Kahır ve iddete Dayalı Siyasetin Yükseli ve Düüüsbedergi.karatekin.edu.tr/Makaleler/1853110224_5...‘maddeci’ olmakla suçlanmamıtır. Mukaddime’nin bütün ruhunun İbn

Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi Sosyal Bilimler Enstituumlsuuml Dergisi 6(2) 071-112

Cankiri Karatekin University Journal of Institute of Social Sciences 6(2) 071-112

71

Mukaddimersquoye Giriş Kahır ve Şiddete Dayalı Siyasetin Yuumlkseliş ve

Duumlşuumlşuuml

Muhsin ALTUN1

Oumlzet

Bu ccedilalışma İbn Haldunrsquoun sosyal-siyasal olguların ardında yatan nedenselliklerin keşfine

youmlnelik olarak geliştirdiği youmlntemin başlıca oumlzelliklerini goumlstermeyi amaccedillamaktadır

Duumlşuumlnuumlruumln bu youmlntemi doumlneminin sosyal-siyasal ortamına nasıl uyguladığını iyice

anlayabilmek iccedilin youmlntemin uumlzerinde yuumlkseldiği doumlrtluuml kavram setinin kavranması gerekir

Duumlnyanın meskucircn yerlerinin insan toplulukları tarafından fiziksel siyasal ve ekonomik

accedilılardan inşasına goumlnderme yapan lsquoUmranrsquo (1) basitccedile bireylerle topluluk arasındaki kabile

veveya akrabalık bağlarına goumlnderme yapan lsquoAsabiyetrsquo (2) lsquobedevi ve hazarirsquo siyasal

oumlrguumltlenmelerin karşıtlığı (3) ve merkezi-evrensel bir siyasal yapı olarak devlete goumlnderme

yapan lsquoMuumllkrsquo (4) Bu kavramlar lsquoGirişrsquo anlamına gelen Mukaddimersquode ekonomik

belirlenimcilik uumlzerinden geccedilim sistemlerine yapılan goumlndermelerle detaylandırılır ve analiz

edilir Ccedilalışma soumlz konusu kavramların oumlzellikle insan toplumlarının adem-i merkezi siyasal

yapılardan merkezi-hiyerarşik siyasal yapılara geccedilişleri bağlamında accedilıklanmasında modern

antropolojik kanıtları Mukaddimersquodekilerle birleştirmeyi de denemektedir

Anahtar Kelimeler İbn Haldun Mukaddime Asabiyet Umran Muumllk Siyasal Yozlaşma

An Introduction to the Muqaddimah The Rise and fall of the

Overwhelming and Violent Politics

Abstract

This article aims to demonstrate the main features of the methodology introduced by Ibn

Khaldun in discovery of the law of causality behind social-political phenomena To better

understand how he applied this methodology to the social-political sphere of his day four

conceptual pillars above which it rises need to be conceived lsquoUmranrsquo which refers to

physical political and economic construction of the inhabited regions of the world by human

gatherings (1) lsquoAsabiyahrsquo which simply refers to tribal andor kinship ties between

individuals and community (2) dichotomy of primitive (bedouin) and civil (hadarah) political

organisations (3) and lsquoMulkrsquo which refers to the state as a central-universal political structure

(4) In the Muqaddimah which means lsquoThe Introductionrsquo the concepts in question are

elaborated and analysed with references to the subsistence systems through an economic

determinism Article also attempts to combine the modern anthropological evidences with

those of Muqaddimah in account of these concepts particularly in the context of the transition

of human societies from decentralized to centralized-hierarchical political structures

Keywords Ibn Khaldun Muqaddimah Asabiyah Umran Mulk Political Corruption

1 Ankara Uumlniversitesi Sosyal Bilimler Enstituumlsuuml Siyaset Bilimi ve Kamu Youmlnetimi Doktora Programı

E-posta muhsinaltun01gmailcom

M ALTUN

Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112

72

Giriş

TBMMrsquode 1 Nisan 2015 tarihinde kabul edilen 6641 sayılı Kanunun 2

maddesi ile İstanbulrsquoda lsquoİbn Haldun Uumlniversitesirsquo adıyla bir vakıf

