sinde Trkiye'de
'rm' ve 'aalk' bir monarist y-netimin olduu ve toplumdaki tm
ktlklerden bu y-netimin sorumlu tutulmas gerektii gr egemendir.
Kemalist ideolojiye gre, bu monarist hkmet, en byk hatasn Trkiye'yi
savaa sokmakla yapmtr. Burada, eletiri, aralarnda hibir ayrm
yaplmakszn, yalnzca 1918 sonrasnda itilf Devletleri ile ibirlii
yapan Padi-ah'a deil, ayn zamanda 1918 ylma kadar ibanda ka-lan
Ittihad ve Terakki Cemiyeti destekli liberal ve sivil h-kmete de
yneltilmektedir.5 Dorudan ya da dolayl ola-rak, sivil hkmetler ve
liberalizm ilkeleri Trkiye'nin Sa-va'ta bana gelen bellarn tek
sorumlusuymu gibi gste-rilmektedir. Birinci Dnya Sava ve bunu takip
eden 'ba-mszlk mcadelesi' yle bir dille anlatlmaktadr ki,
d-manlarla ibirlii ve ihanet iinde olanlarn kol gezdii bir ortamda,
yalnzca asker brokrasi, tek bana toplumun
A Burada rnek olarak u akta eletirel almalar saylabilir: alar
Keydcr, State and Class iriTurkey: A Sldy in Ccpifalist DevelopmcU;
Korkut Boraav,
; 100 Soruda Trkiye iktisat Tarihi, 1908-1985; Mete Tuay, Trkiye
Ctmltri-' yeti'nde lefe-Pctrti Ynetiminin Kurulmas, 1923-1931; ve
Bereli Bcrhcroglu, Tur-key in Crisis: From State Capitalism to
Neo-Colonialism.
5 1926 ylnda Ankara stikll Malkemesi'de Atatrk'e suikast
iddiasyla yap-lanan Ittihad v Terakki Cemiyetinin hayattaki yeleri
aslnda 1918 yl nce-si, iktidarda olduklar zaman, uyguladklar
politikalar iedeniylc sulanmak-taydlar. Suiamala, uyguladklar
liberal siyasal ve ekonomik politikalar ile Trkiye'yi Birinci Dnya
Savas na sokmalar zerinde odaklamt (Bkz., Erik J. Zrcher, The
(/monist Facfo": The Role of tle Commiloc o) Union
-
namusunu koruyan ve gerekten vatansever olan biricik kurummu
gibi tantlmaktadr. Kkenlerine sadvk kalan Kemalist ideoloji,
bylelikle, brokrasiden -zellikle de, askeri brokrasiden bahsederken
son derece saygli bir tutum taknmakta, lkeyi hem i dmanlara, hem de
si-yasal ve ekonomik adan da baml bir ekilde tutan ya-banc dmanlara
kar savunmada beceriksizce davranan ve Trk devletinin haklann
savunmaktan aciz olan mo-narist rejimi yermekte ve Trkiye'yi bu
iler acs durum-dan brokrasinin kurtardn iddia etmektedir. Bylesi
bir anlatmda, brokrasi, Trkiye'nin haklarn ve karlarn en iyi
savunan grup olarak n plana karlmaktadr. 'Dev-let' bir varlk olarak
ele alnarak, bu varln en iyi Atatrk ve partisi Cumhuriyet Halk
Frkas tarafndan korunduu vurgulanmaktadr.
Kemalist ideolojinin bilinli bir ekilde gelitirildii ve
yaygnlatrld 1930'lu yllardan 1950'li yllara kadar, ta-rih yazm hep
bu ideolojinin hizmetinde olmutur. Yakn tarihin nemli dnm
noktalarnn belirlenerek vurgulan-mas gereken konularn sralanmas ise
1927 ylnda Musta-fa Kemal. Atatrk'n Cumhuriyet Halk Frkas'nm
Anka-ra'da toplanan parti kongresinde okuduu nutukla kesin eklini
almt.6 Kemalistlerin, 1950 ylndaki genel seim-leri kaybederek
iktidardan dmesine ramen, bu 'resm' ideoloji ve onun eitlemeleri
bugn yalnzca siyasal evre-lerde deil, ayn zamanda akademik
evrelerde de geer ak-e olma niteliini -gnden gne zayflayarak da
olsa- sr-drmektedir.
6 Mustafa Kemal Atatrk, Ntl, 3 Cilt ve sonraki yllarda kan
'dztrkeleti-rilmiS' basklarla, ksaltlm ve zetlenmi 'halk' basklan
(rnein bkz., Gazi Mustafa Kemal Atatrk, Sylev, 3 Cilt, Yirminhnc
Bas [Basma hatrlayan Hfz Veldet.Veicledeolu)).
-
Dnlecek olursa, Kemalist ideolojinin akademik evreler-de yeniden
hayat bulmasnn en verimli yolu, Modernleme Kuram ve onun Trkiye'ye
zg yorumlarndan gemitir. 19601 yllardan balayarak, Trkiye'nin
siyasal ve ekonomik gelimesi zerine yaplan akademik tartmalarda,
Modernle-me Kuram'nm Trk tarihini yorumlamas baskn rol oynad.
Bilim adamlar, Trkiye dnda, zellikle Amerika Birle-ik
Devletleri'rde, Trkiye'yi tartrken, Modernleme Ku-ram'nm ana hatlar
sk skya belirlenmi snrlar ereve-si dna kmadlar. Trkiye tarihini
Modernleme Kuram erevesinde yorumlayan yabanc akademisyenlerin
ban-da -alfabetik srayla sayacak olursak- Frederick T. Bent,
Richard L. hmbers, Roderic H. Davison, S. N. Eisenstadt, Lloyd A.
Fallers, Frederick W. Frey, William Hale, Zvi Ye-huda Herslag,
Jacob M. Landau, Bernard Lewis, Dankwart A. Rustow, Stanford J.
Shaw, Peter F Sugar, Joseph S. Szyli-owicz, Frank Tachau ve Walter
F. Weiker gelmektedir.7 Her
7 Frederick T. Bent, "The "Iurkish Bureaucracy as an Agent of
Chage," ss.47-64; Richard L. Chambers, "The Civil Bueaucracy:
Turkey," ss .301-327; Rode-ric H. Davison, "Hnvironmental and
Foreign Contributions: Turkey," ss.91-116; S. N. Eisenstadt, "The
Kemalist Revolution in Comparative Perspective," ss. 127-142; Lloyd
A. Fallers, "Turkey; Nation-State out of Polyglot Empie,"
ss.71-115; Frederick W. Frey, TheTurkish Political Site; William
Hale, The Po-litical and Economic Deve!pmeni of Modem Turkey; idem,
"The Traditional and the M o d e m i tle Economy of Kemalist
Turkey: The Experience of the 1920s," ss.153-1.70; Zvi Yehuda
Hershlag, "Turkey. Achievements and Failu-res in the Policy of
Economic Development during the Inter-War Peviod, 1919-1939,"
ss.323-350; idem, Turkey: An Economy in TransitUm; idem, Turkey:
The Challenge of Grov/th; idem, "Atatrk's Etatism," ss. 171-1'80;
Jacob M. Lan-dau (Der.), Atatrk and the Modernization of Turkey,
Benard Lewis, The Emer-gence of Modern Turkey; Dankwart A. Rustow,
"Atatrk as State Founder," ss.517-573; "The Army and the Founding
of the Turkish Republic," ss.513-552; idem, "The Development of
Parties in Turkey," ss .107-133; i dem, "The Miltary: Turkey," ss
.352-388; idem, "The Modernization of Turkey in Histori-cal and
Comparative Perspective," ss.93-120; idem, "Turkey: The Modernity
of Tradition," ss.171-198; Stanford j . Shaw ve Ezel Kural 5haw,
tilstory of the Ol-toman Empire and Modern Turkey, 2 Cilt; Peter H
Sgar, "Econonc and Politi-cal Modernization: Turkey," ss.146-175;
Joseph S. Szyliowiz, "Elites and Mo-
-
ne kadar ilgi alanlar her zaman rtmese de, tm bu ara-trmaclarn
ortak zellii Trkiye'nin geleneksellikten mo-dernlie gei yaparken
toplumda cidd bir sarsntya neden olmadan bunu baarm olduunu
vurgulamalardr. Ksa-ca, tm bu aratrmaclar modernlie geerken
Trkiye'nin bir devrim sonucu deil de bir evrim sonucu Yirminci
Yz-yl ortasndaki noktaya gelmi olduunu iddia etmektedir-ler. Doal
olarak bu vurgu hepsi de tutucu -ve rnein Shaw gibi, monarist dzen
hayran ar tutucu- olan bu yabanclarn kuramsal tercihlerinin
'bilimsel' bir davuru-mundan baka birey deildir. Bu tutucu
akademisyenlerin yorumlar, kendilerinden tutuculukta hi de geri
kalmayan Trk akademisyenler tarafndan 1970'li yllarda kabul gr-m ve
ayn dorultudaki yorumlar, yabanc meslektalar-n imrendirecek lde Trk
ve yabanc akademik evreler-de dolam olana bulmutur. Bu rneklerin en
baarl e-itlemeleri N ermin Abadan-Unat, Metin Heper, Kettal H.
