June 2017.indb - Հայ մամուլ

Ð . î ² ð Æ

ՊԱՇՏՕՆԱԿԱՆ ԱՄՍԱԳԻՐԱՄԵՆԱՅՆ ՀԱՅՈՑ ԿԱԹՈՂԻԿՈՍՈՒԹԵԱՆՄԱՅՐ ԱԹՈՌՈՅ ՍՐԲՈՅ ԷՋՄԻԱԾՆԻ

Յունիս

2017Ս. ԷՋՄԻԱԾԻՆ

ՀՐԱՄԱՆԱՒ

Տ. Տ. ԳԱՐԵԳՆԻ ԵՐԿՐՈՐԴԻ

ՎԵՀԱՓԱՌ ԵՒ ՍՐԲԱԶՆԱԳՈՅՆ ԿԱԹՈՂԻԿՈՍԻ ԱՄԵՆԱՅՆ ՀԱՅՈՑ

«Էջմիածին» կրօնագիտական և հայագիտական հանդէս

ԽմբագրակազմԳլխաւոր խմբագիր՝ Արսէն Բոբոխեան

Խմբագիրներ՝Արփինէ Չանթիկեան, Լիլիթ Յակոբեան

Տեխնիկական խմբագիր՝ Անգելինա Ալեքսանեան

Լեզուաոճական խմբագիր` Վազգէն Սաֆարեան

Խմբագրական խորհուրդ

Վահան եպիսկոպոս Յովհաննիսեան (Ֆրանսիա), Անուշաւան եպիսկոպոս Ժամկոչեան (Երևանի պետական համալսարան, Աստուածաբանութեան

ֆակուլտէտ), Գէորգ եպիսկոպոս Սարոյեան (Գէորգեան հոգևոր ճեմարան (աստուածաբանական համալսարան), Շահէ ծայրագոյն վարդապետ

Անանեան (Գէորգեան հոգևոր ճեմարան (աստուածաբանական համալսարան), Զաքարիա ծայրագոյն վարդապետ Բաղումեան (Գէորգեան հոգևոր

ճեմարան (աստուածաբանական համալսարան), Դանիէլ վարդապետ Ֆընտըգեան (ԱՄՆ Հայոց Արևելեան թեմ), Գարեգին վարդապետ

Համբարձումեան (Գէորգեան հոգևոր ճեմարան (աստուածաբանական համալսարան), Հրաչ սարկաւագ Սարգիսեան (Գէորգեան հոգևոր ճեմարան (աստուածաբանական համալսարան), Գէորգ Տէր-Վարդանեան (Մաշտոցի

անուան Մատենադարան, Գէորգեան հոգևոր ճեմարան (աստուածաբանական համալսարան), Դաւիթ Գիւրջինեան (Երևանի Վ. Բրյուսովի անուան

պետական լեզուահասարակագիտական համալսարան, Գէորգեան հոգևոր ճեմարան (աստուածաբանական համալսարան), Անահիտ Աւագեան

(Գէորգեան հոգևոր ճեմարան (աստուածաբանական համալսարան), Գոհար Մուրադեան (Մաշտոցի անուան Մատենադարան), Ազատ Բոզոյեան (ՀՀ

ԳԱԱ Արևելագիտութեան ինստիտուտ), Ալեքսան Յակոբեան (ՀՀ ԳԱԱ Արևելագիտութեան ինստիտուտ), Մհեր Նաւոյեան (Երևանի պետական

կոնսերւատորիա), Աննա Արևշատեան (Երևանի պետական կոնսերւատորիա), Արամ Մարտիրոսեան (Ֆրանսիա, Փարիզ-Նանտերի համալսարան), Իզաբէլ

Էօժէ (Ֆրանսիա, Մոնպելիէի համալսարան), Աննա Շիրինեան (Իտալիա, Բոլոնիայի համալսարան)

“Etchmiadzin”Review of Religious Studies and Armenology

Editorial staffEditor in chief - Arsen Bobokhyan

Editors Arpine Chantikyan, Lilit Hakobyan

Technical editor - Angelina Aleksanyan

Linguistic-stylistic editor - Vasken Safaryan

Editorial Board

Bishop Vahan Hovannisian (France), Bishop Anushavan Zhamkochyan (Yerevan State University, Faculty of Theology), Bishop Kevork Saroyan (Kevorkian Theological

Seminary (Theological University), Proto-Archimandrite Shahe Ananyan (Kevorkian Theological Seminary (Theological University), Proto-Archimandrite Zakaria Baghumyan (Kevorkian Theological Seminary (Theological University),

Archimandrite Daniel Findikyan (USA, Eastern Armenian Diocese), Archimandrite Karekin Hambardzumyan (Kevorkian Theological Seminary (Theological University), Deacon Hratch Sarkissian (Kevorkian Theological Seminary (Theological University), Gevorg Ter-Vardanyan (Matenadaran, Kevorkian Theological Seminary (Theological

University), Davit Gyurjinyan (Yerevan Brusov State University of Languages and Social Sciences, Kevorkian Theological Seminary (Theological University), Anahit

Avagyan (Kevorkian Theological Seminary (Theological University), Gohar Muradyan (Matenadaran, Yerevan), Azat Bozoyan (Institute of Oriental Studies, National Academy of Sciences of the Republic of Armenia), Alexan Hakobyan (Institute of Oriental Studies, National Academy of Sciences of the Republic of Armenia),

Mher Navoyan (Yerevan State Conservatory), Anna Arevshatyan (Yerevan State Conservatory), Aram Martirosian (France, University of Paris-Nanterre (Université

Paris-Nanterre), Isabel Augé (France, University of Montpelier (Université Paul Valery-Montpellier), Anna Sirinian (Italy, University of Bolognia (Universitá di Bologna)

ԷՋՄԻԱԾԻՆ

Ն. Ս. Օ. Տ. Տ. ԳԱՐԵԳԻՆ Բ. ԱՄԵՆԱՅՆ ՀԱՅՈՑ ԿԱԹՈՂԻԿՈՍԻ ԽՈՍՔԸԵԿԵՂԵՑԱԿԱՆ-ՆԵՐԿԱՅԱՑՈՒՑՉԱԿԱՆ ԺՈՂՈՎԻՆ

(Մայր Աթոռ Սուրբ Էջմիածին, հունիս, 2017 թ.)

Կոս տանդ նու պոլ սի Հա յոց Պատ րիար քա կան Տե ղա պահ Գե րաշ նորհ

Տ. Գա րե գին արք. Բեկչ յան,

Գե րաշ նորհ, հո գեշ նորհ, ար ժա նա պա տիվ Հայ րեր եւ պատ վար ժան

աշ խար հա կան պատ գա մա վոր ներ,

Ող ջու նում եւ բա րի գա լուստ ենք մաղ թում ձեզ Մայր Ա թոռ Սուրբ

Էջ միա ծին: Մեր գնա հա տանքն ու օրհ նութ յունն ենք բե րում ա մեն քիդ

Ե կե ղե ցա կան-ներ կա յա ցուց չա կան ժո ղո վին ձեր մաս նակ ցութ յան հա մար:

Մե ծա պես գնա հա տում ենք ձեր ազ նիվ հանձ նա ռութ յու նը, մա նա վանդ`

ե կե ղե ցա կան մեր կյան քը պայ ծա ռաց նե լու ձեր նա խան ձախնդ րութ յու նը,

ո րով ձեր նվիր յալ ջան քերն եք բե րում ի նպաստ մեր Սուրբ Ե կե ղե ցու

ա ռա քե լութ յան արդ յու նա վոր ման:

Ե կե ղե ցա կան-ներ կա յա ցուց չա կան ժո ղո վը կյան քի է կոչ վել Ազ գա-

յին-ե կե ղե ցա կան ժո ղո վի գու մա րում նե րի մի ջանկ յալ ժա մա նա կա հատ-

վա ծում` քննար կե լու ե կե ղե ցա կան եւ ազ գա յին մեր կյան քը հու զող

խնդիր նե րը: Գո հու նա կութ յամբ ենք ար ձա նագ րում, որ Ե կե ղե ցա կան-

ներ կա յա ցուց չա կան նա խորդ՝ 2014 թվա կա նի ժո ղո վում մենք միաս նա-

բար հաս տա տե ցինք այս ժո ղո վի կա նո նադ րութ յու նը, ո րում սահ ման ված

են նրա ի րա վա սութ յան շրջա նա կը, կազ մը եւ կար եւոր մյուս հար ցե րը:

Կա նո նադ րութ յու նը գոր ծադ րութ յան մեջ, բնա կա նա բար, կա րող է են-

թարկ վել ըն թա ցիկ փո փո խութ յուն նե րի՝ թե մե րից ար դեն իսկ ստաց վող

ա ռա ջարկ նե րը նկա տի առ նե լով: Ե կե ղե ցա կան-ներ կա յա ցուց չա կան ժո-

ղո վի կա նո նադ րութ յան ըն դու նու մը էա կան քայլ է մեր Ե կե ղե ցու ամ-

6 ԷՋՄԻԱԾԻՆ 2017 Զ.

բող ջա կան կա նո նադ րութ յու նը ստեղ ծե լու եւ կ յան քի կո չե լու ճա նա պար-

հին: Այս ուղ ղութ յամբ կար եւոր ձեռք բե րում է նաեւ թե մա կան կա նո նա-

դրութ յան ու ղեն շա յին փաս տաթղ թի կազ մու մը, ո րը հանձ նա րար ված է

կի րա ռութ յան 2009 թվա կա նին գու մար ված Ե կե ղե ցա կան-ներ կա յա ցուց-

չա կան ժո ղո վի կող մից:

Ե կե ղե ցա կան-ներ կա յա ցուց չա կան ժո ղո վի նա խորդ գու մա րում-

նե րին Մենք քա նիցս անդ րա դար ձել ենք այն դան դա ղա շար ժութ յա նը,

ո րը դրսեւոր վում է թե մա կան ու ղեն շա յին կա նո նադ րութ յան ներդր ման

գոր ծըն թա ցում: Ո րոշ թե մե րում զա նա զան պատր վակ նե րով տա կա վին

ձգձգվում է ու ղե նի շի սկզբունք նե րով կա նո նադ րութ յուն նե րի բա րե փո-

խու մը: Եր բեմն շրջա նառ վում է այն ան հիմն մտա ծու մը՝ իբր Մայր Ա թո ռը

հե ռա հար նպա տակ է հե տապն դում թե մե րի ու նեց ված քի առն չութ յամբ:

Մեր ժե լի է նաեւ եր եւույ թը, երբ թե մի թե մա կան-պատ գա մա վո րա կան ժո-

ղովն ի րեն ի րա վունք է վե րա պա հում մեր ժել Ե կե ղե ցա կան-ներ կա յա ցուց-

չա կան ժո ղո վի ո րո շում նե րը: Թե մե րը, ի րենց պատ վի րակ նե րի մի ջո ցով

մաս նակ ցե լով ժո ղով նե րին, ա պա ներ կա յաց նե լով ի րենց ա ռա ջարկ ներն

ու տե սա կետ նե րը, պար տա վոր են ան վե րա պա հո րեն ըն դու նել եւ կի րա-

ռել ղե կա վար ման ա վե լի բարձր ատ յա նի ո րո շում նե րը: Թե մե րի պա տաս-

խա նա տու ե կե ղե ցա կան մար մին ներն այլեւս վերջ նա կան հանգր վա նի

պի տի հասց նեն ու ղե նի շին հա մա ձայն թե մա կան եւ ծ խա կան կա նո նադ-

րութ յուն նե րի կազ մու մը՝ այն գի տակ ցութ յամբ, որ հոգ եւոր-ե կե ղե ցա կան

կյան քի կա նո նա կարգ ման ցան կա ցած հա պա ղում կա սեց նում է մեր Ե կե-

ղե ցու ա ռա ջըն թա ցը եւ խա թա րում մեր ժո ղովր դի կյան քում Ե կե ղե ցու

տե րու նա պատ վեր ա ռա քե լութ յան ա ռա վել արդ յու նա վո րու մը: Ա նըն դու-

նե լի այս եր եւույթ նե րի առն չութ յամբ Ե կե ղե ցա կան-ներ կա յա ցուց չա կան

ժո ղո վը պետք է վե րա բեր մունք ար տա հայ տի եւ հա մա պա տաս խան քայ-

լե րի վե րա բեր յալ ո րո շում կա յաց նի:

Այ սօր ձեր քննարկ մա նը պի տի ներ կա յաց վի Ազ գա յին-ե կե ղե ցա կան

ժո ղո վի բա րե փոխ յալ կա նո նադ րութ յան նա խա գի ծը: Սույն կա նո նադ-

րութ յան որ դեգ րու մով Հայ Ե կե ղե ցու բարձ րա գույն ատ յա նի գոր ծու-

նեութ յունն իր լիա զո րութ յուն նե րով կար եւոր նշա նա կութ յուն է ու նե-

նա լու ե կե ղե ցա կան ու հա մազ գա յին հիմ նախն դիր նե րի լուծ ման եւ մեր

ժո ղովր դի բա րօր ա պա գան կեր տե լու օրհն յալ գոր ծում: Կա մոքն Աստ-

ծո` ա ռա ջի կա յին պի տի ձեռ նա մուխ լի նենք Ե կե ղե ցու կա նո նադ րութ յան

մյուս գլուխ նե րի մշակ ման աշ խա տանք նե րին: Մենք վստահ ենք, որ Տի րոջ

կա մոք կա րող պի տի լի նենք կար գա վո րե լու կա նո նադ րա կան դաշ տում

2017 Զ. ԷՋՄԻԱԾԻՆ 7

մեր Ե կե ղե ցու առջեւ ծա ռա ցած մար տահ րա վեր նե րը՝ վերջ նա կան նպա-

տակ ու նե նա լով մեր Ե կե ղե ցին օժ տել ամ բող ջա կան կա նո նադ րութ յամբ:

Ե կե ղե ցա կան մեր կյան քի հաս տա տու մը կա նո նադ րա կան հիմ քե րի վրա

արդ յու նա վո րութ յուն է հա ղոր դե լու մեր Ե կե ղե ցու գոր ծու նեութ յա նը,

քա ջա լե րե լու է մեր ժո ղովր դի ներգ րավ վա ծութ յու նը ե կե ղե ցա կան կյան-

քում, ա վե լաց նե լու է վստա հութ յու նը ե կե ղե ցա կան կա ռույց նե րի նկատ-

մամբ եւ ամ րապն դե լու է լա վա տե սութ յու նը մեր վաղ վա օր վա հան դեպ:

Կա նո նադ րութ յուն նե րը, ո րոն ցով պի տի կար գա վոր վի ե կե ղե ցա կան

մեր կյան քը, ի մաս նա վո րի՝ մեր Ե կե ղե ցու վար չա-կա ռա վար ման ո լոր-

տը, խարսխ վում են Ա վե տա րա նա կան պատ վի րան նե րի, սուրբ հայ րե րի

հաս տա տած կա նոն նե րի, ե կե ղե ցա կան մեր դա րա վոր ա վան դույ թի վրա՝

թե լադ րե լով ար դի պա հանջ նե րին հա մար ժեք գոր ծու նեութ յուն եւ ըն-

թացք ներ:

Ե կե ղե ցա կան կյան քում կա ռա վար ման արդ յու նա վե տութ յու նը բարձ-

րաց նե լու հա մար Մեր կող մից նա խա ձեռն վել է նաեւ խորհր դատ վա կան

ա ջակ ցութ յան ծրա գիր: Այն քա նիցս քննարկ վել է Գե րա գույն հոգ եւոր

խորհր դում եւ հա վա նութ յան ար ժա նա ցել: Ներ կա յումս ծրագ րի ուղ-

ղութ յամբ աշ խա տում են հոգ եւո րա կան եւ աշ խար հա կան 20 ան ձեր՝

ինչ պես Հա յաս տա նից, այն պես եւ Սփ յուռ քից, ով քեր ձեռ նա մուխ են`

բա նաձ եւե լու ա ռա ջադ րան քը եւ այն հար ցե րը, ո րոն ցով պի տի կա տար-

վեն խորհր դատ վութ յան հա մար անհ րա ժեշտ ու սում նա սի րութ յուն նե րը:

Ծ րագ րի աշ խա տանք նե րը հա մա կարգ վում են մեր ան վա նի ու բազ մա-

փորձ հա յոր դի նե րից ա մե րի կաբ նակ Տիար Ա սո Դա վիդ յա նի կող մից:

Մեր Ե կե ղե ցու առջեւ ծա ռա ցած մար տահ րա վեր նե րի հաղ թա հա րու-

մը ան կա րե լի է պատ կե րաց նել ա ռանց ե կե ղե ցա կան կա ռույց նե րի սերտ

եւ ա մուր գոր ծակ ցութ յան: Այս ա ռու մով մե ծա պես կար եւոր է Ն վի րա-

պե տա կան Ա թոռ նե րի, թե մե րի ու ե կե ղե ցա կան մյուս կա ռույց նե րի սերտ

եւ ջերմ հա րա բե րութ յուն նե րի խո րա ցու մը: Գո հու նա կութ յամբ ենք ար-

ձա նագ րում, որ բար վոք են Մայր Ա թո ռի հա րա բե րութ յուն նե րը Ն վի րա-

պե տա կան Ա թոռ նե րի հետ: Տ եւա կան ժա մա նակ շա րու նա կում են գոր-

ծել միաս նա կան հանձ նախմ բե րը Մե ծի Տանն Կի լի կիո Կա թո ղի կո սու-

թյան հետ: Եղ բայ րա կան այս հա րա բե րութ յուն նե րով հնա րա վոր ե ղավ

գու մա րել Ե պիս կո պո սաց միաս նա կան ժո ղով նե րը, ո րոնց արդ յուն քում

կա տա րե ցինք նաեւ Հա յոց ցե ղաս պա նութ յան նա հա տակ նե րի սրբա դա-

սու մը: Ու րախ ենք, որ տա րեց տա րի մեր Ե կե ղե ցու թե մե րից ա վե լա նում

են Սուրբ Եր կիր ուխ տագ նա ցութ յուն նե րը հա վա տա վոր Մեր զա վակ նե րի,


ո րով զո րակ ցութ յուն է բեր վում Ե րու սա ղե մի Հա յոց Պատ րիար քութ յա-

նը: Ըն թա ցիկ տա րում բա րի ա վարտ ու նե ցավ Տի րոջ Սուրբ գե րեզ մա նի

նո րո գութ յան օրհն յալ աշ խա տան քը, ո րին, ըն դա ռաջ Ե րու սա ղե մի Հա-

յոց Պատ րիար քի դի մու մի, կար եւոր մաս նակ ցութ յուն բե րեց նաեւ Մայր

Ա թոռ Սուրբ Էջ միա ծի նը` աշ խար հասփ յուռ իր թե մե րով:

Վեր ջին ա միս նե րի ըն թաց քում ա մենքս մտա հո գութ յուն ու նե ցանք`

կապ ված Կոս տանդ նու պոլ սի Հա յոց Պատ րիար քութ յան կյան քում տեղ

գտած ան ցան կա լի զար գա ցում նե րի հետ: Փառք Տի րոջ, որ ըն դա ռաջ Մեր

հոր դո րի եւ հա վա տա վոր մեր ժո ղովր դի սպա սում նե րի, Պատ րիար քու-

թյան հոգ եւոր հայ րե րի եւ ազ գա յին նե րի հա մա տեղ ջան քե րով հնա րա վոր

ե ղավ վե րա կանգ նել բնա կա նոն վի ճա կը Պատ րիար քութ յան կյան քում եւ

Պատ րիար քա կան ընտր յալ Տե ղա պա հը կա րո ղա ցավ ստանձ նել իր պար-

տա կա նութ յուն նե րը: Մենք վերս տին Մեր զո րակ ցութ յունն ենք բե րում

Կոս տանդ նու պոլ սի Հա յոց Պատ րիար քա կան Տե ղա պահ Գերշ. Գա րե գին

արք. Բեկչ յա նին եւ հոր դո րում անն վազ նա խան ձախնդ րութ յամբ ի րա-

կա նաց նել Պատ րիար քութ յան ըն թա ցիկ աշ խա տան քե րը եւ մեր Ե կե ղե ցու

կար գաց ու կա նո նաց հա մա ձայն կազ մա կեր պել Կոս տանդ նու պոլ սի Հա-

յոց Պատ րիար քի ընտ րութ յու նը:

Սի րե լի՛ հոգ եւոր հայ րեր, մե ծա հարգ աշ խար հա կան պատ գա մա վոր-

ներ, Ք րիս տո սա վանդ սպա սա վո րութ յան հետ մեր Ե կե ղե ցու ա ռա քե լու-

թյունն է ազ գա յին ինք նութ յան պահ պա նու մը: Այս ծի րից ներս մեր Ե կե-

ղե ցու ա ռանձ նա կի խնամ քը պի տի շա րու նակ վի նոր սերն դի կրթութ յան

գոր ծում, որ Սա հակ- Մես րոպ յան դպրո ցը հա վատ քի, մայ րե նի լեզ վի ու

հայ րեն յաց ա վանդ նե րով հար ապ րի մեր ժո ղովր դի կյան քում: Ե կե ղե ցա-

կան մեր կա ռույց նե րի, ե կե ղե ցա կան նե րի ու աշ խար հա կան նե րի ողջ նե-

րու ժը հարկ է կենտ րո նաց նել` հա մախմ բե լու հա մար մեր ժո ղովր դի բո լոր

զա վակ նե րին քրիս տո նեա կան սի րո, եղ բայ րութ յան եւ ազ գա յին ար ժեք-

նե րով հա րա զա տութ յան մթնո լոր տի մեջ, որ մեր Սուրբ Ե կե ղե ցու օրհ-

նութ յան ներ քո միշտ պայ ծա ռա նա եւ հա րատ եւի մեր ժո ղովր դի կյան քը:

Ինչ պես սաղ մո սեր գուն է ա սում` «Ե րա նի այն ազ գին, ո րի օգ նա կա նը Տեր

Աստ վածն է, ե րա նի այն ժո ղովր դին, ո րին Իր հա մար Նա ժա ռան գութ յուն

ընտ րեց» ( Սաղմ. ԼԲ. 12):

Ե կե ղե ցու ա ռա քե լութ յան արդ յու նա վե տութ յան ա ռանց քա յին գոր-

ծոն նե րից մե կը ե կե ղե ցա կա նի անձն է: Պատ րաստ ված, հա վա տա վոր ու

նա խան ձախն դիր ե կե ղե ցա կան նե րը միայն կա րող են, Պո ղոս ա ռաք յա-

լի խոս քով, որ պես հա յե լի, ի րենց մեջ ար տա ցո լել Ք րիս տո սի պատ կե-


րը, սեր, հա վատ սեր մա նել հայ օ ջախ նե րում եւ լա վա տե սութ յուն՝ հայ

կյան քից ներս: Ե կե ղե ցա կան նե րի պատ րաս տութ յան ա ռա քե լութ յանն են

ծա ռա յում Մայր Ա թո ռի հոգ եւոր-կրթա կան հաս տա տութ յուն նե րը, ո րոն-

ցում այ սօր կրթվում են շուրջ 250 սա ներ: Յու րա քանչ յուր տա րի ձեռ-

նա դրվում եւ ծա ռա յութ յան են կոչ վում շուրջ 30 ե կե ղե ցա կան ներ: Հոգ-

եւո րա կան ներ են պատ րաստ վում նաեւ Մե ծի Տանն Կի լի կիո Կա թո ղի կո-

սութ յան դպրե վան քում, Ե րու սա ղե մի ժա ռան գա վո րաց վար ժա րա նում եւ

ըն ծա յա րա նում, ԱՄՆ Հա յոց Ար եւել յան թե մի « Սուրբ Ներ սես» ըն ծա յա-

րա նում: Այ սօր Մայր Ա թո ռում եւ թե մե րում ծա ռա յում են շուրջ 800 ե կե-

ղե ցա կան ներ: Հոգ եւո րա կան նե րը ներ կա են դպրոց նե րում եւ բու հե րում,

Զին ված ու ժե րում, խնա մա տար հաս տա տութ յուն նե րում, հի վան դա նոց-

նե րում: Հոգ եւոր խնամք է տար վում քրեա կա տա րո ղա կան հիմ նարկ նե-

րում գտնվող ան ձանց եւ ն րանց ըն տա նիք նե րի հան դեպ: Մայր Ա թո ռը

ի րա կա նաց նում է սո ցիա լա կան ծրագ րեր բա րե գոր ծա կան ճա շա րան նե րի,

Գա րե գին Երկ րորդ տնա շի նա կան ծրագ րի, ծնո ղա զուրկ ե րե խա նե րի հո-

վա նա վո րութ յան եւ այլ նա խա ձեռ նութ յուն նե րի մի ջո ցով: Մայր Ա թո ռի

Սո ցիա լա կան գրա սեն յա կի կող մից ա ջակ ցութ յուն է ցու ցա բեր վում ազ-

գաբ նակ չութ յան ա ռա վել կա րի քա վոր, խո ցե լի խմբե րին, ո րոնց միայն

ան ցած տար վա ըն թաց քում տրա մադր վել է ընդ հա նուր 820 մլն. դրա մի

ա ջակ ցութ յուն: Մայր Ա թո ռը մեծ ու շադ րութ յուն է դարձ նում նաեւ Սի-

րիա յից տե ղա հան ե ղած մեր զա վակ նե րին, ով քեր հաս տատ վել են Հա յաս-

տա նում:

Մեր Ե կե ղե ցու գոր ծու նեութ յան ընդ լայ նումն ու արդ յու նա վո րու-

մը հնա րա վոր է դառ նում մեր ան կախ պե տա կա նութ յան պայ ման նե րում

եւ պե տա կան կա ռույց նե րի ըստ ա մե նայ նի զո րակ ցութ յամբ, ո րի հա մար

պա տեհ ենք հա մա րում, հա նուն Ե կե ղե ցա կան-ներ կա յա ցուց չա կան ժո ղո-

վի մաս նա կից նե րիդ, Մեր գո հու նա կութ յունն ու ե րախ տա գի տութ յու նը

հայտ նել հայ րե նի իշ խա նութ յուն նե րին:

Հա յաս տա նի Հան րա պե տութ յու նը՝ ան կախ պե տա կա նութ յամբ ա մուր

խա րիսխ է ողջ հա յութ յան հա մար: Ա մեն քիս սրբա զան պարտքն է պաշտ-

պա նել Հա յաս տան եւ Ար ցախ հայ րե նի մեր եր կի րը, բազ մա դար յա ու նվի-

րա կան մեր սրբութ յուն նե րը, ա մեն ջանք ու ե ռանդ ծա ռա յեց նել հայ րե-

նի մեր պե տա կա նութ յան ամ րաց մա նը եւ զո րաց մա նը, մեր երկ րի առջեւ

ծա ռա ցած տնտե սա կան, սո ցիա լա կան, ժո ղովր դագ րա կան եւ այլ բա զում

խնդիր նե րի դի մագ րավ մա նը: Մեր նվի րա կան պար տա վո րու թյունն է

ա ջակ ցութ յան ցու ցա բե րու մը Հա յոց բա նա կին, խա ղա ղութ յան ա պա հով-


մա նը մեր սահ ման նե րում, ջան քե րի մեկ տե ղու մը հա նուն Ար ցա խի Հան-

րա պե տութ յան զո րաց ման ու մի ջազ գա յին ճա նաչ ման եւ մեր ար դար դա-

տի հաղ թա նա կի:

2018 թվա կա նին մեր ժո ղո վուր դը նշե լու է Սար դա րա պա տի հե րո սա-

մար տի եւ Հա յաս տա նի ա ռա ջին Հան րա պե տութ յան ստեղծ ման 100-րդ

տա րե դար ձը, որն ա ռիթ պի տի դարձ նենք արժ եւո րե լու մեր ան կախ պե-

տա կա նութ յու նը, նո րո գե լու մեր սերն ու պա տաս խա նատ վութ յու նը հայ-

րե նի քի հան դեպ:

Սի րե լի՛ ժո ղո վա կան ներ, վերս տին մեր ու րա խութ յունն ենք հայտ նում

Ե կե ղե ցա կան-ներ կա յա ցուց չա կան ժո ղո վի գու մար ման ա ռի թով: Նոր ժա-

մա նակ նե րի բա րեն պաստ պայ ման նե րում շնորհ եւ պա տիվ է ա մեն քիս

հա մար մեր Սուրբ Ե կե ղե ցու կա նո նադ րութ յան մշակ ման աշ խա տանք նե-

րի ի րա կա նա ցու մը, ո րը նոր հո րի զոն ներ է բա ցե լու մեր Ե կե ղե ցու ա ռա-

քե լութ յան օրհն յալ ճա նա պար հին:

Գո հու նակ սրտով գնա հա տան քի Մեր խոսքն ենք ուղ ղում Մեր Ե կե-

ղե ցու ուխ տա պահ ողջ հոգ եւոր դա սին, թե մա կան եւ հա մայն քա յին վար-

չա կան ան դամ նե րին, բա րե րար ու բա րե գործ մեր զա վակ նե րին, ձեզ բո-

լո րիդ, սի րե լի՛ ժո ղո վա կան ներ, որ ըն դա ռաջ Մեր հոր դոր նե րին՝ մշտա պես

պատ րաս տա կա մութ յամբ ա ջակ ցութ յուն եւ օ ժան դա կութ յուն եք ցու ցա-

բե րում Մայր Ա թոռ Սուրբ Էջ միած նին, մեր ժո ղովր դի կա րիք նե րին Հա-

յաս տա նում, Ար ցա խում եւ Սփ յուռ քում:

Մեր ա ղոթքն է առ Բարձր յալ Տե րը, որ բա րի արդ յու նա վոր ման ա ռաջ-

նոր դենք այս ժո ղո վը՝ ի նպաստ քրիս տո սա սեր մեր ժո ղովր դի հոգ եւոր եւ

ազ գա յին կյան քի շե նութ յան: Հայ ցում ենք, որ Աստ ված զո րա կից լի նի

մեզ եւ Սուրբ Հո գով ա ռաջ նոր դի մեր քայ լերն ու ծա ռա յութ յուն նե րը՝

հա նուն մեր Սուրբ Ե կե ղե ցու հա վետ պայ ծա ռութ յան եւ ազ գա յին-ե կե-

ղե ցա կան կյան քի ա ռա ջըն թա ցի: Թող Տերն Իր Սուրբ Ա ջի հո վա նին տա-

րած յալ պա հի մեր Հայ րե նի քի եւ աշ խար հասփ յուռ ազ գիս վրա այժմ եւ

հա վիտ յանս. ա մեն:

Հա

յրա

պետ

ակա

ն Մա

ղթա

նք Կ

աթո

ղիկե

Ս. Է

ջմիա

ծնի

տոն

ի ա

ռիթո

վ (1

8 հո

ւնիս

ի 20

17)

ԷՋՄԻԱԾԻՆ

ԿՐՕՆԱԳԻՏԱԿԱՆ

Տ. ՄՈՒՇԵՂ ԵՊԻՍԿՈՊՈՍ ԲԱԲԱՅԱՆԻ ՔԱՐՈԶԸ`ԽՈՍՎԱԾ Ս. ԷՋՄԻԱԾՆԻ ՄԱՅՐ ՏԱՃԱՐՈՒՄ ԿԱԹՈՂԻԿԵ Ս. ԷՋՄԻԱԾՆԻ ՏՈՆԻ ԱՌԻԹՈՎ

(18 հու նի սի, 2017 թ.)

«Իմաստ4 թիւն շինեաց իւր տ4 ն» (Առ. Թ. 1)

Յա ն4 ն Հօր և Որդ ւոյ և Հոգ ւոյն Սր բոյ. ա մէն:

Սի րե լի՛ քույ րեր ու եղ բայր ներ, հա վա տա վոր ուխ տա վոր ներ եւ այ-ցե լու ներ, Աստ ված հայտ նութ յան բա ցա ռիկ հրաշք նե րը ա կա նա տես նե րին եր ջան կա գույն մխի թա րութ յուն եւ ս փո փանք են բե րել: Աստ ծո սրբա րար ներ կա յութ յան զգա ցու մը ան հատ նե րի եւ ազ գե րի հա մար գա ղա փա րի, ար ժե հա մա կար գի ու մշա կույ թի հիմ նո վին փո փո խութ յան դժվա րա գույն ան ցու մը հաղ թա հա րե լի է դարձ րել: Աստ ծո այ ցե լութ յու նը մարդ կու թյա-նը սխրան քի է մղել` քա րե ղե նաց նե լու եւ ո գե ղե նաց նե լու ակն թար թը:

«Էջ Միա ծինն ի Հօ րէ եւ լոյս փա ռաց ընդ Ն մա...» ( Շա րակ նոց): Շա-րա կա նագ րի հան ճա րեղ տո ղե րը գե ղեց կա գույնս նկա րագ րել եւ դա րե րի խոր քից մեզ են փո խան ցել Միած նի` Հա յոց ազ գին այ ցե լութ յան դա րա-կազ միկ պա հը` հա վատ քի մեր հոր` Սուրբ Լու սա վոր չի ա ղոթ քին ըն դա-ռաջ:

Տան ջա հար մարմ նով, ծնկա չոք, խո նարհ, դալ կա ցած եւ ոսկ րա ցած դեմ քի հանգս տութ յան ու հան դար տութ յան տակ սքող ված մտա հո գու-թյուն կար. «սրա խող խող» կույ սե րի սուրբ նշխար նե րը` մայր հո ղին մնա-ցած, եր կի րը հա յոց` աստ ված նե րին զո հած ճեն ճե րի հո տով տա րած ված, ար քու նի քը` ար քա յի հան կար ծա հաս հի վան դութ յամբ շվար, մեն միայ-նակ` թոր գոմ յան ազ գի ճա կա տագ րին ըն դա ռաջ:

Տա րի ներ ի վեր խոր գու բի մեջ խա վա րը խար խա փող ձեռ քե րը ձեռ-նա մած սուր բը բաց երկն քի տակ ա ղոթք էր մրմնջում` ա ռանց ա ղոթ քի տան:


Եվ «յան կար ծա կի ե ղեւ ձայն սաստ կու թեան... եւ բա ցաւ խո րա նա շէն յարկն հաս տա տու թեան երկ նից», եւ հայտն վեց Միա ծի նը: Ցն ծութ յուն ե կավ Սուրբ Գ րի գո րի հոգ նա բեկ դեմ քին: Պա տաս խան ստա ցավ նրա ան-հան գիստ հո գին: Մ խի թար վեց տե սա ծով: Ք րիս տոս` Աստ վա ծոր դին այ-ցե լեց եւ լույս ծա գեց րեց հա յոց երկ նա կա մա րի վրա` լու սե ղեն սյու նե րով գծագ րե լով տա ճար-կան թե ղը, ո րից ցայ սօր էլ լու սա վոր վում է ողջ աշ-խար հը Հա յոց:

Սի րե լի նե՛ր, եր կինք նե րը միայն Հ րեաս տա նի լեռ նե րի ու դաշ տե րի վրա չեն բաց վել, երկ նա կա մա րը հրեա ժո ղովր դին ա ռաջ նոր դե լու հա մար չի ճեղք վել միայն:

Հա յոց հո ղին էլ ի ջավ Աստ ված, սրբաց րեց այն եւ բ նակ վեց այն տեղ: Ոս կե ու ռամբ հաս տա տեց «զսուրբ խո րանն լու սոյ», եւ այդ հայտ նութ-յան ու ե կե ղե ցու հիմ նար կե քի պան ծա լի հի շա տա կութ յան հա մար այ սօր հա մայն աշ խար հից հա վաք վել ենք նրա սրբա րար կա մար նե րի ներ քո` փոքր եւ մեծ, արք եւ կա նայք, պաշ տոն յա եւ ս պա սա վոր: 1714-րդ տոնն է այ սօր քրիս տո սա հիմն Կա թո ղի կե Սր բոյ Էջ միած նի:

Բա ցա ռիկ է այն եւ խո րա խոր հուրդ: Պարգեւ ու ըն ծա ա ղոթ քի: Քա-րա ցած տե սիլք: Աստ ծո այ ցե լութ յան անջն ջե լի հետք: Խա րան ված կնիք «ի վե րայ դաշ տին Այ րա րա տեան»: Լու սա կա ռույց այս սրբա վայ րի հի մե-րը ջրհե ղե ղը հաղ թա հա րած ա պա ռաժ ներն են, ո րի վրա Սուրբ Լու սա վոր-չի ձե ռամբ, նրա Սուրբ Ա ջով օրհն վեց ու հաս տատ վեց տի րա պատ վի րան «Ա թո ռը քա հա նա յա պե տա կան»` իբրեւ մայր հա յոց բո լոր ե կե ղե ցի նե րի: Արդ, ա վե տա րա նա կան պա տու մի նման, հող մը եւ մր րի կը, փո թոր կոտ մար տահ րա վեր նե րը սար սա փե լի չէին, քան զի հա վատ քի վե մի վրա էր կա ռուց վել սրբազ նա սուրբ մեր Ե կե ղե ցին: Այդ հաս տա տուն հա վատ քով է, որ նո րա դարձ ար քան, հա յոց աշ խար հի ան սա սա նութ յան գրա վա կա նը քրիս տո նեութ յան մեջ գտնե լով, իր թի կուն քին Ք րիս տո սաէջք ե կե ղե ցու վե մե րը Ա րա րա տի տա պա նա հար քա րե րից բե րեց եւ հա յոց երկ րի ամ-րութ յան հոգ եւոր բեր դը կա ռու ցեց... Տե սիլ քը Հայ րա պե տի եւ ուժն ու հա վատ քը թա գա վո րի: Ք րիս տո սով այս միաս նութ յունն է, որ այ սօր եւս օ րի նակ է բո լո րիս հա մար: Պատ մութ յան ըն թաց քում մեր ազ գին հա-սած վայ րի վե րում նե րի հետ այս Սուրբ տա ճարն էլ հա ճախ խո նարհ վել, ան շքա ցել է, բայց միշտ վեր է հառ նել կրկին շնոր հիվ հա յորդ յաց, ո րոնց սերն առ Էջ միա ծին մղել է զո հո ղութ յան:

«Ե րա նի նրան, ով հի շա տակ ու նի ի Սուրբ Էջ միա ծին», - ա սել են մեր հայ րե րը:

Սե րը, գո րո վանքն ու նվի րու մը առ Սուրբ Էջ միա ծի նը ան չա փե լի, անկշ ռե լի եւ անգ նա հա տե լի են: Մե զա նից ո մանք սի րում են նրա ան սա-

«Ի վե րայ Ա ջոյն եւ Սր բոյ Էջ միած նի ա մե նայն ազգն Հա յոց կա պեալ կան»: Լոկ արտա հայ տութ յուն կամ թևա վոր խոսք չէ սա, այլ` կյան քով ապր ված, պատ մութ յամբ

վկայ ված ճշմար տութ յուն, ո րը խոս տո վա նում և ըն դու նում է աշ խար հի ա մեն ծա գում ապ րող հայ ...»:

(Տ. Մուշեղ եպիսկոպոս Բաբայան, Կաթողիկե Ս. Էջմիածնի տոնի առիթով արտասանված քարոզից, 18 հունիսի 2017):


սա նութ յան հա մար ի րենց ա ղոթ քով, ո մանք ի րենց սերն ար տա հայ տում են սրտա բուխ կամ ա ռա տա բուխ նվի րատ վութ յամբ` նրա շե նութ յան ու պայ ծա ռութ յան հա մար: Ո մանք ի րենց սե րը փո խան ցում են նրանց, ո րոնց պատ մում են հրա շա գործ նրա զո րութ յան ու փառ քի մա սին` ա մե-նուր տա րա ծե լով աստ վա ծա հաս տատ հռչա կը նրա:

Այ սօր եւս ապ րում է Սուրբ Էջ միա ծի նը: Էջ միա ծի նը, սի րե լի՛ հա վա տաց յալ ներ, ձեզ եւ ձեր նա խորդ նե րի հետ,

ձեր հա վատ քի շնոր հիվ, ձեր ա ղոթք նե րի ու ժով է, որ քա րե ղեն շին ված քից ա ղոթ քի տուն եւ ս նող մայր է դար ձել ու մնում է այդ պի սին: Ո՞վ պի տի մտա ծեր, որ օ րե րից մի օր, օվ կիա նից այն կողմ պի տի անց ներ հա յը: Ո՞վ կկա մե նա Էջ միած նի ջեր մութ յու նը միայն սրտում ծրա րել: Եվ այ սօր, սի-րե լի նե՛ր, Կա թո ղի կե Էջ միած նի տո նին, Իջ ման Սուրբ Սե ղա նի առ ջեւ բո-լորս ուխ տենք` ե թե ոչ տա րին մեկ ան գամ, ա պա հա ճախ այ ցե լել Սուրբ Էջ միա ծին, զո րա նալ նրա նով եւ զո րաց նել նրան. «Ուխտս դիք եւ կա տա-րե ցէք»: Ապ րենք Էջ միած նով, շնչենք նրա նով, շե նաց նենք այն եւ պայ ծա-ռա նանք հա յոց ե կե ղեց յաց Մայր Ա թոռ Սուրբ Էջ միած նով:

Ազ գեր ե լան եւ ան կան, գնա ցին ան հետ: Ար հա վիրք ներ բարձ րա ցան, բայց Ք րիս տո սի հա վատ քին փար ված մեր ազ գը հա յոց Խա չով եւ Էջ-միած նում բարձ րաց ված Հայ րա պե տա կան եւ Հան րա պե տա կան մաղ թան-քի զո րութ յամբ դի մա կա յեց: Էջ միա ծինն է, որ դա րեր ի վեր մեր ա նօ րի-նակ պատ մութ յան ըն թաց քում, իբրեւ սի րա սուն մայր սնեց եւ որ պես ա մուր վա հան պահ պա նեց մեզ` հասց նե լով 21-րդ դար:

Դեռ դա րեր ա ռաջ ի մաս տուն պատ մա գի րը, վեր լու ծե լով մեր ազ գին հա սած դեպ քերն ու անց քե րը, պի տի քան դա կեր յու րա քանչ յու րիս հո-գում եւ սր տում` «Ի վե րայ Ա ջոյն եւ Սր բոյ Էջ միած նի ա մե նայն ազգն Հա յոց կա պեալ կան»: Լոկ ար տա հայ տութ յուն կամ թեւա վոր խոսք չէ սա, այլ` կյան քով ապր ված, պատ մութ յամբ վկայ ված ճշմար տութ յուն, ո րը խոս տո վա նում եւ ըն դու նում է աշ խար հի ա մեն ծա գում ապ րող հայ եւ հայ հո գե ւո րա կան, ո րոն ցից շա տերն այ սօր այս տեղ են` ա ղոթ քով ի րենց ուխ տը նո րո գե լու, Իջ ման Սուրբ խո րա նին պա տա րագ ված Ք րիս տո սի սրբա րար մարմ նին ու ար յա նը կրկին հա ղորդ վե լու հա մար:

Սի րե լի՛ հա վա տաց յալ ներ, այ սօր ձեզ հետ պա տա րա գի սրբա զան ա րա րո ղութ յա նը ուխ տա վո րա բար ներ կա են նաեւ Մայր Ա թոռ Սուրբ Էջ միած նի սի րով առ լե ցուն բա րե րար ներ Պետ րոս եւ Ան նա Օ րուն ճագ-չիել նե րը` ի րենց բազ ման դամ ըն տա նի քով: Ա ղոթք բարձ րաց րինք նրանց գեր դաս տա նի հին եւ նոր ննջեց յալ նե րի հո գի նե րի հանգս տութ յան հա-մար:


Սի րե լի նե՛ր, քիչ հե տո պի տի կա տար վի մաղ թանք Սուրբ Էջ միած նի: Թույլ տվեք Ձեր բո լո րի ա նու նից շնոր հա վո րել ազ գիս Վե հա փառ Հայ րա-պե տին եւ ա սել. Հայ րա պետ Հա յոց, ար թուն դէտ Ա թո ռին Թա դէո սի եւ Բար դու ղի մէո սի ա ռա քե լոց եւ գա հա կալ լու սա ւոր չա հիմն Սր բոյ Էջ միած-նի, Ձեր հայ րա պե տու թեան ար գա սա բեր 18 տա րի նե րը բա րե բեր ե ղան մեր Հայ րե նի քի, Սուրբ Էջ միած նի եւ նրա միւ ռո նով մկրտեալ աշ խար-հաս փիւռ հա յու թեան հա մար: Այս տեղ գու մա րեալ Ձեր զա ւակ նե րը` աշ-խար հա կան եւ հո գե ւո րա կան դա սը, միա նում ենք Ձեր եր ջան կա յի շա տակ նա խորդ նե րից Սի մէոն Ե րե ւան ցի կա թո ղի կո սին եւ նրա իսկ յօ րի նեալ ա ղօթ քով դի մում առ Աս տո ւած. «Ո՛վ Տէր իմ Յի սուս Ք րիս տոս. զ Քո յա-կերտ եւ Քո յա հաս տատ Ա թոռդ` զի ըստ հա ւա տոյ եւ ըստ հոգ ւոյ ծնօղն մեր զսուրբ Էջ միա ծին, զոր քո յով իջ մամբդ հիմ նար կե ցէր, աս տո ւա ծայ-նով լու սովդ ձե ւա կեր պե ցէր... ա ղա չեմք զքեզ... հաս տա տուն եւ ան շարժ պա հեա զնա ի վե րայ ան խախ տե լի վի միդ` ըստ ան սուտ խոստ մանդ քոյ: Ան պա կաս ա րա ի նմա նէ զմշտա զեղ եւ զհո գե պա րար շնորհս Հոգ ւոյդ Սր բոյ... զօ րա ցո եւ պայ ծա ռա ցո օր ըստ օ րէ: Զար դա րուն եւ պերճ պա-հեա զնա միշտ քո յաըն տիր Հայ րա պե տօք, շնոր հա փայլ Ե պիս կո պո սօք եւ Վար դա պե տօք, եւ ա մե նայն ման կամբք... ի շի նու թեան, ի բա րե կար գու-թեան եւ ի խա ղա ղու թեան...» այժմ եւ միշտ եւ հա վիտ յանս հա վի տե նից. ա մեն:

ԷՋՄԻԱԾԻՆ

ԽՈՍՔ ԹԱՐԳՄԱՆՉԻ

Էյ վե րի Ռո բերտ Դալլ սը (18 օ գոս տո սի, 1918 թ. - 12 դեկ տեմ բե րի,

2008 թ.) Հի սուս յան միա բա նու թյան ան դամ էր, աստ վա ծա բան,

Կա թո լիկ ե կե ղե ցու կար դի նալ: 1960-1974 թթ. ծա ռա յել է Վուդս տո-

կի քո լե ջում, 1974-1988 թթ.` Ա մե րի կա յի կա թո լիկ հա մալ սա րա նում, իսկ

1988-2008 թթ.` Ֆորդ հե մի հա մալ սա րա նում` որ պես կրո նի ու հա սա րա-

կա գի տու թյան պրո ֆե սոր: Նա մի ջազ գա յին ճա նա չում ու նե ցող հե ղի նակ

եւ դա սա խոս էր:

Դալլ սը ծնվել է Օ բուր նում (Ն յու Յորք)` ԱՄՆ ա պա գա պետ քար տու-

ղար Ջոն Ֆոս թեր (նրա ա նու նով է կոչ վում Վա շինգ տո նի մի ջազ գա յին

օ դա նա վա կա յա նը) եւ Ջա նեթ Փո մե րոյ Դալլ սե րի ըն տա նի քում: Նախ նա-

կան կրթու թյունն ստա ցել է Ն յու Յոր քի Ս. Բեռ նա րի դպրո ցում, իսկ միջ-

նա կարգ կրթու թյու նը` Շ վեյ ցա րիա յում եւ Վո լինգ ֆոր դում ( Քան նեք թի-

քութ): 1936 թ. ըն դուն վել է Հար վար դի հա մալ սա րան:

Դալլ սը մե ծա ցել է պրես բի տե րա կան-բո ղո քա կան ըն տա նի քում, սա-

կայն Հար վար դում ու սա նե լու տա րի նե րին դար ձել է ագ նոս տիկ: Այ նուա-

մե նայ նիվ, 1940 թ. նա դար ձել է կա թո լիկ. «Որ քան ու սում նա սի րում,

այն քան տպա վոր վում էի Կա թո լիկ վար դա պե տու թյան հետ եւո ղա կա նու-

թյամբ եւ վ սե մու թյամբ»:

1940 թ. Հար վարդն ա վար տե լուց հե տո մեկ տա րի աշ խա տել է ի րա-

վա բա նա կան դպրո ցում եւ այդ ըն թաց քում հիմ նել «Ս. Բե նե դիկ տո սի

կենտ րո նը»:

1946 թ. դար ձել է Հի սուս յան միա բա նու թյան ան դամ եւ քա հա նա-

յա կան ձեռ նադ րու թյուն ստա ցել 1956-ին: Մեկ տա րի անց սկսել է ե կե-

ղե ցա բա նու թյուն ու սում նա սի րել Հ ռո մի Գ րի գոր յան հա մալ սա րա նում`

Հի սուս յան միա բա նու թյան ան դամ, ծնուն դով ա մե րի կա ցի Ֆ րան սիս Ա.

Սու լի վա նի ղե կա վա րու թյամբ. աստ վա ծա բա նու թյան դոկ տո րի կո չում է

ստա ցել 1960 թ.:

Նախ կի նում զբա ղեց նե լով Ա մե րի կա յի կա թո լիկ աստ վա ծա բա նա կան

ըն կե րու թյան եւ Ա մե րիկ յան աստ վա ծա բա նա կան ըն կե րու թյան ա տե-

նա պե տի պաշ տո նը, ինչ պես նաեւ Ա մե րի կա յի կա թո լիկ հա մալ սա րա նի


պատ վա վոր պրո ֆե սո րի աս տի ճան ու նե նա լով` Էյ վե րի Դալլ սը Մի ջազ-

գա յին աստ վա ծա բա նա կան հանձ նախմ բի եւ ԱՄՆ լյու թե րա կան ու հռո-

մեա կա թո լիկ ե կե ղե ցի նե րի միջեւ երկ խո սու թյան ան դամ էր: Նա նաեւ

ԱՄՆ կա թո լիկ ե պիս կո պոս նե րի ազ գա յին խորհր դի վար դա պե տա կան

հանձ նախմ բի խորհր դա տուն էր:

Թեեւ Հի սուս յան նե րը սո վո րա բար Ե կե ղե ցու նվի րա պե տու թյան մեջ

ա ռա ջըն թաց չեն հե տապն դում, սա կայն Հով հան նես Պո ղոս Բ. պա պը

2001 թ. փետր վա րի 21-ին նրան շնոր հում է Կա թո լիկ ե կե ղե ցու կար դի-

նա լի հո գե ւոր աս տի ճան:

Կար դի նալ Էյ վե րի Դալլ սը 25 գրքի եւ հար յու րա վոր հոդ ված նե րի

ու էս սե նե րի հե ղի նակ է: Ն րա բազ մա թիվ թարգ մա նու թյուն նե րը, ա ռա-

ջա բան նե րը, գրա խո սու թյուն նե րը եւ խմ բագ րին ուղղ ված նա մակ ներն

ընդգր կող` « Կար դի նալ Էյ վե րի Դալլ սի ժա ռան գու թյու նը. նրա խոս քերն

ու վկա յու թյու նը» խո րագ րով ժո ղո վա ծուն տպագր վեց 2012 թ. ( Ֆորդ հե-

մի հա մալ սա րա նի տպա րա ն):

Կար դի նալ Էյ վե րի Դալլսն իր ժա մա նա կի ա մե րիկ յան կա թո լիկ ի րա-

կա նու թյան հա մար ըն կալ վում էր իբրեւ «դի վա նա գետ նե րի տոհ մա ծա ռի

ճյուղ եւ պ րես բի տե րա կան ժա ռան գու թյան կրող, ո րը, ի վեր ջո, ըն դու նեց

կա թո լիկ հա վատք» (Robert D. McFadden, Cardinal Avery Dulles, Theologian, Is Dead, at 90, New York Times, Dec. 12, 2008): Ըստ էու թյան` Դալլ սի աստ-

վա ծա բա նա կան-փի լի սո փա յա կան աշ խար հա յաց քը ձեւա վոր վել ու զար-

գա ցել էր հենց այս բնո րոշ մամբ, այ սինքն` հա սա րա կու թյան ու Ե կե ղե-

ցու, աշ խար հի եւ ք րիս տո նեա կան հա վա տի փոխ հա րա բե րու թյան վեր-

լու ծու թյամբ ու աստ վա ծա բա նա կան վեր հան մամբ: Իր այս գա ղա փար-

նե րի խտա ցու մը ար տա ցո լել է ժա մա նա կա կից կա թո լիկ կրո նա փի լի սո-

փա յա կան մտքի թերեւս ա մե նա կար եւոր եր կե րից մե կում` “Models of

Revelation”: Հե տա գա յում աստ վա ծա բան նե րը Դալլ սի աշ խար հա յաց քի

վեր լու ծու թյունն արժ եւո րե լիս մե ծավ մա սամբ սկսե լու էին հենց այս մե-

նագ րու թյու նից1: Դալլ սի գրա կան հա րուստ ժա ռան գու թյու նից կա րե լի է

ա ռանձ նաց նել հետեւ յալ կար եւոր մե նագ րու թյուն նե րը.

ա. “Revelation and the Quest for Unity” ( Հայտ նու թյու նը եւ միու թյան

հա մար փնտրտու քը), Corpus Books, 1968.

1 Տե՛ս Terrence Merrigan, Models in the Theology of Avery Dulles: A Critical Analysis, Interna-tional Journal for Philosophy and Theology, vol. 54, 1993 - Issue 2, էջ 141-161:


բ. “The Survival of Dogma” ( Դոգ մա յի գո յատ եւու մը), Doubleday,

1971. գ. “Models of the Church” (Ե կե ղե ցու գո յու թյան ձեւե րը), Doubleday,

1974.

դ. “Models of Revelation” ( Հայտ նու թյան գո յու թյան ձեւե րը),

Doubleday, 1983.

ե. “The Craft of Theology: From Symbol to System” (Ար վեստ աստ վա-

ծա բա նու թյան. խորհր դան շա նից դե պի հա մա կարգ), Crossroad, New York,

1992.

զ. “Magisterium: Teacher and Guardian of the Faith” ( Վար դա պե տա-

կան իշ խա նու թյունն իբրեւ հա վա տի ու սու ցիչ եւ պա հա պան), Sapientia

Press of Ave Maria University, 2007.

է. “Church and Society: The Laurence J. McGinley Lectures”, 1988-

2007 (Ե կե ղե ցի եւ հա սա րա կու թյուն. Laurence J. McGinley դա սա խո սու-

թյուն ներ, 1988-2007 թթ.), Fordham University Press, 2008:

Հա յե րե նով ա ռա ջին ան գամ ստորեւ ներ կա յաց վող թարգ մա նու թյու-

նը վե րոնշ յալ գրքի Ժ. գլուխն է ամ բող ջու թյամբ` “Christ the Summit of Revelation”2:

2 Տե՛ս “Models of Revelation, Doubleday”, 1983, էջ 155-173:

18 ԷՅՎԵՐԻ ԴԱԼԼՍ 2017 Զ.

ՔՐԻՍՏՈՍ` ՀԱՅՏՆՈՒԹՅԱՆ ԳԱԳԱԹՆԱԿԵՏԸ

ա. Խն դի րը. Նոր Կ տա կա րա նը, ա ռանց կի րա ռե լու «հայտ նու թյու-

նը» որ պես աստ վա ծա բա նա կան եզր, ըստ էու թյան, Հի սու սին ան վա նում

է «Աստ ծո գե րա գույն հայտ նու թյուն»: Այն ու սու ցա նում է, որ «այս վեր-

ջին օ րե րին մեզ հետ խո սեց իր Որ դու մի ջո ցով, ո րին ժա ռանգ նշա նա կեց

ա մեն ին չի, եւ ո րի մի ջո ցով ստեղ ծեց տիե զեր քը» (Եբր. Ա. 2): Հայ տու-

թյան կրող Որ դին բնու թագր վում է որ պես բուն պատ կերն Աստ ծո էու-

թյան (Եբր. 1:3)` իբրեւ «պատ կերն ա ներ եւույթ Աստ ծու» ( Կող. Ա. 15):

Ն րա մա սին չոր րորդ Ա վե տա րա նը վկա յում է. «Աստ ծուն ոչ ոք եր բեք

չի տե սել, բա ցի միայն միա ծին Որ դուց, որ Հոր ծո ցում է. Նա՛ յայտ նեց

Ն րան» ( Հովհ. Ա. 18): Այս եւ այլ տե ղի նե րում ակն հայտ են թադր վում է

Ք րիս տո սին վե րագր ված հայտ նու թյան գե րա պա տիվ եւ բա ցա ռիկ բնույ-

թը:

Հայտ նու թյու նը Ք րիս տո սի հետ նույ նաց նե լը բնո րոշ է ժա մա նա-

կակից աստ վա ծա բան նե րի եր կե րին: Վա տի կա նի Բ. ժո ղո վի ներ կա յաց-

րած հայտ նի հա մա ձայ նա գի րը Հայտ նու թյա նը վե րա բե րող իր սահ մա-

նադ րության մեջ հայ տա րա րում է. « Հի սուս Ք րիս տոս Միջ նորդն է եւ

միեւ նույն ժա մա նակ կա տա րե լու թյու նը ողջ հայտ նու թյան»3: Հիմ նա կան

բնագ րում ժո ղո վը Ք րիս տո սի մա սին խո սում է որ պես «բո լոր ազ գե րի

Լույ սի»4:

Հինգ մո դել նե րը5 ներ կա յաց նող բազ մա թիվ աստ վա ծա բան ներ հա մա-

ձայն են, որ հայտ նու թյու նը գե րա զան ցա պես կամ նույ նիսկ բա ցա ռա-

3 Vatican II, Dei Verbum, art. 2. cf. arts. 4 and 7.4 Vatican II, Lumen gentium, art. 1.5 Դալլսի ս& յն մե նագր& թյան մե ջ ներկայացվող հինգ մոդելները հետեւյալներն են` ա.

Աստված հայտնվ& մ է աստվածհայտն& թյան & մարգարե& թյան մի ջոցով: Իբրեւ փրկա- գործ& թյան պատմական գործընթաց` այն վերածվ& մ է գրավոր վարդա պե տ& թյան` ս& րբ եւ աստվածներշնչյալ մարդկանց կողմի ց: Այս տես& թյան ջատա գովն երն են հրեական րաբբ& նական հնագ& յն ավանդ& թյան կրողները, վաղ քրիս տոնեական Եկե-ղե ց& վարդապետները, մի ջնադարյան սխոլաստիկ եւ այլ դպրոց ների ներկայա ց& -ցիչները: Նոր շրջանի պաշտպաններն են բողոքական եւ կաթոլիկ ավանդ& թյանց պահպա նողական հոսանքի ներկայաց& ցիչները` արտա հայտված հատկապես Վատի-կան Ա. ժողովի փաստաթղթեր& մ: Բ. Երկրորդ մոդե լին կարելի է տալ «Հայտ ն& թյ& նն իբրեւ պատմ& թյ& ն» բն& թագր& մը: Ըստ այսմ` աստ վածհայտն& թյ& նը ոչ մի այն Հայտ-

2017 Զ. ՔՐԻՍՏՈՍ` ՀԱՅՏՆՈՒԹՅԱՆ ԳԱԳԱԹՆԱԿԵՏԸ 19

պես վե րագր վում է Ք րիս տո սին: Սա կայն նրանք տա րա կար ծիք են այս

պնդումն ըն կա լե լու կեր պին վե րա բե րող հար ցում: Դա վա նա բա նա կան

մո դե լում Հի սուս դիտ վում է որ պես աստ վա ծա յին հե ղի նա կու թյամբ ու-

սու ցիչ. մի պնդում, որ հաս տա տում է կա՛մ աստ վա ծաշնչ յան, կա՛մ վար-

դա պե տա կան Ք րիս տո սի պատ մա կա նու թյու նը: Պատ մա կան մո դե լում

Ք րիս տոս-ի րա կա նու թյու նը դի տարկ վում է որ պես Աստ ծո գոր ծե րի կի-

զա կե տը պատ մու թյան մեջ` հստակ բա ցա հայ տե լով Աստ ծո հատ կա նիշ-

ներն ու մտադ րու թյուն նե րը: Ըստ փոր ձա ռա կան մո դե լի` Հի սուս ստա ցել

է Հոր հետ ան գե րա զան ցե լի եւ կա տար յալ մտեր մու թյան շնոր հը: Դիա-

լեկ տի կա կան մո դե լում Նա պատ կեր վում է որ պես Աստ ծո խոսք` ուղղ ված

մե ղա վոր մար դուն` որ պես դա տա պար տու թյուն եւ նե րում: Գի տակ ցա-

կան մո դե լում Ք րիս տոս դի տարկ վում է որ պես օ րի նակ, որ վե րա կազ մա-

վո րում է Աստ ծո ա րար չա կան գե րա զան ցու թյան ա ռաջ բաց վող մարդ կա-

յին եր եւա կա յու թյու նը:

Այս գլխում փոր ձենք պար զել` արդ յո՞ք կա րե լի է այս տար բեր մո-

դել ներն ուղ ղել կամ հա մադ րել` կի րա ռե լով հայտ նու թյան գա ղա փա րը

որ պես խորհր դան շա կան հա ղոր դակ ցու թյուն: Ուս տի, ու սում նա սի րենք

Ք րիս տո սի` որ պես հայտ նու թյան խորհր դա նի շի տե սու թյու նը:

բ. Ք րիս տոս որ պես հայտ ն? թյան խորհր դա նիշ. Ք րիս տո սի` որ-

պես խորհր դա նի շի տե սու թյու նը դա սա կան քրիս տո սա բա նու թյան մաս

չի կազ մում: Ժա մա նա կա կից աստ վա ծա բա նու թյան մեջ այն տա րա ծում

է գտել այն պի սի հե ղի նակ նե րի կող մից, ինչ պի սիք են Փոլ Թի լի խը եւ

Հ. Ռի չարդ Նի բուհ րը, ո րոնք սերտ կապ են տե սել խորհր դա նի շի եւ հայտ-

ն& թյ& ն է, այլ նաեւ պատմ& թյան մե ջ Աստծո տնօրին& թյ& նների & գործերի ար-ձանագր& մ: Այս տես& թյան նոր շրջանի առա վել հայտնի ջատագովն երից են Oscar Cullmann-ն & Wolfhart Pannenburg-ը: Գ. Հայտ ն& թյ& նն իբրեւ ներքին փորձառ& թյ& ն: Տես& թյան համա ձայն` մե րժվ& մ են բնական/գերբնական հայտն& թյ& ն զ& յգն & դրանց արտա հայտ& մն երը` առավել շեշտելով աստվածհայտն& թյան անհատական, առանձնա-

կան ընկալ& մը: Նոր շրջանի առավել հայտնի պաշտպաններից են Friedrich Schleier-macher-ը, C. H. Dodd-ը, Karl Rahner-ը: Դ. «Հայտն& թյ& նն իբրեւ դիալեկտիկ հանդի-պ& մ» ոչ մի անշանակ խորագրով հայտնի այս մոդելը չափազանց փիլիսոփայական է եւ ժխտ& մ է բնական հայտն& թյ& նը: Ըստ այսմ` Հայտն& թյ& նը, իբրեւ անդրանցական Աստծո արտահայ տ& թյ& ն, գերիվեր է, քան մարդն & պատմ& թյ& նը: Պաշտպաններից են Karl Barth-ը, Rudolf Bultmann-ը եւ Emil Brunner-ը: Ե. Այս մոդելը կարելի է բնորոշել իբրեւ արդի ժամանակների ոգ& ն առավել չափով պատշաճող, քանի որ շեշտ& մ է հասա րակ& թյան մե ջ հոգեբանական & տեխնիկական զարգացմանը զ& գահեռ գոյ& -թյ& ն & նեցող աստվածհայտն& թյան դերը: Իբրեւ այդպիսին` Հայտն& թյ& նը մշտապես առնչվ& մ եւ վերաբերվ� մ է մարդկային եւ պատմական համատեքստերի շրջանակին: Առավել հայտնի պաշտպաններից են Paul Tillich-ը, Maurice Blondel-ը եւ Teilhard de Chardin-ը (ծնթգր. խմբ.):


նու թյան միջեւ: Ըստ Փոլ Թի լի խի` Հի սու սի աստ վա ծաշնչ յան կեր պա-

րը` որ պես Ք րիս տոս, «նոր մար դու» կրողն է, հետ եւա բար` վերջ նա կան

հայտ նու թյան մի ջո ցը6: Փր կա գոր ծու թյան հայտ նու թե նա կան ի մաս տը

հստա կեց վում է եր կու հիմ նա կան խորհր դա նի շե րի` խա չի եւ հա րու թյան

մի ջո ցով, ո րոնց օ ժան դա կում են այն պի սի հա վաս տող խորհր դա նի շեր,

ինչ պի սիք են կու սա կան ծնուն դը եւ երկ րորդ գա լուս տը: Փոլ Թի լի խը

կար ծում է, որ խաչն ու հա րու թյու նը ոչ թե ի րո ղու թյուն ներ են, այլ`

դրանց վրա հիմն ված խորհր դա նի շեր: Ն րանց հայտ նու թե նա կան բնույ թը

կախ ված է «նոր մար դու» ու ժը փո խան ցե լու կա րո ղու թյու նից:

Հ. Ռի չարդ Նի բուհ րը, ո րին թեեւ չհա ջող վեց մշա կել խորհր դա նի-

շի ամ բող ջա կան փի լի ս ո փա յու թյու նը, ջա տա գովն էր խորհր դան շա կան

քրիս տո սա բա նու թյան: Նա գրել է. « Հի սուս Ք րիս տոս խորհր դա նիշ է,

ո րի մի ջո ցով մար դիկ պատ մում են միմ յանց կյան քի ու մահ վան, Աստ ծո

եւ մար դու մա սին. ա ռա վե լա պես մի խորհր դա նիշ է, որ մար դիկ կի րա-

ռում են մտքում որ պես փոր ձից ան կախ, մի կեր պար կամ օ րի նակ, ո րը

ձեւ ու ի մաստ է հա ղոր դում ի րենց փոր ձա ռու թյա նը»7: Այս շա րա կար-

գում Հ. Ռի չարդ Նի բուհ րը խո սում է Հի սուս Ք րիս տո սի` որ պես «հիմ նա-

րար, ան փո խա րի նե լի փո խա բե րու թյան» մա սին8:

Թեեւ ո՛չ Փոլ Թի լի խը եւ ո՛չ Հ. Ռի չարդ Նի բուհ րը չցան կա ցան

խզել կա պե րը հայտ նու թյան եւ պատ մու թյան կամ հայտ նու թյան ու

վարդա պե տու թյան միջեւ, սա կայն խորհր դա նի շի մա սին նրանց ուս-

մունքն այս կա պե րը ներ կա յաց նում է բա վա կա նին ա ղոտ: Ք րիս տո սի`

որ պես խորհրդանի շի մա սին խո սե լու պա րա գան, որ ար դեն իսկ կաս-

կա ծե լի է, ա ռավել թու լա նում է ԺԹ. դա րի պո զի տի վիզ մի ժա ռան գու-

թյան մի ջո ցով, ո րը խորհր դա նի շե րը դի տար կում է որ պես ոչ ճա նա չո ղա-

կան: Խորհրդանի շե րը հա ճախ դի տարկ վում են որ պես ան գի տակ ցա կա նի

երեւա կա յան ար տա ցո լում` նման ե րազ նե րին ու պատ րանք նե րին: Հեն-

վե լով Ֆո յեր բա խի, Մարք սի եւ Ֆ րոյ դի ա ռաջ քա շած «կաս կա ծի մեկ-

նու թյան» վրա` ժա մանա կա կից բազ մա թիվ մտա ծող ներ խորհր դա նի շը

հա մա րում են գա ղա փարա խո սու թյան մի ջոց, ո րով մար դիկ խան գա րում

են ի րենք ի րենց կամ ու րիշ նե րին ա ռար կա յա կան (օբ յեկ տիվ) ի րա վի ճակն

ըն կա լե լու հար ցում:

6 Տե՛ս P. Tillich, Systematic Theology, vol. 1, Chicago, 1951, p. 133, also esp. vol. 2 (1957), pas-sim.

7 H. Niebuhr, The Responsible Self, New York, 1963, p. 154.8 Անդ, էջ 156:


Վեր ջին գլխում ուր վագծ ված խորհր դա նի շի մա սին ուս մուն քը ո րո-

շա կի նյութ է ա պա հո վում այս հար ցի վե րա բեր յալ: Ի րա կան կամ մտա վոր

խորհր դա նի շե րը կա րող են նե րառ վել բո վան դա կա յին այն հարս տու թյան

մեջ, ո րը պար զա պես հնա րա վոր չէ փո խան ցել ցու ցիչ նշան նե րի մի ջո-

ցով: Թեեւ խորհր դա նի շե րը, դա տո ղու թյուն նե րի նման, կա րող են եր բեմն

ա ղա վաղ վել, սա կայն դրանց իր բնույ թով ճշմար տու թյու նը հա ղոր դե լու

հա մար ո չինչ չի խան գա րում: Ե թե վերջ նա կան ի րա կա նու թյունն ըստ

էու թյան խորհր դա վոր է, ա պա դրա ճշմա րիտ բնույթն ա ռա վել հա սա նե-

լի կլի նի խորհր դա նի շի, քան միայն վե րա ցա կան ու դա տո ղա կան խոս քի

մի ջո ցով: Ուս տի հաս տա տե լով, որ Ք րիս տոս խորհր դա նիշ է` որ եւէ կերպ

չենք ժխտում, որ Նա հենց Աստ ծո հայտ նու թյունն է:

Հե տա գա դժվա րու թյու նը ծա գում է այն փաս տից, որ խորհրդանիշը սո-

վո րա բար նույ նա կան չի հա մար վում խորհր դանշ վո ղի հետ: Վիճաբանում

են, որ ե թե Ք րիս տոս լի ներ Աստ ծո խորհր դա նի շը, ա պա Նա Ինքն Աստ-

ված չէր կա րող լի նել: Ուս տի Ք րիս տո սի` որ պես խորհր դա նի շի մա սին

խո սելն ա նուղ ղա կիո րեն մեր ժում է Ն րա աստ վա ծու թյու նը:

Հար ցը` արդ յո՞ք խորհր դա նի շը կա րող է ի րա պես նույ նա կան լի նել

խորհր դանշ վո ղի հետ, ման րակր կիտ վեր լու ծու թյան կա րիք ու նի: Ո րոշ

խորհր դա նի շեր, որ կո չում ենք «ներ կա յա ցուց չա կան», միտքն ուղ ղոր դում

են ա նի րա կան կամ ոչ առ կա եր եւույթ նե րի վրա: Այն պի սի խորհր դա նիշ,

ինչ պի սին գե րեզ մա նա քարն է, հի շո ղու թյուն ներ է ա ռա ջաց նում մա հա-

ցած ըն կե րոջ մա սին, սա կայն նրան ի րա կա նում ներ կա չի դարձ նում: Այլ

խորհր դա նի շեր ցույց են տա լիս խորհր դանշ վող ի րե րի ներ կա յու թյու նը:

Ա վե լի վաղ խո սել ենք մարմ նի` որ պես մարդ կա յին հո գու խորհր դա նի շի

մա սին9, որն ինք նար տա հայտ վում է մարմ նա կան գոր ծո ղու թյուն նե րի եւ

դի մա խա ղե րի մի ջո ցով: Ն ման «ի րա կա նաց վող» խորհրդա նի շե րի մա սին

Կառլ Ռահ ներն ա սում է. « Խորհր դա նիշն ի րա կա նու թյուն է` բաղ կա ցած

նրա նից, ինչ խորհր դանշ վում է` որ պես ինք նին մի ներ քին պահ, որ բա-

ցա հայ տում եւ ներ կա յաց նում է խորհր դանշ վո ղին, լի է խորհր դանշ վող

եր եւույ թով, որն իր գո յու թյան ո րո շա կի ձեւն է»10: Ըստ Կառլ Ռահ նե-

րի` « Բո լոր ա րա րած ներն ի րենց բնույ թով խորհր դան շա կան են, քա նի որ

9 “Models of Revelation”, էջ 3-19 (ծնթգր. խմբ.): 10 K. Rahner, The Theology of the Symbol, Theological Investigations, vol. 4, Baltimore, 1966,

p. 221-252. quotation from p. 251.


անհ րա ժեշ տա բար «ինք նար տա հայտ վում» են, որ ստա նան ի րենց էու-

թյու նը»11:

Խորհր դա կան աստ վա ծա բա նու թյան մեջ սո վո րա բար ու սու ցան վում

է, որ Ք րիս տոս «ի րա պես ներ կա» է խորհր դա կան, սրբա զան տար րե րում

եւ գոր ծո ղու թյուն նե րում, ինչ պի սին է Սուրբ Հա ղոր դու թյու նը: Սուրբ

խոր հուրդն ըն կալ վում է որ պես նյու թա կան նշան, ո րը փո խան ցում է

հոգ եւոր ի րա կա նու թյան ներ կա յու թյունն ու զո րու թյու նը, այլ խոս քով`

Հի սուս Ք րիս տո սի` տվյալ խորհր դի մի ջո ցով հստակ ար տա հայտ ված

շնոր հը: Սա չի վե րա բե րում միայն ան հա տա կան խոր հուրդ նե րին, ինչ-

պի սիք են մկրտու թյունն ու հա ղոր դու թյու նը, այլ նաեւ Ե կե ղե ցուն, ո րը

կար ծես ընդ հա նուր խոր հուրդ է, ո րով Ք րիս տոս մշտա պես ներ կա է լի-

նում Սուրբ Հո գու մի ջո ցով:

Ե թե սա ճշմա րիտ է, ա պա Ք րիս տոս Ին քը կա րող է կոչ վել աշ խար հում

Աստ ծո փրկա գոր ծա կան ներ կա յու թյան «ա ռա ջին խոր հուր դը»: Կառլ

Բար թը, օ րի նակ, Ն րան ան վա նում է «[Աստ ծո] հայտ նու թյան խորհր դա-

կան ի րա կա նու թյան» հիմ նա կան էու թյուն12, «ա ռա ջին խոր հուրդ, հիմքն

այն ա մե նի, որ Աստ ված հաս տա տեց եւ գոր ծադ րեց Ն րա հայտ նու թյամբ`

Հի սուս Ք րիս տո սի աստ վա ծա հայտ նու թյու նից ա ռաջ եւ հե տո»13: Կա թո-

լիկ բազ մա թիվ աստ վա ծա բան ներ խո սում են նման եզ րե րով: Ըստ Ան-

րի դը Լ յու բա կի` Ք րիս տոս Աստ ծո սուրբ խոր հուրդն է, իսկ Ե կե ղե ցին`

Ք րիս տո սի սուրբ խոր հուր դը14: Էդ վարդ Շի լե բեք սը, խո սե լով Ք րիս տո սի

մա սին` որ պես «Աստ ծո հետ հան դիպ ման սուրբ խորհր դի», բա ցատ րում

է, որ Ք րիս տոս «ոչ միայն տե սա նե լի դար ձած աստ վա ծա յին սերն է` ըն-

ծայ ված մարդ կու թյա նը, այլ միեւ նույն ժա մա նակ նա խա տիպն է. Նա այդ

աստ վա ծա յին ըն ծա յի դի մաց մարդ կա յին սի րո գե րա գույն ար տա հայ տու-

թյունն է»15:

Սուրբ խորհր դի եզ րա բա նու թյունն ընդ հան րա պես վե րա բե րում է

ոչ այն քան հայտ նու թյա նը, որ քան շնոր հի եւ սր բա գործ ման փոխ կա-

պակց վա ծու թյա նը: Ինչ վե րա բե րում է հայտ նու թյա նը, «խորհր դա նի շը»

թերեւս ա ռա վել հար մար եզր է, քան «խոր հուր դը»: Ե թե «խորհր դա նիշ»

եզ րը քննենք խիստ ի րա տե սա կան ի մաս տով, այն է` նշան, ո րում ի րա-

11 Անդ, էջ 224:12 K. Barth, Church Dogmatics, vol. 1111, Edinburgh, 1957, p. 53.13 Անդ, էջ 54:14 Տե՛ս H. de Lubac, Catholicism, London, 1950, էջ 29:15 E. Schillebeeckx, Christ the Sacrament of the Encounter with God, New York, 1963, p. 18.


պես ներ կա է խորհր դանշ վո ղը, Ք րիս տոս կա րող է կոչ վել Աստ ծո ա մե-

նաիս կա կան խորհր դա նի շը: Ըստ եր եւույ թին` այս պի սին է Կառլ Ռահ-

նե րի ուս մուն քը, ո րի հա մա ձայն` « Բա նը` Աստ ծո Որ դին, Իր մարդ կա յին

բնու թյամբ ի րա պես հայտ նու թե նա կան խորհր դա նիշ է. Հայ րը, Որ դու

մի ջո ցով, հայտ նում է Ի րեն աշ խար հին: Հայտ նու թե նա կան է, քա նի որ

խորհր դա նի շը ներ կա յաց նում է հայտն վո ղին»16: Նա բա ցատ րում է, որ

Ք րիս տոս` Աստ ված-մար դը, «միեւ նույն ժա մա նակ հա ղոր դակց ված Աստ-

ված է` հա ղոր դակ ցու թյան մարդ կա յին ըն կալ ման պատ մա կան ար տա հայ-

տու թյու նը»17: Հետ եւա բար` Ք րիս տո սի մեջ գո յա բա նո րեն հա մընկ նում

են ար տա հայ տու թյունն ու ար տա հայտ վա ծը: Հի սուս Ք րիս տոս-մար դը

եւ՛ խորհր դա նիշն է, եւ՛ մարմ նա ցու մը հա վի տե նա կան Բա նի, որ Ի րեն

հայտ նում է` դառ նա լով լիար ժեք մարդ` ա ռանց դա դա րե լու Աստ ված լի-

նե լուց:

Քա նի որ ցան կա ցած խորհր դա նիշ են թադ րում է ի մաս տա յին եր կու

մա կար դակ նե րի միա վո րում, ա պա «գոր ծող» խորհր դա նիշն ընդգրկում է

ի րա կա նու թյան եր կու մա կար դակ: Ա սել, թե մար մի նը մար դու խորհրդա-

նիշն է, նշա նա կում է, որ մար դը միայն մար մին չէ: Լ րա ցու ցիչ ի մաստ

հա ղոր դե լու հա մար մար մի նը պետք է ցույց տա հոգ եւոր էա կի` «հո գու»

ներ կա յու թյու նը: Նույ նը կա րե լի է ա սել Ք րիս տո սի` որ պես հայտ նու-

թյան խորհր դա նի շի դեպ քում: Ք րիս տո սի մարդ կա յին բնու թյունն ի րա-

պես նույ նա կան է Ն րա հետ. այն Ն րա աստ վա ծու թյան հա մար մի պարզ

դի մակ չէ: Սա կայն Ք րիս տոս ա վե լին է, քան Իր մարդ կա յին էու թյու-

նը, եւ այդ ա վե լին, քրիս տո նեա կան հա վատ քի հա մա ձայն, Ն րա աստ-

վա ծու թյունն է: Ըստ Վա տի կա նի Բ. ժո ղո վի` Ք րիս տոս (այս տեղ ժո ղո վը

ցույց է տա լիս նմա նու թյուն Ք րիս տո սի եւ Ե կե ղե ցու միջեւ, ո րը նույն-

պես խորհր դան շա կան է իր կա ռույ ցով) «միահ յուս ված ի րա կա նու թյուն»

(realitas complexa) է` բաղ կա ցած եւ՛ մարդ կա յին, եւ՛ աստ վա ծա յին տար-

րե րից18: «Եր կու բնու թյուն նե րի» վե րա բեր յալ դա սա կան վար դա պե տու-

թյունն ա ռա վել հա մա կարգ ված է ար տա հայ տում Ք րիս տո սի` որ պես

Աստ ծո` մարմ նով հայտ նու թյան խորհր դան շա կան էու թյան ի մաս տը:

Նա խոր դիվ կենտ րո նա ցանք այն խորհր դա նի շե րի վրա, ո րոնք զուտ

մտա վոր կամ եր եւա կա յա կան չեն: Խորհր դան շա կան որ եւէ ի րա կա նու-

16 K. Rahner, Theology of the Symbol, p. 239.17 K. Rahner, “Observations on the Concept of Revelation” in K. Rahner and J. Ratzinger, Reve-

lation and Tradition, New York, 1966, p. 15.18 Vatican II, Lumen gentium, art. 8.


թյուն ( Կառլ Ռահ նե րի եզ րա բա նու թյամբ` լի նի «ներ կա յա ցուց չա կան»

կամ «գոր ծող») այն պի սի կա ռուց ված քով ա ռար կա կամ եր եւույթ է, որ

կա րող է, որ պես ու ղե ցույց, պատ կե րա ցում տալ ա ռա վել խորն ի րա կա-

նու թյան մա սին. վեր ջինս նույն խո րու թյամբ կամ էու թյամբ հնա րա վոր

չէ ճա նա չել: Ք րիս տո սի մարդ կա յին գո յու թյան ողջ ձեւը` մար դե ղու թյու-

նից մինչեւ խա չե լու թյուն եւ համ բար ձում, Աստ ծո «գոր ծող» խորհր դա-

նիշ է հա մար վում: Թ վում է, թե Պո ղո սը սա է հաս տա տում, երբ ա սում է.

« Քան զի Աստ ված էր, որ Ք րիս տո սով աշ խար հը հաշ տեց րեց իր հետ» (Բ.

Կորնթ. Ե. 19):

Սա կայն գո յու թյուն ու նի խորհր դա նի շի երկ րորդ կող մը, ո րը հա ճախ

շեշտ վում է ժա մա նա կա կից քրիս տո սա բա նու թյան մեջ: Ազ դե ցու թյուն

կրե լով ար վես տի եւ գ րա կա նու թյան ու սում նա սի րու թյու նից` բազ մա թիվ

աստ վա ծա բան ներ խորհր դա նի շը դի տար կում են որ պես մարդ կա յին ու-

նա կու թյուն նե րի եր եւա կա յա կան ար տա ցո լում: Խորհր դա նի շը հա մար-

վում է մտքի փո խա բե րա կան կամ եր եւա կա յա կան ար տա հայ տու թյու նը,

ո րը չպետք է պար տա դիր հա մա պա տաս խա նի ի րա պես գո յու թյուն ու նե-

ցող որ եւէ ա ռար կա յի կամ եր եւույ թի: Չ մեր ժե լով խորհր դա նի շե րի ա ղա-

վա ղող հատ կու թյու նը, ո րը մատ նան շում է «կաս կա ծի մեկ նու թյու նը»`

ժա մա նա կա կից աստ վա ծա բան նե րը հաս տա տում են, որ եր եւա կա յու թյու-

նից ծնված խորհր դա նի շը պար տա դիր չէ, որ կեղծ կամ խա բու սիկ լի նի.