uumlniversitesi kuruldu2 Normal koşullarda boumlyle bir gelişmenin İbn

Haldunrsquoun (1332 - 1406) İslam duumlşuumlnce tarihi ve genel olarak toplum

bilimleri accedilısından oumlneminin yeniden tartışılacağı bir fırsata doumlnuumlşmesi

beklenebilirdi Ancak oumlyle olmadı Mağripli duumlşuumlnuumlruumln adı3 oumlluumlmuumlnden 608

yıl sonra guumlnluumlk siyasi polemiklerin eşlik ettiği bir yasama suumlreci sonunda

bir vakıf uumlniversitesinin adı oldu

Bu gibi durumlarda sıkccedila karşılaşılan lsquoadın sıradanlaşmasırsquo veveya

yıpranması riskine karşı bir şeyler yapmak bir aydın sorumluluğu olmalıdır

İbn Haldunrsquoun siyasal kuramının oumlncuumlllerinin ve bu kuramı geliştirirken

izlediği youmlntemin ortaya konulması boumlyle bir sorumluluk anlayışının

uzantısı olarak goumlruumllmeli Duumlşuumlnuumlruumln uumlnluuml eseri Mukaddimersquonin ana teması

olarak goumlrduumlğuumlmuumlz kahır ve şiddet temelli siyasetin koumlkenleri yuumlkselişi ve

duumlşuumlşuuml bağlamında aşağıda kısaca yapılmaya ccedilalışılan da budur

İbn Haldunrsquou Nasıl Tanımalı

19-20 yuumlzyıllarda bilimlerde goumlruumllen aşırı uzmanlaşma ve

profesyonelleşmeyle birlikte İbn Haldun gibi lsquoccedilok youmlnluumlrsquo veya lsquomulti-

disciplinaryrsquo olarak niteleyebileceğimiz bilim insanları artık goumlruumlnmez oldu

Herkesin akademik enerjisini belirli bir bilim dalına oumlzguumllediği kartvizitinde

yalnızca bu bilim dalının yazılı olduğu ccedilağımızda İbn Haldunrsquou tarihccedili

sosyolog antropolog iktisatccedilı felsefeci siyasalsosyal kuramcı vs olarak

tanımlamak bir oumllccediluumlde duumlşuumlncelerini lsquomodernizersquo etme riski de taşımaz mı

Ortaya koyduğu kuramın ve youmlntemin buumltuumlnselliğini bozmaz mı Oumlrneğin

lsquoekonomikrsquo olanı lsquosiyasalrsquo olandan ayırmayan bir başka deyişle lsquoekonomi-

politikrsquo duumlşuumlncesinin alametlerini taşıyan bir duumlşuumlnuumlruumln salt iktisatccedilı ya da

siyasal bilimci youmlnuumlnuumln oumlne ccedilıkarılması duumlşuumlncelerinin gerccedilekten

anlaşılmasını sağlayabilir mi

Kuşkusuz İbn Haldunrsquoun tarihle başlayıp etimoloji ve pedagojiye kadar

uzanan sosyal bilimlerin geniş bir alanına yayılı haldeki goumlruumlşlerinin bu

alanlarda ccedilalışan bilim insanları tarafından incelenmesi tarihsel-sosyal

gelişmeler ışığında sınanması hatta -bazen anakronizme duumlşme pahasına-

kritiğe tabi tutulması meşru sayılmalıdır Bununla birlikte İbn Haldunrsquoun

vardığı sonuccedilları doğrulayan guumlncel veveya tarihsel olguların

Mukaddimersquodeki oumlncuumlller ışığında ortaya konulmasına dayalı bir yaklaşım

2 23042015 tarih ve 29335 sayılı Resmi Gazetede yayımlanmıştır 3 İbn Haldun namıyla uumlnlenen duumlşuumlnuumlruumln tam adı Ebu Zeyd Abdurrahman bin Muhammed bin Haldun el

Hadramicircrsquodir

M ALTUN

Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112

73

goumlreli uumlstuumlnluumlğe sahiptir Boumlyle bir yaklaşım tarihsel anlamda duumln ve buguumln

arasındaki benzerlikleri koşutlukları yakalayabildiği durumlarda ayrıca ilgi

ccedilekicidir lsquoGeccedilmişler geleceğe suyun suya benzemesinden daha ziyade

birbirine benzerrsquo (I 20)4 Boumlyle bir yaklaşım duumlşuumlnuumlruumln buumlyuumlk oumllccediluumlde