Karpat, Ali Kazancigil, Suna Kili, Emre Kongar, Osman Ok-yar, Ersin
Onulduran, Ergun zbudun ve lkay Sufar gibi akademisyenler tarafndan
yerli ve yabanc pazara tantl-m ve 1970'li yllarda Modernleme Kuram
ve bu kuramn yorumlan Trkiye'de Kemalist ideolojiyle Modernleme
Kuram'n birletiren almalar olarak baskn gr as-nn 'bilimsel' kalite
damgasyla perinlenmesini salam-tr.8
dernization in Turkey," ss.23-66; Frank Tachau, "The Political
Cuiture of Ke- malist Turkey," ss.57-76; Walcer E Weiker, Political
Tutelage and Democracy in
Turkey: The Free Party and l s Aftermatl ; ve idem, The
Modernization of Turkey: From Atatrk to the Preseni Day.
8 Nemin Abadan-Unat, "Patterns of Political Modernization
and.Turkish De-mocracy," ss.L-26; Metin Heper, "Center and
Periphery in the Ottoma Em-pi-e with Special Reference to the
Nineteenth Century," ss .81-105; idem, Mo-dernleme ve Brokrasi:
Karlatrmal Kamu Ynetimine Giri; idem, "Osman-h-Trk Devletinde
Brokrasinin Siyasal Rolii: Kamu Ynetimi Kuram A-, stidan Baz
Gzlemler," ss.29-40; idem, "Political Modernization as
Reflected
-
Grnen odur ki, Modernleme Kuram'mn Kemalist ideolojiyle tam
tamna rten bir zellii vardr. Bu zel-lik, toplu olarak
'modemletirici sekinler1 olarak tanmla-nan karizmatik liderlik ve
brokrasinin geleneksel bir top-lumu dntrerek gelitirmesinde oynad
nemli roldr. Azgelimi bir toplumsal oluum balamnda, Trkiye, bu
konuda baarl bir lke olduu iin, tebrik edilmeye deer bir rnek
olarak dnyaya tantlmaktadr. Burada son dere-ce nemli olan nokta,
baarnn ltnn, Trkiye'nin bu dnm, Atatrk'n karizmatik nderliinde ve
emrin-deki sekin brokrasi ile parti aygtnn denetiminde, bir devrim
geirmeden -yani toplumdaki g ve mlkiyet iliki-
in Bureaucratic Change: The Ttrkish Bureaucracy and a
'Historical Burcauc-ratic Empire' Tradition," ss .507 -521; idem,
"The Mode of Legitimizing a Mo-dernizig State: The Case of Turkey";
idem, "Tansformation of Charism'a it-to Political Paradigm:
Atatrkism in Turkey," ss.65-82; Kemal II. Karpat, "Slructural
Chatge, Historical Stages of Modernization, and the Role of Soci-al
(Vroups in Trkisl Politics," ss.11-92; idem, "The Transformation ol
the Ottoman State, 1789-1908 , " ss 243 -281 ; Ali Kazaegil,
"Paradigms of the Modern State Formatio i the Periphery"; Ali
Kazacgil ve Ergn zbudut (Der.), Atatrk: Fouder of a Modern State;
Suna Kili, Atatrk Devrimi; idem. Kemalisin; idem, "The Impact of
State Povver Changes on the Sttcturc of Po-litical Educatio in
Turkey"; idem, Turkey: A Case Study oj Political Develop-ment; Emre
Kongar, Atatrk vc Devrim Kuramlar; idem, Devrim Tarihi ve
lo/-ltmbilim Asndan Atatrk; idem, mparatorluktan Gnmze Trkiye'nin
Top-lumsal Yaps; idem, Toplumsal Deime Kuramlar vc Trkiye Gerei;
Osman Okyar, "The Concept of Etatism," ss.98-111; idem, "The Role
of the State i the Economic Life of the Nineteenth-Century Otoman
Empire," ss .143-164;
Ersin Onulduran, Political Development and Political PaCics i
Turfccy; Ergun zbudu, "Establislred Revolution versus Unfinished
Revoltio.: Cotras-ting Pattens of Democratization in Mexico and
lrkcy," ss .380-405; idem, "The Nature of the Kemalist Political
Regimc": ve lkay Suar, Stflte and Soci-etv in the Politics of
Turkeyi Development. lkay Sunar"n almas zellikle
. adan son derece ilgintir: Modernleme Kuram'mn
yetersizliklerini ve idc-. olojik arpklklarn bile bile kendini bu
kuramsal erevenin dna kara-
mam ve sonuta, eletirmeye alt bak asndan hi de farkl olmayan bir
'Trkiye gelime tarihi' yazmtr. lkay Sunar'm "pozitivist teorinin
yeter-
. sizliklerinden yola ktktan sonra sembolik yaklamn geerliliini
kabul-lenmek zorunda" kaldm Dsin ve Toplum adl kitabnn nsznden
atl-yoruz.
-
lerinde bir el deitirme olay yaanmadan- gerekletirmi olmasdr.
Birinci Dnya Sava sonunda Trkiye'nin kurtu-luunu salayan asker
brokrasinin 'reformc' gndemini n plana karan Modernleme Kuram
erevesinde yap-lan almalar, 1970'li yllarda Trk siyasal ve ekonomik
ta-rihini inceleyen eserlerde egemen olan bir zelliktir. Bu
ko-nuda, zellikle Suna Kili'nin Atatrk Devrimi, Kemalisin ve
Turkey: A Case Study of Political Development kitaplar -vc Emre
Kongar'm Atatrk ve Devrim Kuramlar, Atatrk ze-rine, Devrim Tarihi
ve Toplumbilim Asndan Atatrk, impa-ratorluktan Gnmze Trkiye'nin
Toplumsal Yaps ye Top-lumsal Deime Kuramlar ve Trkiye Gerei adl
almala-r- kalplarn mot mot tutucu Amerikan siyaset bilimcile-rinin
bamszlklarn kinci Dnya Sava sonu kazanan Afrika lkeleri iin
gelitirdikleri modeller rnek alnarak yazlm ve zgnl olmayan birer
uyarlamadan teye geememektedir. Yabanclarn, 'Trk Devrimi' olarak
nitele-dikleri Atatrk dnemini inceleyen almalar da Kili'nin-kinden
-ya da Kongar'nkinden- ierik asndan pek farkl ve doyurucu
deildir.9
Burada,Modernleme Kuram'mn snrll, ideolojik ter-cihleri, ya da
yetersizlikleri zerine bir tartma yapmann gerei yok. Bi tartma
zellikle 1970'li yllarda Amerika Birleik Devletlerindeki
akademisyenler tarafndan baary-la yapld ve Modernleme Kuram,
hakettii yer olan k-
' 9 S. N:. Eisenstadt, "The Kemalist Revoluticm in Comparative
Perspectivc," ss.127-142; Lloyd A. Falters, "Turkey: Natioii-State
ul of Polyglot Empire," ss.71-115; Fredeick W. Frey, The TurklsH
Political E lle; Dankvvart . Rustow, "Atatrkjs State Founder,"
ss.517-573; idem, "Politics and Develpracu'Po : liey," ss.5-31;
idem, "The Army and the Founding of the Turkish Republie,"
ss.513-552; idem, "The Development of Parties in Turkey," ss.
107-133; idem, "The Modernization of Turkey in Historical atid
Comparative Perspectivc," ss 93-120; idem, "Turkey: The Modernity
of Tradition," ss.171-198; Josepl .S.
. Szyliowicz, "Elites and Modernization i> turkey," ss.23-66;
Frank. Tachttu, "The Political Culfure of Kemalist Tufkey."
ss.57-76.
-
tphaelerin tozlu raflarna terkefdildi.-0 Burada vurgula-mak
istediim hokta, Modernleme Kuram'mn -belki de Aydnlanma a'ndan beri
sosyal bilimlerde .egemen olan-srekli ve kesintisiz 'ilerleme' ve
'gelime' izgisini hibir phe krnts tamadan tartmasz' kabul etmesi.