այն, թեեւ մտա ցա ծին, սա կայն կա րող է բա ցա հայ տել ի րա կան հնա րա-

վո րու թյուն ներ, ո րոնք անհ նար է ըն կա լել ոչ խորհր դան շա կան ե ղա նա-

կով: Ուս տի, հայտ նու թյու նը կա րող է տե ղի ու նե նալ ոչ միայն ի րա կան

ի րա դար ձու թյուն նե րի, այլեւ մարդ կա յին եր եւա կա յու թյան ո գեշնչ ված

ձեռք բե րում նե րի մի ջո ցով: Աստ վա ծաշնչ յան ժա մա նակ նե րում մար գա-

րե ներն ու պայ ծա ռա տես նե րը, Սուրբ Հո գուց ներշնչ ված, ե րազ ներ եւ

տե սիլք ներ էին տես նում` բա ցա հայ տե լով հնա րա վո րու թյուն ներ, ո րոնք

այ լա պես թաքն ված կլի նեին մարդ կա յին ճա նա չո ղու թյու նից: Արդ յո՞ք

Հի սու սի քա րոզ չու թյան մեջ Աստ ծո ար քա յու թյու նը միայն հույ սե րում

եւ խոս տում նե րում գո յու թյուն ու նե ցող աշ խար հի եր եւա կա յա կան բա-

ցա հայ տու մը չէր` խորհր դան շա կան ձեւե րի ներ քո:

Ժա մա նա կա կից ո րոշ հե ղի նակ ներ Ք րիս տո սին դի տար կում են որ պես

հայտ նու թե նա կան ա ռաս պել կամ խորհր դա նիշ` հնար ված հա վա տաց յալ

հա մայն քի կող մից: Մինչ դեռ ԺԹ. դա րում պո զի տի վիստ պատ մա բան նե-

րը հակ ված էին խո սե լու Հի սուս-ա ռաս պե լի մա սին` որ պես քրիս տո նեա-

կան պա հանջ նե րին հա կա սող, Ի. դա րի ո րոշ աստ վա ծա բան ներ պնդում


էին, որ ա ռաս պելն ինքն աստ վա ծա ցած մարդ կու թյան բարձ րա գույն կա-

րո ղու թյուն նե րի հայտ նու թյունն է, ո րով եւ` Աստ ծո ա րար չա գոր ծա կան

նպա տա կը19:

Խորհր դա նի շի` ի րա կան եւ մ տա ցա ծին մո տե ցում նե րը միմ յանց չեն

հա կա սում: Ե թե են թադ րենք, որ Հի սուս Իր գոր ծու նեու թյան ըն թաց-

քում Աստ ծո ներ կա յու թյան եւ մարդ կու թյան պա տաս խա նի ի րա կան

խորհրդա նիշն էր, ա պա Ն րան նկա րագ րե լու լա վա գույն լե զուն կլի ներ

փո խա բե րա կան եւ ա ռաս պե լա կան: Ինչ պես ար դեն նշե ցինք, խորհր դա-

նի շը բա ցա հայ տում է ի րա կա նու թյու նը` խթա նե լով ու ղե ցույ ցե րի եր-

եւա կա յա կան միա վո րու մը, ո րը կա րող էր պար զա պես ան հա մա տե ղե լի եւ

ա նի մաստ թվալ ցա քուց րիվ մտքի հա մար:

Այս տեղ մեր նպա տա կը խորհր դան շա կան մո տեց ման վրա հիմն ված

քրիս տո սա բա նու թյուն ներ կա յաց նե լը չէ, այլ միայն ակ նար կե լը, թե ի՛նչ

հա րա բե րու թյուն կա րող է ու նե նալ հայտ նու թյան աստ վա ծա բա նու թյան

հետ: Ներ կա փու լում սա լա վա գույն կեր պով կա րե լի է ի րա կա նաց նել`

վե րա դառ նա լով մեր հինգ մո դել նե րին20, քննե լով, թե դրանք ինչ պե՛ս կա-

րե լի է լու սա բա նել կամ ժխտել խորհր դան շա կան քրիս տո սա բա նու թյան

մի ջո ցով, եւ դ րանք ինչ պե՛ս կա րող են նպաս տել այս տե սա կի քրիս տո-

սա բա նու թյա նը:

գ. Խորհր դան շա կան Ք րիս տոս եւ վար դա պե տա կան Ք րիս տոս. Վար դա պե տա կան մո դե լը, ո րի եր կու մո տե ցում ներն ար դեն ու սում նա-

սիր վել են, ճա նա չում է Ք րիս տո սի բա ցար ձակ օ րի նա չա փու թյու նը, ո րը

նա խընտ րա բար պատ կեր վում է որ պես աստ վա ծա յին ու սու ցիչ: Աստ վա-

ծա շուն չը դիտ վում է որ պես Ք րիս տո սի վար դա պե տու թյան մարմ նա վո-

րում, քա նի որ ներշնչ ված խոս քը հա վա տար մո րեն ար տա ցո լում է աստ-

վա ծա յին Բա նը: Ք րիս տոս Ինքն էլ ըն դու նեց, որ Հին Կ տա կա րա նը վկա-

յա կո չում է Ի րեն. Նոր Կ տա կա րանն ար ձա նագ րել է այն, ինչ ա ռաք յալ-

19 «Ասել, որ Հիս& ս կրոնական առասպել կամ խորհրդանիշ է, թեեւ ամե նակարեւոր կրոնա-կան խորհրդանիշն Արեւմտյան աշխարհ& մ, չի նշանակ& մ մե րժել Նրան իրական& մ: Առավել իրական ոչինչ չկա, քան մարդկանց խորհրդանշաններն & առասպելները: Ասել, թե Հիս& ս խորհրդանիշ է, չի նշանակ& մ, որ Նրա կյանքն & պատգամն երն առասպել են: Միանգամայն ընդհակառակը` Հիս& ս-առասպելի առանցքը հենց այն է, որ Նրա կյանքն & պատգամն երն իրական պատմական երեւ& յթներ են...». A. M. Greeley, The Jesus Myth, Garden City, New York, 1971, էջ 13. James P. Mackey, Jesus the Man and the Myth, New York, 1979 գրք& մ «խորհրդանիշ» եւ «առասպել» բառերը գործածվ& մ են ոչ բացասական իմաստով:

20 Տե՛ս ծնթգր. 5 (խմբ.):


նե րը սո վո րել են Փրկ չից: Նեոս խո լաս տի կա յում եւ բո ղո քա կա նու թյան

ո րոշ ճյու ղե րում Ե կե ղե ցու ուս մունքն ըն կալ վում է որ պես անս խա լա կան

կամ վստա հե լի ա ռաջ նորդ` ուղ ղոր դող դե պի Ք րիս տո սի տված հայտ-

նու թյու նը: Այս պի սով, եւ՛ Աստ վա ծա շուն չը, եւ՛ Ե կե ղե ցին աստ վա ծա յին

մար գա րե ներ են` Ք րիս տո սի ա ռաջ նոր դու թյամբ, սա կայն Ք րիս տոս Ին-

քը, որ պես աստ վա ծա յին ու սու ցիչ, վեր է նրան ցից: Ք րիս տո սի վար դա-

պե տու թյու նը` որ պես Աստ ծո Որ դու վե րա բեր յալ Նոր Կ տա կա րա նի եւ

ք րիս տո նեա կան ա վան դու թյան ուս մունք, կի րառ վում է իբրեւ օ ժան դա-

կու թյուն Ք րիս տո սի վար դա պե տա կան իշ խա նու թյա նը: Որ պես այդ աստ-

վա ծա յին իշ խա նու թյան հե տա գա հաս տա տում` այս մո դե լը կի րա ռում է

հրաշք նե րից ու մար գա րեու թյու նից, հատ կա պես հա րու թյան գե րա գույն

հրաշ քից վերց րած փաս տարկ ներ:

Խորհր դան շա կան մո տեց ման դեպ քում անհ րա ժեշ տու թյուն չկա սեպ

խրե լու խորհր դա նի շի եւ վար դա պե տու թյան միջեւ. վար դա պե տու թյա նը

չհա մա պա տաս խա նող որ եւէ բան պետք է հա նել խորհր դա նի շից: Վեր-

ջին գլխում ա ռա ջադր ված տե սու թյան մեջ խորհր դա նի շը ներ կա յաց վել է

որ պես ճա նա չո ղա կան: Այն ոչ միայն միտք է ծնում, այլ նաեւ ար տա ցոլ-

վում եւ տա րած վում է մտքում: Որ պես հա ղոր դակ ցու թյան հաս տա տուն

եւ ար տա հայ տիչ ձեւ` խորհր դա նի շը կա րե լի է վեր լու ծել ա ռա ջադր վող

ու նախ նա կան դա տո ղու թյուն նե րում: Աստ վա ծաշնչ յան եւ Ե կե ղե ցու

քրիս տո սա բա նա կան վար դա պե տու թյուն նե րը մե ծավ մա սամբ ա ռա ջա ցել

են քրիս տո նեա կան խորհր դա նի շե րի շուրջ մտո րում նե րի արդ յուն քում:

Ք րիս տո նեու թյան վաղ շրջա նում հա վատ քի խորհր դա նի շերն ըն կալ-

վում էին վար դա պե տա կան շա րա կար գում, որն ընդգր կում էր եբ րա յե րեն

Սուրբ Գր քի եւ հենց Հի սու սի ու սու ցում նե րը: Այ նո ւա մե նայ նիվ, ե լա կետ

ըն դու նենք դա տո ղու թյան տե սու թյունն այն քա նով, որ վար դա պե տու-

թյու նը դառ նա հայտ նու թյան ա ռաջ նա յին ձեւը: Այս հար ցում քննա դա-

տե լով Ո րո գի նե սին` Իվ Կոն գա րը մատ նան շում է, որ Հի սու սի հայտ նու-

թյու նը «միայն Ն րա ուս մուն քի մեջ չէր ամ փոփ ված, այլ նաեւ (թերեւս

պետք է ա սել հիմ նա կա նում)` գոր ծե րում»: Հե տո Իվ Կոն գարն ա վե լաց-

նում է. « Բա նի էջ քը մեր մարմ նով, Աստ ծո կող մից ծա ռա յի կար գա վի ճա-

կի ըն դու նու մը, ա ռաք յալ նե րի ոտ քե րը լվա նա լը, այն խո նարհ սե րը, որն

ա ռաջ նոր դեց դե պի մահ Խա չի վրա, այս ա մե նը հայտ նու թյան եւ աստ-վա ծա յին հայտ նու թյան ուժ ու նեն. « Փի լիպ պո՛ս, եւ ինձ չճա նա չե ցի՞ր. ով

ինձ տե սավ, տե սավ Հո րը ( Հովհ. ԺԴ. 9)»21:

21 Y. Congar, The Revelation of God, New York, 1968, p. 70-71.


Հի սու սի խոս քե րը, ան կաս կած, հայտ նու թե նա կան էին: Ինչ պես Վա-

տի կա նի Բ. ժո ղովն է հաս տա տում, Նա հայտն վեց ոչ միայն Իր գոր ծե-

րով, նշան նե րով եւ հ րաշք նե րով, Իր մահ վամբ եւ հա րու թյամբ, այլեւ` Իր

խոս քե րով22: Նոր Կ տա կա րա նի քրիս տո սա բա նու թյան չորս խո շոր ուղ-

ղու թյուն նե րից մե կը, ինչ պես վեր լու ծում է Հել մուտ Կոես տե րը, Q ա վան-

դու թյու նից ազդ ված եւ ա վե տա րա նա կան տե ղի նե րում «Ի մաս տու թյան

քրիս տո սա բա նու թյունն է»23: Այս ա վան դու թյան մեջ Հի սու սի խոս քե րը

քննվում են որ պես աստ վա ծա յին հե ղի նա կու թյուն ու նե ցող, սա կայն դեռ

չու նենք խիստ վեր լու ծա կան հայտ նու թյուն, քա նի որ Հի սուս նա խընտ-

րա բար ու սու ցա նում էր ա ռակ նե րի եւ այ լա բա նու թյուն նե րի մի ջո ցով:

Ուս տի, սա թյու րի մա ցու թյուն է ա ռա ջաց նում Հի սու սի` որ պես հե ղի-

նա կա վոր ու սուց չի մա սին խո սե լիս` դիա լեկ տիկ մո դե լի հա մա կարգ ման

հա մա ձայն:

Ճա նա պար հը` Ք րիս տո սի կյան քի խորհր դան շա կան ի րա դար ձու-

թյուն նե րից եւ վաղ շրջա նի դա վա նա բա նու թյան փո խա բե րա կան լեզ վից

դե պի հրա մա նա կարգ աստ վա ծա բա նու թյան հղաց քա յին խո սույթ, եր կար

եւ դժ վա րին է: Ինչ պես նկա տել են ո րոշ հե ղի նակ ներ, վաղ շրջա նի հա-

վա տո հան գա նակ նե րը ձեւա կերպ վել են դա վա նա բա նու թյան եւ աստ-

ված պաշ տու թյան ար դեն իսկ «ծան րա բեռն ված» լեզ վով: Խո սել Հի սու սի`

որ պես Հոր էու թյու նից հա վի տե նա պես ծնված Որ դու մա սին, չի նշա նա-

կում մե տա ֆի զի կա յի գի տա կան լե զու կի րա ռել, այլ` բա ցա հայ տել այն

աստ ված պաշ տու թյան ժա մա նակ, ինչ պես ցույց է տա լիս Իան Ռամ զին24:

Հա վա տո հան գա նա կի այն պի սի ար տա հայ տու թյուն ներ, ինչ պի սիք են

«Աստ ված` Աստ ծուց, Լույս` Լույ սից», թեեւ ո րո շա կիո րեն վե րա ցարկ ման

բնույթ ու նեն, այ նո ւա մե նայ նիվ, ա ռա վել հա կա սա կան ու վե րա կո չա կան

են, քան դա տո ղա կան:

Ա վան դա կան ուղ ղա փա ռու թյան ջա տա գով Ժան Գա լոն ըն դու նում

է, որ քրիս տո սա բա նա կան դոգ մա ներն ար մա տա վոր ված են Սուրբ Գրքի`

ծնունդ տվող կեր պար նե րում: Նա հարց նում է. «Արդ յո՞ք էա կան չէ, որ

Սուրբ Գր քում մար դե ղու թյան մա սին եր կու ա մե նա զար մա նա լի հաս տա-

տում նե րը ( Փիլ. Բ. 6-7 եւ Հովհ. Ա. 14) մեզ են հա սել քրիս տո նեա կան

22 Vatican II, Dei Verbum, art. 4.23 H. Koester, “The Structure and Criteria of Early Christian Beliefs” in J. M. Robinson and H.

Koester, Trajectories Through Early Christianity, Philadelphia, 1971, էջ 205-231. Կոեստերի տեսակետին հետեւ& մ է նաեւ Է. Շիլեբեքսը` E. Schillebeeckx, The Christ, New York, 1980, էջ 405-38:

24 Տե՛ս I. T. Ramsey, Religious Language, New York, 1963, էջ 175-201:


ա ռա ջին օրհ ներ գե րի մի ջո ցով: Սա պոե զիա է` ո գեշնչ ված Ք րիս տո սի

հան դեպ հա վա տար մու թյամբ` հա վատ քով ու սի րով, ո րը հա ջո ղու թյամբ

ըն կա լել եւ պատ կե րել է այն ան տե սա նե լի գոր ծո ղու թյու նը, ո րով ա ռաջ-

նորդ վում է Փրկ չի երկ րա յին կյան քը»25: Ըստ այդմ` Գա լոն եզ րա կաց-

նում է, որ աստ վա ծա բա նու թյու նը պետք է սերտ կապ ված լի նի էս թե-

տիկ հա ղոր դակ ցու թյան հետ, քա նի որ գե ղե ցի կի գի տակ ցումն է բա ցում

մեր աչ քե րը աստ վա ծա յին սի րո առջեւ: «Ե թե ինք ներս մեզ հարց նենք,

թե վե րա ցա կան աստ վա ծա բա նու թյան ո րոշ դա տո ղու թյուն ներ ին չու են

ա ռա ջաց նում ոչ միայն ան տար բե րու թյուն, այլ նաեւ հա կակ րանք, արդ-յո՞ք չպետք է պատ ճա ռա բա նենք, որ կյան քը ո ղո ղող եւ մեզ հմա յող խոր հուրդն ար տա հայտ վում է չա փա զանց անհ րա պույր կեր պով` բո լոր զգա ցում նե րից զուրկ»26: Գա լոն ար դա րա ցիո րեն պնդում է, որ աստ վա-ծա բա նու թյան վեր լու ծու թյու նը պետք է մշտա պես վե րա դառ նա աստ վա-ծաշնչ յան բնագ րե րին` իր ե րի տա սար դու թյունն ու կեն սա գոր ծու նեու-թյու նը պահ պա նե լու հա մար:

Գա լո յի` սխո լաս տիկ ուղ ղա փա ռու թյան չոր կոն ցեպ տո ւա լիզ մի քննա-դա տու թյու նը, այս պի սով, ա ռա վել ընդգ ծում է այն ա ռար կու թյուն նե րը, ո րոնք Ֆ րանս Յո զեֆ վան Բիկն ար տա հայ տել է տար բեր տե սանկ յու նից. վեր ջի նիս հա մա ձայն` «...դա սա կան քրիս տո սա բա նու թյու նը չի կա րող լիար ժե քո րեն գնա հա տել Հի սու սի կյանքն ու մա հը», քան զի են թադ րում է, որ ի րա կան ի մաս տը բաղ կա ցած է հաս կա ցու թյուն նե րից27: Խորհր դան-շա կան մո տե ցու մը, ա ռանց ժխտե լու դա տո ղու թյուն նե րի ու հաս կա ցու-թյուն նե րի ար ժե քը, տրա մադ րում է ի մաս տի ա ռա վել հա րուստ եւ հար-մար շրջա նակ:

դ. Ք րիս տոս` խորհր դան շա կան եւ պատ մա կան. Վար դա պե տա կան մո դե լում Հի սու սի գոր ծերն ու երկ րա յին կյանքն ա ռա վե լա պես դի տարկ-վում են ոչ թե որ պես ինք նին հայտ նու թյուն, այլ որ պես հումք` հայտ նու-թյա նը վե րա բե րող ուս մուն քի հա մար կամ որ պես նշան, որ վե րագր վում է հայտն ված վար դա պե տու թյա նը: Պատ մա կան մո դելն ա ռա վե լու թյուն ու նի վար դա պե տա կա նի նկատ մամբ. այն պի սի ի րա դար ձու թյուն ներ, ինչ-պի սիք են խա չե լու թյունն ու հա րու թյու նը, ըն կալ վում են որ պես Աստ-ծուց տրված պատ գա մի եւ ի մաս տի մարմ նա վո րում:

25 J. Galot, Vers une nouvelle christologie, Gembloux, 1971, p. 52.26 Անդ, էջ 53:27 F. J. van Beeck, Christ Proclaimed, New York, 1979, p. l03.


Ք րիս տո սի` որ պես խորհր դա նի շի կամ աստ վա ծա յին սուրբ խորհր դի մա սին այս գլխի սկզբում ներ կա յաց ված ի րա տե սա կան վար դա պե տու-թյունն ակն հայտ պա հան ջում է հայտ նու թյան պատ մա կան ըն կա լում: Հի-սու սի մարմ նա վոր կյանքն Աստ ծո ի րա կան, անձ նա կան եւ ան դառ նա լի հա ղոր դակ ցու թյունն է աշ խար հի հետ, հետ եւա բար` գե րա գույն ար տա-հայ տու թյունն այն բա նի, թե Աստ ված ինչ պի սին է կա մե նում լի նել մյուս-նե րի հան դեպ: Հատ կա պես կա րող ենք նշել, որ Հի սու սի` ներ ման մա սին պատ գա մը` հաս տատ ված Իր իսկ կյան քով ու գոր ծե րով, ար տա հայ տում է Աստ ծո ան շա հախն դիր սե րը մե ղա վոր նե րի հան դեպ: Հի սու սի ու սուց ման շա րա կար գում Ն րա կա տա րած հրաշք նե րը նշան ներ են, ո րոնք ցույց են տա լիս Աստ ծո ար քա յու թյան ներ թա փան ցու մը Ն րա սի րո ծնունդ Որ դու անձ նա կան ներ կա յու թյան մի ջո ցով: Խա չե լու թյու նը, որ պես խորհր դան-շա կան ի րա կա նու թյուն, ար տա հայ տում է Աստ ծո փրկա րար սի րո զո հա բե-րա կան բնույ թը: Հա րու թյու նը եւս, ըստ ի րա կա նու թյան, խորհրդանշում է այդ փրկա րար սի րո հաղ թա նակն այն ա մե նի նկատ մամբ, ին չը կա րող է հա կա ռակ վել` նույ նիսկ մահ վան:

Ինչ պես նշվեց Դ. գլխում, «հայտ նու թյու նը` որ պես պատ մու թյուն» մո տեց ման մեջ մի ներ քին ան հա մա ձայ նու թյուն կա նրանց միջեւ, ո րոնք ձգտում են հայտ նու թյու նը հաս տա տել ընդ հա նուր պատ մա կան մե թո դով, եւ ն րանց միջեւ, ով քեր հա վատ քով ըն դու նում են, որ աստ վա ծաշնչյան պատ մու թյու նը հա տուկ բնույթ ու նի: Փա նեն բեր գը, ո րի աստ վա ծա բա-նու թյու նը գրե թե միշտ պատ մա կան բնույթ ու նի, հետ եւում է ա ռա ջին մո տեց մա նը: Նա պնդում է, որ հա վատ քը չի կա րող հաս տա տել անց-յա լի որ եւէ ի րա դար ձու թյուն, ո րոնք, իբրեւ այդ պի սին, հա սա նե լի չեն պատ մա բա նին28: Հի սու սի հա րու թյու նը, որ պես հայտ նու թյան բարձ րա-կետ, «ո րո շա կի չի դառ նում հա վատ քով, այլ` պատ մա կան ու սում նա սի-րու թյամբ, այն քա նով, որ քա նով ո րո շա կիու թյան կա րե լի է հաս նել նման բո լոր հար ցե րում»29:

Մ յուս մո տեց ման հա մա ձայն` փրկա գոր ծու թյան ի րա դար ձու թյուն-ներն ըն կալ վում են հա վատ քով` ըն դու նե լով մար գա րեա կան հե ղի նա կա-վոր այն մեկ նու թյուն նե րը, ո րոնք բո վան դա կում է Աստ վա ծա շուն չը: Այս մե թո դը, ա ռա վել մեծ վստա հու թյուն ա պա հո վե լով հայտ նու թյան նկատ-մամբ, փոր ձում է ի րա դար ձու թյուն նե րի եւ դ րանց ի մաս տի միջեւ կա պը դարձ նել ա նէա կան. սա փա նեն բերգ յան դպրո ցի բո ղոքն է` ուղղ ված վե-րոնշ յալ աստ վա ծա բան նե րին:

28 Տե՛ս W. Pannenberg, Jesus-God and Man, Philadelphia, 1968, էջ 109:29 Անդ, էջ 99:


Խորհր դան շա կան պատ մու թյան գա ղա փա րը կա րե լի է քննա դա տո րեն կի րա ռել այս եր կու դպրոց նե րի դեմ եւ ո րոշ չա փով միջ նոր դել դրանց միջեւ: Խորհր դան շա կան ի րա դար ձու թյուն նե րը, ինչ պես նշե ցինք, ան-հրա ժեշ տա բար չեն պա հան ջում խորհր դան շա կան մեկ նու թյուն, այլ դա ա նե լու մի հրա վեր են: Ի մաս տը տրա մա բա նա կան նա խադր յալ դիտ ված այդ ի րա դար ձու թյուն նե րի հատ կա նիշ նե րի հան րա գու մա րը չէ, այլ պատ-շաճո րեն նա խա տես ված ա ռար կա յի տրա մադ րած ըն կա լու մը, որ լռել յայն հեն վում է ակ նարկ նե րի հա ջոր դա կա նու թյան վրա: Հայտ նու թե նա կան ի րա դար ձու թյուն նե րի ճիշտ մեկ նա բա նու թյան հա մար մար գա րեա կան շնոր հը եւ ներշն չանքն ար ժե քա վոր, ո րոշ դեպ քե րում նաեւ անհ րա ժեշտ

հատ կա նիշ ներ են: Այ նո ւա մե նայ նիվ, մեկ նու թյու նը պա տա հա կա նո րեն

չի պար տադր վում այդ ի րա դար ձու թյուն նե րին: Ե թե այդ ի րա դար ձու-

թյուն նե րը խորհր դան շա կան են, ապա ո րոշ ի մաս տով դրանք ու նեն ի րենց

իսկ նշա նա կու թյու նը: Ինչ պես Փա նեն բերգն է նկա տում, Աստ ված խո-

սում է ի րա դար ձու թյուն նե րի լեզ վով, սա կայն (հե ղի նա կը դրանց կար-

եւո րություն չի տա լիս) հա ղոր դակ ցու թյու նը լա վա գույն կեր պով բա-

ցատր վում է այն մարդ կանց կող մից, ո րոնք ու նեն կրո նա կան հատ կա-

նիշ ներ` Հայտ նո ղի հետ ու նե ցած շնոր հա տու նմա նու թյամբ: Մար գա րեն

այն անձն է, որ ունի «ժա մա նա կի նշան նե րը» կար դա լու եւ այդ պի սով

Աստ ծո ներ կա յությու նը պատ մա կան ի րա դար ձու թյուն նե րում ճա նա չե-

լու ու նա կու թյուն: Մար գա րեա կան մեկ նու թյունն ստա նա լուց հե տո կրո-

նա կան պատ րաստ վա ծու թյուն ու նե ցող հար ցա սեր նե րը կա րող են մտնել

հա վատ քի ա վանդու թյան մեջ եւ ո րոշ ի րա դար ձու թյուն ներ ըն կա լել որ-

պես պատ մու թյան մեջ Աստ ծո ինք նար տա հայ տում: Հա կա ռակ Փա նեն-

բեր գին` պետք է նշել, որ ա կա դե միա կան պատ մա բա նը չի կա րող դա տել

անց յա լի ի րա դար ձություն նե րի կրո նա կան նշա նա կու թյան մա սին, եւ չի

կա րե լի նրան խնդրել, որ զուտ պատ մա կան մե թո դով ո րո շի` արդ յո՞ք

Աստ ված Ի րեն հայտ նել է այդ ի րա դար ձու թյուն նե րի մի ջո ցով: Այն պի սի

ի րա դար ձու թյան մեջ, ինչ պի սին հա րու թյունն է, պատ մա կան հա վա նա-

կա նու թյունն այն քան է միահ յուս ված կրո նա կան ի մաս տի հետ, որ փաս-

տերն ան խու սա փե լիո րեն կվի ճարկ վեն կրո նա կան տար բեր հա յացք ներ

ու նե ցող նե րի կող մից30:

30 Ակադեմի ական պատմաբանի եւ շարքային հավատացյալի մասին տարբեր տեսա-կետների վերաբերյալ տե՛ս M. Blondel, History and Dogma, New York, 1964, էջ 219-287: Փորձել ենք Նոր Կտակարանի ջատագով& թյան այս տարբերակ& մն երից մի քանիսը կիրառել մե ր “Apologetics and the Biblical Christ” գրք& մ (Westminster, 1963)` առաջ քաշելով որոշ կետեր:


Փա նեն բերգն իր` պատ մու թյան մի ջո ցով ա նուղ ղա կի հայտ նու թյան

տե սու թյու նը տար բե րա կում է խորհր դան շա կան հայտ նու թյան ցան կա-

ցած տե սու թյու նից: Նա գրում է. «Երբ խորհր դա նի շը են թադ րա բար ու նի

աստ վա ծա յին բո վան դա կու թյուն, այն ուղ ղա կի հայտ նու թյուն է այն քա-

նով, որ ճնշում է իր իսկ ա ռաջ նա յին եւ ոչ խորհր դան շա կան ի մաս տը`

հօ գուտ իր խորհր դան շա կա նու թյան: Այս ի մաս տով` գնոս տիկ յան հայտ-

նու թյունն ան մի ջա կան է, թեեւ աստ վա ծա յին հո գին հա ղոր դակց վում է

խորհր դան շա կա նո րեն»31:

Փա նեն բեր գը, քննե լով այն հար ցը, թե ինչ պես Ք րիս տոս կա րող է

լի նել վերջ նա կան հայտ նու թյու նը, մո տե նում է խորհր դան շա կան դիր-

քո րոշ մա նը: Նա նշում է, որ Ք րիս տո սի հա րու թյան մեջ «ան հե տա նում

է հայտ նու թյան մի ջո ցի տար բե րու թյունն Աստ ծուց»32: Ք րիս տո սի աստ-

վա ծու թյու նը Աստ ծո «հայտ նու թե նա կան ներ կա յու թյունն է» Ն րա մեջ33:

Հի սու սի պատ մու թյան մեջ ա մե նայն ին չի վերջ նա կան կա տա րու մը վա-

ղա ժամ է թվում` հա կա ռակ հայտն վե լուն, ուս տի եւ` հա կա սա կան34: Փա-

նեն բերգն ըն դու նում է, որ պատ մու թյան մեջ մեր տե սանկ յու նից չենք

կա րող պար զո րոշ ի մա նալ, թե ինչ է տե ղի ու նե ցել Հի սու սի հա րու թյան

ժա մա նակ: Մինչեւ երկ րորդ գա լուս տը պետք է խո սենք ի նպաստ Հի սու-

սի հա րու թյան եւ դ րան ներ հա տուկ նշա նա կու թյան մա սին` միան գա մայն

օ րի նա կան, բայց դեռեւս փո խա բե րա կան ու խորհր դան շա կան ձեւով35:

Ըստ Փա նեն բեր գի` զատ կա կան պատ գա մը հիմն վում է «մե ռել նե րից հա-

րու թյան բա ցար ձակ փո խա բե րու թյան, ինչ պես նաեւ նա խըն թաց տար րի

վրա, որ հիմք է հան դի սա նում Հի սու սով հայտն ված Աստ ծո մա սին փո-

խա բե րա կան, փա ռա բա նա կան ար տա հայ տու թյուն նե րի հա մար»36:

Թեեւ այս հաս տա տում նե րից մի քա նի սը ա ռա վե լա պես վե րա բե րում

են հայտ նու թյան փո խադր մա նը, քան դրա նախ նա կան դեպ քին, Փա նեն-

բեր գի են թադ րու թյուն նե րով դժվար է ըն կա լել, թե ա ռա ջին վկա ներն

ինչ պես կա րող էին ստա նալ հայտ նու թյու նը, ե թե ոչ խորհր դան շա կան

բա ցա հայտ մամբ: Ե թե Փա նեն բերգն ա ռա վել ընդգ ծեր խորհր դան շա կա-

նը, կա րող էր հարս տաց նել Հա րու թյան տո նի մա սին իր քննար կու մը` մեծ

31 W. Pannenberg, Revelation as History, New York, 1968, p. 15.32 W. Pannenberg, Jesus-God and Man, p. 130.33 Անդ, էջ 127-133:34 Անդ, էջ 157:35 Անդ, էջ 397:36 Անդ, էջ 187:


կար եւո րու թյուն հա ղոր դե լով հա րուց յա լի անձ նա կան հատ կա նիշ նե րին,

քան պար զա պես կենտ րո նա նա լով Հա րու թյան ի րո ղու թյան վրա:

ե. Խորհր դան շա կան Ք րիս տոս եւ փոր ձա ռա կան քրիս տո սա բա-ն? թյ? ն. Փոր ձա ռա կան մո դե լի շրջա նակ նե րում, ինչ պես այն ո րա կել

ենք, նշա նա կա լի տա րա կար ծու թյուն ներ կան միջ նոր դու թյան եւ Հի սու-

սի միջ նոր դա կան դե րի անհ րա ժեշ տու թյան շուրջ: Ն ման կողմ նո րոշ մամբ

ո րոշ աստ վա ծա բան ներ կար ծում են, որ Հի սուս ու ներ Աստ ծո հետ միու-

թյան ե զա կի, ան գե րա զան ցե լի գի տակ ցում: Ն րանք նաեւ պնդում են, որ

ա ռաք յալ նե րը, Հի սու սի մի ջո ցով, ու նեին հայտ նու թե նա կան փոր ձա ռու-

թյուն, որն օ րի նա չա փու թյուն է քրիս տո նեա կան հա մայն քի հա մար: Ար-

դեն ծա նո թա ցել ենք այս կե տե րի վե րա բեր յալ` այն պի սի հե ղի նակ նե րի

տե սա կետ նե րին, ինչ պի սիք են Սա բա տիեն եւ Տի րե լը37:

Հա մա ռո րեն ընդգ ծե լով Աստ ծո հետ ու նե ցած ան մի ջա կա նու թյու նը`

այս մո դե լը կար եւոր տեղ է հատ կաց նում խորհր դա նի շին: Ըստ այս հե ղի-

նակ նե րի` հայտ նու թյու նը կա րող է ար տա հայտ վել միայն ա նուղ ղա կիո-

րեն: Հայտ նու թյան ըն կա լող ներն ի րենց փոր ձա ռու թյու նը ներ կա յաց նում

են ոչ թե փաս տա ցի կամ կոն ցեպ տո ւալ բնույ թի ար տա հայ տու թյուն նե րի,

այլ` խորհր դան շա կան բա ռե րի ու դի մա շար ժե րի մի ջո ցով, ո րոնք կա րող

են ու ղե ցույց լի նել մյուս նե րի հա մար` նման փոր ձա ռու թյուն ներ ու նե-

նա լիս: Պետք է հի շել, որ մո դեռ նիստ ներն ըն դու նե ցին Աստ վա ծա շուն չը

եւ Ե կե ղե ցու հա վա տո հան գա նակ նե րը ոչ թե որ պես հայտ նու թյան վար-

դա պե տու թյու նը բո վան դա կող ներ, այլ որ պես Աստ ծո վե րա բեր յալ քրիս-

տո նեա կան փոր ձա ռու թյան խորհր դան շա կան ցու ցիչ: Լի բե րալ նե րը (ինչ-

պես Հեր մա նը, ա ռաջ անց նե լով իր ա շա կերտ Թի լի խից) պնդում էին, որ

Աստ ված հո գուն մո տե նում է Հի սու սի կեր պա րի մի ջո ցով: Ըստ Հեր մա նի`

քրիս տո նեա կան հայտ նու թյու նը տե ղի է ու նե նում ներ քին փո փո խու թյան

մեջ, ո րի հետ եւան քով հա վա տաց յա լը, ազդ վե լով այս կեր պա րից, գա լիս

է` մաս նա կի ցը դառ նա լու Հի սու սի ներ քին կյան քին:

Այս գլխում ներ կա յաց ված խորհր դան շա կան քրիս տո սա բա նու թյու-

նը մի քա նի էա կան կե տե րում կա րող է ուղ ղել փոր ձա ռա կան մո դե լի

հետեւորդ նե րին: Փոր ձա ռա կան ուղ ղու թյան ո րոշ ներ կա յա ցու ցիչ ներ

չա փա զանց մտա հոգ ված են Հի սու սի ներ քին կյան քի պատ կե րի վե րա-

37 George Tyrell-ը, իբրեւ կաթոլիկ աստվածաբանական ավանդ& թյան կրող, եւ Auguste Sabatier-ն, որպես բողոքական ավանդ& թյան ներկայաց& ցիչ, պաշտպան& մ են Հայտ-ն& թյան գոյ& թյան երրորդ ձեւը կամ մոդելը (ծնթգր. խմբ.):


կանգն ման հար ցով, կար ծես Ն րա հայտ նու թե նա կան նշա նա կու թյու նը

միայն դրա մեջ է: Չենք կա մե նում ժխտել, որ Աստ ծո հետ միա ցած Ն րա

կյանքն օ րի նա կե լի էր, եւ Նա ստա ցել էր հայտ նու թե նա կան եւ ա ռեղծ-

վա ծա յին լու սա վո րու թյուն: Սա կայն մեր ձեռ քի տակ ե ղած նյու թե րով

դժվար է վե րա կանգ նել Հի սու սի գի տակ ցա կան փոր ձա ռու թյուն նե րը:

Ն րա մեջ ա մե նա հայտ նու թե նա կանն այն էր, որ հայտն վեց իր երկ րա յին

կյան քի, մահ վան ու մե ռել նե րից հա րու թյան մեջ: Այս ար տա քին ի րա-

դար ձու թյուն ներն ու նեն ի րենց հայտ նու թե նա կան բա ցար ձակ ար ժե քը,

թեեւ կա րող են լի նել տա րա կար ծու թյուն ներ Հի սու սի անձ նա կան գի-

տակ ցու թյան բո վան դա կու թյան շուրջ:

Մեր ստա ցած հայտ նու թյու նը նախ եւա ռաջ բաղ կա ցած չէ միայն

Աստ ծո հետ մեր իսկ միու թյան փոր ձա ռու թյու նից: Ցան կա ցած նման

փոր ձա ռու թյուն ինք նին չա փա զանց փխրուն եւ ան ցո ղիկ է` որ պես հիմք

ծա ռա յե լու հա վատ քով անձ նա կան կյան քի, հա վատ քի եւ վ կա յու թյան`

կա յուն հա մայն քի հա մար: Աստ վա ծաշնչ յան եւ ա վան դա կան ըն կալ ման

հա մա ձայն` քրիս տո նեա կան հայտ նու թյու նը ճա նա չե լի եր եւույթ է, ո րի

ան փո փոխ ա ռանց քը ի րա կան, պատ մա կան Ք րիս տոսն է:

Չ նա յած փոր ձա ռու թյան խորհր դա ծա կան բնույ թին` խորհր դան շա-

կան ի րա տե սու թյու նը կա րող է ա ռար կա յա կա նու թյուն (օբ յեկ տի վու-

թյուն), հետ եւո ղա կա նու թյուն եւ հաս տա տու նու թյուն հա ղոր դել քրիս-

տո նեա կան հայտ նու թյա նը: Հայտ նու թյու նը, խորհր դան շա կան հա ղոր-

դակ ցու թյան նման, ու նի եր կու մա կար դա կից բաղ կա ցած կա ռուց վածք,

ո րում շո շա փե լի նշա նը կապ վում է խորհր դի գի տակց ման հետ: Այս կա-

ռուց ված քը հա մա պա տաս խա նում է մարդ էա կի մար մին-հո գի կա ռուց-

ված քին: Քա նի որ աստ վա ծա յինն ա ռար կա յա կան չէ, այն հնա րա վոր չէ

ըն կա լել ուղ ղա կիո րեն: Մարդ կա յին միտ քը չի կա րող ճա նա չել անդ րան-

ցա կա նը, այլ միայն` վե րած վել ար տա քին նշա նի, ո րը պատ մա կա նո րեն

շո շա փե լի է: Ուս տի հայտ նու թյունն ու նի եր կու չա փում, ո րոնք, Ռահ նե-

րի եզ րա բա նու թյամբ, կա րե լի է ան վա նել «անդ րան ցա կան» եւ «պրե դի-

կա տա յին»: Խորհր դա նի շը, ո րով Աստ ված ա պա հո վում է Իր ներ կա յու-

թյու նը, պար զա պես ար տա քին փաստ չէ, այլ գրե թե խորհր դա կան ի րա-

կա նու թյուն: Սուրբ Հո գու գոր ծե րի շնոր հիվ այն դառ նում է, այս պես

ա սած, «թա փան ցիկ»` աստ վա ծա յի նի նկատ մամբ:

Կա րե լի է ինչ պես հարկն է խո սել Ք րիս տոս-խորհր դա նի շի մա սին,

սա կայն խորհր դա նի շը չպետք է նսե մաց նել` դարձ նե լով պար զա պես

հայտ նու թյան հա մար ա ռիթ` լի նի ծնունդ տվող թե կախ յալ: Խորհր դա-


նի շը գոր ծըն թա ցում եւ արդ յուն քում ներ քին տարր է: Ա վե լին` Ք րիս-

տոս-խորհր դա նի շը հա մայն քի ա զատ ստեղ ծա գոր ծու թյու նը չէ. Նա նախ-

եւա ռաջ պատ մա կան ի րա կա նու թյուն է, որ կյանք է տա լիս հա մայն քին:

Հա մայն քը կա րող է փո խան ցել եւ բա ցատ րել խորհր դա նի շը, քան զի վեր-

ջինս ձեւա վոր վել եւ պահ պան վել է հենց այդ հա մայն քի կող մից:

զ. Խորհր դան շա կան եւ քա րոզ վող Ք րիս տոս. Թ. գլխում նկա տե-

ցինք, որ հայտ նու թյան մեջ Ք րիս տո սի բա ցար ձակ գե րա զան ցու թյու նը

հաս տա տել ցան կա ցող դիա լեկ տիկ աստ վա ծա բան ներն ինչ պե՛ս են խու-

սա փում «խորհր դա նիշ» եզ րույ թից, ո րը նրանց չա փա զանց ընդ հա նուր

է թվում: Զ գու շա նա լով, որ ե թե Ք րիս տոս դի տարկ վի որ պես խորհր դա-

նիշ` Ն րա աստ վա ծու թյու նը կա րող է վտանգ վել, նրանք նա խընտ րում են

«Աստ ծո Խոսք» եզ րը: Վեր ջինս շեշ տում է աստ վա ծա յին ա զա տու թյու նը,

հայտ նու թյան անձ նա կան բնույ թը եւ բա ցա կա յու թյունն ար տա քին որ եւէ

նմա նու թյան` Աստ ծո եւ Ն րա ինք նա բա ցա հայտ ման միջ նոր դի միջեւ:

Ռու դոլֆ Բուլթ մա նը, մա սամբ ո գեշնչ վե լով Մար տին Կահ լե րի գա ղա-

փար նե րից, խիստ տար բե րա կում էր պատ մա կան Հի սու սին եւ հա վատ քի

Ք րիս տո սին: Ըստ Ռու դոլֆ Բուլթ մա նի հետ եւորդ նե րի` հայտ նու թյունն

ու փրկու թյու նը տրվում են քա րոզ ված Ք րիս տո սի, խաչ յալ եւ հա րուց յալ

Տի րոջ մի ջո ցով, ոչ թե պատ մա կան ու սում նա սի րու թյամբ փու թա ջա նո րեն

վե րագ տած Հի սու սի մի ջո ցով:

Ռու դոլֆ Բուլթ մա նի կար ծի քով` քա րոզ ված խոս քը հա վատ քի եւ

ո րոշ ման կոչ է: Նոր Կ տա կա րա նում քա րոզ չու թյու նը (kerygma) ներ-

կա յաց ված է ա ռաս պե լա կա նո րեն` հա մա պա տաս խա նե լով ուշ հու դա յա-

կա նու թյան եւ վաղ գնոս տի կու թյան աշ խար հա յաց քին: Ժա մա նա կա կից

քա րոզ չու թյու նը պետք է հե ռաց նի իր ա ռաս պե լա կան հնա ցած հատ կա-

նիշ նե րը: Բուլթ մանն իր ար մա տա կան մեկ նա բա նու թյան մեջ փոր ձում է

քրիս տո նեա կան պատ գա մը ներ կա յաց նել Հայ դե գե րի էք զիս տեն ցիալ փի-

լիո փա յու թյան օգ նու թյամբ38:

1950-ա կան նե րի ըն թաց քում Ռու դոլֆ Բուլթ մա նի դպրո ցը նկա տե-

լիո րեն հե ռա ցավ զուտ քա րոզ չա կան (կե րիգ մա տիկ) աստ վա ծա բա նու-

թյու նից: Այս պես կոչ ված` հետ բուլթ ման յան նե րը (մեծ մա սամբ հենց

Բուլթ մա նի ա շա կերտ նե րը) պնդում էին, որ մինչ լի բե րալ/ա զա տա կան

դպրո ցի էմ պի րիկ պատ մու թյունն ան կա րող է ըմբռ նել Հի սու սի ի րա կան

38 Բազմաթիվ գրքեր կան Բ& լթմանի եւ առասպելը հերքող նրա ծրագրի վերաբերյալ. տե՛ս John Macquarrie, The Scope of Demythologizing: Bultmann and his Critics, New York, 1960:


նշա նա կու թյու նը, ժա մա նա կա կից էք զիս տեն ցիալ պատ մու թյու նը տրա-

մադ րում է մեկ մո տե ցում Հի սու սի հայտ նու թե նա կան ըն կալ ման հա մար:

Այս դպրո ցի ներ կա յա ցու ցիչ Ջեյմս Մ. Ռո բին սո նը պնդում էր, որ ան կախ

այն բա նից` Հի սու սին հան դի պում ես քա րոզ չա կան աստ վա ծա բա նու-

թյան թե էք զիս տեն ցիալ պատ մու թյան մի ջո ցով, արդ յունքն ըստ էու թյան

նույնն է: Եր կուսն էլ ըն թեր ցո ղից պա հան ջում են հա վատք եւ անձ նա կան

ո րո շում39: Ու շադ րու թյան շե ղու մը խաչ յալ եւ հա րուց յալ Տի րո ջից դե պի

հա սա րա կու թյա նը ծա ռա յող Հի սու ս` կա րե լի է ող ջու նել իբ րեւ հա կակ շիռ

ա ռողջ ար ձա գանք զատ կա կան քա րոզ չու թյան չա փա զանց վե րա ցա կան

ըն կալ մա նը: Սա կայն ար ձա գան քը կա րող էր չա փա զանց լի նել, ե թե ա ռա-

ջար կեր, որ Ս. Հա րու թյան ա վե տի սը էա կան ո չինչ չու նի ա վե լաց նե լու

Հի սու սի երկ րա յին գոր ծու նեու թյա նը: Զատ կա կան ի րա դար ձու թյուն ներն

ի րա պես հայտ նու թե նա կան էին ա ռա ջին ա շա կերտ նե րի հա մար. Ա վե տա-

րան նե րում նա խա զատ կա կան պատ մու թյու նը հայտ նու թե նա կան ար ժեք

ու նի մա սամբ այն պատ ճա ռով, որ այն ներ կա յաց ված է զատ կա կան պատ-

գա մի մա սին մտո րում նե րով:

Ժա մա նա կա կից ա մե րի կա ցի աստ վա ծա բան Փի թեր Հոջ սո նը, վար պե-

տո րեն հիմն վե լով Բար թի եւ Է բե լին գի աշ խա տու թյան վրա, շա րու նա-

կում է ընդգ ծել Խոս քա կենտ րոն քրիս տո սա բա նու թյան եւ Խոս քի մի ջո-

ցով հայտ նու թյան տե սու թյան կար եւո րու թյու նը: Նա հաս տա տում է, որ

«տե սո ղու թյունն ար տա ցո լում է ար տա քին կող մը, իսկ ձայ նը տե ղե կու-

թյուն է հա ղոր դում ներ քի նի մա սին` ա ռանց խախ տե լու դրա էու թյու նը...