Mukaddime ccedilerccedilevesinde geliştirdiği youmlntemin ve bağlı kaldığı ilkelerin

tanıtımı eşliğinde yuumlruumltuumllduumlğuuml takdirde sınama ccedilabaları naiflikten

kurtulacağı gibi kuramsal iccedileriğin anlaşılması da kolaylaşacaktır

Peki neden boumlyle bir anlama ccedilabası goumlsterilmelidir 600 yıl sonra

Mukaddimersquoyi okumanın anlamı nedir İbn Haldunrsquoun hala oumlzguumln ve hatta

bir oumllccediluumlde guumlncel kalan tespit ve oumlngoumlruumllerinden haberdar olmanın yeni

kuşaklara sağlayacağı bir yarar var mıdır Onu oumlzguumln kılan youmlnlerinin neler

olduğunu bilebilirsek sorunun yanıtını da buumlyuumlk oumllccediluumlde almış olacağız

İbn Haldunrsquou Oumlzguumln Kılan Nedir

İbn Haldun duumlşuumlnce tarihi accedilısından kendisinin Kudemacirc (oumlncekiler) diye

adlandırdığı kadim Yunan duumlşuumlnuumlrleri ile onların Muumlsluumlman takipccedililerinden

lsquoepistemolojikrsquo bir kopuşu temsil eder Mukaddime bu kopuşun ilanıdır

Toplumsal olay ve olguları youmlneten bir yasalar dizgesinin bulunduğu

duumlşuumlncesi onu ccedilağdaşlarından ve kendinden oumlncekilerden accedilık ara

uzaklaştırmıştır İbn Haldunrsquodan oumlnce ve ondan sonraki Ortaccedilağ

Avrupasırsquonda tarih ile lsquoakılrsquo arasında doğrudan bir ilişki yoktu hatta bu

ikisinin karşıtlığına dayalı bir duumlşuumlnce duumlnyası tasvir etmek abartı sayılmaz

Bunda buumlyuumlk oumllccediluumlde Aristotelesrsquoin bilimler sınıflandırmasında tarihe şiirden

sonra goumlrece duumlşuumlk bir konum takdir etmiş olmasının etkisi vardır5 Boumlyle bir

duumlşuumlnce duumlnyasında tarihin iccedilinde lsquoyasallıklarrsquo bulunduğunu oumlne suumlrmek

accedilık bir meydan okumadır Ccediluumlnkuuml eğer yasallıklar varsa tarih-insan-toplum

ilişkilerinin nesnelliğinin de kabul edilmesi gerekecektir Bu durumda tarih-

akıl karşıtlığından soumlz edilemeyeceği gibi aksine uyumdan hatta lsquotarihsel

akılrsquoın varlığından soumlz etmek olasıdır Kanıtlara oumlnem veren bir lsquorasyonalistrsquo

olduğunu goumlrduumlğuumlmuumlz İbn Haldunrsquoun yaptığı da budur

Mukaddime bu anlamda tarihin yasallıklar temelinde yeniden oumlrguumltlenmesi

tesaduumlflerin ve aşkınlıkların tasfiyesi girişimidir İbn Haldun sosyo-

ekonomik olguları insanların oumlznel irade ve eylemleriyle accedilıklamaz

Sebepleri ve sonuccedilları yaratmaya kadir olan Tanrı bile irade ettiği veya

vadettiği şeylerin gerccedilekleşmesini belirli şartların zuhuruna tabi kılmıştır

4 Bu ccedilalışmada Mukaddimersquonin 3 ciltlik Ugan (1989) ccedilevirisi esas alındı Bundan boumlyle bu kaynağa

lsquotırnak iccedilerisindersquo goumlsterilen alıntıların cilt ve sayfa numaraları belirtilmek suretiyle goumlnderme

yapılacaktır 5 Aristotelesrsquoe goumlre (1987 30) şairi tarihccediliden uumlstuumln kılan lsquoolabilir olanrsquoı anlatmasıdır lsquogerccedilekten olanrsquoı

değil lsquoBunun iccedilin şiir tarih yapıtına oranla daha felsefi olduğu gibi daha ccedilok genel olanı tarihse tek

olanı anlatırrsquo

M ALTUN

Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112

74

nedensellik huumlkuumlmfermadır Toplumsal olay ve olguları youmlneten yasaların

kavranabilmesi iccedilin nedenselliğin (law of causality) bir lsquoyoumlntemrsquo olarak

benimsenmesi gerekir Bu youmlntemin başarısının ileri duumlzeyde bir goumlzlem ve

soyutlama kabiliyetinin bileşimine bağlı olduğu dikkate alınmalıdır

Nedensellik ilişkilerinin araştırılmasına girişen bir tarihccedili lsquohellip sosyal kaide ve

kanunları varlığın tabiatlarını hellip ahlak ve adetlerin akide din ve

mezheplerin değişmekte olduğunu hellip bilmeye muhtaccediltırrsquo (I 65)