Bu kur ram erevesinde, lkeler, yalnzca iki kutuplu bir gelenek-seli
ik-modernlik, ekseni zerinde sraya dizilmekle kalm-yor, ayn
zamanda, hepsinin zaman iinde bu eksen zerin-de bir st noktaya
gelecei -dolaysyla, her lkenin ayn yollardan geerek azgelimilikten
gelimilie doru yol alaca- gibi sot derece tartmaya ak bir
tek-boyutlu ge-lime modeli, dnya tarihini 'aklamakta' kullanlyor.
Bu model aslnda her ynyle kuramsal tepkiler eken ve son derece
heyecanl tartmalara neden olan bir ideolojik ko-numu zetliyor. Bu
modeldeki en nemli vurgu, baarl modernlemenin ancak ufak admlarla
ve yava-yav ger-ekleecei inanc. En iyi olaslkla 'kesinti,' en kt
olas-lkla da 'devrim,' bu modernleme srecinde yaanlmas
ar-zulanmayan tatsz olaylardan saylmaktadr; ve bu sreteki baarszl
simgelerler. zet olarak, baarl modernleme sreci devrim yalanmadan
olandr. Baarl modernleme -ya da, batllama- geleneksel bir toptumun
yumuak bir ekilde dnmn varsayd iin, ada Trkiye'nin ta-rihi, bu
iddetten uzak ve kesintisiz gelime srecine ku-ramsal kayglarla
uydurulma abas iinde, gereklerden
10 Kuramsal eletirilere rnek olarak u (almalara bkz., Joyce
Applchy, "Moder-nization Tleory ad the Foruatio of Modem Social
Theories in England and America." ss.259-285; Ivar Oxaal, Toty
Barnett, David Booth vedierleri, l?c-yond the Sociology of
Development,: Economy apd Society in Latin America and A/rica;
Alejandro Portes, "Modernity ad Development: A Critique,"
ss.247-279; Rohcrt I. Rhodes, "The Disguised Conservatism of
livolutionary Deve-lopment Tleory." Science and Society, 32 (1968)
, ss .383-412; John G. Taylor, brom Modernization lo Modes of
Production, ve Dean C. Tipps; "Modernization Tleory and the
Comparative Study of Societies: A Critical Perspective," ss. i
99-226.
-
saptrlmaktadr. Bu nedenle, basmakalp Modernleme Ku-ram,
Trkiye'yi, iddet ve devrim yaamadan batllamas-n gerekletirmi rnek
azgelimi bir ka lkeden biri -belki de biricii- olarak kamuoyuna
tantmay tercih et-mektedir.
Modernleme Kuram'mn en byk eksii -ya da, hatas-evrimci olmayan
deiimlere ve toplumsal hayattaki kesin-tilere kar kuramsal
yaklamdan kaynaklanan akademik krlktr.11 Ayrca, deiimin otomatik
olarak her zaman daha fazla ya da daha yksek dzeylerde 'modernleme'
ge-tirmeyecei, Modernleme Kuram'nn sadk takipileri ta-rafndan
nedense pek grlmek istenmez. Mantksal ola-rak, bu tip bir
'bilimsel' zmleme Trkiye tarihinin yo-rumlanmasnda ister istemez
sreklilik tezinin kabul edil-
, meini gerektirmektedir. Bu tp zmlemelere en belirgin rnei,
'Princeton Projesi' olarak adlandrlan almalar btn oluturmaktadr.12
Grnrde daha tarihsel bir a-ba ise Bernard Levvis'in The Emergence
of Modern Turkey ad-l yaptnda gze arpmaktadr. Trkiye'yi dnya
kamu-
11 Modernleme Kuram erevesinde, almasnn tmnde 'devrimci deiim'
olgusunu inceleyip de devrimden bahsetmeyen u ilgin kitaba bkz.,
Chal-mers Johnson, Revolutionary Change.
12 Bu almalar Princeton University Press tarafndan 19601 yllarda
bir serinin ayr ayr kitaplar olarak yaynlanmtr: JohlJ . Johnson
(Der.), The Role of the Mili/taryin Undenievitoped .Countries;
joseph LaPalombara (Der.), Burtausracy and Political Development;
Joseph LaPalombara ve Myro Weiner (Der.), Poli-tical Parties and
Political Development; ve Robert E. Ward ve Dankwart A. Rus-tow
(Der.), Political Modernization in Japan and Turkey. Princeton
Projesinin, yine hemen hemen ayn yllara tesadf eden ve Latin
Amerika lkelerim ko-mnizme kar koruyarak, bu lkelerin devrimci deil
de evrimci bir ekilde gelimelerinin garanti altna alnmasn salamak
amacyla nerilerin geliti-rildii ve gerekli nlemlerin alnd 'Clamelot
Projesi'ndcn ne derece bamsz olduu bugne kadar su yzne kmamtr.
'Caelot Projesi'nin ortaya k-s ve bunun Amerika Birleik
Devletleri'deki bilinli akademisyenler taraln-dan ateli bir
eletirisi iin bkz., Irving Louis Horovvitz (Der), He Rise and Fail
of Project Caneht.
-
yunda;zellikle Ermeni ithamlarna kar hayat ve meslek erefi
pahasna savunan Lewis, bu eserinde Birinci Dnya Sava ncesi ile
sonrasnda Trkiye'de bir kesinti deil, tam tersine bir sreklilik
olduu sayn vurgulamaktadr. Bu konum, kuramsal bir i tutarlln
sonucudur.
Modernleme Kuram'mn baz eitleri -zellikle de Trk akademisyenler
tarafndan gelitirilenleri- tm, mo-
dernleme abalarndan yalnzca Atatrk ve yakn evresi-nin sorumlu
olduunu iddia etme eilimi iindedir. Ata-trk'n siyasal ngr ve kiisel
iradesi tarihsel zmle-mede n plana karlarak, b, neredeyse kiiye
tapnma derecesine vardrlmaktadr. Karizmatik bir nder olarak
ta-ntlan Atatrk-, bir 'klt sembol' mertebesine ykseltil-mektedir,
Byle bir kahramana 'tapnma' psikolojisi, sonu-ta, Trkiye'nin bugnk
varlnn tmyle Ata'ya bal ol-duu savm ister istemez gndeme
getirmektedir.13 Akade-mik almalarda grlmesi ender olan bu tip
arlklar, ya aka ideolojik bir amala yazlm olan 'Trk Devrim Ta-rihi'
kitaplarnda, ya da bu dnemi Modernleme Kuram erevesinde inceleyen
yar-bilimsel zmlemelerde grl-mektedir.14
Tarihin akm deitiren bir kahraman n plana kar-m Bu tip almalara
rnek olarak ncelikle Suna Kili ve. Hre Kongar'n kitapla-
, n saylabilir (Suna Kili, Atatrk Devrimi ve Kemalism; ve Emre
Kogar, Atatrk
ve Devrim Kuramlar, Atatrk zerine ve Devrim Tarihi ye
Toplumbilim A sn-
dan Atatrk). Metin Heper, Dankwart A. Rustow vc Walter E Weiker
da bu
kapsamda almalar yapmlardr (Metin Heper, "Transfonnatior of
Charis-
ma iito a Political Paradigm: Atatrkim in Turkey," ss.65-82;
Dakvvart A.
Rustovv, "Atatrk as State Founder," ss.517-573; ve Wa]ter E
Weiker, The Mo
dernzaton of Turkey: l-rom Atatrk to (te Preseni Pay) .
14 "Devrim Tarihi'ya da 1980'len sonra ismi daha yaygn
olarak,'tiklp Tari- ' li'ders kitaplar bal bana inceleme konusu
olabilecek zenginlikte ideolo-
: jik malzeme ile doludur. u anda niversitelerde okutulmakta
olan b kitap-ladan en gze arpanlar-yazarlarnn soyad srasna
greunlardr: Bcdia Akarsu, Atatrk Devrimi ve Temellerim lhan Akn,
Trfe Devrim Trihi; Ylmaz Altu, Trk inklp. Tarihi, 1919-1938 :
Toktam Ate, Trk Devrim Tarihi;
. 16
-
ma abalar, kanlmaz olarak aratrmaclar kopukluk te-zine
yaknlatrmaktadr. Bu aratrmaclara gre, modern Trk tarihi 1923 ylnda
balad iin, 1908 Devrimi Tr-kiye'nin modernlemesi ve batllamas
yolunda atlm ufak bir admdan te bir anlam tamamaktadr. Herey,
Atatrk'n 1923'te Cumhuriyet'i iln etmesiyle balamtr. Atatrk'n
kiisel abalaryla kurulan yeni devletin 'Os-manl Miras'm reddettii
ve dolaysyla gemile aramzda kesin hatlarla izilmi bir kopukluk
olduu iddia edilmek-tedir. Bylece, Modernleme Kuram'nn Kemalist
ideolojiy-le btnlemi" eidi toplumsal sistemde Birinci Dnya Sa-va
sonucu tam bir kntnn olduunu kantlama aba-s iine girmektedir.