Աստ ծո հետ հա րա բե րու թյան միակ միջ նոր դը Խոսքն է, ո րը հնա րա վո րու-

թյուն է տա լիս Ն րան թաքն ված մնալ` միեւ նույն ժա մա նակ բա ցա հայ տե-

լով Ի րեն»40: Այ նո ւա մե նայ նիվ, Հոջ սո նը «խոս քը» զուտ հնչյուն չի ըն-

կա լում: Նա ա զատ խո սում է խոս քի հետ կապ ված ի րա դար ձու թյուն նե րի

մա սին եւ այս վեր նագ րի ներ քո ընդգր կում խա չի վրա Հի սու սի մա հը41:

Ըն դու նե լով այս տե սա կի բան-աստ վա ծա բա նու թյան մեծ ար ժե-

քը` կա րե լի է Թի լի խի նման մատ նան շել, որ «Աստ ծո Խոս քը» ինք նին

39 Տե՛ս James M. Robinson, A New Quest of the Historical Jesus, London, 1959, էջ 92: Բ& լթ-մանի դպրոց& մ այս եւ այլ զարգաց& մն երի մասին կարելի է տեղեկանալ` Michael L. Cook, The Jesus of Faith: A Study in Christology, New York, 1981 գրքից. “Jesus as the Christ: Some Recent Protestant Positions” in my Revelation and the Quest for Unity”, Washington, 1968, էջ 245-265:

40 P. C. Hodgson, Jesus-Word and Presence, Philadelphia, 1971, p. 128.41 Անդ, էջ 202-217. հմմտ. էջ 96-97:


խորհրդա նիշ է42: Ե թե հետ եւենք Ռահ նե րի` խորհր դա նի շի մա սին գա ղա-

փա րին` «ան ձի ար տա հայ տիչ ներ կա յու թյուն` որ պես մեկ ու րի շը», ա պա

Աստ ծո Խոս քը նույ նիսկ կա րե լի է ան վա նել «Աստ ծո կող մից հաս տատ-

ված խորհր դա նիշ»: Ռահ նե րը պնդում է. « Բա նի աստ վա ծա բա նու թյու նը

հենց խորհր դա նի շի աստ վա ծա բա նու թյուն է եւ ի րա պես դրա գե րա գույն

ձեւը»43: Ըն դու նել, որ Որ դին Խոսքն է, նշա նա կում է ըն դու նել, որ Նա

Հոր կա տար յալ պատ կերն է, հետ քը, փայ լը, ինք նադրս եւո րու մը: Թեեւ

ճիշտ է, որ «խորհր դա նիշ» եզ րը հնա րա վոր է սխալ կի րա ռել` են թա կա-

յա կան (սուբ յեկ տիվ) եւ նա տու րա լիս տա կան եզ րա հան գում ներն ար դա-

րաց նե լու հա մար, սա կայն «խոսք»-ը եւս ա պա հո վագր ված չէ ա ղա վա-

ղում նե րից: Բա նի աստ վա ծա բա նու թյու նը, ա ռան ձին վերց րած, կա րող է

նսե մաց նել մար դե ղու թյան ողջ ի րա կա նու թյու նը` հա ղոր դե լով այն պի սի

տպա վո րու թյուն, որ Խոս քը մար մին չի ա ռել, այլ միայն` խոսք:

Այս պի սով, զար մա նա լի չէ, որ Բար թը, դուրս գա լով դիա լեկ տի կա-

կան ժա մա նա կաշր ջա նից, էա պես հակ վում է դե պի խորհր դա կան քրիս-

տո սա բա նու թյու նը: Նա գրում է. « Հի սուս Ք րիս տո սի մար դե ղու թյու նը,

որ պես այդ պի սին, ա ռա ջին խոր հուրդն է»44: Այս մո տե ցու մը հի շեց նում

է պատ մու թյան մեջ Աստ ծո ներ կա յու թյան «միս-ար յուն» բնույ թը եւ

կան խում է Աստ ծո փրկա գոր ծու թյան ո գե կա նաց ման գնոս տիկ յան ցան-

կա ցած փորձ: Բար թի տե սա կե տը, ինչ պես եր եւում է ա վե լի ուշ շրջա նի

գրվածք նե րում, ներ դաշ նակ վում է խորհր դան շա կան ռեա լիզ մի հետ այն-

պի սի հե ղի նակ նե րի, ինչ պի սին է Ռահ նե րը:

է. Խորհր դա բա նա կան Ք րիս տոս եւ «նո րո վի գի տակց ված» քրիս-տո սա բա ն? թյ? ն. Հայտ նու թյան աստ վա ծա բա նու թյան հին գե րորդ մո-

դե լը հիմ նա կա նում ար տա ցոլ վել է քրիս տո սա բա նու թյան մեջ: Այս մո-

դե լի ո րոշ տար բե րակ նե րում Հի սուս դիտ վում է որ պես այն կե տը, ո րից

սկսվում է պատ մու թյան մի նոր եւ վերջ նա կան փուլ: Պիեռ Տե յար դը

Շար դե նի բա րեշր ջա կան (է վոլ յու ցիոն) քրիս տո սա բա նու թյան մեջ Հի սուս

ներ կա յաց վում է որ պես տիե զեր քի` դե պի Աստ ված վե րըն թաց շարժ ման

կրողն ու նպա տա կա կե տը45: Ըստ Տե յար դը Շար դե նի` Ք րիս տոս վերջ նա-

42 Տե՛ս P. Tillich, Systematic Theology, vol. 1, Chicago, 1951, էջ 122, 157-159:43 K. Rahner, Theological Investigations, vol. 5, Baltimore, 1966, p. 235.44 Տե՛ս K. Barth, Church Dogmatics, vol. III, էջ 54. մե կնաբան& թյան համար տե՛ս E. Jungel,

The Doctrine of the Trinity, Eerdmans, 1976, էջ 47-55:45 Տեյար դը Շարդենի քրիստոսաբան& թյան մասին տե՛ս C. F. Mooney, Teilhard de Chardin

and the Mystery of Christ, New York, 1965: Ուրս& լա Կինգը “Towards a New Mysticism:


կետն է, նոոս ֆե րա յի հա մար անհ րա ժեշտ միու թյան կի զա կե տը, որ պես զի

հնա րա վոր լի նի ստեղ ծա գոր ծա կան բե կում մտցնել բար դու թյան եւ կոն-

վեր գեն ցիա յի ա ռա վել բարձր վի ճա կում: Խոս քի եւ տիե զեր քի կա տա րե-

լու թյան միջեւ այս սերտ կա պը, Տե յար դը Շար դե նի կար ծի քով, ար դա-

րաց վում է Նոր Կ տա կա րա նի հի մամբ` հատ կա պես չոր րորդ Ա վե տա րա-

նի նա խա բա նի եւ Պո ղո սի` Կո ղո սա ցի նե րին ու Ե փե սա ցի նե րին ուղղ ված

թղթե րի մի ջո ցով:

Անսֆ րիդ Հուլս բո խը` օ գոս տին յան միա բա նու թյան հո լան դա ցի ան-

դամ, ո րոշ չա փով Տե յար դը Շար դե նի հետ եւորդն է: Նա է վոլ յու ցիոն

գոր ծըն թա ցը բա ժա նում է չորս փու լի` նյութ ա ռանց կյան քի, բու սա-

կան եւ կեն դա նա կան աշ խարհ, մարդ կա յին կյանք եւ, ի վեր ջո, մարդ կա-

յին ըն տա նի քի հա մա կե ցու թյուն Ք րիս տո սի հետ միու թյան մեջ: Հի սուս

աստ վա ծա յին է այն քան, որ քան որ Նա մարդ է, ո րում Աստ ված հայտն վել

է յու րա հա տուկ կեր պով: Նույ նիսկ Ն րա աստ վա ծու թյունն ա վե լի շատ

նյու թի զո րու թյան մեջ թաքն ված կա րո ղու թյուն ներն էին, քան բո լո րո վին

նոր ներ մու ծում աշ խար հում46:

Հե ռու մնա լով Տե յար դը Շար դե նի բա րեշր ջա կան (է վոլ յու ցիոն) կա-

տե գո րիա նե րից, ո րոնք ա ռա ջար կում էին ան խու սա փե լիու թյուն եւ ան-

դառ նա լիու թյուն` Վիլ յամ Մ. Թոմփ սո նը հա մա ձայ նում է, որ Հի սուս

հնա րա վոր դարձ րեց աստ վա ծա յին մտեր մու թյան մի նոր եւ խո րաց ված

փոր ձա ռու թյուն` վե րա կանգ նե լով ու փո խա կեր պե լով այն, ին չը նախ կին

«ա ռանց քա յին» գի տակ ցու թյու նը հնա րա վոր էր դարձ րել: Նա պնդում

է, որ ար մա տա կա նաց նե լով մարդ կա յին անձ նա վո րու թյան եւ ինք նիշ խա-

նու թյան «ա ռանց քա յին» բա ցա հայ տու մը` քրիս տո նեու թյու նը կա րող է

հա մա պա տաս խա նել, նույ նիսկ նպաս տել ժա մա նա կա կից տեխ նո լո գիա-

կան դա րաշր ջա նի հայտ նա գոր ծու թյուն նե րին եւ կան խա տես վող մո լո րա-

կա յին ա պա գա դա րաշր ջա նին47:

Գի տակ ցա կան մո դելն ընդ հա նուր առ մամբ հա մար վում է հա մա հունչ

հայտ նու թյան խորհր դան շա կան մո տեց մա նը: Տե սանք, որ խորհր դա նի շը

Teilhard de Chardin and the Eastern Religions” գրք& մ (New York, 1980) վարպետորեն ներկայացն& մ է Տեյար դը Շարդենի “Christian pantheism” of Teilhard, էջ 115, 161-162:

46 Տե՛ս A. Hulsbosch, Jezus Christus, gekend als mens, beleden als Zoon Gods, Tidschri� voor Theologie 6 (1966), էջ 250-273. ամփոփված` R. North, Soul-Body Unity and God-man Unity, Theological Studies 30 (1969), էջ 27-60. Ժ. Գալոյի խիստ քննադատ& թյ& նները` J. Galot, Versune nouvelle christologie, էջ 5-15, 41-116, ինչպես նաեւ Տ. Չիտրինիի քննա-դատ& թյ& նները` T. Citrini, Gesu Cristo Rivelazione di Dio (Venegorio Inferiore [Varese]: Scuola Cattolica, 1969), էջ 271-278, 286-291:

47 Տե՛ս W. M. Thompson, Christ and Consciousness, New York, 1977, էջ 10-11, 90-91:


փո խա կեր պող ազ դե ցու թյուն ու նի ա ռար կա յի վրա` հաս տա տե լով նոր

ո րո շիչ ներ եւ հա րա բե րու թյուն ներ: Ե թե աստ վա ծա յին հայտ նու թյու նը

հա մար վում է մուտք դե պի նոր ինք նա գի տակ ցու թյուն, ա պա կա րե լի է

ակն կա լել, որ այն ու ղեկց վի նոր խորհր դա նի շե րի ա ռա ջաց մամբ: Գ րե-

գո րի Բաու մը, ո րին կա րե լի է հա մա րել հին գե րորդ մո դե լի պաշտ պան,

պնդում է. «...քա նի որ աստ վա ծա յին խոր հուր դը մարդ կա յին գո յու թյան

ա մե նա խոր ո լորտն է», այն հայտն վում է խորհր դա նի շե րում: Ըն կա լե լով

խորհր դա նի շը որ պես «մի այն պի սի պատ մու թյուն կամ եր եւույթ, ո րը

բա ցա հայ տում է թաքն ված խո րու թյու նը, ո րի հետ հան դի պե լիս նշա-

նա կա լի փո փո խու թյուն ներ ենք կրում»` Բաու մը հայ տա րա րում է, որ

քրիս տո նեա կան ճշմար տու թյունն իր բնույ թով խորհր դան շա կան է48: Այն

«բա ցա հայ տում է, որ մարդ կա յին կյան քի թաքն ված կա ռույ ցը եւ ն ման

վար վե ցո ղու թյու նը նշա նա կա լիո րեն փո խա կեր պում են այն ստա ցող նե րի

ինք նա գի տակ ցու թյու նը»49: Սա ա ռա վե լա պես վե րա բե րում է Ք րիս տոս-

խորհր դա նի շին: « Մենք կա րող ենք նույ նիսկ Հի սուս Ք րիս տո սին ներ կա-

յաց նել որ պես բարձ րա գույն խորհր դա նիշ, ո րի մեջ հայտն վում է մարդ-

կա յին եւ տիե զե րա կան ի րա կա նու թյան աստ վա ծա յին հիմ քը»50:

Գի տակ ցա կան մո դե լը ցույց է տա լիս Ք րիս տո սի կեր պա րի կար եւո-

րու թյու նը` ինչ պես ներ կա յաց ված է Աստ վա ծաշն չում եւ Ա վան դու թյան

մեջ: Էդ վարդ Շի լե բեք սը, որն ըն դու նում է այս հար ցի օ րի նա կա նու թյու-

նը, ու շադ րու թյուն է հրա վի րում Հի սու սի աստ վա ծաշնչ յան պատ մու թյան

խորհր դան շա կան զո րու թյան վրա. « Նոր Կ տա կա րա նում Հի սու սի պատ-

մու թյունն ըն կալ վում է որ պես լու սա վո րող եւ փո խա կեր պող խորհրդա-

նիշ, ո րը մեր գի տակ ցու թյան հա մար բա ցա հայ տում է սահ մա նա փակ գո-

յու թյան խորն աս պեկ տը: Հի սու սի խոս քե րում ու գոր ծե րում, կյան քի

եւ մահ վան մեջ ար տա հայտ ված ա մեն ինչ հի շեց նում է մեր մարդ կա յին

փոր ձա ռու թյուն նե րը. այն մեզ բա ցա հայ տում է մեր իսկ գո յու թյու նը,

ցույց տա լիս, թե մարդ կա յին ճշմա րիտ կյանքն ինչ պի սին կա րող է լի նել,

ե թե գի տե նանք, որ ա պա հով ենք կեն դա նի Աստ ծո ձեռ քե րում... կա րող

ենք դա ըն դու նել որ պես մար տահ րա վեր... Մար դիկ վերս տին ճա նա չում

են ի րենք ի րենց Տեր Հի սու սի մեջ: Միեւ նույն ժա մա նակ այս ներ կա յա-

ցուց չա կան խորհր դա նի շի փո խա կեր պող ու ժը մեզ հա վատ քի փո փո խու-

թյան կոչ է ա նում, այլ կերպ ա սած` այս փոխ հա րա բե րու թյա նը կա րե լի է

48 Տե՛ս G. Baum, Religion and Alienation, New York, 1975, էջ 240:49 Անդ, էջ 241:50 Անդ, էջ 119:


հաս նել ա պաշ խա րու թյան կամ փո խա կերպ ման, ոչ թե պար զա պես մեր-

ձեց ման մի ջո ցով»51:

Այս տեղ Շի լե բեք սի կող մից հաս տատ վա ծը կա տար յալ ներ դաշ նա կու-

թյան մեջ է Վա տի կա նի Բ. ժո ղո վի ուս մուն քի հետ` այն հար ցում, թե ինչ-

պես է Հի սուս Ք րիս տո սին` ան տե սա նե լի Աստ ծո կեր պա րին վե րա բե րող

Ա վե տա րա նը խո սում «մարդ կա յին սրտի ա մե նա գաղտ նի ցան կու թյուն նե-

րի» հետ եւ «զար գա ցում, լույս ու խա ղա ղու թյուն» հա ղոր դում մարդ կա-

յին նա խա ձեռ նու թյուն նե րին52: Խորհր դա նի շի կի րա ռու թյու նը գի տակ-

ցա կան քրիս տո սա բա նու թյան մեջ, երբ դի տարկ վում է մյուս մո դել նե րի

հետ միա սին, կա րե լի է հա մադ րել հա վա տո ա վան դա կան հան գա նակ նե րի

ան կեղծ պնդման հետ:

Խն դիր ներ է ա ռա ջաց նում գի տակ ցու թյան մեջ փո փո խու թյան սուբ-

յեկ տիվ տար րի բա ցար ձա կա ցու մը. քրիս տո նեա կան ողջ ուս մուն քը հայտ-

նու թյուն է միայն այն քա նով, որ քա նով այն ի րա դար ձու թյուն է դառ նում:

Հա րե լով այս դիր քո րոշ մա նը` աստ վա ծա բա նու թյու նը վե րա դառ նում է

եր րորդ մո դե լի սուբ յեկ տի վիզ մի հատ կա նիշ նե րին: Ն ման ա ղա վա ղու-

մը նկա տե լի է մո դեռ նիզ մի ո րոշ ծայ րա հեղ օ րի նակ նե րում, ինչ պի սին է

Մար սել Հե բեր տի “Profession de Fodu Vicaire Savoyard” աշ խա տու թյու նը

(1894 թ.): Հա վա տո հան գա նա կի վե րա շա րադր մա նը վե րա բե րող իր քրիս-

տո սա բա նա կան հոդ վա ծում Հե բեր տը հայ տա րա րում է. «Եվ [ես հա վա-

տում եմ] Ն րան, ո րի մեջ բա ցա ռիկ եւ յու րա հա տուկ կեր պով միա վոր վել

են աստ վա ծա յին եւ մարդ կա յին բնու թյուն նե րը... Հի սուս Ք րիս տոս, ո րի

զար մա նա լի գե րա զան ցու թյու նը, տպա վո րե լով պարզ սրտե րը, խորհր-

դանշ վում է կու սա կան հղու թյան գա ղա փա րով... ո րի զո րա վոր գոր ծե րը,

Իր մահ վա նից հետ, ա ռաք յալ նե րի եւ ա շա կերտ նե րի մտքում ծնունդ տվե-

ցին Ա վե տա րան նե րում պատմ ված տե սիլք նե րին ու հայտ նու թյուն նե րին

եւ խորհր դանշ վում են դե պի դժոխք փրկա րար իջ ման ու երկն քի վե րին

շեր տեր բարձ րա նա լու մա սին ա ռաս պե լով...»53:

Ինչ պես Էդ վին Բ եւանն է նկա տում, Հե բերտն ակն հայտ կար ծում է,

որ ինքն ու նակ է տես նել խորհր դա նի շե րից ան դին եւ ըն կա լել դրան ցում

պար փակ ված պարզ ճշմար տու թյու նը54: Վե րա դառ նա լով նշյալ տար բե-

51 E. Schillebeeckx, Interim Report on the Books Jesus and Christ, New York, 1981, p. 60.52 Vatican II, Gaudium et spes, art. 21, cf. art. 22.53 Մեջբերված է` Jean Riviere, Le Modernisme dans l’Eglise, Paris, 1929, էջ 143:54 Տե՛ս E. Bevan, Symbolism and Belief, London, 1962, էջ 226:


րու թյա նը` կա րե լի է ա սել, որ Հե բեր տը «ա ռաս պել»-ը կի րա ռում է իբրեւ

այ լա բա նու թյուն:

Ն ման բան կա րե լի է ա սել վեր ջերս տպագր ված հա վա քա կան մի աշ-

խա տու թյան մա սին, ո րի վեր նա գիրն է « Մար դաց յալ Աստ ծո ա ռաս պե լը»:

Այս աշ խա տու թյու նը քննարկ ման է ներ կա յաց նում այն վար կա ծը, ըստ

ո րի` մար դե ղու թյու նը «ա ռաս պե լա բա նա կան կամ բա նաս տեղ ծա կան մի-

ջոց է` ար տա հայ տե լու Ն րա [ Հի սու սի] նշա նա կու թյու նը մեզ հա մար»55:

Ըստ Ջոն Հի քի, որն այս եր կի խմբա գիրն ու հո վա նա վորն է, խորհր դա նշա-

կան հայ տա րա րու թյու նը` «... Հի սուս մար դաց յալ Որ դի Աստ ված է, բա-

ռա ցիո րեն ճիշտ չէ, քա նի որ այն բա ռա ցի ի մաստ չու նի»56: Հե տո Հի քը

շա րու նա կում է` բա ցատ րե լով, թե ինչ նկա տի ու նի հա վա տո հան գա նա կի

«ա ռաս պե լա կան» լե զուն. « Հի սու սի դեպ քում այն վերջ նա կան դրսեւո-

րում ներ է տա լիս Ն րա զո րու թյա նը` որ պես Փրկ չի, որ փրկում է մեղ քից

ու ան գի տու թյու նից, եւ որ պես նոր կյանք տվո ղի: Այն մի ջոց է ա ռա ջար-

կում` աշ խար հին ազ դա րա րե լու Ն րա նշա նա կու թյան մա սին եւ ար տա-

հայ տում է ա շա կեր տի պարտ քը Հի սու սի` որ պես իր անձ նա կան Փրկ չի

նկատ մամբ: Ն րան հետ եւե լով` հայտն վում ենք Աստ ծո ներ կա յու թյան մեջ

եւ գտ նում Ն րա նշա նա կու թյու նը մեր կյան քում: Նա մեզ հա մար ինք նա-

բավ կեր պար է ճշմա րիտ մարդ կու թյան, ո րը կա տար յալ հա րա բե րու թյան

մեջ է Աստ ծո հետ: Եվ Նա այն քան բարձր է մե զա նից առ Աստ ված «ուղ-

ղու թյամբ», որ կանգ նած է մեր եւ Բարձր յա լի միջեւ` որ պես փրկու թյան

միջ նորդ»57:

Հի քի` մար դե ղու թյան մա սին եզ րա հան գում նե րը տրա մա բա նո րեն

բխում են իր այն կար ծի քից, որ ա ռաս պելն ու խորհր դա նի շը «ոչ թե

հատ կան շա կան են, այլ` ար տա հայ տիչ», եւ ն րանց ի րա կան նպա տա կը

«գնա հա տա կան տալն ու վե րա բեր մունք ա ռա ջաց նելն է»58: Չարլզ Դե վի-

սը վեր ջին մի քա նի գրվածք նե րում նման դիր քո րո շում ու նի: Նա գրում

է. «Ք րիս տո սա բա նու թյունն ստեղ ծա գոր ծա կան եր եւա կա յու թյան նշա նա-

կա լի ձեռք բե րում էր, քա նի որ այն ջա նում էր ար տա հայ տել ա ռա վե լա-

պես քրիս տո նեա կան ա ռա ջին հա մայնք նե րի անդ րան ցա կան փոր ձա ռու-

թյու նը»59: Դե վի սը կար ծում է, որ ըն դու նե լով «կրո նա կան դրսեւոր ման

55 J. Hick (ed.), The Myth of God Incarnate, Philadelphia, 1977, p. ix.56 Անդ, էջ 178:57 Անդ: 58 Անդ: 59 C. Davis, Religion and the Sense of the Sacred, Proceedings of theCatholic Theological So-


փո խա բե րա կան էու թյու նը եւ յու րա քանչ յուր մար դու` նույ նիսկ կրո նա-

վո րի աշ խար հի հա րա բե րա կա նու թյու նը»60` հնա րա վոր կլի նի տեղ հատ-

կաց նել «ժա մա նա կա կից աշ խար հի կու թյան օ րի նա վոր պա հանջ նե րին»61:

Հի քի եւ Դե վի սի կար եւո րա գույն դիր քո րո շում նե րը լայ նո րեն տա րած ված

են մե րօր յա լի բե րալ քրիս տո նեու թյան մեջ62:

Այս մո տե ցում նե րի հիմ նա կան թե րու թյու նը բնու թագ րել է Շի լե բեք-

սը: Նա պնդում է, որ քրիս տո սա բա նա կան խո րագ րերն ու նեն եւ՛ օբ յեկ-

տիվ, եւ՛ պրո յեկ տիվ կողմ, թեեւ հնա րա վոր չէ դրանք լիո վին ա ռանձ-

նաց նել: Նա վի ճար կում է, որ Դե վի սի նման աստ վա ծա բան նե րը պահ պա-

նում են միայն սուբ յեկ տիվ, պրո յեկ տիվ տար րե րը` Հի սու սին դարձ նե լով

մարդ կա յին կյան քի հա տուկ հնա րա վո րու թյուն նե րի պարզ պատ կե րը:

Շի լե բեքսն ըն դու նում է, որ պրո յեկ ցիան «ի րոք դեր ու նի խա ղա լու, սա-

կայն... նկա տի ու նե նա լով Սուրբ Գր քի եւ Ա վան դու թյան նկատ մամբ կրո-

նա կան վե րա բեր մուն քը` այս մո դե լը են թա կա է քննա դա տա կան ուղղ մա-

նը աստ վա ծա յին տար րի, որն ի րա պես առ կա էր Հի սու սի ան ձի մեջ»63:

Արդ, ամ փո փե լով` նշենք, որ Ք րիս տո սի` որ պես խորհր դա նի շի գա-

ղա փա րը` ի րա կան ի մաս տով դի տարկ ված, վար դա պե տա կան, պատ մա-

կան եւ դիա լեկ տի կա կան մո դել նե րի ար ժե քա վոր լրա ցումն է եւ կա րող

է հարս տաց վել` նե րա ռե լով այս մո տե ցում նե րի հիմ նա կան տե սու թյուն-

նե րը: Սա կայն ե թե Ք րիս տոս-խորհր դա նի շը դի տարկ վի միայն պրո յեկ-

տիվ տե սանկ յու նից, ինչ պես եր րորդ եւ հին գե րորդ մո դել նե րի ո րոշ տար-

բե րակ նե րում է, այն ան մի ջա կան հա կա մար տու թյան մեջ կմտնի մյուս

ե րեք մո դել նե րի հետ: Խո սե լով վար դա պե տա կա նի դեմ` այն պնդում է,

որ ա վան դա կան դոգ մա նե րը հեն վում են կրո նա կան լեզ վի մա սին սխա լի

վրա: Խո սե լով պատ մա կա նի դեմ` այն Հի սու սի մա սին վկա յու թյուն նե-

րը, նույ նիսկ մար դե ղու թյունն ու հա րու թյու նը, մեկ նա բա նում է որ պես

ո գեշնչ ված ա ռաս պել: Խո սե լով դիա լեկ տի կա կա նի դեմ` այն պնդում է, որ

Ք րիս տոս-խորհր դա նիշն ա ռա ջա նում է ոչ թե վեր եւից տրված պար տա-

դիր հայտ նու թյան մի ջո ցով, այլ` սո ցիալ-մշա կու թա յին հա տուկ ի րա վի-

ciety of America 31 (1976), p. 87-105.60 Անդ, էջ 103:61 Անդ, էջ 91-92:62 Լիբերալ աստվածաբան& թյան պարագայ& մ (Սան Ֆրանցիսկո, 1981), Դոնալդ Է. Միլ-

լերը պաշտպան& մ է «խորհրդանշական» մոտեց& մը քրիստոսաբան& թյան եւ հավատո հանգանակների հարց& մ` տրված Հ. Ռիչարդ Նիբ& հրի կողմի ց եւ մի ավորված Փիթեր Բերգերի, Ռոբերտ Բելլայի եւ այլոց` գիտելիքի սոցիոլոգիայի տարրերի հետ:

63 B. Schillebeeckx, Interim Report, p. 28.


ճա կում մարդ կա յին կրո նա կա նու թյան ստեղ ծա գոր ծա կան կա րո ղու թյուն-

նե րի մի ջո ցով:

Ք րիս տո նեա կան խորհր դա նի շե րի այս ա ռար կա յա կենտ րոն, ագ նոս-

տիկ եւ հա րա բե րա կան ըն կա լու մը, լի նե լով գու ցե ան հեր քե լի իր շրջա նա-

կում, հնա րա վոր չէ պահ պա նել, երբ Աստ վա ծաշն չի եւ ք րիս տո նեա կան

Ա վան դու թյան վկա յու թյունն ըն դուն վում է ճշմար տա ցիո րեն: Այն վե-

րաց նում է քրիս տո նեա կան հատ կան շա կան վկա յու թյունն Աստ ծո մա սին,

Ով «այն քան սի րեց աշ խար հը, որ մին չեւ իսկ իր միա ծին Որ դուն տվեց»

( Հովհ. Գ. 16): Ա ռա ջին, երկ րորդ եւ չոր րորդ մո դել նե րի դրա կան ներդ-

րում ներն օգ նու թյան են հաս նում այն աստ վա ծա բա նին, ո րը ցան կա նում

է ար դա րա ցիո րեն ներ կա յաց նել Ք րիս տոս-խորհր դա նի շի ե՛ւ ռեա լիս տա-

կան, եւ՛պ րո յեկ ցիոն կող մե րը:

Ջոն Հի քի եւ Չարլզ Դե վի սի նման հե ղի նակ նե րի պնդմամբ` Ք րիս-

տոս-խորհր դա նի շի պրո յեկ ցիոն տե սա կե տի ա ռա վե լու թյուն նե րից է միջ-

կրո նա կան երկ խո սու թյան են թադր յալ ար ժե քը: Ուս տի Ք րիս տո սի` որ-

պես հայտ նու թյան գա գաթ նա կե տի մա սին հարցն ուղ ղա կիո րեն ա ռաջ-

նոր դում է քրիս տո նեու թյան եւ այլ կրոն նե րի միջեւ հա րա բե րու թյուն նե-

րի խնդրին:

Թարգ մա ն� թյ� ն անգ լե րե նից` Գա յա նե Ա լեք սան յանի

Խմ բագ րում եւ ծա նո թագ րումը`Շա հե Ծ. վրդ. Ա նան յանի

ԷՋՄԻԱԾԻՆ

ՊԱՏՄԱԲԱՆԱՍԻՐԱԿԱՆ

ՏԻԳՐԱՆ ՊԵՏՐՈՍՅԱՆՑՀՊՄՀ, պատմ. գիտ. թեկնած4

ԱՅՐԱՐԱՏՅԱՆ ԿՈՂՄՆԱԿԱԼՈՒԹՅՈՒՆ - ՓՈԽԱՐՔԱՅՈՒԹՅԱՆ ՀՈԳԵՎՈՐ ԿԵՆՏՐՈՆՆԵՐԸ

1206 թ. Զա քար յան եղ բայր նե րը Վա չե Ա. Վա չուտ յա նին նշա նա կե-

ցին նո րաս տեղծ Այ րա րատ յան նա հանգն ընդգր կող տա րած քում

ստեղծ ված կողմ նա կա լու թյուն-փո խար քա յու թյան կողմ նա կալ-փո խար-

քա` «իշ խա նաց իշ խան» կո չու մով: Վա չե Ա. Վա չուտ յա նը1 եւ ն րա հա-

ջորդ նե րը շուրջ 150 տա րի ե ղան կողմ նա կալ-փո խար քա ներ: Ն րանց օ րոք

տա րած քում գոր ծել են հոգ եւոր եր կու կենտ րոն ներ՝ Ան բեր դի ե պիս կո-

պո սա կան եւ Այ րա րատ յան հայ րա պե տա կան թե մե րը:

Ան բեր դի ե պիս կո պո սա կան թե մը. 1206 թ. ստա նա լով Այ րա րատ յան

կողմ նա կալ-փո խար քա յի պաշ տո նը` Վա չե Ա. Վա չուտ յա նը, ա պա նաեւ

նրան հա ջոր դած որ դին` Քուրդ Բ.-ն, լուրջ պայ քար են ծա վա լել ի րենց

կողմ նա կա լու թյան սահ ման նե րում լու ծե լու նաեւ հոգ եւոր ինք նու րույ-

նու թյան հար ցը՝ տի րե լու Այ րա րատ յան հայ րա պե տա կան թե մին: Պայ քա-

րը չի դա դա րել նույ նիսկ մոն ղո լա կան գե րիշ խա նու թյան հաս տա տու մից

հե տո, բայց ա վարտ վել է նրա նով, որ 1243 թ. Կոս տան դին Բարձ րա բերդ-

ցի կա թո ղի կո սը, ի պա տաս խան Վա չուտ յան նե րի պա հան ջի, Հով հան նա-

վան քը հաս տա տել է իբրեւ ե պիս կո պո սա կան ան կախ ա թոռ եւ Վա չուտ-

1 Տ. Պետրոսյանց, Վաչ& տյաններ, Երեւան, 2001, 363 էջ. նաեւ` Տ. Պետրոսյանց, Թեղեն-յաց վանքը եւ նրա առաջնորդները, «Էջմի ածին», 1977, Ը., էջ 48-51, «Վաչ& տյանների իշխանական տան եկեղեցաշինական գործ& նե& թյ& նը», «Էջմի ածին», 1977, Թ.-Ժ., էջ 84-86, «Աստվածընկալի վանքը», 1978, Գ., 57-61, «Սաղմոսավանքի գրաց& ցակի գրվել& ժամանակը», ԼՀԳ, 1981, թ. 1, էջ 82-84, «Վաչ& տյան իշխանական տան տոհ-մածառը», ԲԵՀ, 1981, թ. 3, էջ 130-147, «Սաղմոսավանք», «Էջմի ածին», 1981, Դ., էջ 55-58, «Մռավյան գյ& ղի Աստվածածին եկեղեցին եւ արձանագր& թյ& նները», ՊԲՀ, 1981, թ. 3, էջ 289-294, «Թեղենյաց վանքը իբրեւ մշակ& թային կենտրոն», ՊԲՀ, 1982, թ. 1, էջ 121-129:

44 ՏԻԳՐԱՆ ՊԵՏՐՈՍՅԱՆՑ 2017 Զ.

յան նե րին են թա կա տա րածքն օժ տել ե պիս կո պո սա կան թե մա կան ի րա վա-

սու թյուն նե րով: Դ րա նով, հա վա նա բար, պայ քարն ա վարտ վել է:

Կողմ նա կա լու թյան-փո խար քա յու թյան տա րած քում հայ րա պե տա կան

թեմ ու նե նա լու հա մար Վա չուտ յան նե րը պետք է նոր ժա մա նակ նե րին ու

ճա շա կին հա մա պա տաս խան հոգ եւոր շի նու թյուն ներ կա ռու ցեին: Ան նա-

խա դեպ լայ նա ծա վալ շի նա րա րա կան աշ խա տանք ներ են սկսվել. պաշտ-

պա նա կան ու քա ղա քա ցիա կան կա ռույց նե րին զու գա հեռ` սկսվել է Հով-

հան նա վան քի, Ու շիի Ս. Սար գիս, Ե ղի պատ րուշ, Սաղ մո սա վանք, Տե ղե րի

Կա թո ղի կե ե կե ղե ցի նե րի կա ռու ցու մը:

Վա չուտ յան ըն տա նի քի հոգ եւոր կենտ րոն եւ տոհ մա կան տա պա նա-

տուն դառ նա լու պա տի վը վի ճակ վել է Հով հան նա վան քին, ո րի Կա թո ղի-

կե ե կե ղե ցու շի նա րա րու թյունն ա վարտ վել է 1217 թվա կա նին. այն իր

ճար տա րա պե տա կան նկա րագ րով նույն ժա մա նա կի կա ռույց նե րի` Գան-

ձա սա րի, Նո րա վան քի, Հա ռի ճի հետ դար ձել է Զա քար յան Հա յաս տա նի

շի նար վես տի զար դը:

1243 թ. Կոս տան դին Բարձ րա բերդ ցի կա թո ղի կո սը հաս տա տել է

Անբեր դի ե պիս կո պո սա կան թե մը` Հով հան նա վանք կենտ րո նով. նա

Հովհան նա վան քի թե մի հա մար ա ռանձ նաց րել է Ա պա րա նի եւ Ա րա-

գածոտ նի գա վառ նե րի տա րածք նե րը: Կա թո ղի կո սա կան կոն դա կը 1245 թ.

Հով հան նա վանք է բե րել բա նագ նաց Վար դան վար դա պետ Ար եւել ցին2:

Թեեւ կա թո ղի կո սա կան կոն դակ-հրա մա նա գի րը չի պահ պան վել, սա կայն

դրա վի մա գիր պատ ճե նը փո րագր ված է Կա թո ղի կե ե կե ղե ցու արեւմտյան

պա տին` մուտ քից բարձր` հա տուկ շրջա նա կի մեջ: Ա հա այն. «Շ նոր հիւ

բա րե րա րին Աս տու ծոյ տէր Կոս տըն դին կա թո ղի կոս հա յոց ի թո ւին ՈՂԲ.