Buumltuumln bunlar yukarıda eleştirdiğimiz yaklaşımlardan sakınmak iccedilin

oumlncelikle Mukaddimersquode hacirckim olan duumlşuumlnce sisteminin (insan-toplum-

devlet ilişkileri bağlamında) anlaşılmasına odaklanmak gerektiğini goumlsterir

Aşağıdaki oumlnermeler eşliğinde yuumlruumltuumllduumlğuuml takdirde boumlyle bir odaklanma

başarılı sonuccedillar verebilecektir

Mukaddime siyasal yapı kurum ve oluşumların anlaşılması ve analizi

iccedilin kuramsal bir ccedilerccedileve sunmaktadır

Bu kuramsal ccedilerccedileve toplumun veveya siyasal oumlrguumltlenmenin geccedilirdiği

evrim aşamalarının anlaşılmasını toplumun birliğini (duumlzenlilik)

sağlayan iki unsurun asabiyet ve devletin (muumllk) karşılıklı ilişkilerinin

analiz edilmesini sağlar

Anlama ve analiz ccedilabalarında kullanılmak uumlzere İbn Haldun lsquoyenirsquo bir

duumlşuumlnsel aracı devreye sokar lsquoKavim ve nesillerin hallerinin başkalığı

ve ccedileşitliliği onların geccedilinme şekil ve usullerinin birbirinden başka ve

tuumlrluumlce olmasından ileri gelmektedirrsquo (I 302)

lsquoGeccedilim biccedilimirsquo (maişet iaşe temini) ile yaşam biccedilimi arasında ilişki kuran

yaklaşımlar yeni olmamakla birlikte bu ilişkinin bir lsquoyoumlntemrsquo konusuna

doumlnuumlştuumlruumllmesi Mukaddimersquonin başarısıdır İnsanlığın şimdiye kadar

geccedilirdiği her toplum biccedilimi (avcı-toplayıcılık tarım sanayi) aynı zamanda

bir geccedilim biccedilimine karşılık gelir Geccedilim biccedilimi yaşam ve lsquoduumlşuumlnrsquo biccedilimlerini

koşullandırır (Şenel 1982 4) İbn Haldun toplumsal olaylaraolgulara

ekonomik determinizm ve tarihsel materyalizmin belirtilerini (foreshadow)

taşıyan bu yeni araccedilla yaklaşır Sosyal hayatın gelişmişlik duumlzeyini uumlretim

duumlzeyi ile ilişkilendirir lsquoHayat iccedilin gerekli olan şeyleri tedarik etmekle işe

başlamak yaşayışı tamamlamak iccedilin gereken şeylerden oumlnce gelirrsquo (I 302)

Aynı durum ekonomi-politik accedilısından da geccedilerlidir lsquoDevletin kudret ve

serveti tebaanın hali (istihsali) ile muumltenasip olduğu gibihelliprsquo (II 296)

Uumlretimi muumlmkuumln kılan temel faktoumlr ise emektir (sarsquoy) Uumlretim suumlrecinde

emeğin değer yaratıcı roluumlnuuml tespit eder lsquoHer şey Tanrırsquodandır Her kazanccedil

ve mal kuvvet ve emek sarf etmekle elde edilirrsquo (II 322) İlk cuumlmlenin

Kurrsquoanrsquodaki bir ayetten (Nisa 4 78) alıntı olduğu not edilmelidir Tanrırsquonın