Burada, savan 1918'de ttihadc h-kmet tarafndan kaybedilmi ve lkenin
itilf Kuvvetleri tarafndan igal edilmi olmas, Trkiye'nin
bamszlnn
Haza Erol, Trk inklp Tarihi; yferi Gze, Trk Kurtulu Sava ve
Devri-mi Tarihi; Enver Ziya Kara), Trkiye Cumhuriyeti Tarihi,
1918-1953; Sum Kili, Trk Devrim Tarihi; Ahmet Mumcu, Tarih Asndan
Trk Devrimi'n'm Temelleri ye Geliimi; Refik Turan, Mustafa Safran,
Muhammed ahin ve E. Semih Yal-n,y\tatlr/ tikeleri ve inklp Tarihi;
ve erafettin Turan, Trk Devrim Tarihi, 2 Cilt. 'Trk Devrim Tarihi'
kitaplarnn bizzat Yksekretim Kurulu'nun s-marlamayla yazlp YK'e
baslan eitleri de piyasada bulunmaktadr: Yal-ya Akyz, .Utkan
Kocatrk, Glnihl Bozkutt, hsan Gne, Ergn Aybars, Nai)i aan, Mustafa
Ergun ve Cahit Bilim, Atatrk lkeleri ve inklp lari/i, VI; T rk
nklabnn Hazrlk D nemi ve Trk tstikll Sava; mer Krko-lu',Nami Caa,
Glnihl Bozkut, Mustafa Ergun, hsan Gne, Nevin Gen
ve Ersoy Tadenirci, Atatrk lkeleri ve nklp Tarihi, 1/2: Atatrk
nklplar; ve Ahmet Mumcu, Ergun zbudun, Turhan Feyziolu, Yksel lken
vc 1. Agh ubuku, Atatrk lkeleri ve nklp Tarihi: Atatrklk. Bu kitap
listesi-ne bir de ad dorudan 'Trk Devrim [nklp] Tarihi' olmayp
da'.ierik a-sndan dierlerinden fark olmayan u kitaplar eklenebilir:
Ergn Aybars, Ata-trk, adalama ve Laik Demokrasi; Anl een, Atatrk ve
Cumhuriyet; Re-at Kaynar ve Necdet Sakaolu, Ulusal Egemenliin 75.
Ylnda Atatrk Dn-cesi ve Genlerin Sorular; Ahmet Taner Klal,
Kemalizm, Laiklik ve Demokra-si; Ergun zbudun, Trk Anayasa Hukuku;
ve Taner Timur, Trk Devrimi ve Sonras; Ahmet Taner Kslal'nm u anda
sekizinci basmn yapm olan Ata-trk'e Saldrmann Dayanlmaz Hafiflii
gibi bu bol ve kolay kazanl pazarda kendine yer edinmeye alan daha
birok kitabn olduunu ayrca belirtmeye tabii gerek yok.
-
tmyle ortadan kaldrld eklinde yorumlanmaktadr. Bylece, olay
btnyle saptrlarak, Modernleme Kura-m'nda ok tutulan bir konu olan
'devlet yaratma' bahsine geilmektedir. Modernleme Kuram'mn eski
smrgeler iin gelitirmi olduu 'devlet yaratma' modeli tm haml-yla
Trkiye'nin durumuna uydurulmaya allmaktadr. ster Stanford J . Shaw
gibi eski monarist gnleri zlemle anan bir ar tutucu, ister Suna
Kili gibi ateli bir Kemalist,
- isterse de Emre Kongar gibi kendi tanmyla bir 'ilerici'
ol-sun, olaya Modernleme Kuram erevesinde bakan tm kopukluk tezi
taraftarlarnn bulutuu ortak nokta, 1923'te uzun yzyllardr sregiden
bir devlet yapsnn ta-, mamiyle kt, bamszln kaybedildii ve ancak yce
bir dehann nderliinde 'milletin maks .talihi'nin tersine
evrilebildiidir. Eski Yunan efsaneleri de yardma arla-rak,
neredeyse iirsel bir ifadeyle, son nefesini vermekte ya da lm olan
bir imparatorluun klleri arasndan yepye-ni bir devletin kt
savunulmaktadr.
Bu anlatmn ar milliyeti olan eidinde ise, Trkiye, Bat'dan
bamszln kazanan ilk azgelimi , lke olarak dier azgelimi lkelere
rnek tekil eden bir devlet konu-muna ykseltilmekte ve bu, azgelimi
lkelerde ok sk rastlanan bastrlm aalk duygusunun davurumuyla, bir
vn vesilesi saylmaktadr. Normal olarak eski smr-gelerdeki durumu
'aklamak' iin gelitirilen 'siyasal geli-me aamalar' kategorileri,
rnein Suna Kili tarafndan, modern Trkiye'nin Atatrk nderliindeki
sekinler gru-bu tarafndan kurulmas yorumunda hi bir akademik kay-g
duyulmadan aynen kullanlmtr.15 Kongar da Atatrk ve Trk Devrimi
kitabyla Trkiye'de deime konusuna de-indii dier kitaplarnda, hep
Modernleme Kuram'mn
15 S u m Kili, Kemalism.
-
vazgeilmez unsuru olan sekinci bak asyla, Trk top-lumunda 1923
ylyla birlikte balad iddia edilen dn-mn hikyesini anlatmaktadr.
Konularn arptlarak su-nulmas sonucu yaplan bu yorumlayc tarih
zmlemesi, geleneksel toplumdan modern topluma kkten bir
mda-haleyle-doal olarak, sekinci ve 'tepeden inme' yntem-lerle-
geildii varsaym zerine kurgulanmaktadr.
Modernleme Kuram'rim kopukluk tezi taraftarlar, siya-sal ve
toplumsal yapda 1908 ile 1918 yllan arasndaki Trkiye'yle 1923
sonras Trkiye arasnda cidd bir kar-latrma yaptklarnda arada kkten
farkllklar gremeye-ceklerini bildikleri ya da sezdikleri iin, tm
abalarn 'Ke-malist Devrimler' zerinde younlatrrlar. Kopukluk tezi
taraftarlar, 1920'li ve 1930'lu yllarda siyasal ve toplumsal yapy
etkilemede hi de nemi olmayan hafta tatilinin Cu-ma gnnden Pazar
gnne alnmasn, metrik lm sis-teminin kabuln, Arp alfabesi yerine
Latin alfabesi kulla-nlmasn ve buna benzer dzenlemeler ve kararlar
birer byk devrim olarak saymak zorunda kalrlar. Bugn, ide-olojik
bir tutum dnda, bu gibi dzenlemelerin olsa olsa ancak birer reform
okluklarn sylemenin dnda, bunla-rn, toplumu temelinden deitiren
birer devrim olduunu iddia etmek mmkn deildir. 923 sonrasnn
'devrimci' karakterini gstermek amacyla bu kantlar kullanmak,
'Ye-ni Trkiye'nin 1923-ncesi Trkiye ile farkllm gster-mek iin
ekilen skntnn boyutlarn gsterme dnda bir anlam tamaz. Btn bu bo aba
ierisinde, son derece il-, gin bir biimde zerinde hi kafa
yorulmayan sorun, eko-nomik gelimenin ne ekilde gerekletiidir.
Modernleme kuramclarnn aksine, ekonomik sorunlar, Bamllk
kuramclarnn Trkiye'nin geliimini anlattkla-r zamian ilgilendikleri
nemli konulardan biridir. Hatta, de-
-
nebilir ki, Bamllk kuramclarnn dikkatlerini odakla-trdklar tek
nokta, Trkiye'nin ekonomik gelimesi-ya da azgelimilii- ve bu
azgelimiliin nedenleridir.
Bamllk kuramclar arasnda da tpk Modernleme kuramclar arasnda
olduu gibi hem sreklilik, hem de kopukluk tezini savunanlar vardr.
Hemen sylenmesi gere-ken, sreklilik/kopukluk konusundaki tartmann,
yine 1908 Devrimi ile deil de 1923 ylnda kurulan cumhuri-yeti
rejimle birlikte bir kopukluun yaanp yaanmad zerinde dnddr. Fakat,
ekonomik politikalarn ve ya-pnn birincil derecede nem kazand Bamllk
Kuram erevesinde dnlecek olursa, 1923 ylnn seilmi ol-mas tamamen
geliigzel bir tercihtir ve hibir kuramsal temele dayanmamaktadr.
.