/1243/, յիշ խա նու թեան Շա հան շա հի, որ դոյ Զա քա րիա յի եւ մե րոյ նա-

հանգիս Քր դին, որ դոյ Վա չէի, միա բա նե ցայ սուրբ ուխ տիս Ո հան նու եւ…

եւ ե տու եր կիրս սե փա կան վի ճակ Սուրբ Կա րա պե տիս յԱ պա րա նուց ընդ

որ բա ժա նի գետն Քա սաղ մին չեւ յԱշ նակ: Եւ սպա սա ւորք սո րա՝ Մկր տիչ

ե պիս կո պոս եւ եղ բարքս խոս տա ցան կա տա րել զյի շա տակ մեր յետ ե լից

մեր Բ. քա ռա սունք եւ... Թէ ոք ի յա զա տաց կամ յիշ խա նաց հա նել ջա նան

զվի ճակս ի սուրբ Կա րա պե տէս, ա նէծս առ ցէն յԱս տու ծոյ եւ յե րից սուրբ

ժո ղո վոյն, եւ ի Սուրբ Գ րի գո րի Լու սա ւոր չի ա ջէս եւ մէնջ ա մէն»3:

2 Վարդան վարդապետ Արեւելցի (մոտ 1198 թ., Գանձակ - 1271 թ., Խոր-Վիրապ)` հայ պատ մա գիր, աշխարհագրագետ, քերականագետ, մե կնիչ, փիլիսոփա, թարգմանիչ, ման կավարժ, հասարակական-եկեղեցական գործիչ («Հայկական սովետական հանրա-գիտարան», հ. 11, էջ 312):

3 Կ. Ղաֆադարյան, Հովհաննավանքը եւ նրա արձանագր& թյ& նները, Երեւան, 1948, էջ

2017 Զ. ՓՈԽԱՐՔԱՅՈՒԹՅԱՆ ՀՈԳԵՎՈՐ ԿԵՆՏՐՈՆՆԵՐԸ 45

Հայ րա պե տա կան հոգ եւոր թե մի գա հին չհաս նե լու, բայց դրա փո-

խա րեն ե պիս կո պո սա կան ան կախ թեմ ստա նա լու փաստն ան գամ Քուրդ

Ա. Վա չուտ յա նի ծան րակ շիռ հաղ թա նակն էր, ե թե նկա տի ու նե նանք,

որ երբ վեր ջի նիս ժա մա նա կա կից` Խաղ բակ յան կողմ նա կա լու թյուն-փո-

խար քա յու թյան գա հա կալ, իշ խա նաց իշ խան Պ ռո շը ԺԳ. դա րի երկ րորդ

կե սին Պ ռոշ յան ( Խաղ բակ յան) եւ Օր բել յան իշ խա նա կան տնե րի միջեւ

ծա գած հա կա սու թյուն նե րի պատ ճա ռով փոր ձել է ի րեն են թա կա կողմ-

նա կա լու թյուն-փո խար քա յու թյու նում ե պիս կո պո սա կան ա ռան ձին թեմ

ստեղ ծել, Տաթ եւի ու Նո րա վան քի ե պիս կո պոս ներ Տեր Հով հան նե սը եւ

Տեր Սար գիսն այդ քայ լը հա մա րել են դա վադ րու թյուն` «Պ ռոշ ա նու նով

մի իշ խան` Վա սա կի որ դին, ու զում էր Վա յոց ձո րի իր գա վառն ու գյու-

ղե րը խլել եւ ու րիշ ե կե ղե ցու տի րույթ դարձ նել»4 եւ, Օր բել յան կողմ նա-

կա լու թյուն-փո խար քա յու թյան գա հա կալ, իշ խա նաց իշ խան Տար սա յի ճի

ա ռա ջար կու թյամբ, գնա ցել են Հա կոբ Ա. Կ լա յե ցի հայ րա պե տի մոտ ու

վի ժեց րել պա ռակտ ման փոր ձը: Պատ մա բան Գ րի գոր Գ րի գոր յա նը գրել է,

որ դա վադ րու թյու նը «ոչն չաց վեց հենց խան ձա րու րի մեջ»5:

Հով հան նա վան քի Կա թո ղի կե ե կե ղե ցու պա տին պահ պան ված կա թո-

ղի կո սա կան կոն դակ-հրա մա նագ րի ար ձա նագ րու թյու նից հայտ նի է, որ

թե մի ա ռա ջին փաս տա ցի ա թո ռա կա լը ե ղել է Մկր տիչ ե պիս կո պո սը: 1245

թ. նրան հի շա տա կում է նաեւ պատ միչ Կի րա կոս Գան ձա կե ցին: Վար-

դան վար դա պետ Ար եւել ցին 1245 թ. Ս սի ազ գա յին-ե կե ղե ցա կան ժո ղո վի

(1243 թ.6) կա նոն ներն ու սահ մա նում նե րը բե րել էր հյու սի սա յին Հա յաս-

տան, որ նշա նա վոր վար դա պետ ներն այն վա վե րաց նեն երդ մամբ ու ստո-

րագ րու թյամբ: Ն շա նա վոր նե րի թվում էր նաեւ «ե պիս կո պոսն Ան բեր դոյ

Մ կըր տիչն»7:

Հով հան նա վան քի 1245 թ. ար ձա նագ րու թյու նը կար եւոր է նաեւ նրա-

նով, որ փո րագր վել է Ս. Կա րա պետ ե կե ղե ցու արեւմտ յան ար տա քին պա-

տին եւ հե տա գա յում հայտն վել գավ թի մեջ. ա վե լին` ար ձա նագ րու թյան

վերջ նա մա սի մի քա նի տա ռեր մնա ցել են որմ նաս յան տակ: Այս տե ղից

95: Թեեւ կաթողիկոսական կոնդակ-հրամանագիրը Հովհաննավանք է հասցվել մի այն 1245 թ., սակայն լինելով Ամե նայն Հայոց Հայրապետի հրամանագիրը` փորագրվել է գրման տարեթվով:

4 Ստեփանոս Օրբելյան, Սյ& նիքի պատմ& թյ& ն, թարգմ., ներած. եւ ծանոթ.` Ա. Աբրա-համյանի, Երեւան,1986, էջ 300:

5 Գ. Գրիգորյան, Սյ& նիքը Օրբելյանների օրոք (XIII-XV դարեր), Երեւան, 1981, էջ 53:6 «Հայկական սովետական հանրագիտարան», հ. 5, Երեւան, 1979, էջ 613, հ. 11, էջ 83-

84:7 Կիրակոս Գանձակեցի, Պատմ& թյ& ն Հայոց, Երեւան, 1961, էջ 310:


կա րե լի է եզ րա կաց նել, որ 1245-ին գավ թի շի նա րա րու թյու նը դեռեւս

չէր հա սել այդ հատ վա ծին: Գավ թի կա ռու ցումն ա վարտ վել է 1250 թ -ին:

Կա ռուց ման սկիզ բը, փաս տո րեն, պետք է հա մա րել 1245 թ. հե տո կամ

այդ տա րին: Ե կե ղե ցու գավ թի գմբե թի վրա փո րագր ված « Զա ռաջ նորդ

սուրբ ուխ տիս զտէր Մկր տիչ»8 կա պակ ցու թյու նը, թույլ է տա լիս նկա-

տել, որ 1250 թ. Մկր տիչ ե պիս կո պո սը դեռեւս ա ռաջ նորդ էր:

Ե պիս կո պո սա կան թե մի ստեղ ծու մից հե տո Վա չուտ յան նե րը, ան շուշտ,

ձգտել են թե մի գլուխ բարձ րաց նել ըն տա նի քի ան դամ նե րից կամ բա րե կա-

մա կան կա պով ի րենց հետ կապ ված որ եւէ մե կին. հա ջող վել է ի րա կա նաց-

նել երկ րոր դը: 1260-ա կան թվա կան նե րի կե սե րին Հով հան նա վան քի ե պիս-

կո պո սա կան թե մի ա ռաջ նորդ է դար ձել Քուրդ Ա.-ի կնոջ՝ Խո րի շահ իշ խա-

նու հու հա րա զատ նե րից մե կը՝ Հա մա զաս պը: Ու շիի Ս. Սար գիս ե կե ղե ցու

գավ թի բա րա վո րի ար ձա նագ րու թյան մեջ նշվել է. «Ի տէր Յո հան նի սէ...

Եւ տէր Հա մա զաս պայ... Ի թվիս ՉԺԳ. /1264/»9: Սա Հա մա զաս պի մա սին

ա ռա ջին տե ղե կու թյունն է: 1288 թ. Կա րա պետ գրի չը Հով հան նա վան քում

ըն դօ րի նա կած « Մեկ նու թիւն գոր ծոցն ա ռա քե լոյ Յո հան նու Ոս կե բե րա-

նի» ձե ռագ րում գրել է. «...զտէր Հա մա զասպ եւ զա մե նայն ըն տա նիս իւր,

զազ գա յինսն Մա մի կո նեան»10: Սար գիս գրի չը 1289 թ. Հով հան նա վան քում

ըն դօ րի նա կած « Պատ մու թիւն Հա յոց Ղե ւոն դայ վար դա պե տի» ձե ռագ րի

հի շա տա կա րա նում եւս գ րել է, որ այն պատ վի րել ու ստա ցել է «տէր Հա-

մա զասպ ի պա տո ւա ւոր յազ գէն Մա մի կո նեանց»11: Հա վա նա բար, Հա մա-

զաս պը մա նուկ հա սա կում հո րաք րոջ՝ Խո րի շահ իշ խա նու հու հետ Լո ռիից

փո խադր վել է Ան բեր դի տե րե րի ար քու նիք, կրթու թյուն ստա ցել Հով հան-

նա վան քի դպրա նո ցում, բարձ րա ցել ե կե ղե ցա կան աս տի ճա նա կար գով եւ,

ի վեր ջո, դար ձել ե պիս կո պո սա կան թե մի ա ռաջ նորդ: Ե թե նկա տի ու նե-

նանք, որ երբ Հա մա զասպն աղբ յուր նե րում ա ռա ջին ան գամ 1264 թ. հի-

շա տակ վել է, ըստ եր եւույ թին, լի նե լով 30-35 տա րե կան, ա պա պետք է

ծնված լի ներ ԺԳ. դա րի 30-ա կան թվա կան նե րին:

Հա մա զաս պը ե պիս կո պո սա կան ա թոռ է բարձ րա ցել, երբ իշ խա նու-

թյան գլուխ էին Քուրդ Ա.-ն եւ գա հա կից որ դին՝ Հա սան իշ խա նը: 1270-

ա կան թվա կան նե րի կե սե րին մա հա ցել է Քուրդ Ա.-ն, 1283-ին՝ Հա սա-

նը, եւ վեր ջի նիս փո խա րի նել է եղ բայ րը՝ Երկ րորդ Դա վի թը: Այս ե րեք

8 Կ. Ղաֆադարյան, Հովհաննավանքը..., էջ 117:9 Ընթերց& մը մե րն է:10 «Հայերեն ձեռագրերի հիշատակարաններ», ԺԳ. դար, կազմ.` Ա. Մաթեւոսյան, Երեւան,

1984, էջ 611:11 Անդ, էջ 635:


տի րա կալ նե րի օ րոք է գոր ծել Հա մա զասպ ար քե պիս կո պո սը: Զա քա րիա

Քա նա քեռ ցին գրել է, որ Հա մա զաս պը «...այր փա ռա հեղ եւ ա հար կու

տե սո ղացն»12 էր:

Հա մա զաս պի ա թո ռա կա լու թյան տա րի նե րին ոմն Վա նա կա նի որ դի

Հո վան նե սը 1274 թ. սա լա պա տել է Հով հան նա վան քի գավ թի հա տա կը եւ

նո րո գել դա սերն ու ար ձա նագ րել. «...եւ ա ռաջ նորդ սրբոցս տէր Հա մա-

զասպ եւ այլ եղ բարքս խոս տա ցան...»13:

Ար ձա նագ րու թյուն նե րում եւ ձե ռագ րե րի հի շա տա կա րան նե րում

նշվել է միայն Հա մա զասպ ե պիս կո պո սի տոհ մա կան պատ կա նե լու թյու-

նը: Կեն սագ րա կան որ եւէ այլ տե ղե կու թյուն չի հայտն վել: Մա մի կոն յան-

Հա մա զասպ յան տոհ մա ծա ռը թույլ է տա լիս նկա տել, որ Հով հան նա վան-

քի ա ռաջ նորդ Հա մա զասպ ե պիս կո պո սը, տոհ մի նա հա պետ Հա մա զասպ

Ա.-ից սկսած, չոր րորդ սերն դից է, կա րող է Մարծ պան Ա.-ի, Քուրդ Ա.

Վա չուտ յա նի ա նե րոջ որ դի նե րից Գ րի գո րի, Աս լան բե կի, Սարգ սի կամ

Ա մի րա յի, ինչ պես նաեւ սրանց հո րեղ բայր Սմ բատ Բ.-ի որ դի նե րից մե կի`

Համ լի կի կամ Սա դու նի որ դին լի նել:

Հա մա զասպ ար քե պիս կո պո սի մե ծա գույն ծա ռա յու թյու նը մոն ղո լա-

կան տի րա պե տու թյան վայ րի վե րո տա րի նե րին ե ղել է ձե ռագ րե րի ըն դօ-

րի նա կու մը: Պահ պան վել ու մեզ են հա սել եւ այժմ Մես րոպ Մաշ տո ցի

ան վան Մա տե նա դա րա նում պահ վում են Հա մա զասպ ար քե պիս կո պո սի

պատ վի րած յոթ ձե ռագ րեր: Ձե ռագ րերն ըն դօ րի նակ վել են 1286, 1288,

1289 (ե րեք ձե ռա գիր), 1293, 129414 թվա կան նե րին: Այդ ձե ռագ րերն են`

« Մեկ նու թիւն հանգս տեան Յո հան նու», « Մեկ նու թիւն գոր ծոցն ա ռա քե-

լոց Յո հան նու Ոս կե բե րա նի», « Պատ մու թիւն հա յոց Ղե ւոն դայ վար դա պե-

տի», « Մեկ նու թիւն հնգա մա տե նին Վար դա նայ Ա րե ւելց ւոյ», « Պատ մու-

թիւն Ա գա թան գե ղո սի», « Մեկ նու թիւն սաղ մո սաց Ներ սէ սի Լամբ րո նաց-

ւոյ»: Ս րանց մեջ կան գոր ծեր, ո րոնք նշյալ եր կե րի ա մե նա հին ըն դօ րի նա-

կու թյուն ներն են:

Հա մա զասպ ար քե պիս կո պո սը քաջ գի տակ ցել է իր գոր ծի անհ րա ժեշ-

տու թյու նը: 1289 թ. ըն դօ րի նակ ված « Ժո ղո վա ծո ւի» հի շա տա կա րա նում

ան ձամբ գրել է. «Այս պատ մու թիւն ի մաս տա սի րա կան ոչ գո լով ի սուրբ

մե նաս տա նիս, ի վանս Յով հան նու, ես՝ տէր Հա մա զասպ բա զում փա փա-

12 «Զաքարեայ սարկաւագի Պատմագր& թիւն», հ. 3-րդ, Վաղարշապատ, 1870, էջ 30:13 Կ. Ղաֆադարյան, նշվ. աշխ., էջ 106:14 ՄՄ, ձեռագրեր 497, 510, 511, 512, 583, 591 (տե՛ս «Հայերեն ձեռագրերի հիշա տա-

կարաններ», ԺԳ. դար, էջ 595, 611-614, 633-634, 635, 722, 732-733):


գա նաւք ի խնդիր էի, զի յետ իմ մնաս ցէ ինձ ըն ծայ ընդ մե ծա մեծս»15:

Իր պատ վի րած ձե ռագ րե րը Հա մա զասպ ար քե պիս կո պոսն ըն ծա յել է Հով-

հան նա վան քի գրա դա րա նին. «Եւ ըն ծա յե ցոյց զսա ի Սուրբ Կա րա պետն,

ի վանս Յո հա նու, ի լու սա վո րու թիւն հա ւա տա ցե լոց, եւ ի վար ժումն

ման կանց ե կե ղեց ւոյ»16: Նա հոգ է տա րել Հով հան նա վան քի գրա դա րա-

նի մա սին, ձգտել հաս տա տուն պա հել միա բա նու թյունն այդ դժվա րին

ժա մա նակ նե րում, ո րը գրիչ Քա հա նան 1294 թ. ըն դօ րի նա կած ձե ռագ րի

հի շա տա կա րա նում այս պես է բնու թագ րել. «...ի դառն եւ յան ցեալ ժա-

մա նա կիս, յո րում ոչ գոյր հան գիստ քրիս տո նէից ի հար կա պա հան ջու թէ-

նէ այ լա սե ռիցն»17: Հա մա զասպ ար քե պիս կո պո սի պատ վե րով ձե ռագ րերն

ըն դօ րի նա կել են « Կա րա պետ, Սար գիս, Յո հան նէս, Քա հա նա, Գ րի գոր»

գրիչ նե րը եւ ու րիշ ներ: Հա մա զասպ ար քե պիս կո պո սի ա նու նը վեր ջին ան-

գամ հան դի պում է հենց այդ՝ 1294 թ. ձե ռագ րի հի շա տա կա րա նում:

Ան վա նի պատ մա բան Լ եւոն Խա չիկ յանն Ար տա զի իշ խա նա կան տան

ե պիս կո պո սա կան թե մի առն չու թյամբ գրել է. « Մի ջին դա րե րում Հա յաս-

տա նի ե կե ղե ցա կան թե մե րի ու նշա նա վոր վա նա կան հաս տա տու թյուն նե րի

ա ռաջ նոր դա կան պաշ տո նը, գրե թե ա մե նու րեք, ժա ռան գա կան բնույթ էր

ստա ցել եւ փո խանց վում էր ա ռաջ նոր դի մեր ձա վոր ազ գա կան նե րից մե-

կին (մեծ մա սամբ՝ եղ բոր որ դուն), ո րը պաշ տո նի էր կոչ վում իր տա րեց հո-

րեղ բոր կեն դա նու թյան օ րոք եւ փո խա րի նում նրան՝ մահ վա նից հե տո»18:

Հով հան նա վան քում Հա մա զասպ ար քե պիս կո պո սին հա ջոր դել է Մա-

մի կոն յան ըն տա նի քի մեկ այլ ներ կա յա ցու ցիչ՝ Ներ սես ե պիս կո պո սը: Ն րա

ա նունն ա ռա ջին ան գամ հան դի պում է 1310 թ. Հով հան նա վան քում Սու-

պայ իշ խա նի եւ Տիկ նանց իշ խա նու հու դուստր Մա մա խա թուն իշ խա նու-

հու պատ վի րած Ա վե տա րա նի հի շա տա կա րա նում, ո րի հա մա ձայն` ձե ռա-

գի րը գրվել է. «...յե պիս կո պո սու թեան եւ յա ռաջ նոր դու թեան ա թո ռոյս

տէր Ներ սէ սի՝ սրբա փայլ եւ ճգնազ գեաց զո ւարթ նոյ»19:

Այս Ներ սե սի մա սին եւս կեն սագ րա կան տե ղե կու թյուն ներ չեն պահ-

պան վել: Մա մի կոն յան- Հա մա զասպ յան տոհ մի ան դամ նե րի ո րո նու մը

հնա րա վո րու թյուն է ըն ձե ռել հայտ նա բե րե լու այդ ըն տա նի քի նոր ան-

դամ նե րի, ո րոնց մի մա սի ով լի նե լը հնա րա վոր է ե ղել պար զել եւ ըստ

15 «Հայերեն ձեռագրերի հիշատակարաններ», ԺԳ. դար, էջ 633:16 Անդ, էջ 722:17 Անդ, էջ 732-733:18 Լ. Խաչիկյան, Արտազի հայկական իշխան& թյ& նը եւ Ծործորի դպրոցը, ԲՄ, պրակ 11,

1973, էջ 135:19 Հ.Ղեւոնդ Ալիշան, Այրարատ բնաշխարհ Հայաստանեայց, Վենետիկ, 1890, էջ 172:


այդմ լրաց նել տոհ մա ծա ռի թե՛ Հա սան յան ճյու ղի, որ բնա կու թյան հա-

մար ընտ րել էր Խա չե նա գե տի վտակ Քո լա տա կի հո վի տը, թե՛ Լո ռիում

հաս տատ ված Մարծ պան Ա.-ի որ դի Գ րի գո րի ճյու ղի եւս մի քա նի սերն դի

ներ կա յա ցու ցիչ նե րի ա նուն ներ, իսկ մի մա սի վե րա բեր յալ, փաս տե րի պա-

կա սի պատ ճա ռով, դեռեւս հնա րա վոր չէ ո չինչ ա սել: Մեզ հա ջող վել է

պար զել, որ Ծա ռու տի ձոր գա վա ռի Խու միթ վան քում 1331 թ. ըն դօ րի նակ-

ված ձե ռագ րի հի շա տա կա րա նում ներ կա յաց վել են Մա մի կոն յան գեր դաս-

տա նի ներ կա յա ցու ցիչ Վահ րա մը եւ ն րա զա վակ նե րը: Հի շա տա կա րա նի

այդ հատ վա ծում գրվել է. « Հա յոց սուրբ նա հա տա կին Վար դա նայ շա-

ռա վի ղէն յա ռաջ ե կեալ, ի տի րա սէր եւ յաս տո ւա ծա սէր ազ գէն Մա մի կո-

նեանց, որ դիքն պա րոն Վահ րա մա՝ տէր Ներ սէս, Ար ղունն եւ Քաինն, եւ

հան գու ցել ի Ք րիս տոս եղ բայր պա րո նացս Սար գիս, եւ մայր սո ցա Դա-

տի կա, եւ քոյր սո ցա Թամ թե րին»20: 1330-ա կան թվա կան նե րին Մա մի կոն-

յան- Հա մա զասպ յան ըն տա նի քում այլ տեր Ներ սես չի հի շա տակ վել: Հաշ-

վի առ նե լով նույ նա ժա մա նա կու թյու նը` կար ծում ենք, որ Վահ րա մի եւ

Դա տի կի որ դի տեր Ներ սե սը Հով հան նա վան քի ա ռաջ նորդ Ներ սես ե պիս-

կո պոսն է: Ղ եւոնդ Ա լի շանն իր ձեռ քի տակ ե ղած` 1318 թ. մի ձե ռագ րի

հի շա տա կա րա նից ար տագ րել է. «...եւ զմարմ նա ւորն ա ռեալ՝ հո գե ւո րին

փո խա նա կէր, Ներ սէս ա նուն, որ եւ ման կունս գնոց ստա ցեալ` վար ժէր

աս տո ւա ծա հա ճոյ վա րուք, եւ ի չափ հա սու ցեալ` տայր յու սումն բա նի

սպա սա ւո րու թեան. եւ այ լոց բազ մաց կա րե կից եւ ար դիւ նա րար լի նէր,

յաշ խար հա կանս եւ ի վա նա կանս. եւ զա մե նայն ժա մա նակս իւր` այս պէս

ան ցու ցա նէր»21: Զա քա րիա Քա նա քեռ ցին Ներ սես ե պիս կո պո սի մա սին

գրել է. «...ե ղեւ Հայր Ներ սէս: Սա ազ գա կան էր Հա մա զաս պա, զայր ու-

սաք ի յի շա տա կա րա նաց գրոց, զոր ետ գրել. եւ բա զումք կան գրոց նո րա

առ մեզ»22: Փաս տո րեն, նա ձե ռագ րեր է պատ վի րել, ո րոնք Զա քա րիա

Քա նա քեռ ցու օ րոք` ԺԸ. դա րում, դեռեւս ե ղել են վան քի գրա դա րա նում,

սա կայն դրան ցից որ եւէ մե կը մեզ չի հա սել: Ներ սես ե պիս կո պո սի հի շա-

տակ մա նը վեր ջին ան գամ հան դի պում ենք Թեո դոս Չր քի նի` Հով հան նա-

վան քի 1350 թ. ար ձա նագ րու թյան մեջ. «...եւ ա ռաջ նորդ սուրբ ուխ տիս

20 «ԺԴ. դարի հայերեն ձեռագրերի հիշատակարաններ», կազմ.` Լ. Խաչիկյան, Երեւան, 1950, էջ 332:

21 Հ. Ղեւոնդ Ալիշան, Այրարատ, էջ 172. տե՛ս «ԺԴ. դարի հայերեն ձեռագրերի հիշատա-կարան ներ», էջ 129:

22 «Զաքարեայ սարկաւագի Պատմագր& թիւն», էջ 30:


տէր Ներ սէս եւ սպա սա ւորքս խոս տա ցան Ա. քա ռա սունք պա տա րա գել

զՔ րիս տոս յա մէն ա մի»23:

Թեեւ Մա մա խա թու նի` 1310 թ. պատ վի րած Ա վե տա րա նի հի շա տա-

կա րա նում Ներ սես ե պիս կո պո սը հիշ վել է Հով հան նա վան քի ա ռաջ նորդ,

Զա քա րիա Քա նա քեռ ցին մի խաչ քա րի վրա յից ար տագ րել է 1311 թվա կիր

ար ձա նագ րու թյուն. «զ Վա սիլ հայր Յօ հան նու վա նից՝ ա ռաջ նորդ Շի րա-

կա եւ ա մե նայն Ան բեր դու, յի շե ցէք ի Ք րիս տոս: Թո ւին ՉԿ.»: Այս Վա սի-

լի մա սին այլ տե ղե կու թյուն հայտ նի չէ, ինչ պես նաեւ նրա ա նու նը կրող

խաչ քա րը եւս չի պահ պան վել, ուս տի դժվար է ճշտել՝ նա ե ղել է Ներ սես

ե պիս կո պո սից ա ռա՞ջ, թե՞ միա ժա մա նակ նրա հետ, ի՞նչ հան գա ման քով է

ե ղել նաեւ Շի րա կի եւ Ան բեր դի ա ռաջ նորդ, երբ նշյալ ե պիս կո պո սա կան

թե մի սահ ման ներն արեւ մուտ քում ա վարտ վել են Աշ նա կում եւ ան գամ

չեն հա սել Շի րա կի սահ ման նե րին:

Ան բեր դի ե պիս կո պո սա կան թե մի գա վա զա նա գիրք 24

(1243-1350-ա կան թվա կան նե րին)1. 1245 - մոտ 1260 թթ. - Մկր տիչ ե պիս կո պոս,2. 1264 – 1300 թթ. - Հա մա զասպ ար քե պիս կո պոս,3. 1300 / ± / - 1350 թթ. - Ներ սես ե պիս կո պոս,4. 1311 թ. / ± / - Վա սիլ,5. 1352 թ. - Աբ րա համ:

Այ րա րատ յան հայ րա պե տա կան թե մը. Այ րա րատ յան հայ րա պե տա-

կան հոգ եւոր գա հը խիստ կար եւոր դեր է ու նե ցել Զա քար յան Հա յաս տա-

նի թե՛ ան կախ պե տա կա նու թյան, թե՛ մոն ղո լա կան տի րա պե տու թյան կի-

սան կախ իշ խա նու թյան քա ղա քա կան ու տնտե սա կան հար ցե րի լուծ ման

գոր ծում. թե մի ա ռաջ նոր դը, ԺԲ. դա րից սկսած, ե րեք այլ թե մե րի թվում

վճռա կան ձայն է ու նե ցել Ա մե նայն Հա յոց Կա թո ղի կո սի ընտ րու թյուն-

նե րի ժա մա նակ25: Այդ վի ճա կի գնա հա տու մը, թերեւս, 1331-ին Ծա ռու-

տի ձոր գա վա ռի Խու միթ վան քում Մկր տիչ գրչի ըն դօ րի նա կած « Հայր

Մաշ տո ցի» հի շա տա կա րանն է, որ տեղ թվարկ վել են ժա մա նա կի իշ խա-

նա վոր նե րը: Ա հա այդ հատ վա ծը. «...ի թվա կան Հա յոց ՉՁ. /1331/... ի

23 Կ. Ղաֆադարյան, նշվ. աշխ., էջ 92-94:24 Գավազանագրքի տեղեկ& թյ& նները քաղված են վիմագրական, մատենագրական

աղբյ& րներից. նշյալը երբեմն արտացոլ& մ է այն որոշակի թվականը, երբ տվյալ անձը հիշատակվել է:

25 Հ.Ղեւոնդ Ալիշան, Այրարատ, էջ 272:


ղա նու թեան Բու սաի տին, ի թա գա ւո րու թիւն վրաց Գաւր գէ, ի հայ րա պե-

տու թեան Հա յոց տեառն Գ րի գո րոյ, եւ ի հայ րա պե տու թեանն Ա ղո ւա նից

տեառն Զա քա րիա յի, յե պիս կո պո սու թեան Այ րա րա տեան գա ւա ռիս տէր

Գ րի գո րոյ...»26:

Հա յաս տա նի տա րածք նե րի ա զա տագր ման ա վար տին Զա քա րե Բ. եւ

Ի վա նե Ա. եղ բայր նե րը, մինչեւ կողմ նա կա լու թյուն-փո խար քա յու թյուն-

ներ հիմ նե լը, ո րո շել են ազ տագր ված տա րածք նե րը բա ժա նել: Զա քա րե

Բ.-ի տանն էր պատ կա նե լու Լո ռին, Շի րա կը, Այ րա րատ յան նա հան գի հիմ-

նա կան մա սը, իսկ Ի վա նե Ա.-ին՝ Գե ղար քու նի քը, Վա յոց ձո րը, Ս յու նի քը,

Բջ նին եւ Դ վի նը: Կողմ նա կա լու թյուն-փո խար քա յու թյուն նե րի հիմ նու մից

հե տո Զա քա րե Բ.-ն Այ րա րատ յան կողմ նա կալ-փո խար քա յի պաշ տո նը

տվել է իր զո րա վար Վա չե Ա. Վա չուտ յա նին. այդ նշա նա կու մը Ի վա նե

Ա.-ին թե լադ րել է Այ րա րատ յան կողմ նա կա լու թյուն-փո խար քա յու թյան

հայ րա պե տա կան թե մի ա ռաջ նոր դի գա հը պա հել իր բաժ նում: Այդ քայ լի

ի րա գործ մանն օգ նել է եւ այն, որ դեռեւս 1031 թ. Պետ րոս Գե տա դարձ

կա թո ղի կո սը Բջ նիում ե պիս կո պո սա կան թեմ էր հիմ նել:

1201 թ. Բջ նիում հաս տատ ված Ի վա նե Ա.-ն հա սել է նրան, որ Բջ նին

դառ նա Այ րա րատ յան հայ րա պե տա կան թե մի կենտ րոն: Ի վա նե Ա.-ն, այ-

նո ւա մե նայ նիվ, կաս կա ծել է, որ Այ րա րատ յան հայ րա պե տա կան հոգ եւոր

թե մի գե րա գա հու թյան հա մար կա րող են մրցա կից ներ դառ նալ Վա չուտ-

յան նե րը եւ Պ ռոշ յան նե րը: Այդ կաս կածն է ե ղել պատ ճառ, որ նա 1203/4

թվա կա նին իր նոր մայ րա քա ղաք Դ վին տե ղա փոխ վե լիս ա պա հո վու թյան

հա մար իր հետ տա նի Բջ նիի ե պիս կո պո սին: Կի րա կոս Գան ձա կե ցին 1205

թ. Զա քա րե Բ.-ի հրա վի րած` Լո ռեի ե կե ղե ցա կան ժո ղո վի մաս նա կից նե-

րին թվե լիս Բջ նիի ե պիս կո պո սին ներ կա յաց րել է այս պես. «...Վր թա նէս

Բջ նոյ եւ Դու նայ»27: Վր թա նես ե պիս կո պո սը մաս նակ ցել է նաեւ 1209 թ.

Ա նիի ե կե ղե ցա կան ժո ղո վին:

Ա մե նայն հա վա նա կա նու թյամբ, Այ րա րատ յան կողմ նա կալ-փո խար քա

Վա չուտ յան նե րը եր կար են պայ քա րել հայ րա պե տա կան հոգ եւոր թե մի գա-

հի հա մար, բայց նրանց պայ քարն արդ յու նա վետ չի ե ղել եւ ա վարտ վել է

Հով հան նա վան քի ե պիս կո պո սա կան թե մի հիմ նու մով. այդ տե ղի է ու նե ցել

1243-ին: Եվ միայն դրա նից հե տո Բջ նիի հայ րա պե տա կան հոգ եւոր թե մի

գա հա կալ նե րը, պայ քա րը հա մա րե լով ա վարտ ված, վե րա դար ձել են Բջ նի:

Այ րա րատ յան կողմ նա կա լու թյուն-փո խար քա յու թյան հայ րա պե-

26 «ԺԴ. դարի հայերեն ձեռագրերի հիշատակարաններ», էջ 232:27 Կիրակոս Գանձակեցի, Պատմ& թյ& ն հայոց, էջ 172:


տա կան ա թո ռի գա հա կալ նե րի` Բջ նիից բա ցա կա յե լու մա սին հու շում է

նաեւ հետեւ յալ փաս տը. ա զա տագ րա կան մար տե րի մաս նա կից Վա սակ

Խաղ բակ յա նի եղ բայ րը՝ Գ րի գո րը, որ պես պարգեւ ստա ցել էր Այ րա րատ-

յան նա հան գի Ուրծ գա վա ռի մի մա սը: Գ րի գո րը նստա վայր էր դարձ րել

Վանս տան գյու ղը, հոգ եւոր կենտ րոն՝ Աղ ջոց Ս. Ս տե փա նոս վան քը:

Աղ ջոց Ս. Ս տե փա նոս վան քի եւ Վանս տա նի ե կե ղե ցի նե րի եր կու ար-

ձա նագ րու թյուն ներ տե ղե կու թյուն են հա ղոր դում Այ րա րատ յան հայ րա-

պե տա կան հոգ եւոր թե մի գա հա կա լի վե րա բեր յալ: Աղ ջոց Ս. Ս տե փա նոս

ե կե ղե ցու հա րա վա յին պա տի վե րին ձախ անկ յու նում փո րագր ված շի նա-

րա րա կան ար ձա նագ րու թյան երկ րորդ-չոր րորդ տո ղե րում կար դում ենք.

«...թվին ՈԿԶ. /1217/, յիշ խա նու թեանս Ի ւա նեի եւ ի հայ րա պե տու թեանս

տէր Դաւ թի, ես՝ Ա բել, վար դա պե տաց վար դա պետ, ա ռաջ նորդ ե կե ղե-

ցոյս, միա բա նու թեամբ եղ բարցս շի նե ցաք զե կե ղե ցիս մե ծաւ աշ խա տու-

թեամբ»28:

Ո՞վ է այս տեր Դա վի թը, ո րի հայ րա պե տու թյան օ րոք կա ռուց վել է

ե կե ղե ցին... Պատ մա բան Սու րեն Սա ղում յանն այս Դավ թին նույ նաց րել է

1204-1208 թթ. Աղ թա մա րում ի րեն ա թո ռա կից հայ տա րա րած Դա վիթ Գ.

Ար քայ կաղ նեց կա թո ղի կո սի հետ: Նա են թադ րել է, որ ար ձա նագ րու թյան

ՈԿԶ. (1217) թվա կա նը վստա հե լի չէ, եւ այն սրբագ րել է ՈԾԶ. (1207)-ով,

որ պես զի ե կե ղե ցու կա ռուց ման ժա մա նա կը հա մա պա տաս խա նի Դա վիթ

Գ. Ար քայ կաղ նե ցու ապ րած ժա մա նա կաշր ջա նին29:

Մեր կար ծի քով` ար ձա նագ րու թյան մեջ հի շա տակ ված տեր Դավ թի

ինք նու թյան պար զա բան ման հա մար խիստ կար եւոր է Վանս տան գյու ղի

ե կե ղե ցու շի նա րա րա կան ար ձա նագ րու թյու նը: Ըստ այդ ար ձա նագ րու-

թյան` ե կե ղե ցին կա ռու ցել է Այ րա րատ յան կողմ նա կա լու թյան հայ րա-

պե տա կան ա ռաջ նորդ Հա սա մա տի նի թոռ, Գ րի գո րի որ դի տեր Դա վի թը:

Գ յու ղի ե կե ղե ցին կա ռուց վել է Ի վա նե Ա.-ի օ րոք, այ սինքն՝ 1213 թ. կամ

հա ջոր դող տա րի նե րին` Զա քա րե Բ.-ի մա հից հե տո30:

Աղ ջոց Ս. Ս տե փա նոս ե կե ղե ցու եւ Վանս տա նի ե կե ղե ցու ար ձա նագ-

րու թյուն նե րում հի շա տակ ված «ի հայ րա պե տու թեանս» տեր Դա վի թը եւ

Հա սա մա տի նի թոռ, Գ րի գո րի որ դի տեր Դա վի թը նույն անձ նա վո րու-

թյունն են: Այս նույ նա ցու մից հե տո վե րա նում է Աղ ջոց Ս. Ս տե փա նո սի

28 Ս. Սաղ* մյան, Պատմական մի հ& շարձանի կառ& ցման հարցի շ& րջ, ՊԲՀ, 1986, թ. 2, էջ 199:

29 Անդ, էջ 201:30 Պ. Դոնաբեդյան, Վանստան գյ& ղի եկեղեց& բարձրաքանդակի մասին, ՊԲՀ, 1979,

թ. 1, էջ 156-157:


շի նա րա րա կան ար ձա նագ րու թյու նը սրբագ րե լու անհ րա ժեշ տու թյու նը:

Այն, ի րոք, պետք է 1217 թ. գրված լի նի: Ն ման սրբագ րու թյան ա ռիթ,

կար ծում ենք, դար ձել է «ի հայ րա պե տու թեանս» ար տա հայ տու թյու նը,

ո րից եզ րա կաց վել է, որ այս տեղ ան պատ ճառ պետք է փնտրվի հայ րա-

պետ-կա թո ղի կոս, մինչ դեռ Այ րա րատ յան հայ րա պե տա կան հոգ եւոր թե մի

ա ռաջ նոր դը նույն պես «հայ րա պետ» էր:

Օ րի նակ ներ առ կա են Գե ղար քու նի քում, ո րի տա րած քի մի մա սը ԺԳ.-

ԺԴ. դա րե րում գտնվում էր Օր բել յան նե րի ու Պ ռոշ յան նե րի իշ խա նու-

թյան ներ քո եւ են թա կա է ե ղել Ս յուն յաց հայ րա պե տա կան թե մին: Լիճք

գյու ղի Ծաղ կե վանք ե կե ղե ցու ներ սում գտնվող խաչ քա րի պատ վան դա-

նին 1284 թ. փո րագր վել է. «Ի հայ րա պե տու թեան տէր Գ րի գո րի, մենք՝ :5:

եղ բայր՝ Աբ րա համ քա հա նայ... եւ այլքս31»: Այս տեր Գ րի գո րը 1262-ից

ե ղել է Ս յուն յաց հոգ եւոր թե մի գա հա կալ: Թա զագ յու ղի Գ րի գոր Լու-

սա վո րիչ ե կե ղե ցու պա տին 1286 թ. փո րագր վել է. «...եւ իշ խա նու թեամբ

Տար սա յի ճին եւ պա րո նու թեամբ Լի պա րի տի եւ հայ րա պե տու թեամբ տէր

Գ րի գո րոյ...»32: Այս տեր Գ րի գո րը հա մա տե ղել է Օր բել յան նե րի ու Պ ռոշ-

յան նե րի կողմ նա կա լու թյուն-փո խար քա յու թյուն նե րի հոգ եւոր հայ րա պե-

տու թյու նը: Դ րա վկա յու թյունն է Գա վա ռի տա րա ծաշր ջա նի Փա ռա կանք

բնա կա տե ղի հա րա վա յին գե րեզ մա նո ցի մեծ խաչ քա րի վրա ե ղած ար ձա-

նագ րու թյու նը. «Ի պա րո նու թիւն Պ ռո շոյ, ե պիս կո պո սու թեան տէր Գ րի-

գո րոյ, ես Մա նու չայ կանգ նե ցի զխաչս, թվ. ՉԻԲ. /1273/»33:

Վր թա նես ե պիս կո պո սից հե տո` 1243-1267 թվա կան նե րի միջեւ ընկած

ժամանակահատվածում, Բջ նիում հի շա տակ վում են Վա նա կան ու Գ րի-

գոր ե պիս կո պոս նե րը: Պատ միչ Կի րա կոս Գան ձա կե ցին գրել է, որ Վար-

դան Ար եւել ցին 1243 թ. հան դի պել է նաեւ վե րը հիշ ված ե պիս կո պոս-

նե րին: Նա գրել է. «...եւ ե կեալ վար դա պետն Վար դան եւ որք ընդ նմա

ա ռա քելքն ի կա թո ղի կո սէն յԱր եւելս... եւ ե պիս կո պոսքն Բջ նոյ՝ Վա նա-

կանն եւ Գ րի գոր...»34 ու հան դի պել են նրա հետ: Այս ե պիս կո պոս ներն

Այ րա րատ յան հայ րա պե տա կան հոգ եւոր թե մի գա հի վրա հա ջոր դել են

ի րար: Գ եւորգ Լամբ րո նա ցին « Տօ նա պատ ճառ»-ի հի շա տա կա րա նում

գրել է. «...ս /ուր/բ ծե րու նին... աս տո ւա ծա պա տո ւեալ ար հիե պիս կո պոսն

տէր Գ րի գոր, որ ու նէի զվե րա տես չու թիւն այ ցե լա կանն դիտ ման՝ քա հա-

31 «Դիվան հայ վիմագր& թյան», պրակ IV, Գեղարք& նիք, կազմ.` Ս. Բարխ& դարյան, Երե-ւան, 1973, էջ 135:

32 Անդ, էջ 198:33 Անդ, էջ 253:34 Կիրակոս Գանձակեցի, Պատմ& թյ& ն հայոց, էջ 310:


նա յա կան դա սու կա տա րող պե տու թեան Այ րա րա տեան նա հան գին, նե-

րա կա յան ու նե լով զա մուրն Բջնի…»35: Փաս տո րեն, հիշ յալ 1267 թ. Գ րի-

գոր ար քե պիս կո պո սը մա հա ցել է, եւ ն րա փո խա րեն ա թո ռա կալ է դար ձել

Վա նա կան ե պիս կո պո սը:

Վա նա կան ե պիս կո պո սին հա ջոր դել է երկ րորդ Գ րի գոր ե պիս կո պո-

սը: Նա Այ րա րատ յան հայ րա պե տա կան հոգ եւոր թե մի ա ռաջ նոր դի պաշ-

տո նում հի շա տակ վում է գրիչ Սար գի սի` Նե ղուս վան քում ար տագ րած

« Մեկ նու թիւն ա ղաւ թից եւ պա տա րա գի Խոս րո վի Ան ձե ւաց ւոյ» ձե ռա-

գրի հի շա տա կա րա նում. «Եւ արդ գրե ցաւ գիրքս հրա մա նաւ եւ ար-

դեամբք սուրբ եւ ա ռա քե լաշ նորհ ե պիս կո պո սին Բջ նոյ տէր Գ րի գո րի, ի

թիւս Հա յոց ՉԻԱ. /1272/»36: Այս Գ րի գոր ե պիս կո պո սը Ան բեր դի ե պիս-

կո պո սա կան թե մի ա ռաջ նորդ Հա մա զաս պի ժա մա նա կա կիցն է: Եր կու սով

հիշ վել են Մուղ նու Ս. Գ եւորգ ե կե ղե ցում Սի մոն գրչի 1278 թ. ար տագ րած

« Տաւ նա կան»-ի հի շա տա կա րա նում. «Եւ ե պիս կո պո սու թեան տէր Գ րի գո-

րոյ եւ տէր Հա մա զաս պայ՝ սուրբքն ի մէջ սրբոց, ջահք պայ ծառք ի դրան

կա թո ղի կէ ե կե ղեց ւոյ»37:

Գ րի գոր ե պիս կո պո սը մա հա ցել է 1287 թ., եւ ն րան հա ջոր դել է Հով-

հան նես ե պիս կո պո սը: Այս մա սին տե ղե կա նում ենք 1287 թ. Նիգ գա վա ռի

Թե ղեն յաց վան քում Դա վիթ գրչի ար տագ րած «Ա ւե տա րան»-ի չա փա ծո

հի շա տա կա րա նից.