M ALTUN

Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112

75

kazanccedil ve mal vermesinin oumln koşulu kulun kuvvet ve emek sarf etmesidir

İnsanla onun tarihi arasındaki ilişkinin niteliğinin lsquomaddirsquo olduğunu

goumlstermesi İbn Haldunrsquou -muhafazakacircr bir yorumla- fasık veya zındık

yapmaz nitekim ikinci cuumlmlesinin de Kurrsquoanrsquodaki lsquoinsan iccedilin ccedilalıştığından

başkası yokturrsquo (Necm 53 39) ayetinden esinli olduğu goumlruumlluumlr Kaldı ki

duumlşuumlnuumlruumln ortaya koyduğu ilişki doğa ile nesneler arasında da vardır ve bu

ilişkiyi lsquomaddirsquo ccedilerccedilevede analiz eden hiccedilbir doğa bilimci bu yuumlzden

lsquomaddecirsquo olmakla succedillanmamıştır Mukaddimersquonin buumltuumln ruhunun İbn

Haldunrsquoun Kurrsquoanrsquodan aldığı ilhama dayandığını ileri suumlren goumlruumlşler de

(Albayrak 2000 591) bizce aynı oumllccediluumlde abartılıdır

Oumlte yandan emeğin değer yaratıcı roluumlne yapılan vurguda lsquoemek-değerrsquo

teorisinin felsefi bir uzantısını goumlrmegoumlsterme ccedilabası da -oumlğretici olsa bile-

sonuccedilsuz bir ccedilabadır Bunun iccedilin emeğin bir uumlretim faktoumlruuml olarak

lsquoproletaryarsquo formunda ortaya ccedilıktığı 19 yuumlzyılın sanayi toplumunu

beklemek gerekecektir Oumlzetle İbn Haldun erken doğmuş bir Marksist de

değildir6 Bununla birlikte muumllkiyetin emek uumlzerinden meşrulaştırılması

konusunda Lockersquotan7 oumlnce gelir lsquoİnsanın emek sarf etmekle ele geccedilirdiği

şey onun muumllkuuml olup başkaları ancak karşılığını vererek bundan istifade

edebilirlerrsquo (II 320) Yine de bu girişiminde muumllkiyetten ccedilok emeğe değer

atfeder gibidir konuyu lsquokazancın emeklerin kıymeti olduğursquo faslı altında

işlemiştir

Toplumların gelişiminde iktisadi amillerin tesirini kabul eden bir duumlşuumlnuumlruumln

lsquoevrimrsquo duumlşuumlncesini yadsıması beklenemez lsquohellip varlıkların birinin diğerine

istihalesini muumlşahede ediyoruzhellip aşağı olan tabakadan tuumlreyerek hayvanın

nevi ve cinsi ccediloğalmış tedrici bir surette fikir ve duumlşuumlnce sahibi olan insanın

teşekkuumlluumlne kadar yuumlkselmiştir (maymun ve şebek gibi)helliprsquo (I 231)

Buradaki istihale lsquobiccedilim değiştirme başkalaşmarsquo anlamlarına gelir Her bir

varlığın en gelişmiş formunun bir uumlstteki varlığın en ilkel formuna yaklaştığı

goumlzlemine dayalı bu yaklaşımın Darwin ya da Lamarck tarafından

geliştirilen evrim kuramları ile aynı olduğunu soumlylemek guumlccediltuumlr Yine de

sosyal olaylarla doğa olaylarının değişim kanunları arasında bir paralellik

bulunduğu goumlruumlşuumlne ulaştığı anlaşılmaktadır (Hassan 1982 133)

Farklılaşma salt lsquobiyolojikrsquo değildir lsquofikir ve duumlşuumlnce sahibirsquo olmakla

sonuccedillanır Biyolojik evrim insan topluluklarının lsquoavcı-toplayıcırsquo duumlzende

geccedilimlerini suumlrduumlrmelerini muumlmkuumln kılmıştır Buumlyuumlk oumllccediluumlde bedevi toplum

oumlncesi lsquovahşetrsquo (yabanıllık) evresine tarihleyebileceğimiz bu duumlzenin oumltesine

6 Katsiaficasrsquoın (1996) H Simonrsquodan aktardığı Marx ve Engelsrsquoin Mukaddimersquonin Fransızca ccedilevirisini goumlrmuumlş olabileceklerine ilişkin iddiası kanıtlanmış değildir 7 Lockersquoa goumlre (2004 32) lsquoinsan emeğini toprağa kattığı yerde bu toprak artık ondan alınamayacak

biccedilimde onun muumllkiyeti oluyordursquo