Ayn Modernleme Kuram'nda olduu gibi, Bamllk Kuram'nda da
sreklilii savunanlarla kopukluk zerinde srar edenler arasndaki
blnme aratrclarn milliyeti-lik ve Kemalist ideolojiye ballk
derecesine gre belirlen-mektedir. Bu kuram erevesinde alan
aratrmaclar, Kemalist ideolojiden uzaklatklar lde tartmann
s-reklilik tarafnda kalmaktadr.16 Dahas, sreklilik tezi. Ba-mllk
Kram'nn temel yaklam asndan da claha tu-tarldr; dolaysyla,
Trkiye'nin ekonomik -ve siyasal- ge-liiminde sreklilii savunanlarn
kopukluk tezini savun-maya alanlardan daha tutarh olduunu sylemek
mm-kndr. . "... -
Bamllk Kram'nn 'milliyeti' kanadn oluturan ve dolaysyla Kemalist
ideolojinin bak asndan yazlan Trkiye tarihim sorgulamakszm kabul
edenler, kopukluk tezini savunmaktadr. zetle sylemek, gerekirse,
kopukluk
16 Bu konuda en iyi rnek iin bkz., alar Keyder, State and Class
in Turkey: A. Study i CapitaliU Development [Tiirkesi, Trkiye'de
Devlet vc Snflar].
-
tezini savunanlar, Ondokuzuricu Yzyl sonunda Trki-ye'nin koloni
statsne dm baml bir devlet haline geldiini iddia etmektedirler. Bu
tezi savunanlara gre, eko-nominin gidiat ile ilgili temel kararlarn
lke dnda aln-d ve bu karara lkedeki siyasal yapy oluturan grupla-rn
-ne kadar buna kar koymaya alsalar datiraz ede-medikleri
sylenegelir. Dahas, bu durumun Birinci Dnya Sava sonuna kadar devam
ettii ve bu durumdan ancak 1923 ylnda Cumhuriyet'in kurulmasyla
kurtulunduu anlatlr.17 Bu 'aklama'nn ar milliyeti anlatmlarnda,
1918 ile 1922 arasndaki direni hareketinin emperyalist glere kar
verilmi bir bamszlk sava olduu iddia edilerek, itilf
Kuvvetleri'nden aldklar destekle Trkiye'yi igal eden Yunan glerinin
lkeden atlmas ve ardndan Cumhuriyet'in kurulmas kopukluk tezini
destekleyen olaylar olarak anlatlr, inanl bir anlatmla, Trkiye'nin
ekonomik politikasn kendi istedii gibi dzenlemesinin ancak
emperyalist dmann Atatrk tarafndan denize d-kldkten sonra
gerekleebildii savunulur. Bylece, Ba-mllk Kuram'nn kopukluk tezi
kanadnda yer alanlar, Birinci Dnya Sava ncesi ile sonras arasnda
Trkiye'nin, ekonomik politika tercihlerinde ok nemli farkllklar
gz-lediklerini -ortaya kant koymaya gereksinim duymadah-iddia
ederler: Bu yaklamn, rnein smail Cem [peki] ve Doan Avcolu gibi ar
milliyeti temsilcileri, Ata-
17 Perry Anderson, "The End of tle Anciet Regine i Comparative
Perspecti-ve"; Dogu Ei'gil, Milli Mcadelenin Sosyal Tarihi;
Stephanos Gerasimos, Azge-limilik Srecinde Trkiye, 3 Cilt; Ahmet
nsel, ta Tun/uie Entre l'Onlre el le Developpement: Elementi
d'Analyse sur le Role de l'Etdt dans le Processus de
De-veloppement; Hakk Keskin, Die Tfirkei: Vom Osmanisclen Reich zum
Natioals-taat: Werdegang einer Unterentviicklung; ve Kurt
Steinhaus, Soziologie der Tr-kisdien Revolution: zum Problem der
Entfaltung der brgerlichen Geselhckaft t sozlofconomisch sdwat;/
entwickelten Laendern [Trkesj, Atatrk'Devrimi Sosyolojisi:
Sosyo-Ekonmik Ynden Az Gelimi lkelerde, Burjuva Toplumunun Gelimesi
Sorunu zerine bir Aratirma],
-
trk'n, asker ve siyasal dehasyla, Trkiye'yi yok olmak-tan tek
bama kurtaran yeri doldurulmaz bir nder olduu-nu
tekrarlarlar.18
Bu yaklamla yaplan zmleme; bizi ok garip bir e-kilde 'Tepeden
Devrim' kuramna balamaktadr. 'Tepeden Devrim' kuramm kullanarak
Trkiye'nin geirdii deiimi irdeleyenler arasnda Ellen Kay Trimberger
ve Sungur Sav-ran' sayabiliriz.19 Bu eilimdeki aratrmaclar
tarafndan,. 1923 ylnda kurulan devletin, Atatrk tarafndan
gerek-letirilen bir tepeden devrim sonucu ortaya kt savunu-lur.
Yine buradaki zmlemede de, kapitalist snfn kar-larn koruyup
gelitirmeyi amalayan yepyeni bir devletin -yani, kapitalist
devletin- 1908'de deil de, 1923't.e Trki-ye'ye yerletirildii
anlatlr.
Tartmann bu ksmnda, Trkiye'de, tarihin bu nemli dnemecinde, bir
burjuva snfnn olup olmad gndeme gelir. 1908 Devrimi iin
'tartlagelen' konu burada da sz konusudur: "Acaba Devrim isteyen
bir burjuva snf var myd?" ya da, "Bujuvazi vard da, acaba bu snf
isminden sz edilemeyecek kadar gsz myd?" ve tabii, en nem-li soru:
"Acaba bu devrimler -ama, zellikle de 1923'teki- o zamana kadar
Trkiye'de varolmayan bir burjuvazi yarat-may m amalamaktayd?" Grnen
odur ki, 'Tepeden Devrim' tezini savunanlar, brokratik devlet
aygtnn lem kapitalist gelime iin gerekli koullan, hem de bu
gelime-den faydalanacak bir burjuva snfn yoktan yarattn id-di;i
etmek zorunda kalmlardr.
18 smail Cem [peki], Trkiye'de Geri Kalmln Tarihi; ve Doan
Avco-l,Trkiye'nin Dzeni: Dn-Bugn-Yarm.
19 Ellen Kay Trimberger, "A Theory of flite Revolutons," ss
.191-207; idem. Re-volulion from Above: Militay Bureaucrats and
Development in Japan, Turkey, Egypt, anct Peru; ve Sungur Savran,
"Osmanl'dan Cumhuriyete: Trkiye'de Burjuva Devrimi Sorunu," ss.
172-214.
-
Kabul etmk gerekir ki, 'Tepeden Devrim' tezinin bir ok kuramsal
sorunu vardr.'lk nce, eer bu tez hakkyla kul-lanlacaksa, 'Tepeden
Devrim'in hangi koullarda gerekle-tiini bilmemiz gerekiyor:
ncelikli olarak Almanya'nn dnmn aklamak iin gelitirilen bu teze
gre, 'Tepe-den Devrim,' burjuva snfnn varolduu ama ynetimi dorudan
ele alacak gte olamad iin siyasal liderlii az veya ok zerk olan bir
devlet aygtna terk ettii durumun addr. Siyasal adan gsz olan bu
snf, dorudan yne-timden vazgeerken^ kapitalist retim ilikilerinin
uzun va-deli karlar iin geici bir sre bu duruma katlanmaktadr.
Trkiye'nin durumunu tartrken, hem burjuva snfnn olmadn iddia etmek,
hem de 'Tepeden Devrim' modelini savurmak bir kavram kargaasndan
baka birey deildir ve hem kuramsal tutarllktan, hem de tarihsel
gereklikten uzaktr. stelik, bylesi tutarsz bir tartma, 'Tepeden
Dev-rim' tezinin, gelitirildii Almanya rneini bile aklamak-tan uzak
olduunun David Blackbourn ve Geoff Eley tara-fndan inandrc bir
ekilde rtld bir ortamda yapl-maktadr.20
Bamllk Kuram'nh hi olmazsa kendi iinde daha tu-tarl bir anlatm,
Trkiye tarihinde sreklilik tezini savu-nanlar tarafndan
yaplmaktadr. Bu zmlemelerde yine de 1908 Devrimi yerine 1923'te
Cumhuriyet'in ln siyasal yapdaki dnm asndan ncelikli olarak yer
almakta-dr. Bu aratrclar da, Kemalist ideolojinin srarla zerinde
durduu gibi, monarisi rejimin Birinci Dnya Sava sonu-na kadar devam
ettiini ve ada anlamda modern -ya da, kapitalist- bir devletin
ancak 1923'te ortaya ktn savn-
20 David Blackbourn ve Ceoff Eley, The Peculiarities of Gcrman
History: Borgeois Society and Politics in Nineteenih-Century
Germany. Bu kitabn Trkiye'deki ta-ntm iin bkz.. Zafer Yenal ve
Deniz Yenal, "Alman Tarihinin'zgnlkleri zerine," ss.103-115.