«Եւ ա թո ռոյս մե ծ Բջ նեց ւոյԶ տէր Յով հան նէս ե պիս կո պոս ձեռ նադ րե ցին,Եւ ի նախ նեաց վի ճակ հրա ւի րե ցին:Ե կե ղե ցոյս Ս4 րբ Թե ղե նեացՏէր վե րա տե ս4 չ մե ծ Գ րի գոր, Որ Բջ նե ցին էր բա նա ւորԵւ հան ճա րեղ, հռչա կա ւոր»38:

Հով հան նես ար քե պիս կո պո սին հի շա տա կել է նաեւ 1302 թ. նույն Թե-

ղեն յաց վան քում ար տագր ված «Ա ւե տա րան»-ի գրիչ Մկր տի չը. «...սրբա-

զան եւ աս տո ւա ծա պա տո ւեալ ար հիե պիս կո պոսն տէր Յով հան նէս, որ

ու նէր զվե րա տե սու թիւն այ ցե լա կանն դիտ ման քա հա նա յա կանն դա սու

35 «Հայերեն ձեռագրերի հիշատակարաններ», ԺԳ. դար,, էջ 350:36 Անդ, էջ 424:37 Անդ, էջ 476:38 Անդ, էջ 601:


կա տա րո ղա պե տու թեան Այ րա րա տեան նա հան գիս, նիստ կա յա նի ու նե լով

զա մուրն Բջ նի…»39:

Հ նա րա վոր է, որ Հով հան նես ե պիս կո պո սի օ ծու մից հե տո` ինչ-որ

ժա մա նակ, Հով հան նա վան քի ա ռաջ նորդ Հա մա զասպ ե պիս կո պո սը հա մա-

տե ղել է Ան բեր դի ե պիս կո պո սա կան եւ Այ րա րատ յան հայ րա պե տա կան

հոգեւոր թե մե րի ա ռաջ նոր դի պաշ տոն նե րը: Դ րա վկա յու թյունն է Կա-

րա պետ գրիչի` 1288 թ. հի շա տա կագ րու թյու նը. «...եւ տէր Հա մա զասպ

մե ծա պա տիւ եւ ա ռա քե լաշ նորհ ար հիե պիս կո պոս, վե րա դի տող տանս Այ-

րա րա տու եւ մեծ մե նաս տա նի վա նից Յո հան նու»40:

Այ րա րատ յան հայ րա պե տա կան հոգ եւոր թե մի գա հին 1330-ա կան

թվա կան նե րին ե ղել է եր րորդ Գ րի գո րը: 1331 թ. Մկր տիչ գրի չի հի շա տա-

կա րա նում, այլ իշ խա նա վոր նե րի թվում, ներ կա յաց վել է նաեւ «յե պիս կո-

պո սու թեան Այ րա րա տեան գա ւա ռիս տէր Գ րի գո րոյ»41:

Մեզ հե տաքրք րող ժա մա նա կա հատ վա ծում Այ րա րատ յան կողմ նա կա-

լու թյուն-փո խար քա յու թյան հայ րա պե տա կան հոգ եւոր թե մի գա հա կալ է

ե ղել Վա նա կան Բ. ե պիս կո պո սը: Վեր ջինս սպան վել է Լենկ Թե մու րի հրո-

սակ նե րի ձեռ քով: Հի շա տա կա րա նա գի րը գրել է.

«... Յո րոց և մի էր Բըջ նին,Որ էր ա թոռ եր կ4 ց պե տին,Զոր ա ռին և քան դե ցին, Զե պիս կո պոսն սպա նե ցին...»42:

Այ րա րատ յան հայ րա պե տա կան թե մի գա վա զա նա գիր քը(1205-1387 թթ.)

1. 1205-1209 թթ. - Վր թա նես ե պիս կո պոս` մաս նա կից Լո ռ4 և Ա նիի ժո ղովն ե-րի

2. 1217 թ. - Դա վիթ ե պիս կո պոս (որ դի Գ րի գո րի)3. 1267 թ. + - Գ րի գոր Ա. ար քե պիս կո պոս4. 1267 թ. - Վա նա կան Ա. 5. 1272-1287 թթ. - Գ րի գոր Բ. ե պիս կո պոս

39 «ԺԴ. դարի հայերեն ձեռագրերի հիշատակարաններ», էջ 6:40 «Հայերեն ձեռագրերի հիշատակարաններ», ԺԳ. դար,, էջ 611:41 «ԺԴ. դարի հայերեն ձեռագրերի հիշատակարաններ», էջ 232:42 «ԺԵ. դարի հայերեն ձեռագրերի հիշատակարաններ», հ. Ա., Երեւան, 1955, էջ 275:


6. 1287-1302 թթ. / ± / - Հով հան նես ար քե պիս կո պոս7. 1288 թ. - Հա մա զասպ ե պիս կո պոս Մա մի կոն յան ( Հով հան նա վան քի հետ

հա մա տեղ)7. 1306 թ. - Սար գիս8. 1331 թ. - Գ րի գոր Գ. ար քե պիս կո պոս9. 1358 +1387 թթ. - Վա նա կան Բ. ե պիս կո պոս:

РЕЗЮМЕ

Ваче I Вачутян и его преемники около 150-и лет правили в Айраратском наместничестве. Наместники Ваче I, Курд I, Гасан, Давид, Курд II, Теодос Чркин участвовали в культурной жизни, развивали церковно-строительную деятельность в подчиненной им области. Они построили Оганаванк,Тегер, Сагмосаванк, Уши, Египатруш, Аствацнкал церковные комплексы, церковно-победоносную арку Карби, обеспечив земельными поместьями, домами, а также дорогими подарками и книгами. По их требованию Католикос Всех Армян Константин Барцрабердци в 1243 году основал Епископальную епархию с центром Оганаванк, которая привела к завершению борьбы Вачутянов за владение Айраратской Епархии в Бжни. Предводителями Ованнаванка стали архиепископ Амазасп и епископ Нерсес. До наших дней сохранились семь рукописей архиепископа Амазаспа. Историк Закария Канакерци писал, что в 17-ом веке в церкви были рукописи, созданные во времена епископа Нерсеса. К сожалению, ни одна из рукописей не сохранилась до наших дней. В статье также представлены епархия Айрапетакан в Бжни и приведены списки патриархов Анберда и Бжни в 1200-1380 годах.

SUMMARY

Nearly 150 years, Vache I Vachoutyan and his successors ruled Ayrarat vicege-rency. Vicars Vache I, Kurd I, Hasan, David, Kurd II, Teodos Churkin took active part in cultural life as well as in church-building activities in their subordinate area. They built Hovhannavank, Tegher, Saghmosavank, Ushi, Yeghipatrush, Astvatsnkal church complexes and Karbi church-victorious arch providing them with land estates, houses, expensive gi� s and books. At their request, the Catholicos of All Armenians Constan-tine Bartsraberdzi founded the episcopal diocese with the Hovhannavank center in


1243, which led to the end of the Vachoutyans’ struggle for the possession of the Ayrarat diocese in Bjni. The leaders of Hovhannavank became archbishop Hamazasp and bishop Nerses. Only seven manuscripts of archbishop Hamazasp have survived to the present days. The historian Zakaria Kanakertzi wrote that in the 17th century the church had manuscripts created during the time of bishop Nerses. Unfortunately, none of the manuscripts have survived to our days. The article also speaks about the diocese of Hayrapetakan in Bjni and presents the lists of the patriarchs of Anberd and Bjni in 1200-1380.

ԷՋՄԻԱԾԻՆ

ՔՐԻՍՏԻՆԱ ԱՅՎԱԶՅԱՆՀԱԻ

ՄԿՐՏՈՒԹՅԱՆ ԾԵՍԸ ԺԹ. ԴԱՐԱՎԵՐՋԻ ԵՎ Ի. ԴԱՐԱՍԿԶԲԻ ԲԱՆԱՀՅՈՒՍԱԿԱՆ ԵՎ ԱԶԳԱԳՐԱԿԱՆ ՆՅՈՒԹԵՐՈՒՄ

Մկր տու թյու նը խոր հուրդ է, ո րով քրիս տոն յան Հի սուս Ք րիս տո սի

հետ մեռ նում է եւ նոր կյան քով հա րու թյուն առ նում1: Ծի սա կան

այս լվա ցու մը խորհր դան շում է մար դու երկ րորդ ծնուն դը2: Դ րա նով է

պայ մա նա վոր ված մկրտու թյան ա վա զա նի ըն կա լու մը միա ժա մա նակ իբրեւ

գե րեզ մա նա փոս եւ մայ րա կան ար գանդ3:

Մկր տու թյու նը մեղ սա քա վիչ նշա նա կու թյուն ու նի4: Ա հա թե ին չու

քրիս տոն յա նե րի սո վո րու թյունն էր մկրտու թյու նից հե տո ճեր մակ զգեստ

հագ նել` «ի նշան մաք րու թեան հոգ ւոյ»5: Ըստ Ա գա թան գե ղո սի` Ս. Գ րի-

գոր Լու սա վոր չի կող մից Եփ րատ գե տում մկրտված նե րը եւս ս պի տակ

զգեստ ներ են հագ նում. «Եւ ան տի ե լեալ մե ծաւ ցնծու թեամբ եւ ս պի տա-

կազ գեստ հան դեր ձիւք… լու սա ւո րեալք եւ հ րեշ տա կա ցեալք»6:

Ժո ղովր դա կան խոս քում ա ռա վել կի րա ռա կան է այս ծե սի «կնունք»

ան վա նու մը, մինչ դեռ ե կե ղե ցա կան լեզ վում՝ րտ4 թյ4 նը: Այն կնունք է

ան վան վում ծի սա կան լվա ցու մից հե տո կա տար վող դրոշ մի խորհր դա-

կա տա րու թյան շնոր հիվ, ո րի ժա մա նակ մարմ նի ի նը մա սերն օծ վում են

մյու ռո նով: Սր բա զան այս յու ղը «նյու թա կան միջ նորդ է` ի զո րու աստ-

1 Տե՛ս Հռոմե ացիներ Զ. 3-11. Ա. եպս. Ժամկոչյան, Գ. սրկ. Ղ& շչյան, Մկրտ& թյ& ն. «Տարե-գիրք», Աստվածաբան& թյան ֆակ& լտետ, 2007, Բ., էջ 28-45:

2 Տե՛ս С. Аверинцев, Вода. «Мифы народов мира», т. 1, Москва, 1987, с. 240:3 Տե՛ս М. Элиаде, Тайные общества. Обряды инициации и посвящения, Москва, 2002, с.

301:4 Արիոսականների աղանդին հարած Վաղես կայսերը Ս. Ներսես Մեծը հորդոր& մ է.

«Մկրտեաց դ& ի սոյն յայս խորհ& րդս սքանչելի կենաց թող& թեան եւ նորոգ& թեան. զման& կն քո այսմ սրբ& թեանն երան& թեան լ& սոյ թող& թեան մկրտ& թեանն արժանի արասց& ք» («Փաւստոսի Բիւզանդացւոյ Պատմ& թիւն Հայոց», Երեւան, 1987, էջ 128):

5 «Պատմ& թիւն հին հայ տարազին», յօրինեց Վ. վ. Հաց* նի, Վենետիկ-Ս. Ղազար, 1923, էջ 295:

6 «Ագաթանգեղայ Պատմ& թիւն Հայոց», Երեւան, 1983, էջ 464:

2017 Զ. ՄԿՐՏՈՒԹՅԱՆ ԾԵՍԸ ԺԹ.-Ի. ԴԴ. ԲԱՆԱՀՅՈՒՍ. ԵՎ ԱԶԳԱԳՐ. ՆՅՈՒԹԵՐՈՒՄ 59

վա ծա յին հո գին ու շնոր հը ներ գոր ծա կան դարձ նե լու մարդ կանց եւ ի րե րի

վրա»7: Այն ու նի նաեւ նվի րա գոր ծող (ի նի ցիա ցիոն) նշա նա կու թյուն8:

Հոդ վա ծի նպա տակն է վեր հա նել ԺԹ. դա րա վեր ջին եւ Ի. դա րասկզբին

հայ բա նահ յու սու թյան եւ ազ գագ րու թյան մեջ ար տա ցոլ ված մկրտու-

թյան ծե սը եւ դ րա ժո ղովր դա կան ի մաս տա բա նա կան ըն կա լում նե րը:

Հա յոց մեջ կնուն քը կազ մում էր տղա բեր քի9 քա ռաս նօր յա ողջ ծի սա-

շա րա յին հա մա լի րի ան քակ տե լի մա սը: Սո վո րա բար նո րա ծին ե րե խա նե-

րին ութ օ րա կա նում մկրտում էին10: Մկր տու թյունն ու քա ռա սուն քը ե րե-

խա յի հա սա րա կա կան ճա նաչ ման խոր հուրդն ու նեին11: «Է րե խայ բե րես՝

չկնքած մեռ նի» ա նեծ քով12 եր եւան է գա լիս ժո ղովր դի կող մից մկրտու-

թյա նը տրվող կար եւո րու թյու նը13:

Գո րի սի Տեղ գյու ղի, ներ կա յումս Տա վու շի մար զի Լու սա ձոր գյու ղի

բնակ չու հի Սո նիկ Զեյ նալ յա նը մեզ պատ մեց, որ իր նո րա ծին եղ բոր մա-

հից հե տո տա տը ե րա զում տե սել է հան գուց յալ պա պին: Վեր ջինս հարց-

րել է նրան, թե ին չու նո րած նին չեն կնքել, որ ե կել է իր մոտ, բայց չի

կա րո ղա նում բարձ րա նալ խնկի ծա ռը14: Խն կե նին տվյալ դեպ քում մի ջին

7 Ա. Ժամկոչյան, Ն. Հակոբյան, Մեռոնամաններ ս& րբ Գեւորգի պատկերով. «Հայոց սրբե րը եւ սրբավայրերը», Երեւան, 2001, էջ 322:

8 Անդ: 9 Տղաբերք – ծննդաբեր& թյ& ն, որդեծն& թյ& ն: 10 Հրահանգվ& մ էր & թ օրական& մ մկրտվել «Առաքելական» ԺԳ. կանոնով («Կանոնա-

գիրք Հայոց», Ա., աշխատասիր& թյամբ Վ. Հակոբյանի, Երեւան, 1964, էջ 35-37), Նեո-կեսարիայի ժողովի ԺԶ կանոնով (անդ, էջ 186), ինչպես նաեւ Գեորգ Դ. կաթողիկոսի (1813-1882 թթ.) կոնդակով (Ն. վրդ. Մելիք-Թանգյան, Հայոց եկեղեցական իրավ& նքը, Ս. Էջմի ածին, 2011, էջ 526):

11 Տե՛ս Ռ. Նահապետյան, Ազգագրական տեղեկ& թյ& նները Փավստոս Բ& զանդի «Հայոց պատմ& թյ& ն» երկ& մ, Երեւան, 2013, էջ 40-41:

12 «Հայ ժողովրդական ավանդ& թիւններ», ժողոված& Տ. Նաւասարդեանց, գիրք Ա., Թիֆ լիս, 1883, էջ 6:

13 Քրիստոսի Ծննդյան եւ Մկրտ& թյան ժողովրդական տոնակատար& թյ& նը խափա նել& համար բոլշեւիկյան իշխան& թյ& նները 1920-1930 թթ. կազմակերպ& մ էին «Կար մի ր կն& նք» եւ «Կոմսոմոլի ծն& նդը» անվան& մն երով մի ջոցառ& մն եր: Կարմի ր կն& ն քի ժա-մա նակ ակ& մբներ& մ, թատրոններ& մ եւ դպրոցներ& մ ընթերցվ& մ էին հակակրոնական բն& յթի զեկ& ց& մն եր, դասախոս& թյ& ններ: Այն& հետեւ ինտեր նա ցիոնալի & ղեկց& -թյամբ կատարվ& մ էր երեխաների կարմի ր մկրտ& թյ& նը: Ծնող ներն իրենց երեխաներին հանձն& մ էին մի ջոցառ& մն երի կազմակերպիչներին: Յ& րաքանչյ& ր երեխա & նեն& մ էր իր «կնքահայրը», որի պարտական& թյ& նն էր «սանիկին» տալ «հեղափոխական ոգի եւ կոմ& նիստական առողջ դաստիարակ& թյ& ն»: «Կնքված» երեխաները ստան& մ էին հեղափոխական գործիչների եւ այլ ան& ններ (Լե նին, Ստալին, Մայիսկա), որոնք արձա-նագրվ& մ էին հատ& կ մատյաններ& մ (Ս. Մկրտչյան, Հայոց տոնածիսական մշակ& յթ, Երեւան, 2016, էջ 164): Խորհրդային տարի ներին քիչ չէին նաեւ այն դեպքերը, երբ մարդիկ գաղտնի էին մկրտվ& մ:

14 Ք. Այվազյան, Դաշտային բանահյ& սական-ազգագրական նյ& թեր, Տավ& շի մարզ, գ.

60 ՔՐԻՍՏԻՆԱ ԱՅՎԱԶՅԱՆ 2017 Զ.

եւ վե րին աշ խարհ նե րը միաց նող Տիե զե րա կան ծառն է, ինչ պես նաեւ դե-

պի «Աստ ծո դու ռը»՝ վե րին աշ խարհ տա նող կա մուր ջը15:

Մկր տու թյան նշա նա կու թյու նը եր եւում է նաեւ հայ կա կան ժո-

ղովրդա կան հե քիաթ նե րում: Դդ մա շե նից գրառ ված « Հու սեին փայլ եւա-

նի ու Սու սամ բա րի խե չը թը»16 հե քիա թում ո րո շում են ե րե խա յին կնքել.

« Մա՛րթ, բե մեր Սու սամ բա րին կնքենք, հո էս էլ սա րի գլո խը չի՞, է րե խեն

հըն չի անկ նունք մնա»17: « Տատ ու պե տատ» հե քիա թում18 ար տա հայտ-

վում է մարդ կանց ան հանգս տու թյու նը ե րե խա յի կնքե լու առն չու թյամբ,

եւ հար եւան նե րը ո րո շում են նա խա ձեռ նել ան հայր ե րե խա յի կնուն քը.

«Ան տեր տղա ի, խայ քրիս տոն յա ի, չըլ նի մեռ նի անկ նունք»19: « Կափ ռել

հրեշ տա կի նա ղը լը» հե քիա թում20, երբ ա մու սի նը բա վա կան փող է վաս-

տա կում, կինն ա ռա ջար կում է ե րե խա յին կնքել, «յա խիցն ա կըպ նըմ, թա

մեր խո խան օխ տը տրե կան ա, հա մա սուրփ մե ռո նով մը կըրտ ված չի, դե

որ էս քան փող ես ախ շա դել պեր մհիկ կնքենք»21:

Հայտ նի է, որ հա յոց տար բեր ազ գա գա վառ նե րում մկրտու թյու նը

կա տա րում էին ե րե խա յի ծննդյան քա ռաս նօր յա ան ցու մա յին շրջա նում:

Վաս պու րա կա նում ե րե խա յին կնքում էին ծննդից ե րեք-ութ օր հե տո22,

Մու շում՝ ծննդյան ա ռա ջին շա բաթ վա ըն թաց քում, ոչ ա վե լի ուշ23, Նոր

Նա խիջ եւա նում` եր կու-ե րեք օր հե տո24, Եվ դո կիա յում եւ Կե սա րիա յում՝

8-10 օ րա կա նում25, Ար ճա կում՝ «ութ-տա սը օր հե տո»26: Մու սա լե ռում

Լ& սաձոր, 2015 թ., տետր 1, թ. 36: 15 Տե՛ս К. Королев, Энциклопедия символов, знаков, эмблем, Москва, Санкт-Петер бург,

2003, с. 321. Լ. Սիմոնյան, Տոմարային ծիսաշար, հ. 1, Տոմար, Նոր տարի, Ս& րբ Ծն& նդ, Երեւան, 2006, էջ 122, 126:

16 ՀՀ ԳԱԱ Հնագիտ& թյան եւ ազգագր& թյան ինստիտ& տի բանահյ& սական արխիվ, Գ. Ստեփանյանի ֆոնդ, FFXI:3259-3270:

17 Անդ, FFXI:3263:18 Հայ ժողովրդական հեքիաթներ (այս& հետեւ՝ ՀԺՀ), հ. XVI, թ. 42, Երեւան, 2009, էջ

269-278: 19 Անդ, էջ 270: 20 ՀՀ ԳԱԱ Հնագիտ& թյան եւ ազգագր& թյան ինստիտ& տի բանահյ& սական արխիվ, Մ.

Ավչյանի ֆոնդ, FFXI:3693-3703: 21 Անդ, թ. 3694: 22 Տե՛ս Ե. Լալայեան, Վասպ& րական. ԱՀ, գիրք XX, Թիֆլիս, 1910, էջ 175: 23 Տե՛ս Ե. Լալայեան, Մ& շ-Տարօն. ԱՀ, գիրք XXVI, Թիֆլիս, 1916, էջ 179: 24 Տե՛ս Ե. Շահազիզ, Նոր-Նախիջեւանը եւ Նոր-նախիջեւանցիք. ԱՀ, VII եւ VIII գրքեր,

Թիֆլիս, 1901, էջ 98:25 Տե՛ս «Պատմ& թիւն Եւդոկիոյ Հայոց», համադր& ած Ար. Ալպօյաճեանէ, Գահիրէ, 1952,

էջ 1514. «Պատմ& թիւն հայ Կեսարիոյ». Տեղագրական, պատմական եւ ազգագրական & ս& մն ասիր& թիւն Ա. Ալպօյաճեանէ, Գահիրէ, 1937, էջ 1734:

26 Տե՛ս «Հայ ազգագր& թյ& ն եւ բանահյ& ս& թյ& ն» (այս& հետեւ՝ ՀԱԲ), հ. 8, Արճակ, Ս.Ավագյան (Սերինե), Երեւան, 1978, էջ 73:


ե րե խա յի ծննդյան յո թե րորդ օ րը պատ րաստ վում էին մկրտու թյա նը:

Կն քա հոր տա նը հյու րըն կալ վե լով՝ ո րո շում էին կնուն քի օ րը27: Ղա րա-

դա ղում հայ քրիս տոն յան պար տա վոր էր «մե ռո նել» (մկրտել) ե րե խա-

յին ծնվե լու յո թե րորդ օ րը կամ մինչեւ քա ռա սուն քը լրա նա լը28: Հա վա-

տա լով Աստ ծո եւ մ յու ռո նի գերբ նա կան զո րու թյա նը՝ Կի լի կիա յի հա յե րը

մինչեւ ե րե խա յի քա ռա սուն քը մկրտում էին նրան, նա մա նա վանդ ե թե

ե րե խան թու լա կազմ էր կամ հի վանդ29: Բու լա նը խում, ընդ հա կա ռա կը,

տկար նե րին կա րող էին չկնքել, իսկ սո վո րա կան պայ ման նե րում յոթ օ րից

ա վել ե րե խա յին անկ նունք չէին թող նում, քա նի որ չկնքվա ծը ան սուրբ

էր հա մար վում30: Սա սու նում եւ Ղզ լա րում նույն պես ե րե խան հա մար-

վում էր ան մա քուր, նույ նիսկ հայ րը նրան չէր մո տե նում, գրկում, մինչեւ

մկրտվե լը31: Եվ դո կիա յում չկնքված ե րե խա յին չէին համ բու րում` հա մա-

րե լով նրան հե թա նոս. « Նո րա ծի նը հե թա նոս կը նկա տէին եւ մկր տու թե-

նէն ա ռաջ եր բէք չէին համ բու րէր: Երբ այս ա րա րո ղու թիւ նը կա տա րո ւի

եւ մա նու կին զգա յա րանք նե րը միւ ռո նով օ ծո ւին եւ մար մի նը ջու րը խո-

թո ւի, մինչեւ ծի սա կա տար քա հա նան մա նու կին գլու խը ջուր լեց նէ. այն

ա տեն եւ միայն այն ա տեն է որ ա նոր հո գին կո րուս տի վտան գէն զերծ կը

նկա տո ւի եւ միայն այն ա տեն է, որ ա նոր ազ գա կան ներն ու բա րե կամ նե-

րը ի րենց սէ րը կար տա հայ տեն»32:

Ա ռայ սօր կեն ցա ղա վա րում է այն սո վո րույ թը, որ ըն տա նի քի ան դամ-

նե րից մե կի մահ վան դեպ քում ըն տա նի քի մյուս չմկրտված ան դամ նե րը

մկրտվում են33, ո րի ար ձա գան քը տես նում ենք Լոռ վա հե քիա թում. «Աշ-

խարհն էլ մաս նակ ցում ա նրա ու րա խու թյանն էլ, տխրու թյանն էլ, կա-

տա րում են թո ռի կնուն քը, պա պի՝ թա ղու մե քը»34:

Սա սու նում մկրտու թյան ժա մա նակ մկրտվո ղին բա րե մաղ թում էին`

« Կանչ նաս», «տեղդ կա նա չի», որ նշա նա կում էր «սերն դով ա պա հո վես

27 Տե՛ս Գ. Գյոզալյան, Մ& սա լեռան ազգագր& թյ& նը, Երեւան, 2001, էջ 172: 28 Տե՛ս Հ. Հովսեփյան, Ղարադաղի հայերը, I, Ազգագր& թյ& ն, Երեւան, 2009, էջ 341: 29 Տե՛ս Վ. Սվազլյան, Աստվածաշնչային գաղափարների արտացոլ& մը կիլիկյան բանա-

հյ& ս& թյան մե ջ. ՊԲՀ, 2004, 3, էջ 52: 30 Տե՛ս Բենսէ, Բ& լանըխ կամ Հարք գաւառ. «Ազգագրական հանդէս», գիրք Ե., Թիֆլիս,

1899, էջ 126:31 Տե՛ս Վ. Պետոյան, Սասնա ազգագր& թյ& նը, Երեւան, 1965, էջ 275. ՀԱԲ, հ. 10, Ղզլար.

Գ. Գեւորգյան, Երեւան, 1980, էջ 52-53: 32 «Պատմ& թիւն Եւդոկիոյ Հայոց», համադր& ած Ար. Ալպօյաճեանէ, էջ 1514: 33 Ք. Այվազյան, Դաշտային բանահյ& սական-ազգագրական նյ& թեր, ասացող՝ Տ. Վա-

հան քհն. Առաքելյան, Թիֆլիս, 04.04.2010 թ., ասացող՝ Քնարիկ Խաչատրյան, Երեւան, 26.08.2015 թ.:

34 ՀԺՀ, հ. VIII, (Գ& գարք-Լոռի), թ. 98, «Ժ& ժկալ թագ& հին & իր երեք տղի հեքիաթը», Երեւան, 1977, էջ 593:


օ ջախդ»35: Ժո ղո վուր դը ցայ սօր օգ տա գոր ծում է «Մ յու ռո նը միշտ կա նաչ

լի նի» օրհ նան քը: Կա նա չը խորհր դան շում է հա րատ եւու թյունն ու մշտա-

դա լա րու թյու նը: Մ յու ռո նի գլխա վոր բա ղադ րա տար րը՝ ձի թա յու ղը, կա-

նա չա վուն է, ո րի հա մար էլ ժո ղովր դա կան խոս քում տա րած ված է «կա-

նաչ մե ռոն» ար տա հայ տու թյու նը36: Չա հար մա հա լում գոր ծած վում էր

«Էն կա նանչ մե ռո նը» երդ ման բա նաձ եւը37: Իսկ « Մե ռո նի օրհ նու թյու նը

խիզ նիդ38 յար եւին ըլ նի»39 եւ « Կա նանչ մե ռո նի շնորհ քը տան ու տե ղիդ

վրա ըլ նի»40 բա րե մաղ թու թյուն նե րում ըն կած է մյու ռո նի օրհ նու թյու նը

ողջ ըն տա նի քի եւ տան վրա տա րած վե լու ցան կու թյու նը:

Ղա րա դա ղում մկրտե լիս քա հա նան մյու ռո նը քսում էր ե րե խա յի բե-

րա նին՝ ա սե լով՝ «լի նես բա րե խոս», աչ քե րին՝ «լի նես բա րե տես», ճա կա-

տին՝ «լի նես բա րի մտա ծող», ա կանջ նե րին՝ «լի նես բա րին լսող», սրտին՝

«լի նես բա րե սիրտ», ձեռ քե րին՝ «լի նես բա րե գործ», ոտ քե րին՝ «լի նես բա-

րե քայլ», պոր տին՝ «լի նես բա րի ծնունդ», թի կուն քին՝ «թի կունքդ միշտ

ա մուր լի նի»41:

Մկր տու թյու նը, լի նե լով տղա բեր քի քա ռաս նօր յա շրջա նի ան բա-

ժան մա սը, ե րե խա յի ծննդյան հետ միա սին ան ցու մա յին ծես է՝ «ան ցում

մի աշ խար հից մյու սը, մի վի ճա կից՝ մյու սը»42: Մկր տու թյու նը, ինչ պես

ա մուս նու թյան ու մահ վան պա րա գա նե րում է, մար դու կյան քի կար եւոր

շրջա փու լե րից մե կի՝ ծննդյան ժա մա նակ կա տար վող ծի սա կան լվա ցումն

է43 եւ ոչ միայն: Ն րա նով նո րա ծի նը կար ծես նվի րա գործ վում է44՝ թաղ վե-

լով ջրի մեջ եւ հա րու թյուն առ նե լով նոր կար գա վի ճա կով:

Մկր տու թյու նը դար ման էր հան դի սա նում զա նա զան հի վան դու թյուն-

նե րի դեպ քում: Ինչ պես նշում է պատ մա հայր Մով սես Խո րե նա ցին, Կոս-

տան դիա նոս կայս րը բո րո տու թյու նից բժշկվում է՝ կեն սա տու ա վա զա նում

35 Վ. Պետոյան, Սասնա ազգագր& թյ& նը, էջ 278: 36 Զ. վրդ. Բաղ* մյան, 200 հարց Ս. Մկրտ& թյան մասին, Երեւան, 2016, էջ 246: 37 Ա. Երեմե ան, Չահարմահալի հայ ժողովրդական բանահիւս& թիւնը, Վիեննա, 1923, էջ

68: 38 Խիզան - ընտանիք:39 Ա. Երեմե ան, նշվ. աշխ., էջ 64: 40 ԷԱԺ, հ. Ա., Փշրանք Շիրակի ամբարներից, հաւաքեց Աղ. Մխիթարեանց, Մոսկ& ա-

Ալէք սանդրապօլ, 1901, էջ 130:41 Հ. Հովսեփյան, Ղարադաղի հայերը, Ա., Ազգագր& թյ& ն, էջ 341: 42 Գ. Ստեփանյան, Հայոց տոնական վարքային համակարգը (ըստ ԺԹ. Դարի վերջի եւ Ի.

դարի սկզբի ազգագրական նյ& թերի), թեկն. ատենախոս., Երեւան, 2007, էջ 122:43 Տե՛ս Ա. Ստեփանյան, Ծիսական լվաց& մն երը հայոց կենցաղ& մ. «Նոր ազգագրական

հանդես», 2005, Ա., էջ 21-27:44 Նվիրագործման մասին տե՛ս Г. Левинтон, Инициация и мифы, «Мифы народов мира»,

т. 1, Москва, 1987, с. 543-544:


լվաց վե լով45: Մ յու ռո նին վե րագր վել են բազ մա թիվ բու ժիչ հատ կու թյուն-

ներ: « Խիղճ-ան խիղճ մար դը» հե քիա թում46 աղջ կա հան ված աչ քե րը տե-

ղադր վում են մյու ռո նի մի ջո ցով. «Աչ քե րը հա նում, տա լիս ա պա ռա վին,

պա ռա վը տա լիս ա տեր տե րին, սա լվա նում ա մե ռո նով, մե ռոն ա քսում,

դնում տե ղը, դառ նում ա ա ռաջ վա աղ ջի կը»47: Հե քիա թի մյուս տար բե-

րակ նե րում աչ քե րը աղբ յու րի ջրով եւ ա ղավ նի նե րի փե տու րով են լվա-

նում48, ոս կով49, աղջ կա ծի ծա ղից թափ ված վարդ ու ռե հա նով50, կամ ուղ-

ղա կի դրվում են ի րենց տե ղե րը51: ԺԹ. դա րում ա մուլ կա նայք փոր ձում

էին ձեռք բե րել մկրտու թյան ա վա զա նի ջրից եւ խ մել, կամ քա հա նան

մե ռո նաջ րից կա թեց նում էր չբեր կա նանց պա րա նո ցին52: Որ դեծ նու թյան

ար ժա նա նա լու մյուս մի ջոց նե րից մեկն էլ նոր մկրտված ման կա նը համ-

բու րելն էր53: Սա սու նում կնուն քի մյու ռո նաջ րով, օրհ նած եւ մե ռո նած

ջրե րով նաեւ լո ղաց նում էին հի վանդ նե րին կամ ջու րը քսում նրանց

մարմ նին54: Հան դի պում է նաեւ հա կա ռակ ի րո ղու թյու նը, երբ ա տամ նա-

ցա վից ա զատ վե լու հա մար համ բու րում էին դեռեւս անկ նունք ե րե խա-

յին55:

Ծննդ կա նը մինչեւ ե րե խա յի կնուն քը հա մար վում էր ան մա քուր, եւ

ն րա սպաս քը ա ռանձ նաց վում էր: Հայ ժո ղովր դա կան « Խիղճ-ան խիղճ

մար դը» հե քիա թում56 ծննդկա նը մտա հոգ վում է «հա րամ մնա լու» եւ

«չհա լալ վե լու» հա մար. «Աստ ված ջա՛ն, ե րե խա յիս քա ռա սուն քը է սօր-է-

գուց կթա մա մի, մենք էլ էս պես հա րամ պի տի մնանք»57: Ար ջի կեր պա-

45 Տե՛ս Մովսէս Խորենացի, Պատմ& թիւն Հայոց, Քննական բնագիրը եւ ներած& թիւնը Մ. Աբեղեանի եւ Ս. Յար& թիւնեանի, Երեւան, 1991, էջ 227: Աստվածայինի, գերբնականի, հմայ& թյան եւ աղոթքի ազդեց& թյամբ սովորական ջ& րը դառն& մ է սրբազան եւ բ& ժիչ (տե՛ս В. Тэрнер, Символ и ритуал, Москва, 1983, с. 144):

46 ՀԺՀ, հ. VIII Գ& գարք (Լոռի), թ. 112, Երեւան, 1977, էջ 651-669:47 Անդ, էջ 666: 48 ՀԺՀ, հ. I Այրարատ, թ. 26 «Վարդիթեր», Երեւան, 1959, էջ 355-367. ՀԺՀ, հ. VIII Գ& գարք

(Լոռի), № 53 «Չար կես& րը», Երեւան, 1977, էջ 358-361: 49 ՀԺՀ, հ. XVII, Մոկս, թ. 42 «Նախըրչ& ախչիկ», Երեւան, 2012, էջ 391-398:50 ՀԺՀ, հ. XVI, Վան-Վասպ& րական, թ. 9, «Ս& րբ Սարգիս», Երեւան, 2009, էջ 59-63: 51 ՀԺՀ, հ. V, Արցախ, թ. 4 «Պիրանան վարթ, մանիշակ թափվող ախճիգը», Երեւան, 1966,

էջ 41-48. ՀԱԲ հ. 20, Թ. Գեւորգյան, թ. 6 «Աչքերը հանած աղջիկը», Երեւան, 1999, էջ 34-38:

52 Տե՛ս «Նախապաշարմ& նք», հ. Ա., աշխատասիրեց Յ. Նազարեանց, Տփխիս, 1878, էջ 32:

53 Տե՛ս անդ:54 Տե՛ս Վ. Պետոյան, նշվ. աշխ., էջ 331:55 Տե՛ս «Նախապաշարմ& նք», հ. Ա., աշխատասիրեց Յ. Նազարեանց, էջ 39:56 Տե՛ս ՀԺՀ, հ. VIII, թ. 112, Երեւան, 1977, էջ 651-669: 57 Անդ, էջ 653: Ն& յն մի տքն է արտահայտվ& մ նաեւ վերոհիշյալ հեքիաթի փոփոխակ

հանդիսացող «Վարդիթեր» հեքիաթ& մ. «Ա՛խ, Աստված, բա ես ո՞նց անեմ, քավորը


րան քով հրեշ տա կը քա հա նա եւ քա վոր է բե րում. « Գա լիս ա, ա սըմ ա. - Ա զիզ քո՛ւյր, տեր հայ րը ե կել ա, հի մի քեզ հա լա լ4 թյ4 ն կտանք: Տեր տե րը փա րա ջեն հա քավ, ե րե խա յին դրե ցին տաշ տի մե ջ, ինչ-որ մի բան լցրին ջ4 րը, ե րե խա յին լո ղաց րին, ջրից հա նե ցին, դրին քա վո րի կռնե րի վրա 4 սկսե ցին օխ նել»58:

Թե՛ ծննդկա նը եւ թե՛ նո րա ծի նը հա մար վում էին ան մա քուր, ուս տի

ո րո շա կի ար գե լանք ներ էին դրվում նրանց առջեւ: Եր կուսն էլ են թարկ-

վում էին մե կու սաց ման, իսկ մկրտու թյու նից հե տո ար դեն միա նում էին

հան րույ թին59, չնա յած որ ան ցու մա յին ողջ շրջա նը նրանց հա մար տեւում

էր քա ռա սուն օր:

Ղզ լար ցի նե րը հա վա տում էին, որ ալ քե րը60 անկ նունք ե րե խա նե րին

կա րող են գո ղա նալ եւ վ նաս հասց նել61: Ս լա վոն նե րի մեջ եւս այն կար-

ծի քը կար, որ չմկրտված ե րե խա յին հեշ տու թյամբ աչ քով կտան, եւ նա

կա րող է են թարկ վել ան մա քուր զո րու թյան հար ձակ մա նը62: Չե խա կան

ժո ղովր դա կան « Հո րո շեկն ու Մոխ րո տը» հե քիա թում63 չար ո գի նե րը աղջ-

կան մո րից գո ղա ցել էին եւ հ մա յել, երբ նա դեռ կնքված չէր: Նա ի րա-

վունք չու ներ ե կե ղե ցու շե մից ներս մտնել64: Պ սա կից ա ռաջ քա հա նան

ա սում է Մոխ րո տին. « Մինչեւ հար սա նի քը քեզ հար կա վոր է կնքել: Դու

սո վո րա կան մարդ ես, ինչ պես բո լոր մար դիկ, բայց անկ նունք ես: Իսկ դա

կապ ու նի գոր ծի հետ. չէ՞ որ դու փախ չում ես ե կե ղե ցուց»65:

Ծննդ կա նը նույն պես հա մար վում էր խո ցե լի` չար ո գի նե րի կող մից:

Ար ճակ ցի նե րի պատ կե րաց մամբ, թե պետ ծննդկա նը ե րե խա յի մկրտու-

թյու նից հե տո «մե ռոն վում էր» եւ սա տա նա նե րի հե տապն դու մից զերծ

հա մար վում, սա կայն ե րե խա յի բա րու րը, ա ռանց խա չակնք վե լու, ա ռանց

« Հի սուս Ք րիս տոս» ա սե լու, չէր վերց նում, չէր լո ղաց նում66: Լեռ նա յին

Ղա րա բա ղում ծննդկա նը հա մար վում էր չար քե րով հա մակ ված: Կ նուն քի

ըստեղ չի, իմ քահանեն ըստեղ չի, ես ո՞նց անեմ իմ բալիկին հալալեմ, ջ& րը քաշեմ» (ՀԺՀ, հ. I, Այրարատ, թ. 26, Երեւան, 1959, էջ 357):

58 Անդ, էջ 654: 59 Տե՛ս А. Ван Геннеп, Обряды перехода. Систематическое изучение обрядов, Москва,

1999, с. 51-63:60 Իմա՛ չար ոգիներ: 61 Տե՛ս ՀԱԲ, հ. 10, Ղզլար, Գ. Գեւորգյան, էջ 66: 62 Տե՛ս Г. Кабакова, Дети некрещеные. “Славянские древности», Москва, с. 86:63 «Չեխական ժողովրդական հեքիաթներ», ռ& սերենից թարգմանեց Շ. Գրիգորյանը,

Երեւան, 1982, էջ 120-136:64 Տե՛ս անդ, էջ 128: 65 Անդ, էջ 136: 66 Տե՛ս ՀԱԲ, հ. 8, Արճակ, Ս.Ավագյան (Սերինե), էջ 88:


օ րը տատ մայ րը կնքա վա զա նից օծ ված ջուր էր բե րում, որ պես զի, մինչեւ

ե րե խա յին մո րը հանձ նե լը, նա ձեռ քե րը լվա նար եւ մա քուր ձեռ քե րով

ըն դու ներ ե րե խա յին67: Նոր Բա յա զե տում, ե թե նո րա ծի նը մա հա նում էր

մինչեւ կնքվե լը, ա պա ծննդկա նը ան մա քուր էր հա մար վում մինչեւ հա-

ջորդ ծննդա բե րու թյու նը, մինչեւ «մե ռոն տուն մտներ»68: Ի տար բե րու-

թյուն մյուս ազ գա գա վառ նե րի՝ համ շե նա հա յե րը, ծննդկա նին ան մա քուր

չէին հա մա րում եւ ոչ էլ նրա ափ սեն զա տում մյուս նե րից69:

Կ նուն քի ժա մա նակ տատ մայրն իր ա ռա քե լու թյունն ու ներ: Այ րա րա-

տից գրառ ված « Վար դի թեր» հե քիա թը70 ման րա մասն թվում է մկրտու-

թյան ծե սի մաս նա կից նե րին. « Տատ մե րը ջու րը հազ րեց, ղոն դա ղը քան-

դեց, քա վո րը խտը տեց, տեր տե րը փուր վառ քցե լով ջու րը քա շեց, մե ռո-

նեց, ա նը մը դրեց Վար դի թեր: Բե րին դրին մոր գիր կը»71:

Տատ մայրն էր ե րե խա յի շո րե րը փո խում` ջուրն ընկղ մե լուց ա ռաջ եւ

հե տո72: Մու շում եւ Կե սա րիա յում, օ րի նակ, տատ մայրն ինքն էր մյու ռո-

նից հա նում ե րե խա յին73. լվա նում էր նրա՝ մյու ռոն քսված մա սե րը, հե տո

լո ղաց նում: Նոր Բա յա զե տում մյու ռո նից հա նե լիս քա հա նա յի մաս նակ-

ցու թյու նը պար տա դիր էր, որն աս տի ճա նա բար վե րա ցել էր74: Կ նուն քից

հե տո տատ մայրն ու ծննդկա նը հա մար վում էին մաքր ված:

Բու լա նը խում տատ մայ րը մկրտված ե րե խա յին բե րում էր, դնում մոր

կող քին՝ մա ղի վրա75, Մու շում՝ մոր կող քին դրված մկրա տի կամ դա նա կի76

վրա շուռ տված մա ղի վրա, որ տեղ ե րե խան մի քա նի ժամ մնում էր77: Եր-

բեմն նույ նիսկ կնքա հոր բա ցա կա յու թյան դեպ քում ե րե խա յին դնում էին

ալ յու րի մա ղի վրա եւ ծե սը կա տա րում. սույն պա րա գա յում «քա վո րին

փո խա րի նում էր» ալ յու րի մա ղը78: Ըստ Բեն սեի՝ մա ղը ո մանք կա պում են

67 Տե՛ս ՀԱԲ, հ. 12, Ս. Լիսիցյան, Լեռնային Ղարաբաղի հայերը (ազգագրական ակնարկ), Երեւան, 1981, էջ 50:

68 Ե. Լալայեան, Նոր-Բայազէտի գաւառ կամ Գեղարք& նիք, ԱՀ, գիրք XVI, Թիֆլիս, 1907, էջ 38:

69 Տե՛ս Յ. Մ* րադեանց, Համշէնցի հայեր, ԱՀ, գիրք Ե., էջ 364:70 Տե՛ս ՀԺՀ, հ. I Այրարատ, թ. 26, էջ 355-367:71 Անդ, էջ 357: 72 Տե՛ս Գ. Գյոզալյան, Մ& սա լեռան ազգագր& թյ& նը, Երեւան, 2001, էջ 172-173:73 Տե՛ս «Պատմ& թիւն հայ Կեսարիոյ», Տեղագրական, պատմական եւ ազգագրական & -

ս& մն ասիր& թիւն Ար. Ալպօյաճեանէ, էջ 1734: 74 Տե՛ս Ե. Լալայեան, Նոր-Բայազէտի գաւառ կամ Գեղարք& նիք. ԱՀ, գիրք XVI, էջ 41:75 Տե՛ս Բենսէ, Բ& լանըխ կամ Հարք գաւառ. ԱՀ, գիրք Ե., էջ 126:76 Ս& րսայր գործիքները համարվ& մ են չարխափան:77 Տե՛ս Ե. Լալայեան, Մ& շ-Տարօն. ԱՀ, գիրք XXVI, էջ 180:78 Տե՛ս Վ. Պետոյան, Սասնա ազգագր& թյ& նը, էջ 278:


մե ռո նի սրբու թյան, ո մանք էլ՝ չա րի ու բա րու գո յու թյան հետ79: Քա նի

որ քա վո րի կեր պա րը առնչ վում է ըն տա նե կան օ ջա խի ուն եւո րու թյան եւ

ար գա սա բե րու թյան պատ կե րաց ման հետ, եւ իր հեր թին ալ րա մաղն ա ռա-

տու թյան եւ սր բու թյան խորհր դա նիշ է, հետ եւա բար, պա տա հա կան չէ

կնքա հո րը մա ղով փո խա րի նե լը80: Մա ղը միա ժա մա նակ չար ու ժե րի հա-

մար այս րաշ խարհ ներ թա փան ցե լու խո չըն դոտ է, սահ ման81, ուս տի գոր-

ծած վում է մկրտու թյան ժա մա նակ նույն պես, քա նի որ մկրտու թյունն

ան ցու մա յին ծես է:

Կ նուն քի նա րո տը նե տե լը մեղք էր հա մար վում82: Դեռեւս ԺԴ. դա-

րում Գ րի գոր Տաթ եւա ցին խո սում է երկ գույն նա րո տի մա սին՝ սպի տակ

եւ կար միր՝ իբրեւ Ք րիս տո սի կո ղից բխած ար յան եւ ջ րի խոր հուրդ83:

Ըստ Սա հակ վրդ. Ա մա տու նու՝ նա րո տը ե ռա գույն (կա նաչ, կար միր եւ

ս պիտակ) մե տաքս յա թել է, ո րը մկրտու թյան ժա մա նակ կա պում են ե րե-

խա յի վզին, իսկ պսա կի ժա մա նակ՝ հար սի ու փե սա յի վզին84: Ժո ղովր դա-

կան պատկե րա ցում նե րում մկրտու թյան նա րո տը գա լիս զու գադր վում է

հար սա նեկան նա րո տի հետ85, քա նի որ եր կու դեպ քում էլ օգ տա գործ վում

են կա նաչ եւ կար միր գույ նե րի թե լե րը: Կար մի րը կյան քի խորհր դա նիշն

էր, իսկ կա նա չը՝ սերն դի շա րու նա կու թյան86: Այդ գույ նե րը մի կող մից

չարխա փան են, մյուս կող մից ա պա հո վում են եր կա րա կե ցու թյու նը87:

Հայ կա կան ժո ղովր դա կան հե քիաթ նե րում ար տա ցոլ վել է այն ի րո ղու-

թյու նը, որ ե րե խա յին մկրտե լու ժա մա նակ նաեւ ան վա նադ րել են88. «Տ ղին

79 Տե՛ս Բենսէ, Բ& լանըխ կամ Հարք գաւառ. ԱՀ, գիրք Ե., էջ 127:80 Տե՛ս Ռ. Նահապետյան, Աղձնիքահայերի մանկան ծննդի եւ խնամքի ավանդական սո-

վո ր& յթներն & ծեսերը, Երեւան, 2011, էջ 98. Ն& յնի՝ Քավորը հայոց մե ջ (ըստ աղձնի-քա հայերի ազգագրական տվյալների), ՊԲՀ, 2007, 1, էջ 127-128:

81 Տե՛ս Գ. Շագոյան, «Յոթ օր, յոթ գիշեր». Հայոց հարսանիքի համայնապատկեր, Երեւան, 2011, էջ 208. Ս. Լիսիցյան, Զանգեզ& րի հայերը, Երեւան, 1969, էջ 203:

82 Տե՛ս Վ. Բդոյան, Հողաբերքի եւ տղաբերքի պաշտամ& նքը հայոց մե ջ, թեկն. ատենա-խոս& թյ& ն, Երեւան, 1947, էջ 256:

83 Տե՛ս Գրիգոր Տաթեւացի, Գիրք հարցմանց, Կոստանդն& պոլիս, 1739, էջ 564: 84 Տե՛ս «Հայոց բառ & բան», աշխատասիրեց Ս. վրդ. Ամատ* նի, Վաղարշապատ, 1912,

էջ 501:85 Զ. վրդ. Բաղ* մյան, 200 հարց Ս. Մկրտ& թյան մասին, էջ 203: 86 Ա. Մ& շեղյանը կանաչի & կարմի րի խորհ& րդը մե կն& մ է՝ առնչակցելով դրանք կապ

գցել& եւ կապ բանալ& հետ, իսկ սպիտակը՝ հաշտ& թյան, փրկ& թյան եւ հավերժ& թյան (Ա. Մ* շեղյան, Նարաւտի խորհ& րդը եւ ստ& գաբան& թյ& նը. «Հայ ժողովրդական մշակ& յթ», IX, Զեկ& ց& մն երի հիմն ադր& յթներ, Երեւան, 1997, էջ 40):

87 Տե՛ս Վ. Բդոյան, Հողաբերքի եւ տղաբերքի պաշտամ& նքը հայոց մե ջ, էջ 262:88 Տե՛ս Թ. Հայրապետյան, Անվանադր& թյան մշակ& յթը հայ ժողովրդական հեքիաթ-

ներ& մ. «Հայ ժողովրդական մշակ& յթ XV», Ավանդականը եւ արդիականը հայոց մշա-կ& յթ& մ, ՀՀ ԳԱԱ հնագիտ& թյան եւ ազգագր& թյան ինստիտ& տի 50-ամյակին նվիր-


մկրտե ցին, ա նը մը դրին Կա րա պետ»89, կամ « Տեր տե րը էդ է րե խին մկրտըմ

ա, ա նը մը դնըմ ա Դա վիթ, թա քա վորն էլ ը լըմ ա քա վոր»90: Հոգ եւո րա կա-

նից բա ցի՝ ե րե խա յին ա նուն էր տա լիս նաեւ կնքա հայ րը: Հե քիաթ նե րում

կնքա հայր դեր վի շը ծննդից տա րի ներ անց գա լիս է, ան վա նադ րում սա նի-

կին եւ են թար կում նվի րա գործ ման ծե սին91:

Հա յոց մեջ քա հա նա նե րը ա նուն ներ ընտ րե լիս92 սո վո րա բար դի մում

էին ե կե ղե ցա կան օ րա ցույ ցի օգ նու թյա նը՝ տվյալ օր վա սրբի ան վամբ կո-

չե լու մկրտվող ե րե խա յին, կամ էլ տա տի ու պա պի ա նուն նե րով էին ան-

վան վում ե րե խա նե րը: Վաս պու րա կա նում, ե թե ե րե խան հա մար վում էր

սրբի տված, ա պա նրան մկրտում էին այն սրբա վայ րում, որ տեղ ուխ տի

էր գնա ցել նրա մայ րը, եւ ե րե խա յին ան վա նա կո չում էին Աստ վա ծա տուր,

Ք րիս տո սա տուր, Տի րա տուր93: Ու շագ րավ է, որ հայ կա կան ա նուն նե րի մեջ

ի րենց տեղն ու նեն նաեւ Ք րիս տո սի երկ րա յին տնօ րի նու թյան հետ կապ-

ված ինչ պես Գա լուստ, Հա րու թյուն, Համ բար ձում, այն պես էլ Մկր տում94

ա նուն նե րը: Մկր տումն այ սօր այլեւս չի կի րառ վում: Սա կայն գոր ծա ծա-

կան է մնում Մկր տիչ ա նու նը, ո րը կապ ված է Ք րիս տո սին Հոր դա նա նում

մկրտող Հով հան նես Մկրտ չի95 ան վան հետ:

Մկր տու թյան ա վա զա նի լվաց մամբ ե րե խան հե ռա նում է այն ան մա-

քուր աշ խար հից, ո րում նա խա պես գտնվում էր, իսկ կնքվե լով նե րառ-

վում է ո րո շա կի սո ցիու մում (ա դա մա կան մեղ քից մաքր ված նե րի): Տր վող

կնքա ճա շը96 եւ ն վեր նե րի փո խա նա կու թյու նը նո րած նի՝ ըն տա նի քի ան-

ված հոդվածների ժողոված& , Երեւան, 2010, էջ 574-586:89 ՀԺՀ, հ. I (Այրարատ), թ. 35, «Կարապետ-բեկի հեքիաթը», Երեւան, 1959, էջ 457:90 Անդ, թ. 21, «Դավթի հեքիաթը», էջ 297:91 Հ. Յ. Ութերի հեքիաթների մի ջազգային համաց& յց& մ այդ հեքիաթախ& մբը թվանշված

է ATU 303 եւ խորագրված «Երկվորյակներ կամ արյ& նակից եղբայրներ»: 92 Տե՛ս ՀԱԲ, հ. 10, Ղզլար, Գ. Գեւորգյան, էջ 53-54. ՀԱԲ, հ. 12, Լեռնային Ղարաբաղի

հայերը, Ս. Լիսիցյան, Երեւան, 1981, էջ 50: 93 Ե. Լալայեան, Վասպ& րական. «Ազգագրական հանդէս», գիրք XX, էջ 163: 94 Այս անվամբ հայտնի է նաեւ հայազգի նկարիչ Մկրտ& մ Հովն աթանյանը (1779-1846): 95 Տ& յոթն ան& ն & նես թամամ. // Առաճ ան& ն էր Մարգարա՝ // Մոր արգանդեն

մարգարացար. // Երկ& ան& ն էր Օհանես՝ // Քո հոր կապած լեզ& ն պացար. // Իրեք ան& ն ի Առաքյալ՝ // Առաքելոց քարոզացար. Քո չորս ան& ն ի Մարտիրոս՝ // Իսրայելի ազգ մարտիրոսցավ. // Քո հինգ ան& ն էր Մկրտիչ՝ // Մեռոն լցիր մե ջ քո ափից, // Մկրտեցիր Տերն արարիչ, // Մկրտարար ս& րբ Կարապետ: // Քո վեց ան& ն ի Ավետիք՝ Տըժոխք Ատամա ավետիք տարար. // Քո յոթն ան& ն՝ ս& րփ Կարապետ… (Ս. Հար* թյ* նյան, Հայ առասպելաբան& թյ& ն, Բեյր& թ, 2000, էջ 155):

96 Տե՛ս Ե. Լալայեան, Վասպ& րական. «Ազգագրական հանդէս», գիրք XX, էջ 176. Ե. Լալայեան, Մ& շ-Տարօն. ԱՀ, գիրք XXVI, էջ 180-181. Վ. Պետոյան, Սասնա ազգա գր& -թյ& նը, էջ 278. Պատմ& թիւն հայ Կեսարիոյ. Տեղագրական, պատմական եւ ազգա-գրական & ս& մն ասիր& թիւն Ա. Ալպօյաճեանէ, հ. Բ., էջ 1734:


դամ դառ նա լու, սո ցիա լա կան հար մար վո ղու թյան ա ռա ջին շրջանն են97:

Ա նուն ստա նա լով՝ նա դառ նում է հա սա րա կու թյան ան դամ եւ ա ռանձ-

նա նում իբրեւ ան հատ98:

Նոր Բա յա զե տում կնքա հոր կող մից սա նի կին ար ծա թե կամ ոս կե խաչ

նվի րե լը հա մար վում էր ռու սա կան ազ դե ցու թյուն99:

Հայ ժո ղովր դա կան հե քիաթ նե րի տա րած ված մո տիվ նե րից է աղ քա-

տի զա վա կին Գաբ րիել հրեշ տա կի` կնքա հայր դառ նա լը: « Ֆո քեա ռը»

հե քիա թում100 աղ քատ մարդն ու զում էր գնալ Աստ ծուն գան գատ, որ

ի րեն զա վակ ներ է պարգ եւում, սա կայն աղ քա տու թյան պատ ճա ռով ոչ

ոք չէր ցան կա նում լի նել նրանց կնքա հայր, բա ցի այդ՝ քա հա նան էլ չէր

մկրտում: Ի վեր ջո Գաբ րիել հրեշ տակն է նրանց կնքա հայր դառ նում եւ

աղ քատ մար դուն բժշկու թյան շնորհ տա լիս:

ԺԹ. դա րա վեր ջին հատ կա պես համ շե նա հա յե րի հա մար կնքա հայր

լի նե լը այն քան ցան կա լի ու նա խան ձե լի ի րո ղու թյուն էր, որ «ա մենքն

են ու զում սա նիկ ու նե նալ: Դա համ շէն ցի նե րի կար ծի քով մեծ վարձք է:

Մարդ ան պատ ճառ գո նէ մի սա նիկ պի տի ու նե նայ կնքած: Ն րանց կար-

ծի քով՝ ով որ իր կեան քում բո լո րո վին ե րե խայ չի կնքել, միւս կեան քում

նրա գրկին մի շուն կը դնեն»101: Հայտ նի է, որ շու նը մահ վան սար սա փի

անձ նա վո րումն է102:

Սա նի կի տա նը կնքա հայ րը հարգ ու պա տիվ ու ներ: Բա ղե շում Աստծուց

ներքեւ քա վորն էր103: Կն քա հայ րը, ինչ պես հայտ նի է, սա նի կի երկրորդ

ծնողն է եւ ն րա հոգ եւոր կյան քի պա տաս խա նա տուն104, չնա յած, օ րի նակ,

Ար ճա կում կնքա հայ րը կա րող էր լի նել նաեւ պա տա նի105: Ղարադա ղում

ե ղել են դեպ քեր, երբ հա յերն ի րենց ե րե խա նե րի մկրտու թյան քա վոր են

ընտ րել թուրք ծա նոթ նե րին, իսկ թուր քե րը մտե րիմ հա յե րին «քիր վա» են

նշա նա կել ի րենց ե րե խա նե րի թլպա տու թյան ժա մա նակ106:

97 Տե՛ս Т. Агапкина, Дар, дарить. «Славянские древности», т. 2, Москва, 1999, с. 20:98 Տե՛ս А. Ван Геннеп, նշվ. աշխ., с. 62:99 Տե՛ս Ե. Լալայեան, Նոր-Բայազէտի գաւառ կամ Գեղարք& նիք. ԱՀ, գիրք XVI, էջ 39: 100 Տե՛ս ՀԺՀ, հ. VIII, Գ& գարք (Լոռի), թ. 61, էջ 400-401: 101 Յ. Մ* րադեանց, Համշէնցի հայեր, ԱՀ, գիրք Ե., էջ 364: 102 Տե՛ս Ս. Հար* թյ* նյան, նշվ. աշխ., էջ 425: 103 Տե՛ս Ռ. Նահապետյան, Աղձնիքահայերի մանկան ծննդի եւ խնամքի ավանդական

սովոր& յթներն & ծեսերը, էջ 98:104 Տե՛ս Զ. վրդ. Բաղ* մյան, նշվ. աշխ., էջ 108-109: 105 Տե՛ս ՀԱԲ, հ. 8, Արճակ, Ս. Ավագյան (Սերինե), էջ 73: 106 Տե՛ս Հ. Հովսեփյան, Ղարադաղի հայերը, I, Ազգագր& թյ& ն, էջ 341:


Իբրեւ սրբու թյան դրսեւո րում՝ սա նա մորն ար գել ված էր խո սել կնքա-

հոր հետ, միայն տո նե րի ժա մա նակ նրանք նվեր ներ էին միմ յանց ու ղար-

կում107:

« Սութ ճքնա վորն ու շուն քա վո րը» հե քիա թում108 քա վո րը սա նա հոր

մա հից հե տո կապ վել էր նրա կնոջ հետ, եւ այդ ա նօ րեն կա պից ե րե խա էր

ծնվել: Ն րանք պատ րաստ վում էին ե րե խա յին խեղ դել: Ար դա րա միտ թա-

գա վո րը ե րե խա յի լա ցը մեկ նա բա նում է հետեւ յալ կերպ. «Է րե խեն լա լում

ա, ա սում ա. « Հուր ա քո ար թա րու թու նը, թա քա վոր, ես ինչ մե ղա վոր եմ,

որ ըն ձի տա նում են սպա նե լու»109: Նա քննում է քա վո րի հան ցանք նե րի

թի վը. « Քա վո րը կա նանչ մե ռո նը ո տի տակ ա տվե, սա նա մոր խետ շնու-

թուն ա ա րե, քիչ ա, հի մի էլ ու զում են է րե խին սպա նեն»110: Եվ վճի ռը

լի նում է քա վո րին կա խա ղան բարձ րաց նե լը:

«Օս կեր չու աշ կերտ» հե քիա թում111 ար տա հայտ ված է այն մտայ նու-

թյու նը, թե ա պօ րի նի ծնուն դը ար ժա նի չէ մկրտու թյան: Այս տեղ թա-

գա վո րը տես նում է, որ ե րե խան լաց է լի նում մոր գրկին, հարց նում է

պատ ճա ռը: Աստ ծո հրա մա նով ե րե խան լե զու է առ նում եւ պատ մում, որ

ին քը ա պօ րի նի ծնունդ է: Մոր ա մու սի նը գնա ցել է պանդխ տու թյան: Մոր

հետ սկսել է կե նակ ցել նրա տեգ րը. «Ես էն մեղ քեն եմ ըն ծա յի: Հ ’է սօր լե

վեր ցած են զիս, կտա նեն ա վա զան, կբո ռամ, ճը վամ, կա սեմ ես ար ժա նա վոր չեմ էն ա վա զա նի մե ջ լող կը նամ, մարդ ան կաճ չէ նե: Իմ լա ցու պատ ճառն

էդ է»112: Թա գա վո րը հրա մա յում է ե րե խա յի հո րը պատ ժել, նոր միայն

մկրտել նրան: Նույն պատ կե րա ցում ներն են իշ խում նաեւ « Դա յա ղի հե-

քիա թում»113. «Է տի բիճ ա, բճին ոչ կնք4 մ են, ոչ էլ պա տիվ են տա լ4 մ»114:

Չ նա յած որ հա յոց կա նո նագր քե րում չեն հան դի պում ա պօ րի նա ծին

ե րե խա նե րի կնունքն ար գե լող կա նոն ներ, սա կայն բա նահ յու սու թյան մեջ

վկայ ված այս սա կա վա դեպ օ րի նակ ներն ազ գագ րա կան տվյալ նե րով եւս

պետք է, որ գտնեն ի րենց հաս տա տու մը: Ի. դա րասկզ բին Նոր Բա յա զե-

տում հղիու թյան ար հես տա կան ընդ հատ ման դի մում էին ա պօ րի նի կե-

107 Տե՛ս Ե. Լալայեան, Նոր-Բայազէտի գաւառ կամ Գեղարք& նիք, ԱՀ, գիրք XVI, էջ 38. Ե. Լա լայեան, Վասպ& րական, ԱՀ, գիրք XX, էջ 175:

108 ՀՀ ԳԱԱ հնագիտ& թյան եւ ազգագր& թյան ինստիտ& տի բանահյ& սական արխիվ, Դդմաշեն գյ& ղի հեքիաթները, Գ. Ստեփանյանի ֆոնդ, FFXII:2034-2038:

109 Անդ, թ. 2037:110 Անդ, թ. 2038: 111 Տե՛ս ՀԺՀ, հ. XIII, Տ& ր& բերան (Մ& շ-Տարոն), թ. 51, Երեւան, 1985, էջ 400-406:112 Անդ, էջ 405:113 ՀՀ ԳԱԱ հնագիտ& թյան եւ ազգագր& թյան ինստիտ& տի բանահյ& սական արխիվ, Գ.

Ստեփանյանի ֆոնդ, FFXII:2275-2304: 114 Անդ, թ. 2281:


նակ ցու թյու նից ծնվե լիք ե րե խա նե րի դեպ քում, քա նի որ հա սա րա կու-

թյու նը դա տա պար տում էր «ա պօ րի նի կե ցու թիւ նը եւ նոյ նիսկ ա պօ րի նի

զա ւա կին»115 (ընդգ ծու մը մերն է՝ Ք. Ա.):

Ըստ ե կե ղե ցա կան կա նո նա կար գի116` ար գել ված էր կնքա հոր ըն տա նի-

քի հետ խնա միու թյան հաս տա տու մը, իսկ ըստ ժո ղովր դա կան մտա ծո ղու-

թյան՝ ար գել քը վե րա բե րում էր մինչեւ յո թե րորդ սերն դին117:

Կն քա հոր եւ մ յու ռո նի նկատ մամբ հա յե րի ու նե ցած ակ նա ծանքն ու

երկ յու ղա ծու թյունն են եր եւան գա լիս «Կն քա հար ը լա լը թանգ է118, ա նուն

դնե լը բան չէ», « Քա վո րը փո խիլ, մե ռո նը կո խիլ (ար հա մար հել)» ա սաց-

վածք նե րում119: Կն քա հայ րը սո վո րա բար տոհ մա կան էր, նրան փո խում

էին այն դեպ քում, երբ նրա մկրտած ե րե խա նե րը չէին ապ րում, կամ աղ-

ջիկ ներ էին ծնվում120: Մի քա նի հար յուր տա րի կա րող էր ձգվել տոհ մա-

կան քա վո րու թյու նը: Մու շում երդ վե լիս գոր ծած վում էր «Էն կուժ մէ ռոն

վկայ էղ նի» ար տա հայ տու թյու նը, այ սինքն՝ այն քան մե ռոն էին տուն բե-

րել ե րե խա նե րին մկրտե լով, որ կա րող էին մի ամ բողջ կուժ լցնել121: Երբ

քա վո րու թյու նը փո խա դարձ էր, քա վո րին ան վա նում էին խաչ-քա վոր122:

Հայ ժո ղովր դա կան հա նե լուկ նե րում մյու ռո նի հա մար հա մե մա տու-

թյան եզ րեր են ընտր վել մրգե րը.

Ախ լա թ4 (Խ լա թի) խնձոր Թավ րի զ4 ն մո տիկ, Ես հո րես-մո րես, դ4 նռան հա տիկ123:

Կամ՝ Լա լա խան խնձոր, Նռն ռան հա տիկ,

Թավ րի զ� մո տիկ124:

115 Ե. Լալայեան, Նոր-Բայազէտի գաւառ կամ Գեղարք& նիք. «Ազգագրական հանդէս», գիրք XVI, էջ 32:

116 Տե՛ս Ն. սրկ. Մելիք-Թանգյան, Հոգեւոր ազգակց& թեան մասին մի քանի խօսք. «Արա-րատ», 1900, թ. Ժ., հոկտեմբեր, էջ 472:

117 Տե՛ս Ռ. Նահապետյան, Քավորը հայոց մե ջ (ըստ աղձնիքահայերի ազգագրական տվյալների). ՊԲՀ, 2007, թ. 1, էջ 127:

118 Այսօր էլ, ինչպես անցյալ& մ, կա այն մտայն& թյ& նը, որ կնքահայրը պետք է & նեւոր լինի` համապատասխան ծախսերը հոգալ& համար:

119 Ա. Ղանալանյան, Առածանի, Երեւան, 1960, էջ 275: 120 Տե՛ս Ռ. Նահապետյան, Աղձնիքահայերի մանկան ծննդի եւ խնամքի ավանդական սո-

վո ր& յթներն & ծեսերը, էջ 90:121 Տե՛ս Ե. Լալայեան, Մ& շ-Տարօն, ԱՀ, գիրք XXVI, էջ 180:122 Տե՛ս անդ: 123 Ս. Հար* թյ* նյան, Հայ ժողովրդական հանել& կներ, Երեւան, 1965, էջ 195: 124 Անդ:


Ըստ բա նա գետ Ս. Հա րու թյուն յա նի՝ «նռան հա տիկ» ար տա հայ տու-

թյամբ, հա վա նա կան է, շեշտ վել է մյու ռո նի ա նա պակ մաք րու թյու նը, իսկ

«Ախ լա թա խնձոր» ար տա հայ տու թյամբ՝ բույ րը125: Ժո ղովր դա կան խոս-

քում ա ռայ սօր տա րած ված են «մե ռո նի պես ըն տիր» եւ «մե ռոն-մա տաղ»

ար տա հայ տու թյուն նե րը126:

Կի լի կիա յի հա յե րը մյու ռո նի զո րու թյամբ ան խո ցե լի եւ պաշտ պան-

ված զգա լու հա մար հետեւ յալ ա ղոթքն էին ա սում, ո րը գրառ վել է թուր-

քա լե զու տար բե րա կով.

Եաթ դըմ, Ալ լահ, քալ դըր բէ նի, Պառ կեմ, Աստ վա˜ծ, պահ պա նի՛ր ինձ,Սուրբ մէ ռօ նա դալ դըր բէ նի, Սուրբ մի ռո նում թա թա խի՛ր ինձ,

Գէ ճէ-գիւն դիւզ դ4 վա է դէ րիմ, Գի շեր-ցե րեկ ա ղոթք կա նեմ,Ջէ նէ թի մէ գէօն դէր բէ նի. Որ դրախտդ ինձ 4 ղար կես. Եաթ դըմ սաղ եա նը մա, Պառ կե ցի աջ կող քիս,Դէսն դըմ սօլ եա նը մա, Շրջ վե ցի ձախ կող քիս,Հ րէշ տակ լար գէ լէ ճէք, Հ րեշ տակ նե րը գա լ4 են,Գիւ նա հը մը աֆ է դէ ճէք. Իմ մե ղ քե րը քա վե լ4 են:Ա մէն: Ա մե ն127:

Իսկ մի ա վան դազ րույ ցի հա մա ձայն՝ Զո րա վար Անդ րա նի կի ան խո ցե-

լիու թյու նը բա ցատր վում էր այն հան գա ման քով, որ նրան մկրտու թյան

ջրի մեջ ընկղ մել է Սուրբ Գ եւոր գը, ո րից հե տո նրա մեջ քին խաչ է դրոշմ-

վել128:

Մ յու ռո նը ոչ միայն զո րա վոր է, այլեւ դի վա հա լած: Հայ կա կան ժո-

ղովր դա կան է պո սի պա տում նե րից մե կում129 Ձե նով Հո վա նը Մա րու թա

վան քի կա ռուց ման մա սին ա սում է. « Տա վիթ ջան, մենք ես քսան տա րի

ի կը շի նենք, դե վեր կը քան դեն, մենք ել ծեռ քա շիր ենք, ել չենք շի նե»:

Դա վի թը ողջ ժո ղովր դին հա վա քում է, մի օ րում կա ռու ցում-վեր ջաց նում

125 Տե՛ս անդ, էջ 314: 126 Տե՛ս Պ. Բեդիրյան, Հայերեն դարձվածքների ընդարձակ բացատրական բառարան,

Երեւան, 2011, էջ 943: 127 Վ. Սվազլյան, Կիլիկիա. Արեւմտահայոց բանավոր ավանդ& թյ& նը, Երեւան, 1994, էջ

249:128 Տե՛ս Ա. Ղանալանյան, Ավանդապատ& մ, № 767 Ա, Երեւան, 1969, էջ 298:129 «Սաս& նա Տավիթ», պատմե ց բաշկալեցի Վարդան Վարդանյան, գրի առավ Ա. Ղա-

նալանյան 1936 թ.. «Սասնա ծռեր», հ. Բ., մասն Բ., խմբագրեց Մ. Աբեղյան, Յերեվան, 1951, էջ 631-632:


են: « Քառ սուն տեր տեր, քառ սուն վար տա պետ, քառ սուն սար կա վաք,

քառ սուն տի րա ցի» պա տա րագ են ա նում եւ օ ծում սե ղա նը:

Դա վի թը գի շե րը մնում է վան քում, որ դեւե րի գա լուն պես կո տո րի

նրանց: Հո րեղ բայ րը հանգս տաց նում է նրան.

- Տա վիթ ջան, են վոր քառ ս4 ն վար տա պետ, քառ ս4 ն տեր տեր, քառ ս4 ն սար կա վաք, քառ ս4 ն տի րա ցի մի շ4 շա մե ռոն թա փին մե ր վան քի սե ղա նի վրեն, ո ծին, պա տա րաք ա րին, դե վեր փա խան, ել դե վեր չեն ի կա ըս տեղ130:

Նույ նա տիպ ա վան դու թյուն է կապ ված Անձ եւաց յաց գա վա ռի Հո գոց

վան քի հետ, ո րի շի նա րա րու թյա նը նույն պես դեւե րը խո չըն դո տում էին:

Աստ վա ծա մայ րը եր եւում է վար պետ-շի նա րար նե րին եւ ա սում, որ անհ-

րա ժեշտ է մեկ օ րում կա ռու ցել վան քը եւ օ ծել131:

« Սաս նա ծռե րում» հան դի պում է թոն րի վրա մկրտե լու օ րի նակ, սա-

կայն այդ քայ լին հե րոս նե րը գնում են Կ ռա պաշտ թա գա վո րի երկ րում

գտնվե լու հար կից ել նե լով: Խա չա պաշտ թա գա վո րը վար դա պե տին կնոջ

շո րեր է հագց նում, աղջ կա հետ ու ղար կում, որ ե րե խա ու նե նա լիս վար-

դա պե տը կնքի թոն րի վրա:

Ին նը ա մի ս վոր թա մա մի ց,Աստ վա ծ4 թ4 ն Խա չա պաշտ թա գա վո րի աղջ կան Եր կ4 տղա տվից.Վար դա պետ թոնդ րան վրա կնքից132:

Մի այլ պա տու մում թե պետ թոն րի վրա կնքե լու պա հը բա ցա կա յում

է, սա կայն Սի նամ թա գա վո րը աղջ կա հետ քա հա նա յին է ուղ եւո րում, քա-

նի որ աղ ջի կը հայ տա րա րում է.

- Թա կա վ4 ր, ա ռանց մե ռ4 ն չեղ նի: Զ դեր դեր գըն դից, տրից հըդ ըր ախճ գան133:

130 Անդ, էջ 632: 131 Տե՛ս Ա. Ղանալանյան, Ավանդապատ& մ, թ. 666, էջ 246-247: 132 «Սանասար եւ Բաղդասար», պատմե ց մի մոկացի, գրի առավ Գարեգին Հովսեփյան.

«Սասնա ծռեր», հ. Ա., խմբագրեց Մ. Աբեղյան, Յերեվան, 1936, էջ 129: 133 «Սասնա տ& ն», պատմե ց սաս& նցի Թամո Դավթյան, գրի առավ Կարապետ Մելիք

Ոհան ջանյան 1932 թ.. «Սասնա ծռեր», հ. Բ., առաջին մաս, խմբագրեց Մ. Աբեղյան, Յերեվան, 1944, էջ 159-160:


Երբ ծնվում են Սա նա սարն ու Պաղ տա սա րը, «դեր դեր զու րանք գըն-

քից»134:

Դ վի նի երկ րորդ ե կե ղե ցա կան ժո ղո վի եւ Ներ սես կա թո ղի կո սի կա-

նոն նե րով ար գել վում էր տա նը մկրտու թյուն ա նել, ե թե մահ վան վտանգ

չկա135, սա կայն մինչեւ Ի. դա րաս կիզբ, ինչ պես փաս տում են ազ գագ-

րա կան տե ղե կու թյուն նե րը, եր բեմն մկրտու թյուն էին ա նում նաեւ տա-

նը՝ թոն րի մոտ136: Դա հատ կա պես ա նում էին մա հա մերձ նո րա ծին նե րին

մկրտե լիս137` կամ ե կե ղե ցի չլի նե լու կամ հե ռու գտնվե լու պատ ճա ռով138:

Համ շեն ցի նե րը ե րե խա յի մկրտու թյու նը կա տա րում էին ե կե ղե ցում, ի րենց

տա նը կամ քա հա նա յի տա նը139: Մուշ- Տա րո նում սգա վոր ներն էին մկրտու-

թյունն ա նում տա նը140: Ղզ լա րում կնուն քը կա տար վում էր ե կե ղե ցում,

լի նում էր նաեւ ե րե խա յի տա նը, հատ կա պես այդ զի ջումն ար վում էր

ուն եւոր ծխա կան նե րին141: Նոր Նա խիջ եւա նի գյու ղե րում հազ վա դեպ,

բայց քա ղա քում հա ճա խա կի էին «շար ժա կան ա վա զան» գոր ծա ծում,

ա ռա վե լա բար ցուրտ ե ղա նա կի դեպ քում քա հա նա նե րը մկրտու թյունն

ա նում էին տա նը142:

134 Անդ, էջ 160: 135 «… Ի տ& նս շինականացն քահանայք մկրտ& թիւն մի իշխեսցեն առնել, բայց վասն

երկիւղի մահ& թէ վտանգ ինչ իցէ» (Կանոնք Ներսէսի կաթողիկոսի եւ Ներշապհոյ Մա-մի կոնէից եպիսկոպոսի. «Կանոնագիրք հայոց», Ա., աշխատասիր& թյամբ Վ. Հա կոբ-յանի, Երեւան, 1964, էջ 485, ինչպես նաեւ՝ Դվինի Բ. ժողով, 555 թ., ԺԵ. կանոն. Ն. վրդ. Մելիք-Թանգյան, Հայոց եկեղեցական իրավ& նքը, Ս. Էջմի ածին, 2011, էջ 310): Մկրտ& թյ& նը հրահանգ& մ էր պարտադիր եկեղեց& մ կատարել նաեւ Գեորգ Դ. կաթո-ղիկոսն իր կոնդակ& մ. «Աւագ քահանային պարտ է ի մի տ դնել, զի փ& թով ի մի ջոցի & թն աւ& ր անխափան մկրտեսցին մանկ& նք նորածինք, եւ մկրտ& թիւնն անշ& շտ կա-տարեսցի յեկեղեցւոջ, առ ընթեր & նելով իւրեանց ի պաշտամանն զսարկաւագ& նս եւ զդպիրս» (Ն. վրդ. Մելիք-Թանգյան, Հայոց եկեղեցական իրավ& նքը, Ս. Էջմի ածին, 2011, էջ 526):

136 Թոնիրը համարվ& մ էր ս& րբ եւ եկեղեց& ն հավասար («Սասնա ծռեր», հ. Բ., մաս Բ., խմբագրեց Մ. Աբեղյան, Յերեվան, 1951, էջ 841): Այն, կարելի է ասել, «տան մատ& ռն էր» (Ա. Ահարոնեան, Հայկական հին հաւատալիքները, «Հայրենիք», 1940, թ. 5, էջ 51-57): Հայտնի է, որ թոնրի շ& րջը նաեւ պսակ էր արվ& մ:

137 Տե՛ս Ռ. Նահապետյան, Աղձնիքահայերի մանկան ծննդի եւ խնամքի ավանդական սովոր& յթներն & ծեսերը, էջ 92. Ն& յնի՝ Քավորը հայոց մե ջ (ըստ աղձնիքահայերի ազգագրական տվյալների). ՊԲՀ, 2007, 1, էջ 127-128:

138 Տե՛ս Ե. Լալայեան, Վասպ& րական. Հաւատք, ԱՀ, գիրք XXV, Թիֆլիս, 1913, էջ 51:139 Տե՛ս Յ. Մ* րադեանց, Համշէնցի հայեր, ԱՀ, գիրք Ե., էջ 364:140 Տե՛ս Ե. Լալայեան, Մ& շ-Տարօն, ԱՀ, գիրք XXVI, էջ 180:141 Տե՛ս ՀԱԲ, հ. 10, Ղզլար, Գ. Գեւորգյան, էջ 52-53: 142 Տե՛ս Ե. Շահազիզ, Նոր-Նախիջեւանը եւ Նոր-Նախիջեւանցիք, ԱՀ, VII եւ VIII գրքեր, էջ

98:


Մկր տու թյունն ա ռաջ նա հերթ փրկա գործ նշա նա կու թյուն ու ներ: Հայ

ժո ղովր դա կան ա ղոթք նե րից մե կում մե ղա վոր մարդն ինքն ի րեն մխի թա-

րում է նրա նով, որ կնքված է.

Գ լ4 խս բար ձի տրի,Հո գիս է մե նեթ տվի.Հո գիս, չվա խե նաս` Մե ռո նած իս, կնքած իս,Ս4 րբ ա վա զան րտած իս143…

Իսկ մեկ այլ ա ղոթ քում « Դա տաս տա նի» ժա մա նակ Աստ վա ծա մայ րը

մե ղա վոր նե րի փրկու թյան հա մար բա րե խո սում է իր որ դուն` ա պա վի նե-

լով նաեւ մկրտու թյան ա վա զա նին:

Ա սաց. – Տե՛ր, մի տա նիր մե ղա վորս մե ղաց,Ք4 յա վա զան ա րտած, Ք4 խա չին ա դի պ4 ցած144:

Հայ ժո ղովր դա կան պատ կե րա ցում նե րի հա մա ձայն՝ մար դուն եր-

կու հրեշ տակ է տրվում, մե կը` ծննդյան պա հին, մյու սը` մկրտու թյան,

հետեւա բար մահ մե դա կան նե րը միայն մեկ հրեշ տակ ու նեն145: Կար նաեւ

այն հա վա տա լի քը, որ երբ թուր քերն ու քրդե րը լո ղա նում են, ջու րը

նրանց վրա «պտուղ-պտուղ (կա թիլ-կա թիլ) չի կանգ նում»` մե ռո նով

կնքված եւ ք րիս տոն յա չլի նե լու պատ ճա ռով146:

Բա նահ յու սա կան տար բեր նմուշ նե րում եր եւում է, որ հա յե րի այ լակ-

րոն հար եւան ներն ի րենք էլ զգա ցել եւ գի տակ ցել են մկրտու թյան կեն-

սա կա նու թյու նը: Լո ռուց գրառ ված «Աստ ված ո ղոր մած ա» հե քիա թում147

հրեան, տես նե լով հա յի հա վա տի եւ Աստ ծո զո րու թյու նը, «մկրտվում,

143 Հայ հմայական եւ ժողովրդական աղոթքներ, աշխատ& թյամբ` Ս. Հար& թյ& նյանի, Երեւան, 2006, էջ 176:

144 Անդ, էջ 114: 145 Տե՛ս «Հայ-ժողովրդական հէքիաթներ», ժողոված& Տ. Նաւասարդեանց, յօթներորդ

գիրք, Թիֆլիս, էջ 25. Մ. Աբեղյան, Երկեր, հ. Է., Երեւան, 1975, էջ 22: 146 Տե՛ս ԷԱԺ, հ. Ա., Փշրանք Շիրակի ամբարներից, էջ 202: 147 Տե՛ս անդ, թ. 7, էջ 62-64:


դառ նում ա հայ»148: Սույն հե քիա թում հա վա սա րար ժեք են դար ձել էթ-

նի կա կան ինք նու թյունն ու մկրտու թյու նը149:

Մոկ սից գրառ ված « Շահ բազ Մե լիքյ» հե քիա թում150 փաս տարկ վում է

մկրտու թյան ա ռա վե լու թյու նը: Այս տեղ կնուն քի ժա մա նակ մար դու ստա-

ցած շնորհ նե րը կար ծես նյու թա կա նա նում են: Քուրդ աղ ջի կը տես նում

է՝ ինչ պես հայ տղա յի բե րա նից քնած ժա մա նակ լույ սի շող է ել նում-

մտնում: Հայ տղան՝ Ա ղա վա նը, բա ցատ րում է, որ դա մյու ռո նի շնորհն է,

իսկ քրդե րը «ան մե ռոն» են: Երբ քուրդ աղ ջի կը՝ Փա րի շա նը, մկրտվում

է, նրա բե րա նից եւս այդ պի սի լույ սի շող է ել նում: Այս տեղ նույն պես

կնքվե լը քրդու հու հա մար հա վա սա րա զոր է դառ նում հա յա նա լու հետ.