-
maktadrlar. Bu tezin en nde gelen temsilcileri olarak a-lar
Keyder, Perry nderson ye dierleri saylabilir. Bu aka-demisyenler
siyasal dzlemde bir nebze kopukluk olduu-nu kabul etseler de,
zmlemeleri tamamiyle ekonomik temellere dayand iin, ekonomi
konusunda srekliliin gzlemlendiini iddia etmektedirler*21 alar
Keyder, zel-likle The Definition of a Peripheral Economy: Turjey,
1923-1929 adl kitabnda sava ncesi Trkiye ile erken Cumhu-riyet
dneminde ekonomik politikalara bakldnda, te-melde farkllk olmadm
sylemektedir Bu konum, asln-da Gndz kn'n almalarnda da ortaya kan
nem-li bir saptamadr.22 Keyder'e gre, hem Osmanl mparator-luu, hem
de gen Trkiye Cumhuriyeti kapitalist dnya-ekonomi karsnda gszdr ve
ekonomik adan bas-kn olan, Bat gleri karsnda hibir zerklikleri
yoktur. Bu durumda, Trkiye'nin baskm dnya sisteminden bam-sz bir
ekonomik politika uygulayabilmesi sz konusu de-ildir. Keyder'e gre,
Trkiye'yi ekonomik bamllktan kurtaran olay, 1929 ylnda dnya leinde
balayan ve adna 'Byk knt' denilen ekonomik bunalmdr. ddi-aya gre,
evrede yer alan dier nc dnya lkeleri gibi Trkiye de, ancak 1929'dan
sonra, ithal-ikmeci sanayile-meyi n plana karan zerk bir ekonomik
gelime modeli-ni yrrle koyabilmitir. Bylece, Trkiye'de -ve dier
azgelimi lkelerde- gzlemlenen deiimin tamamen d koullara bal olduu
iddia edilmektedir.23
Bamllk Kram'nn Trkiye'nin durumunu aklama-
21 Perry nderson, "The End of the Anden Rt'gine in Comparative
Perspcctive"; ve Calar Keyder, The Definition of a Peripheral
Economy: Turkey, 192.3-1.92.9 ITrkesi, Dnya Ekonomisi inde Trkiye,
.1923-19?9].
22' Gndz kiin, 1920-1930 Yllar Arasnda Kurulan Trk Anonim
irketlerinde Yabanc Sermaye.
Z Calar Keyder, The Dc/initiori of a Peripheral Economy: Turkey,
1923-3929. '
2 4
-
ya alan bu eidinde, itiraf edildii gibi, toplumsal ve ekonomik
yapda Ondokuzuncu Yzyl boyunca srekli, ama yavaa gerekleen bir
modernleme ya da rasyonel-leme olduu kabul edilmektedir. Fakat,
gzlemlenen odur ki, Avrupal alacakllarn basksyla 1881 ylnda kurulan
Duyun-u Umumiye daresi rneinde tm plaklyla g-rld gibi, Trkiye
emperyalist kontrolden kurtulama-mtr. Bylece, yalnzca ekonomik
duruma bakldnda bi-le, 1880'ler ile 1920'ler arasnda temelde pek
fazla bir dei-ikliin olmad iddia edilmektedir.24 Kesinti, ya da
ge-mile kopukluk, alar Keyder'e gre Byk knt ile olmutur. zmlemesine
gre, Trk ekonomisinde ve ar-dndan, siyasal yapsnda grlen kkten
deiiklik 1923'de deil de 1930'da gereklemitir. Ekonomik yorumuna
ko-ut olarak, siyasal alanda da vurgu 1923 yl zerinde deil-dir:
1923'te grntde gerekleen deiiklik, zde, kural-lar deitirmemitir.
Keyder, Ondokuzuncu Yzyl'dan 1930 ylna kadar, siyasette srekliliin
olduunu vurgula-maktadr. Bu uzun dnemi brokrasinin Trkiye'yi
mo-dernletirmeye alt ve kapitalizmi gelitirmeye alt dnem olarak
betimler.25
Hem Modernleme, hem de Bamllk kuramlarnn k-maz 'srekli evrim'
olarak tanmlanabilecek bir kesintisiz gelime izgisinin varl zerinde
srarla durmalardr. Bu, Modernleme Kuram'nda geleneksiellikten
modernlemeye doru tek yol zerinde yava, ama emin admlarla
ilerleme
24 Korkut Boratav, 100 Soruda Trkiye ktisat Tarihi, 1908-1985;
evket Pamuk, 100 Soruda Osman/-Trkiye iktisad Tarihi, 1500-1914;
idem, The Ottoman Bm-pire and European Capitalism, 1820-1913:
Trade, lnvestment and Produc.tion [Trkesi, Osmanl Ekonomisinde
Bamllk ve Byme, }820-1913); ve Calar Keyder, The Definition af a
Pertpheral Econmy: Turkey, 1923-1929 (Trkesi, Dnya Ekonomisi kinde
Trkiye, 1923-1929].
25 alar Keyder, State and Class in Turkey: A Study in Capitalist
Development.
-
eklinde kendini gsterir. 'Siyasal Modernleme' edebiyat-nn
klasiklemi ders kitaplarnda ifadesini bulan bu anlat-ma gre,
lkeler, siyasal gelime evrelerinden geerek, d-zenli bir ekilde
modernleme yolunda, tercihan, Ameri-ka'nn ayak izlerini takip
ederler.26
erevesini Immanuel Wallerstein'in izdii Bamllk Kuram'nda ise, bu
tek boyutlu model kendini bir gereklilik eklinde gsterir. Dnya
ekonomisinin yaps yle ekillen-mitir ki, merkezdeki kapitalist
lkeler, evredeki kapitalist geliimi belirlerler. Bu gelimenin
Onaltmc Yzyl'da bala-d iddia edilen kritik dneminde, baz lkeler
kapitalist gelimede ne gemiler ve uluslararas i blmnde
ev-reletirdikleri lkeleri smrdkleri bir dnya ekonomisi-nin
temellerini atmtr. Bu kurama gre, Yirminci Yzyl'da grdmz azgelimi,
ya da azgehtirilmi, nc dn-ya lkeleri bylece meydana kmtr. Bu
senaryoda, Tr-kiye kendini evre lkeleri arasnda bulmu ve nceden
ya-zlm olan rolne uygun bir ekilde tarih sahnesindeki ye-rini
almtr. Merkezdeki lkelerin basksyla, kendine zerk bir bamsz gelime
yolu izememi ve dnya kapi-talist sisteminin nne geilemez arklar
altnda ezilmi-tir,27 Bamllk Kuram'mn Trk tarihiliindeki baarl
'26 David E. Apter, Politics ojModernization; S. N. Eisenstadt,
Modernization: Pri>-test and Clange; Ldan W Pye, Aspects of
Political Development; vc Myron Weiner|(Der,), Modernization: The
Dynamics of Grovth.
27 Dou Ergil, f rom Empire to Dependence: The Evolution of
Tu'kish Undc):-':' development; Dou Ergil ve Roben l. Rhodes,
"Westen Capitalism ancl the
. DisirUegration of the Ottoman Empire; The lmpact of the World
Capitalist System on Ottoman Society," ss .41-60 ; Huri slamoglu ve
Calar Keyder, "Ageda for Ottoman History," ss.31-55; Hakk Keskin,
Die Trkei: Vom Os-maniseheti Reich zum Nationalstaat: Werdegang
tiner Unterentv/icklung; alar Keyder, Empeyalizm, Azgelimilik ve
Trkiye; Imanuel Wallcrstein, "The Ottoman Empire and the Capitalist
World-Economy: Some Qestions for Re-search," ss .389-398; ve
Immanuel Wailerstein, Hale Decleli ve Reat Kasaba, "Osmanl
Imparatorluu'nun Dnya Ekonomisi ile Btnleme S r c a , "
ss.41-54':
-
rnekleri Berch Berberoglu, Stephanos Gerasimos, smail Cem
[peki], Doan Avcolu, Tevfik avdar, zgr z-lem ve ievket Pamuk'un
almalarnda grlebilir.28
Her iki kuramsal yaklam da Trkiye'de varolan ekono-mik ve
siyasal sisteme iten gelen direnii tamamiyle yads-maktadr. Bunun
nedenini, Trkiye'yi aklamakta kullan-lan her iki kuramn da iteki
atmaya kuramsal dzlemde yer vermemi olmasnda arayabiliriz.
Modernleme Kuram zaten bandan beri ilevselcilik ya da
yapsal-ilevselcilik-ten gelen bir ekillenmeyle atmayla ilgilenmez.
Bu ku-ramsal yaklam, daha batan, atmann, bir toplumun aklanmasnda
yeri olmadn savunur. 'Genel muvafa-kat,', ya da uyuma, kavram
zerine kurulu bir kuramda, gerek tarihteki atmalarn gzard edilmesi
i tutarllk asndan gereklidir. Bu durumda, Modernleme Kura-m'ndan,
Trkiye'nin Ondokuzuncu Yzyl sonu ve Yirmin-ci Yzyl ba siyasal ve
ekonomik tarihini incelerken, at-ma boyutunu n plana karmasn
beklemek yle dursun, bundan bahis bile edebileceini beklemek saflk
olurdu. Bu kuram, erevesinde, Trk toplumunda, 1908 Devrimi gibi
atmann son derece cidd boyutlara vard bir dnemin anlatlmasndan
zellikle kanlmas -her ne kadar tarihsel gereklie uygun dmese de^ -
normal grlmelidir. Mo-dernleme Kuram'nda zellikle zmleme d
braklan
28 Doan Avcolu, Trkiye'nin Dzai: Dn-Bin-Yarh; Berch Berberoglu,
"Sta-te Capitalism and National ndustrialization in Turkey," ss
.97-121; i dem, Tr-key in Crisis: from State Capitalism to
Neo-Colonialism; idem, "Turkey: The Cri-sis of the Neo-olonial
System"; Tevfik avdar, Osmanllarn Yar-Smrge Olusu; Stephanos
Gerasimos, Azgelimilik Srecinde Trkiye; smail Cem [peki], Trkiye'de
Geri Kalmln Tarihi; zgr zlem, 100 Soruda Trki-ye'de Kapitalizmin
Gelimesi; evket Pamuk, 100 Soruda Osmanl-Trkiye ikti-sad Tarihi;
idem, The Otfoma Empire and European Capitalism, .1820-1913: Trade,
lnvestment and Production (Trkesi, Osmanl Ekonomisi ve Dttya
Kapi-talizmi, 1820-1913; ve ayn kitabn ikinci basks: Osmanl
Ekonomisinde Ba-mllk ve Siiyme, 1820-1913}.
-
bir baka konunun da 'snf atmas' olduunu bilirsek, bu kuramn
gereklerine harfiyen bal 'tarihsel' zmleme-lerde, Trk tarihindeki
snf atmalarndan bahsedilmesi-ni beklemek hakszlk olur.
Bamllk Kuram'nda bu eksikliin giderilebildii d-nlr; zellikle de,
bu kurartun ok youn bir ekilde Marxist kuramdan etkilendiini
hatrlarsak. Fakat, Ba m-hlk Kuram tm dikkatini merkezdeki lkelerle
dnya ekonomisinin evresinde yer alan lkeler arasndaki at-maya
odaklamtr. Bunu yaparken de, evre lkeler iin-deki atmalar tamamen
gzard etmitir. Son derece ba-site indirgenen bir zmlemeyle, tm
dikkatler evre l-kelerinin emperyalist lkelerin nfuzuna kar koyma
a-balar zerine younlamaktadr. Bu kavgada, azgelimi evre lkelerinin
ayn zamanda, lke iinde ^tarihsel ger-eklik asndan her ne kadar pek
bir anlam ifade etmese de- 'comprador bourgeoisie' olarak tanmlanan
bir snfa kar da sava vermeleri gerei zerinde durulmaktadr. Fakat,
kuramsal zmlemede toplumsal oluumun ayrl-maz bir paras olmas
gereken 'comprador bourgeoisie', nedense bir toplumsal smf olarak,
aklamann bir para-sn oluturmamakta ve sanki kkleri tamamiyle darda
olan bir grupmu gibi deerlendirilmektedir. Ksacas, bu grubun,
'emperyalistlerin ua' olarak tanmlanmas d-nda, lke iindeki snf
atmasnda zerlerine ykle-nen bir ilev yoktur. lke iindeki snf
atmasna dei-nilmemesi, azgelimi lkelerin tarihsel gerekliklerini
ir-delerken, doal olarak eksik ve hatal anlatmlara yol
a-maktadr.29
Modernleme Kurany'nn olduu gibi, Bamllk Kura-
29 Bamllk Kuram'ndaki 'comprador bourgeoisie' kavramnn eletirisi
iin bkz., Fernando Henrfcpe Cardoso ve Enzo Faletto, Dependency and
Develop-ment iti Latin America; ve elso Furtado, "The Concept of
Extcrn;al Depende-ce.in the Study of Utclerdevelopment,"
ss.118-123.
-
m'mn da kapsaml eletirileri yaplmtr.30 Bu yzden, bu-rada, tpk
Modernleme Kuramndan bahsederken yapld- gibi, bu kuram
deerlendirilirken de ayrntl bir eletiri yapmaya gerek yok. Bu
kuramn ideolojik adan ne kadar milliyeti bir konumu sergilediini,
Bili Warren, Imperi-alsm: Pioneer of Capitalism adl almasnda kukuya
yer brakmayacak ekilde gsterdi.31 Tamamiyle d baskya odaklanan ve
dier tm basklar gzard eden bir zmle-me, evredeki toplumsal oluum
iinde meydana gelen her-eyi darnn basksna balayarak bir bakma
hogrr. Bir baka dzlemde, Robert Brenner'in New Left Revievv
dergi-sinde eletirdii gibi, Bamllk Kuram 'Neo-Smithian' ola-rak
adlandrlabilecek bir 'Marxism' rnei oluturur. Bura-da, snf sava ya
da snf atmas, yerini, tamamiyle snf zmlemesini yadsyan bir mekanik
ekonomik rasyonelli-e terkeder.32 Trk tarihinin zmlemesine imdiye
kadar
' yansd kadaryla, Bamllk Kuram, ekonomik ve siyasal dzlemde,
deiik snflar, ya da bir snfla devlet arasndaki atmay btnyle
yadsmtr.33
30 Bu konuda rnek olarak u almalara baklabilir: Frank Bonilla ve
Robert. Girlitg (Der.), StructUres of Dcpencecy; Robert Brenner,
"The Origins of Ca-' pitalist Development: A Gritlqe of
Neo-Smithian Maraisn," ss.2.5-92; idem, "Workl System Theory and
the TranSition to Capitalism: Historial and The-oretical
l'erspectives"; Anthony Brcwer, Mancist. Theories of lmperialism: A
Cri-tical Survey; Fernando Henriq,ue Cardosp, "lmperialism and
Depedency in Latin America," ss.7-16; idem. "The Consumption of
Depedency Theory in the United States," ss .7-24; Martin Carnoy,
The State and Political Theory, Ri-hard R. Fagen, "Studying Latin
American Plitics: Some mplicatios of a De-pendencia Approach,"
ss,3-26; Tulio Halperm-Dnghi, "'Dependency Theory" and Latin
American HistOripgraphy," ss.113-130; Malori J . Potpermayer. ve
Willia C. Smith, "The State in Dependent Societics: Preliminary
Notes," ss,102-128; ve Theda Skocpol, "Wallersteinfe World
Capitalist System: A Tle-oretial and Historial, Critiquc,"
ss.1075-1090.
31 Bili Warren, fmpcriatsm; Pioneer o/Capitailm.
32 Robert Brcnner, "The Origins of Capitalist Development: A
Critique ol Neo-Smithian Mandsm," ss.25-92,
33 rnein bkz., Haldun Glalp, Gelime Stratejileri ve Gelime
ideolojileri
-
1908 Devrimi konuurla dnersek, hem Modernleme, hem de Bamllk
Kuram temsilcilerinin olay devrim olarak nitelemek istemediklerini
grmekteyiz. Belki kk, ama bal olduklar kuramlarn konumlarn hibir
kukuya yer brakmayacak ekilde belirlemeleri asridan, nemli r-nekler
olmalar dolaysyla 9-11 Nisan 1976'da Kanun-u Esasi'riin Yznc- Yl
Sempozyumu srasnda Modernle-me kuramyla alan aratrmaclarn u
iddialar anlmaya deer. Olay Modernleme Kuram erevesinde aklamaya
alan Emre Kongar, Tank Zafer Tunaya'mn ikinci Meru-tiyetin siyasal
hayatmzdaki yeri zerine yapt konuma-dan sonra, fikrini yle
zetliyor.
"Ben diyorum ki, bu hareketler Osmanl-Trk. toplum iz-gisi
ierisindeki snfsal deimelerin, yani yeni bir snfn ortaya knn
sonulan deildir. Ynetici sekinlerin ken-di ilerindeki kavgadr. Ama
mparatorluu kurtarmaktr. Grnen ama tabii, bu arada nemli lde de
post kavga-s. Dolaysiyle hrriyet, brokratlarn, ynetici sekin snfn
en nemli esini oluturan padiahn yetkilerini snrlama savadr. Hrriyet
byle alglanmtr. Yeni bir snf km-yor ki -burjuvazi veya ii- hrriyet
onun hrriyeti olsun ve ttihat iktidar ele aldktan sonra onunla
btnlesin ve hrriyeti yaysn. Yok ki yle bir taban. Kendisi iin
istiyor,
r alyor ve ok da gzel kullanyor. Meclislerin kap gibi sk sk alp
kapanmasnn sebebi de bu. Abdlhamit'in kafas kzyor, "Kapattm,"
diyor; ttihatlarn kafas kzyor, "Ka-pattm," diyor, iki telgraf
geliyor, Abdlhamit meclisi ayor, yani ok gayri cidd bir
biimde.-'34
Trkiye tarihini Bamllk Kuram erevesinde yorum-lamaya alan alar
Keyder, aslnda hi de Modernleme Kurarri'mn sylediklerinden farkl
olrnayan bir biimde,
34 Trk Parlamentoculuumn lk Yzyl, 1876-1976, s .130. -
3 0
-
1908 Devrimi'ti gerekletirenleri 'toplumu yukardan de-itirme'
yanls 'modernletirici sekinler' olarak ele al-makta ve sorunsal
'devleti kurtarmak' -ya da baka bir de-yile, devlet aygtn
modernletirmek/batllatrmak- ola-rak tanmlamaktadr.35 ttihadclarn
nasl bir sre sonucu iktidara geldiklerini aklamaktan zellikle kaman
keyder, basmakalp anlatmlara dayanarak hi de zgn olmayan u
'zmleme'yi yapmaktadr:
"ittihat ve Terakki nderleri brokrat olmalarna ve ei-timli ve
aydm bir kadroyu temsil etmelerine karn, birden-bire ele
geirdikleri iktidar iin hazr deillerdi. Uygulaya-caklar zel bir
program olmad gibi mterilerinin hangi toplumsal gruptan olaca da
henz kesinlememiti. B nedenle, olaylar karsnda epeyce hzl bir deime
ve ev-rim gsterdiler. ktidara geldiklerinde esas abalar devlet
otoritesini glendirmeye ynelmiti. Bu kayg, uyguladk-lar
politikalarn balca kaynan oluturdu. Fakat bu poli-tikalarn
formlasyonunu ideolojik bir'tutarllk deil, s-rarla zerinde durulan
hedef biimlendiriyordu. Bu devleti kurtarma hedefini destekleyecek
ideoloji ise mparatorlu-un iinde bulunduu madd artlarn
etkileiminden do-1 duundan, nemli bir lde tesadfiydi. Nitekim
'devleti kurtarma' fikri 1908 ile 198 arasnda eitli birletirici
ide-olojilerin ardna gizlenmiti:"36
Bamllk Kuram erevesinde Ittihad ve Terakki dne-mini inceleyen
Dou Ergil de alar Keyder'in zmleme-sini ondan on yl kadar nce,
neredeyse ayn terimlerle, yapm ve ayn sonulara varmt:
"lk bata, Gen Trklerin, devletin temel yapsn dei-, tirme gibi
bir'niyetleri yoktu. Onlar yalnzca, lkenin mut-lak bir padiahn
kiisel keyfi yerine yetenekli hkmetler.
35 alar Keyder. Trkiye'de Devlet ve Snflar, ss .108-109.
36 Calar Keyder, Trkiye'de Devlet ve Snjlar, s.85.
-
tarafndan ynetilmesini garanti altna alacak bir anayasa-nn yrrle
konmasn istiyorlard." "Hareketleri, mill bir ekonomi gelitirecek ve
sonradan birleecekleri mill bir burjuva snf yaratacak radikal bir
program ancak devlet gc kllanarak uygulayabileceklerini
anladklarnda, bir sekin devrimi {tepeden devrim] haline geldi.",
'Felsefeleri 'tepeden reform' idi. Siyasal programlan ekinciydi ve
geri kalm bir mparatorluun moderhletirilmesini c bir kadronun ya da
bir (orta) snfn gerekletirebileceini d-nyorlard."37
Ne Emre Kongar ne de alar Keyder ve Dou Ergil ta-rihi olmadklar
iin Ittihad ve Terakki Cemiyeti yeleri-nin hangi snftan
geldiklerim, hangi ama iin altklar-n, devleti ykmak iin nasl
propaganda yaptklarn -ve en nemlisi, brokrat olmadklarn-
bilmeyebilir ve kullan-dklar genel kaynaklar bunlardan
bahsetmeyebilir. Bu ne-denle de, Kongar'n, Keyder'in ve Ergirin
'zmlemeleri'
eksik bilgilere dayanan gzden kam birer hata olarak ka-bul
edilebilir.
Ancak, bu dnemin daha etrafl tarihini bilmesi beklenen
aratrmaclar da bazen 1908 Devrimi'nin nitelii zerine ok sradan
hkmler vermekten kendilerini alkoyamyor^ lar. rnein Trkiye'deki
siyasal partiler zerine imdiye kadarki en kapsaml almay, yapan Tark
Zafer Tunaya, "1906'da balayan ve 1908'de patlak veren harekettin],
Rumeli'deki kinci ve nc Ordular subaylarn tn] ve onlara katlm olan
sivil memurlarn rn' olduunu sy-leyebilmektedir. Dahas, Tunya'ya
gre, "'Kltr zayf, ki-ni ok' [Ittihad ve Terakki kua] Abdlhamit
rejimini yk-mtr. Yktnn yerine ne koyacan bilemeyen, burile yarn
arasndaki oktan aalam insanlar, gelecei yaratma
37 Dogu Ergil, "A Reassessment: The Young Turks, heir Politics
and Anli-Coloni-al Struggle," s s . 34 ,36 ye 48.
-
programna. sahip deillerdi. Bu bilgisizlie, devleti ve top-lumu
da balayan basklar da eklenince, deiiklik, bir zlem olmaktan teye
gidememi ve dzen, pek az rtula ayn kalmtr."38
Ittihad ye Terakki Cemiyeti'nin 1908 ncesi yurtd r-gtlenmesini
en ince ayrntsna kadar inceleyen M. kr Hanlu da son derece ilgin
bir ekilde, "Gen Trkler'in tek ortak noktas Abdlhamid'i devirmekti.
Bu ama ger-ekletikten sonra rie yaplacana dair hibir kapsaml
programlar yoktu" diyebilmektedir.39
Belki bu rnekler oaltlabilir. Burada vurgulamak iste-diim nokta,
yalnzca amatr tarihilerin deil, akademik tarihilerin de 1908 ncesi
ve sonras Trk toplumunu ve Ittihad ve Terakki emiyeti'ni
incelerken, baskn ideoloji-den ne derili etkilenmi olduklarn
gstermek.
imdi, daha fazla sz uzatmadan, 1908 Devrimi'nin na-sl
gerekletiinin hikyesini anlatmaya balayabiliriz. Devrimi, Donald
Quataert'in iki ksa makalesinde bahsettii ekilde basit bir ekonomik
bunalm ve arkasndan gelen olaylar dizini olarak grmek ok kolaya
kaan, bir yol oldu-u iin, ayn zamanda indirgemeci olan bu yaklam
be-nimsememe -her ne kadar Trk tarihi aratrmalarna yeni bir bak as
getiriyor gibi gzkse de- olanak yok.4 0
1908 Devrimi tek. bir nedene balanamayacak kadar karma-k bir
olay. Bu hikye bizi, Devrimle dorudan balants olan vergi
ayaklanmalarnn balad 1906 ylndan 1908 yl Aralk ayna -yani, Meclis-i
Mebusan'm ald tarihe-
38 Tark Zafer Tuaya, "kinci Merutiyet'in Siyasa! Hayatmzdaki
Yeri," s.85 vc 8 8 . '
39 M. kr Haniolu, "Genesis of the Young Turk Revolution of
1908," s.300.
4 0 Donald Quataert, "The 1908 Young Turk Revolution: Old and
New Apprmc-hes," ss.22-29; ve idem, "The Etonomic Climate of the
'Young Turk- Revoluti-on' fa 1908 ," SS .D147-D1161.
-
kadar getirecek. Bu da, Ittihad ve Terakki Gemiyeti'nin son :
derece kapsaml olarak 1909 ylndan balayarak siyasette, ekonomide ve
toplumsal hayatta gerekletirecei dzenle-meleri ve deiiklikleri
iermfeyecei anlamna geliyor. Dev-; rim'in gereklemesiyle herey
dzene girmiyor. Dolaysy-la, 1908'den I918'e kadar -ve daha sonra-
yeni rejimle es-kisi arasndaki mcadelenin hikyesi sonraki almalarn
konusunu tekil edeceinden, u anda bunlardan da sz edilmeyecek.
Tarihsel bir perspektiften bakldnda ok k-sa, ama iinde yaayanlara
ok uzun gelen, bu-iki yln olaylarna artk bakabiliriz.