«Իմ ախ պոր տը ղին պի տի ըս պա նեն, օր քյըր տու ախ չիկ խա յա ց4 ցե, պի-

տի առ նի»151: Շա հի եղ բայրն ա սում է, որ դա «գյեշ պան ա»152:

Շա հը կան չել-բե րել է տա լիս եր կու վար դա պետ, եր կու քա հա նա, որ

գե տի մեջ պսա կեն Ա ղա վա նին ու Փա րի շա նին: Ե թե գե տի ջու րը կանգ

առ նի, նրանք ա զատ են, ե թե ոչ՝ նրանց եւ ե կե ղե ցա կան նե րի վի զը կտրել

կտա: Վեր ջին ներս, սար սա փա հար ե ղած, Աստ ված են կան չում. « Մե

ա զա տես է սա գա զա նի ծեռ նեն»: Եր եւան է գա լիս քրիս տո նեա կան կրո նի

գե րա զան ցու թյու նը: Աստ ծու հրա մա նով ջու րը կանգ է առ նում պսա-

կադ րու թյան ըն թաց քում (հմմտ. Ս. Գ րի գոր Լու սա վոր չի կող մից Եփ րա-

տի մեջ ժո ղովր դի մկրտվե լու հետ)153: Շա հը նրանց ա զատ է ար ձա կում,

իսկ աղջ կա հայ րը ըն տա նի քով ո րո շում է «տառ նալ խայ»154:

Գե տի հոս քի կանգ առ նե լը155, ետ դառ նալն ու լույ սի ի հայտ գա լը

հան դի պում են հայ պատ միչ նե րի եր կե րում` Պետ րոս Գե տա դարձ Կա թո-

ղի կո սի ա ղոթ քով եւ հայ ե կե ղե ցա կան ծի սա կար գով կա տար ված ջրօրհ նե-

քի ժա մա նակ: «Եւ յա ղօ թել հայ րա պե տին Պետ րո սի՝ դար ձաւ ջուր գե տոյն

ի վեր, եւ լոյս սաս տիկ ծա գեաց, որ նո ւա ղե ցու ցա նէր զճա ռա գայթս ա րե-

148 Անդ, էջ 64: 149 Տե՛ս Ե. Զաքարյան, Կրոնը եւ կրոնավորները հայ ժողովրդական հեքիաթներ& մ: Ս& յն

հոդվածի տրամադրման համար շնորհակալ& թյ& ն ենք հայտն& մ հեղինակին: 150 Տե՛ս ՀԺՀ, հ. XVII, Մոկս, թ. 7, Երեւան, 2012, էջ 75-86:151 Անդ, էջ 81: 152 Անդ, էջ 84:153 «Եւ իբրեւ իջանէին մարդիկն ամե նայն եւ թագաւորն ի մկրտ& թիւն անդր, ի ջ& րսն

Եփրատ գետոյն՝ նշան սքանչելի երեւեալ յԱստ& ծոյ. զի զետղ առեալ ջ& րք գետոյն՝ անդրէն դարձան ընդ կր& նկն» («Ագաթանգեղայ Պատմ& թիւն Հայոց», Երեւան, 1983, էջ 464):

154 ՀԺՀ, հ. XVII, Մոկս, թ. 7, էջ 85-86: 155 Առհասարակ այն հավատալիքը կար, որ Ջրօրհնեքին ջրերը մի քանի վայրկյան կանգ

են առն& մ, քանի որ Քրիստոսի մկրտ& թյան ժամանակ եւս Հորդանանը կանգ է առել (տե՛ս «Նախապաշարմ& նք», հ. Ա., աշխատասիրեց Յ. Նազարեանց, էջ 76):


գա կանն»156: Ա րիս տա կես Լաս տի վեր ցի պատ միչն ա վե լաց նում է մյու ռո-

նի հեղ ման պա րա գան. «Եւ ի հե ղուլ հայ րա պե տին զտէ րու նա կան իւղն ի

ջուրսն, ցնցուղս լու սոյ ճա ռա գայ թից յան կար ծա կի ծա գեաց ի ջուրցն»157:

Ա վան դու թյու նը մյու ռո նի հետ է կա պում Գան ձա կում գտնվող

Մ ռուտ կամ Մե ռո նուտ մա տու ռի ան վան ստու գա բա նու թյու նը, ըստ ո րի՝

Մես րոպ Մաշ տո ցի կող մից խա չը օծ վում է Սր բա լույս մյու ռո նով եւ տե-

ղադր վում ժո ղովր դի պաշ տա մուն քի հա մար158:

Դեռեւս Ի. դա րասկզ բին նոր նա խիջ եւան ցի նե րը ուխ տի էին գնում Ս.

Էջ միա ծին` մյու ռո նօրհ նե քի ա րա րո ղու թյա նը ներ կա գտնվե լու, մյու ռո նի

կաթ սան համ բու րե լու եւ ի րենց աչ քով տես նե լու «Ս. մե ռո նի եփ ե կա-

ծը»159:

Մ յու ռո նի նկատ մամբ երկ յուղն այն քան մեծ էր, որ Վաս պու րա կա-

նում, երբ մկրտված ե րե խա յին քա հա նան եւ քա վո րը ե կե ղե ցուց բե րում

էին տուն, ծննդկա նը, ի պա տիվ մյու ռո նի, տե ղից վեր էր կե նում ու նո րից

նստում160: Մ յու ռո նից հա նե լուց հե տո Ար ճա կում մյու ռո նա ջու րը լցնում

էին տան կտու րը, որ պես զի այն չկոխկրտ վի161: Վաս պու րա կա նում եւ

Նոր Բա յա զե տում մյու ռո նա ջուրն աշ խա տում էին պա հել, որ պես զի երբ

մկնե րը կամ շնե րը պղծեին կաթ սա ներն ու ա ման նե րը, նրա նով կամ նրա-

նով շա ղախ ված հո ղով լվա նա յին դրանք162:

Մ յու ռո նից հա նե լիս աղ ջիկ նե րին ա վե լի ուշ էին լո ղաց նում, որ պար-

կեշտ եւ ա մաչ կոտ լի նեն, մյու ռո նը ե րես նե րին եր կար մնա: Հե տաքրք րա-

կան է, որ աղ ջիկ նե րին չորս-հինգ, նաեւ յոթ օր163 պա հում էին մյու ռո նի

մեջ, իսկ տղա նե րին՝ ե րեք օր164: Ա զատ պահ ված քի աղջ կա հա մար աս վում

է, որ այն քան է համ բուր վել՝ «ե րե սի մե ռո նը լուծ վել, գնա ցել է»165: Պա-

տա հա կան չէ, որ հա յե րե նի տար բեր բար բառ նե րում «ան մե ռոն» բա ռը

նշա նա կում է «ա նա մոթ»: Եվ հա կա ռա կը, ան չափ հա մեստ եւ ա մոթ խած

156 Կիրակոս Գանձակեցի, Պատմ& թյ& ն հայոց, աշխատասիր& թյամբ՝ Կ. Մելիք-Օհան-ջանյանի, Երեւան, 1961, էջ 94-95:

157 «Պատմ& թիւն Արիստակեայ վարդապետի Լաստիվերտցւոյ», Թիֆլիս, 1912, էջ 16-17: 158 Տե՛ս Ա. Ղանալանյան, Ավանդապատ& մ, թ. 633, էջ 235: 159 Տե՛ս Ե. Շահազիզ, Նոր-Նախիջեւանը եւ Նոր-նախիջեւանցիք, ԱՀ, IX գիրք, Թիֆլիս,

1902, էջ 32: 160 Տե՛ս Ե. Լալայեան, Վասպ& րական, ԱՀ, գիրք XX, էջ 175-176:161 Տե՛ս ՀԱԲ, հ. 8, Արճակ, Ս. Ավագյան (Սերինե), էջ 73: 162 Տե՛ս Ե. Լալայեան, Վասպ& րական, ԱՀ, գիրք XX, էջ 176. Ե. Լալայեան, Նոր-Բայազէտի

գաւառ կամ Գեղարք& նիք, ԱՀ, գիրք XVI, էջ 40: 163 Տե՛ս Վ. Դեւրիկյան, Սրբալ& յս մյ& ռոնի ժողովրդական պաշտամ& նքը. «Սրբալ& յս մյ& -

ռոն», Ս. Էջմի ածին, 2001, էջ 51:164 Տե՛ս Ե. Լալայեան, Մ& շ-Տարօն, ԱՀ, գիրք XXVI, էջ 181: 165 Վ. Դեւրիկյան, նշվ. աշխ., էջ 51:


մար դու հա մար ա սում են, որ «ե րե սից մե ռոն է կա թում»166, կամ՝ «բեր նի

մեջ մե ռոն կե փի»167: Նոր Բա յա զե տում մինչեւ մյու ռո նից հա նե լը ե րե խա-

յին չէին լո ղաց նում եւ նույն շո րի մեջ էին պա հում, «որ պէս զի մե ռո նը

քա շայ ջան, ցած չգայ, թէ չէ ան մե ռոն (ան պատ կառ) կը լի նի»168: Վաս-

պու րա կա նից գրառ ված « Ջիբ րաել- Խը դըր Նա բին» հե քիա թում169 տղան

ու աղ ջիկն այն քան են համ բուր վում, «որ էլ մե ռոն չի մնա ի րիս ներ»170:

Չմկրտ ված ե րե խա նե րին թա ղում էին գե րեզ մա նո ցից յոթ քայլ հե-

ռու171 եւ ա ռանց ա րա րո ղու թյան172, որ եւէ ա ղոթք չէր ար վում եւ ան գամ

գաղտ նի էր կա տար վում թա ղու մը173: Ղա րա դա ղում անկ նունք մա հա ցած

ե րե խա յին ար գել ված էր ե կե ղե ցա կան օ րեն քով թա ղել հա մայն քի գե րեզ-

մա նո ցում174, քա նի որ նա հա մար վում էր «հա րամ, ոչ հայ»: Ն ման դեպ-

քե րից խու սա փե լու հա մար ծնող նե րը շտա պում էին հի վանդ ե րե խա նե-

րին «մե ռո նաջ րել»175:

Ազ գագ րա գետ Ռ. Նա հա պետ յա նի հա ղորդ մամբ՝ անկ նունք մա հա-

ցած ե րե խա յի ծնող նե րը բա րե գոր ծու թյուն էին ա նում, որ պես զի ե րե խան

դժոխք չընկ ներ176: Նույ նիսկ մար դիկ ո րո շա կի քայ լեր էին ձեռ նար կում,

որ պես զի ե րե խան կնքված հա մար վեր177: Վաս պու րա կա նում խաչ էին

օ ծել տա լիս քա հա նա յին, բո լոր տա նե ցի նե րը համ բու րում էին այն, դնում

մե ռած ե րե խա յի կրծքին, պա տան քում, հանձ նում ժամ կո չին, որ տա նի

եւ գե րեզ մա նա տա նը թա ղի178: Մե ռած ծնված ե րե խա յի հա մար ծնող նե րը

խաչ էին օրհ նել տա լիս, բամ բա կի մեջ ե րեք օր պա հում, հե տո տա նում

ե կե ղե ցի, կա խում մի սրբա պատ կե րից, իբրեւ ե րե խա յին նվի րել էին այդ

սրբին: Ե րե խա յի դիա կը, դեմ քը դե պի ար եւելք, տատ մայ րը թա ղում էր

166 Պ. Բեդիրյան, նշվ. աշխ., էջ 943:167 Անդ:168 Ե. Լալայեան, Նոր-Բայազէտի գաւառ կամ Գեղարք& նիք, ԱՀ, գիրք XVI, էջ 40: 169 Տե՛ս ՀԺՀ, հ. XIV, Վան-Վասպ& րական, թ. 1, Երեւան, 1999, էջ 13-39:170 Անդ, էջ 29: 171 Տե՛ս Ռ. Նահապետյան, նշվ. աշխ., էջ 99:172 Տե՛ս ՀԱԲ, հ. 10, Ղզլար, Գ. Գեւորգյան, էջ 52-53: 173 Տե՛ս Վ. Պետոյան, նշվ. աշխ., էջ 276: 174 Սլավոնական մշակ& յթ& մ եւս չմկրտվածներն արժանան& մ էին գերեզմանից դ& րս

թաղվել& (տե՛ս Г. Кабакова, Дети некрещеные. «Славянские древности», этно лингвис-тический словарь, т. 2, с. 86):

175 Տե՛ս Հ. Հովսեփյան, Ղարադաղի հայերը, I, Ազգագր& թյ& ն, էջ 341:176 Տե՛ս Ռ. Նահապետյան, նշվ. աշխ., էջ 100. Գ. Հակոբյան, Ներքին Բասենի ազգա-

գր& թյ& նը եւ բանահյ& ս& թյ& նը, Երեւան, 1974, էջ 193: 177 Սլավոնները, օրինակ, գերեզման& մ դն& մ էին մոմ, խաչ (տե՛ս Г. Кабакова, Дети не кре-

щеные, «Славянские древности», с. 86):178 Տե՛ս Ե. Լալայեան, Վասպ& րական, ԱՀ, գիրք XX, էջ 177:


այ գում179: Մու շում քա հա նա յին դրամ էին տա լիս, նա ե կե ղե ցու պա տին՝

ներ սի կող մից, խաչ էր կեր տում եւ օ ծում կամ մի պղնձյա խաչ օ ծում էր,

Ա վե տա րա նին կամ սրբա պատ կեր նե րին կա պում կամ էլ դնում մկրտու-

թյան ա վա զա նի պա տու հա նին՝ այդ պի սով ցան կա նա լով ա սել, որ ե րե խան

նվիր ված է ե կե ղե ցուն կամ որ եւէ սրբի180: Ե թե մեր ձի մահ ե րե խան մա հա-

նար կնուն քի պա հին, նա եւ ն րա ծնող նե րը կար ժա նա նա յին դրախ տի181:

Այս պի սով` բա նահ յու սա կան եւ ազ գագ րա կան օ րի նակ նե րից եր եւում

է, որ հայ կա կան մի ջա վայ րե րում մկրտու թյա նը մեծ կար եւո րու թյուն էր

տրվում: Այն ե րե խա յի հետծննդ յան քա ռաս նօր յա ան ցու մա յին շրջա նի

ան բա ժան մասն էր: Մկր տու թյունն ու մյու ռոնն ու նեին փրկա գործ, մեղ-

սա քա վիչ, նվի րա գոր ծող, դի վա հա լած եւ ա պա քի նող նշա նա կու թյուն:

Լ վաց վե լով մկրտու թյան ա վա զա նի ջրում` նո րա ծին ե րե խան երկ րորդ

ան գամ ծնվում էր նոր կար գա վի ճա կով: Ն րան միա ժա մա նակ նաեւ ան-

վա նադ րում էին, ո րով նա ե՛ւ դառ նում էր հա սա րա կու թյան լիի րավ ան-

դամ, ե՛ւ զա նա զան վում իբրեւ ան հատ:

___________

РЕЗЮМЕ

Данная статья посвящена ритуалу крещения армян, во время которой ото-бражались разные народные традиции и верования. Кре щение составляло нераз-рывную часть послеродового сороко дневного срока. Обычно армяне крес тили своих детей на восьмой (третий) день после рождения, в церкви или дома, в зависимости от обстоятельств (болезнь, траур, отсутствие или расстояние церк-ви). Крещение и миро имели спасительное, искупительное, инициационное, экзорцистическое и исцеляющее значение. Умываясь в купеле крещения, ребенок перерождался новым статусом. Еще во время крещения младенец получал имя, по которому он/она становился/лась членом общества и отделялся/лась как инди-видум.

179 Տե՛ս անդ:180 Տե՛ս Ե. Լալայեան, Մ& շ-Տարօն, ԱՀ, գիրք XXVI, էջ 181: 181 Տե՛ս Ռ. Նահապետյան, նշն. Աշխ., էջ 100:


SUMMARY

This article is devoted to the ritual of the Baptism among Аrmenians, during which various traditions and beliefs of Armenians were expressed. The Baptism is the inseparable part of forty-day period a� er childbirth. The Armenians usually baptize their children on the eighth (third) day a� er the birth in the church or at home, dependent on circumstances (illnesses, mourning, absence and distance of the church). The Baptism and chrism had a life-saving, initiation, medicinal signifi cance and gave absolution. Being washing in the font, the new-born came to life for the second time and with the new status. During Baptism the child was named and through which he/she became the member of the society to be distinguished as a person.

ԷՋՄԻԱԾԻՆ

ԱՇԽ( ՆՋ ՊՈՂՈՍՅԱՆպատ մա կան գիտ. թեկ նա ծ4 ,ՀՀ մշա կ4 յ թի նա խա րա ր4 թյ4 ն

«ԵՌԱԽՈՐԱՆ» ԳՈՐԳԻ ԾԱԳՈՒՄՆԱԲԱՆՈՒԹՅԱՆ ՀԱՐՑԻ ՇՈՒՐՋ

Հայ կա կան լեռ նաշ խար հում գոր գա գոր ծա կան մշա կույ թի ա կունք-

նե րի մա սին ո րո շա կի պատ կե րա ցում ներ ա ռա ջին հեր թին տա լիս

են հնա գի տա կան պե ղում նե րից հայտ նա բեր ված նյու թե րը, ո րոնք, չնա-

յած մեծ մա սամբ ոս տայ նան կու թյան հետ առնչ վող գոր ծիք ներ ու հար-

մա րանք ներ են, հում քի մնա ցուկ ներ, ո րոշ դեպ քե րում էլ` գոր գի կամ

կար պե տի ած խա ցած պա տա ռիկ ներ, այ նո ւա մե նայ նիվ, հենց դրանք էլ

մատ նան շում են տա րա ծաշր ջա նում գոր գա գոր ծա կան մշա կույ թի վա-

ղա գույն ա կունք նե րը: Ժա մա նա կագ րա կան ա ռու մով ա ռա վել վաղ

գտա ծո նե րը ա ռայժմ վե րա բե րում են Ք. ա. Ե.-Դ. հա զա րամ յակ նե րին1:

Հայ կա կան լեռ նաշ խար հի բնիկ ցե ղե րի, այդ թվում` վաղ հայ կա կան ցե-

ղե րի մի ջա վայ րում ար մա տա ցած ոս տայ նան կու թյան ա վան դույթ ներն

ի րենց հե տա գա զար գա ցումն ապ րե ցին Բ.-Ա. հա զա րամ յակ նե րում` վաղ

հայ կա կան պե տա կան միա վո րում նե րի ժա մա նա կաշր ջա նում: Հենց այդ

դա րաշր ջա նին են վե րա բե րում Ար թի կի դամ բա րա նա դաշ տից ու Կար միր

Բլրի պե ղում նե րից հայտ նա բեր ված կար պե տի եւ գոր գի մնա ցուկ նե րը2:

Սա կայն հա յոց գոր գա գոր ծա կան մշա կույ թի վաղ շրջա նի մա սին ա ռա վել

ո րո շա կի պատ կե րա ցում ստա նա լու հա մար, ան շուշտ, բա ցա ռիկ կար եւո-

րու թյուն է ներ կա յաց նում « Պա զի րիկ» գոր գը, ո րը հայտ նա բեր վել է 1948-

1949 թթ.՝ սա ռած դամ բա րա նում եւ, ըստ էու թյան, գտնվում է գե րա զանց

1 Տե՛ս С. Есаян, Древняя культура племен северо-восточной Армении III - I тыс. до н.э., Ереван, 1976, էջ 208 - 210:

2 Տե՛ս Т. Хачатрян, Древняя культура Ширака, Ереван, 1975. А. Верховская, Текстильные изделия из раскопок Кармир-Блура, Кармир-Блур III, результаты работ 1951-1953 гг., Ереван, 1955, էջ 67: Այդ նմ& շները պահվ& մ են Հայաստանի պատմ& թյան պետա կան թանգարան& մ, Հառիճից հայտնաբերվածը` N. 2113/6013 եւ Կարմի ր Բլրից հայտ նա-բերվածը` N. 2051/39:

Նկ. 1. Գորգ «Եռախորան», 1202 թ.:

Նկ. 2. Գորգ «Եռախորան», հիշատակարանի հատվածը:

Նկ. 3. Գորգ «Եռախորան», հիշատակարանի թվակիր հատվածը:

Նկ. 4. Գորգ «Եռախորան», հիշատակարանի գործվածքի տեսակին ու պատվիրատուին վերաբերող հատվածը:

Նկ. 5. Գորգ «Եռախորան», վիշապապատկերների ոճավորված

դիմահայաց պատկերներ:Նկ.6 Գորգ «Եռախորան»,

Ջրաբերդ վարդակ:

2017 Զ. «ԵՌԱԽՈՐԱՆ» ԳՈՐԳԻ ԾԱԳՈՒՄՆԱԲԱՆՈՒԹՅԱՆ ՀԱՐՑԻ ՇՈՒՐՋ 81

վի ճա կում3: Բա ցի հնա գի տա կան ա ռար կա յա կան սկզբնաղբ յուր նե րից`

գո յու թյուն ու նեն գրա վոր սկզբնաղբ յուր ներ, մաս նա վո րա պես` ա սո րա-

կան ու խե թա կան, Վա նի թա գա վո րու թյան տնտե սու թյա նը վե րա բե րող

սե պա գիր ար ձա նագ րու թյուն ներ, ո րոնք ընդգր կում են գործ ված քի տե-

սակ նե րին, դրանց առեւտ րի կազ մա կերպ մանն ու անհ րա ժեշտ հում քին

վե րա բե րող տե ղե կու թյուն ներ: Ուշ շրջա նի՝ ան տիկ, վաղ ու զար գա ցած

միջ նա դար յան հա յոց գոր գա գոր ծա կան մշա կույ թի մա սին բա վա կա նա-

չափ տե ղե կու թյուն ներ են հա ղոր դում հու նա րեն, լա տի նե րեն, հա յե րեն,

հատ կա պես՝ ա րա բա լե զու սկզբնաղբ յուր նե րը4:

Ըստ ա մե նայ նի դրանք արժ եւո րե լով հան դերձ՝ պետք է նկա տի ու-

նե նալ այն հան գա ման քը, որ ան հա մե մատ բարձր է այս կամ այն դա-

րաշր ջա նին վե րա բե րող գոր գի ո րո շա կի որ եւէ նմու շի պատ մա գի տա կան

նշա նա կու թյու նը, եւ հենց այս ա ռու մով էլ պետք է գնա հատ վի խնդրո

ա ռար կա՝ հա յա տառ հի շա տա կա րա նով գոր գը, ո րը հայ ու սում նա սի րող-

նե րի շրջա նում հայտ նի է «Ե ռա խո րան» ա նու նով. այն, մեր տի պա բան-

մամբ, պատ կա նում է գոր գե րի խո րա նա վոր խմբի «Ս յ4 նա զարդ» տի պին

(նկ. 1): Այս տի պին պատ կա նող գոր գե րը բնո րոշ վում են մեկ եւ ա վե լի

խո րան նե րով, ո րոնք ի րա րից սահ մա նա զատ ված են լի նում սյու նե րով, սո-

վո րա բար լրաց վում են բու սա ծաղ կա յին տար րե րով ու խո րա նի գա գա թից

կախ ված ջա հով: Այս նկա րա գի րը դի տարկ վում է ուշ միջ նա դար յան եւ

դրան հա ջոր դած դա րե րին վե րա բե րող նմա նա տիպ գոր գե րի գե ղա զարդ-

ման հա մա կար գե րում: Ընդ հան րա պես, այս խմբին պատ կա նող գոր գե րը

առնչ վում են Ե կե ղե ցու եւ կ րո նա կան ծի սա կար գի հետ ու հիմ նա կա նում

գոր ծած վել են որ պես ա ղոթ քի գոր գեր: Ըստ էու թյան, հենց դրա նով է

պայ մա նա վոր ված այս գոր գե րի գե ղա զարդ ման հա մա կար գում ե կե ղե-

ցա կան ա ռար կա նե րի՝ ջա հի կամ կան թե ղի պատ կեր նե րի, ինչ պես նաեւ

բու սա ծաղ կա յին նախ շե րի ու հո րին վածք նե րի առ կա յու թյու նը: «Ե ռա խո-րա նը» պահ վում է Վիեն նա յի ար վես տի եւ արդ յու նա բե րու թյան պատ-

մու թյան թան գա րա նում, ա ռա ջին ան գամ հրա տա րակ վել է 1895 թ.5:

3 Տե՛ս С. Руденко, Древнейшие в мире художественные ковры и ткани мира, Москва, 1968, էջ 55:

4 Տե՛ս Г. Капанцян, Хаяаса-колыбель армян, Ереван, 1947, էջ 28, 30. В. Хачатрян, Вос -точные провинции хетттской империи, Ереван, 1971, էջ 44, 70, 75. Н. Арутюнян, Зем-леделие и скодоводство Урарту, Ереван, 1964, էջ 151-196. А. Мартиросян, Ткачи храма Эанна в Уруке нововавилонского периода, Древний Восток 5, Сборник статей АН АРМ ССР, институт востоковедения, Ереван, 1988, էջ 27-40:

5 Տե՛ս A. Riegl, Ein orientalischer Teppich vom Jahre 1202 n. Chr. und die ältesten orientalischen Teppiche, Berlin 1895. նաեւ՝ Վ. Թեմ* րճյան, Գորգագործ& թյ& նը Հայաստան& մ, Երե-

82 ԱՇԽՈՒՆՋ ՊՈՂՈՍՅԱՆ 2017 Զ.

Հի շա տա կա րանն ըն թեռ նե լի է, տա ռե րը հա մա չափ են ու բա վա կա նին

պարզ: Նախ քան այդ թան գա րա նում հայտն վե լը «Ե ռա խո րա նը» պահ վում

էր Վիեն նա յի Մ խի թար յան նե րի թան գա րա նում, որ տեղ եւ իր ժա մա նա-

կին գոր գի հի շա տա կա րանն ըն թեր ցել էր Վիեն նա յի Մ խի թար յան միա-

բա նու թյան ան դամ, հա յա գետ Հայր Գ րի գո րիս Գա լեմ քար յա նը` «Դ/րան Ար կա նե լի Կի րա կո սի բա նա սէ րի ետ/?/ 4 յի շա տակ Հ ռիփ սի մէի տ /ան/ն ՈԾԱ. թվին զսա Գ. /կամ Պ./ որ ժիս ա/ր 4 /ես տա» (նկ. 2)6: Հիմն վե լով այդ ըն թեր-

ցում նե րի արդ յունք նե րին՝ գեր մա նա ցի ար եւե լա գետ Ա լոիզ Ռիգ լը (այս

գոր գի ա ռա ջին հրա տա րա կի չը) 1895 թ. այն հրա տա րա կել է որ պես 1202

թվա կա նին գործ ված գորգ, ըստ այդմ՝ կար եւո րել այն որ պես սկզբնաղբ-

յու րա յին նշա նա կու թյուն ու նե ցող մշա կու թա յին ար ժեք:

Գոր գի գե ղա զարդ ման հա մա կար գի հիմ քում ըն կած է դաշ տը կա մա-

րա զարդ խո րան նե րով զար դա նախ շե լու սկզբուն քը: Խո րան ներն ի րա րից

բա ցա զատ ված են սյու նե րով: Գոր գա դաշ տի ա զատ մնա ցած վե րին ծայ րը

գե ղա զարդ ված է ո ճա վոր ված կեն դա նա կերպ զար դա նախ շե րով եւ բու սա-

նախ շե րով: Գոր գը ե րիզ ված է ծաղ կաշղ թա յով գե ղա զարդ ված մեկ լայն

եւ ա կան թա տերեւ նե րով ծածկ ված եր կու նեղ գո տի նե րով: Հե տաքրքիր

լու ծում է տրված «օ ձա գա լար» ո ճա վո րում նե րով ծածկ ված ներ քին գո տու՝

եզ րա յին կող մե րին. այն շա րու նակ վում է մինչ հի շա տա կա րա նի սկիզբն

ու վեր ջը: Այս գո տին ամ բող ջաց նե լու հա մար դրա չոր րորդ կող մը, որ պես

յու րա տե սակ քիվ, շա րու նակ ված է սյու նե րի խո յակ նե րի կենտ րո նա կան

մա սե րում:

«Ե ռա խո րա նի» կար եւո րու թյունն այն է, որ դրա ու ԺԱ.-ԺԳ. դդ.

վե րա բե րող գոր գա պատ կեր նե րի եւ նույն դա րաշր ջա նի հայ զար դար վես-

տի տար րե րի բաղ դատ մամբ հնա րա վոր է դառ նում բա ցա հայ տել ԺԹ.-Ի.

դդ. հա ման ման՝ խո րա նա վոր գոր գե րի հո րին վածք նե րի ա կունք ներն ու

դրանց ան մի ջա կան ա ղերս նե րը հա յոց զար դար վես տի հնա մե նի ա վան-

դույթ նե րին: Այս ա ռու մով պետք է նկա տի ու նե նալ ընդ հան րա պես այս

խմբին պատ կա նող գոր գե րի գե ղա զարդ ման սկզբուն քե րի ա ռանձ նա-

հատ կու թյուն նե րը՝ մաս նա վո րա պես խո րա նա վոր լի նե լու հան գա ման քը:

Ըստ այդմ` այդ պի սիք գոր ծել են Ա ռա ջա վոր Ա սիա յի բոլոր, այդ թվում

հա յոց գոր գա գոր ծա կան կենտ րոն նե րում: Ընդգ ծենք, որ ա րա բա կան խա-

լի ֆա թի դա րաշր ջա նում Հա յաս տա նը, ըստ ա րա բա կան սկզբնաղբ յուր-

ւան, 1955, էջ 9:6 Այս մասին տե՛ս Բ. Առաքելյան, Քաղաքները եւ արհեստները Հայաստան& մ XI -XIII դդ.,

հ. I, Երեւան, 1958, էջ 292:


նե րի, հայտ նի էր նաեւ ա ղոթ քի գոր գե րի ար տադ րու թյամբ. դրանք մեծ

պա հան ջարկ էին վա յե լում խա լի ֆա թի լայ նա ծա վալ շու կա յում7: Ուս տի,

վաղ եւ զար գա ցած միջ նա դար յան Հա յաս տա նի գոր գա գոր ծա կան կենտ-

րոն նե րում ար տադր ված գոր գե րի թվում հատ կա պես մեծ թիվ էին կազ-

մում ա ղո թա գոր գե րը: Ընդ ո րում, դա տե լով սկզբնաղբ յուր նե րում ե ղած

տե ղե կու թյուն նե րից՝ են թադ րում ենք, որ ժա մա նա կի ըն թաց քում է հաս-

տատ վել դրանց գե ղա զարդ ման խո րա նա վոր սկզբուն քը: Հա մե նայն դեպս,

ԺԳ. դ. ա րաբ պատ մա գիր ալ- Քիֆ տիի գրքում տեղ գտած մի երկ խո սու-

թյան մեջ հի շա տակ ված է Ը. դ. վե րա բե րող հայ կա կան մի ա ղո թա գորգ

(նա մադ), ո րի գե ղա զարդ ման հա մա կար գը ներ կա յաց նում էր պար տե զա-

յին տե սա րան` պատ կեր ված էին ծաղ կուն այ գի եւ զ բո սան քի դուրս ե կած

բարձ րա խավ տիկ նայք8: Այ սինքն` իս լա մի վաղ շրջա նում հա վա տաց յալ-

նե րը կա րող էին ա ղոթ քի ժա մա նակ ծնրադ րել ցան կա ցած գոր գի վրա:

Պատ մա կան Հա յաս տա նում ար տադր ված ա ղո թա գոր գե րը հիմ նա կա նում

նա խա տես ված էին մահ մե դա կան նե րի հա մար եւ հա յե րեն ու ա րա բա-

լե զու սկզբնաղբ յուր նե րում հայտ նի էին «նա մադ» ու «սե ջա դե» ան վա-

նում նե րով9: Ըստ ո րոշ սկզբնաղբ յուր նե րի՝ ա ղոթ քի գոր գեր գոր ծած վել

են նաեւ հայ ի րա կա նու թյան մեջ: Այս առն չու թյամբ, օ րի նակ, ու շագ րավ

են Զո ւար քա հա նա յի՝ Ե րու սա ղե մի հա յոց պատ րիար քա րա նի ա րա րո ղա-

կար գե րին վե րա բե րող դի տար կում նե րը: 1711 թ. լի նե լով այն տեղ՝ նա հի-

շա տա կում է ժա մա սա ցու թյունն սկսե լուց ա ռաջ «ա ղո թա գորգ փռե լ4 », իսկ սրբա սա ցու թյան ժա մա նակ խաչ վառ նե րի, ծնծղա նե րի հետ միա սին

«ե րեք տեղ պատ րաս տի ա ղո թա գորգ» փռված լի նե լու մա սին10: Այ սինքն՝

հայ կա կան ե կե ղե ցի նե րի ներք նա տես քում ո րո շա կի գոր ծա ծու թյուն ու-

նե նա լուց զատ, դրանք գոր ծած վել էին նաեւ ա ղոթ քի ըն թաց քում. ըստ

էու թյան, «Ե ռա խո րա նը», որ պես ե կե ղե ցուն նվիր ված գորգ, կա րող էր ու-

նե նալ նաեւ գոր ծա ծա կան այ դօ րի նակ նշա նա կու թյուն:

7 Հայկական «աղոթքի գորգերի» մասին հիշատակ& թյ& ն & նի արաբ աշխարհագիր Իդ րիսին. վերջինս նշ& մ է, որ առանձնապես հայտնի & տարածված էին «հայկական ոտատակի փոքր գորգերը». տե՛ս Н. Марр, Ани, Ереван, 1939, էջ 237, ծանոթ. 165 ա. տե՛ս նաեւ Ա. Պողոսյան, Հայոց գորգերի «տապաստա» կոչ& ած տեսակի մասին, «Հանդէս ամսօրեայ», հայագիտական & ս& մն աթերթ, Վիեննա, 2007, թ. 1-12, էջ 429- 441:

8 Տե՛ս Г. Тер -Гевондян, Армения и арабский халифат, Ереван, 1978, էջ 206:9 Տե՛ս ՆՀԲ, հ. Ա., Ա-Կ, Երեւան, 1979, էջ 407:10 Տե՛ս «Թոքավաճառի որդի Զ& ար քահանայի ճանապարհորդ& թյ& նը եւ & խտա գնա-

ց& թյ& նը Եր& սաղեմ». «Միջնադարյան հայկական & ղեգր& թյ& ններ երկ& գրքով», գիրք Բ., ԺԵ.-ԺԷ. դարերի & ղեգր& թյ& ններ, թարգմ., առաջ. եւ ծանոթ.՝ Ա. Մադոյանի, Երեւան, 2005, էջ 120,127:


Ա ղո թա գոր գե րի եւ ընդ հան րա պես հա յոց գոր գա գոր ծա կան մշա-

կու յթի պատ մու թյան մա սին պատ կե րա ցում ստա նա լու հա մար ան նա-

խա դեպ կար եւո րու թյուն ու նե ցող պատ մամ շա կու թա յին նշա նա կու թյան

այս ա ռար կա յի արժ եւոր ման գոր ծում գո յու թյուն ու նեն մի քա նի հիմ-

նախն դիր ներ, եւ դրանց անդ րա դառ նա լու նպա տա կով է, որ ձեռ նար կել

ենք սույն հե տա զո տու թյու նը: Կար ծում ենք, որ դրա պատ մա գի տա կան

արժ եւոր ման գոր ծում չա փա զանց կար եւոր է այն, որ հի շա տա կա րա նում

պար զո րոշ կար դաց վում է գրու թյան մեծ մա սը, հատ կա պես՝ գործ ված քի

տե սա կին ու կա տար ման թվա կա նին վե րա բե րող հատ ված նե րը՝ «Ար կա նե-լիս Կի րա կո սի բա նա սի րի.... ՈԾԱ. թվին զ սա գոր ծի...» (նկ. 3):

Սա կայն, որ քան էլ տա րօ րի նակ թվա, հիմ նա կան բա նա վե ճը վե րա բե-

րում է հենց թվագր մա նը: Չ նա յած գոր գի հի շա տա կա րա նում թվագրման

հատ վածն ա ռա վել պարզ շա րադր ված նե րից է, այ նո ւա մե նայ նիվ, մի

շարք ու սում նա սի րող ներ այն հա մա րում են ա նըն դու նե լի: Դեռեւս 1908-

1909 թթ. ավստ րիա ցի հան րա հայտ ար եւե լա գետ, մշա կու թա բան Յո զեֆ

Ստրժի կովս կին, նկա տի ու նե նա լով դրա գե ղա զարդ ման հա մա կար գի

խո րա նա վոր բնույ թը, կաս կա ծե լի է հա մա րել Ա. Ռիգ լի հրա պա րա կած

տա րե թի վը եւ ա ռաջ է քա շել այդ գոր գը ԺԶ.-ԺԷ. դա րե րում գործ ված

լի նե լու տե սա կե տը11: 1937 թ. Վիեն նա յում հրա տա րակ ված « Հայ կա կան

գոր գեր» ու սում նա սի րու թյան հե ղի նակ, լեհ հե տա զո տող Զ դեն կո Հոֆ-

ռիխ տե րը, անդ րա դառ նա լով խնդրո ա ռար կա յին ու հա մա ձայ նե լով Յ.

Ստր ժի կովս կու տե սա կե տին, հա մոզ մունք է հայտ նել առ այն, որ հի շա-

տա կա րա նի թվա կիր` «ՈԾԱ.» հատ վա ծի «Ո.» տա ռը ի րա կա նում պետք

է լի ներ «Ռ.», պար զա պես գոր ծո ղի ա նու շադ րու թյան հետ եւան քով այդ

տա ռի ե լուս տը չի գործ վել: Ա հա այս պի սի մի վե րա ցա կան հիմ նա վոր-

ման արդ յուն քում էլ, որ պես խնդրո ա ռար կա գոր գի գործ ման տա րե-

թիվ, ըն դուն վել է 1602 թվա կա նը12: Այս տե սա կե տը ժա մա նա կին մեր ժել

էին հայ հե տա զո տող նե րը: Մաս նա վո րա պես 1947 թ. հրա տա րակ ված իր

հայտ նի աշ խա տու թյան մեջ այս պի սի ըն թեր ցու մը միան գա մայն ան հիմն

ու մտա ցա ծին հա մարե լով՝ Հա րու թյուն Քուրտ յա նը միա ժա մա նակ ներ-

կա յաց րել է հի շա տակա րա նի ըն թերց ման իր տար բե րա կը, ո րը մաս նա-

կիո րեն տար բեր վում է Գ րի գո րիս Գա լեմ քար յա նի կար դա ցա ծից եւ ու նի

11 J. Strzygovski , Oriental carpets, The Burlington Mag., okt. 1908. այս մասին տե՛ս Հ. Ք* ր-տեան, Գորգը հայոց մոտ, Վենետիկ, 1947, էջ 64, ծանոթ. 25:

12 Z. Hofrichter, Armenische teppiche, Vien, 1935. ն& յնի հայերեն թարգմ.՝ Զ. Հոֆռիխտեր, Հայկական գորգերը, «Հանդէս ամսօրեայ», թ. 1-6, Վիեննա, 1937, էջ 155-190:


հե տեւ յալ բո վան դակու թյու նը` «Ար կա նե լի/ս/ Կի րա կո սի բա նա սիր/ի/ ե/տ4 / յի շա տակ Հ ռիփ սի մէ տի/կի/ն ՈԾԱ. թվին զսա գոր ծի ցա ես»13: Գոր գի գործ ման

«ՈԾԱ.» թվա կա նը ան վե րա պա հո րեն ըն դու նե լով հան դերձ՝ հի շա տա կա րա-

նի ըն թերց ման իր տար բե րակն է ներ կա յաց րել նաեւ Վար դան Թե մուրճ-

յա նը՝ «Ար կա նե լիս Կի րա կո սի բա նան ցե ց4 ց ի յի շա տակ Հ ռօփ սի մէի տն ՈԾԱ. թվին զսա գոր ծի ցա ես»: Մի շարք ու սում նա սի րող ներ եւս, մաս նա վո րա պես ա կա դե մի կոս Բ. Ա ռա քել յա նը, Ս. Դավ թյա նը եւ Լ. Ա միր յա նը< հի շա տա-

կա րա նի ըն թերց ման տար բե րակ նե րի հետ կապ ված ո րոշ ա ռար կու թյուն-

նե րով հան դերձ, հա մա միտ են գոր գի հի շա տա կա րա նում ե ղած «ՈԾԱ.» թվա կա նի իս կու թյանն ու գտնում են, որ «Ե ռա խո րա նը» ի րոք գոր ծել են

1202 թվա կա նին14:

Ո մանք էլ ըն դու նե լով Զ. Հոֆ ռիխ տե րի ա ռա ջար կած թվագ րու մը՝

փոր ձել են այն լրաց նել տա րա տե սակ հիմ նա վո րում նե րով: Օ րի նակ՝ Մ.

Ղա զար յա նը կար ծում է, որ այս գոր գի ա ռա ջին հրա տա րա կի չը` Ա լոիզ

Ռիգ լը, սխալ մամբ այն հա մա րել է «ա ղո թա գորգ» եւ դրա նից ել նե լով՝

կա տա րել սխալ թվագ րում: Ըստ Ման յա Ղա զար յա նի՝ «Ե ռա խո րա նը»

գոր ծել են որ պես զո հա սե ղա նի կամ խո րա նի վա րա գույր: Գոր գի սյու-

նա զարդ կա մար ներն ու դրանց մի ջանկ յալ տա րածք նե րը հե տա զո տո ղը

հա մադ րում է հայ կա կան ման րան կար նե րին բնո րոշ կա մա րա զարդ բաց-

վածք-խո րան նե րի հետ, ո րոն ցում տե ղադր վում էին ա ռան ձին բնագ րեր:

Պար զա պես «Ե ռա խո րա նի» գե ղա զարդ ման հա մա կար գում ար տա հայտ-

ված են դրանց ուշ տար բե րակ նե րը, բնա կա նա բար, ա ռանց բնագ րե րի:

Այդ ա մե նի հի ման վրա այս ու սում նա սի րո ղը, ան վե րա պա հո րեն հետ եւե-

լով Զ. Հոֆ ռիխ տե րին, գոր գի հի շա տա կա րա նի թվա կիր մա սը կար դա ցել

է «ՌԾԱ.» տես քով եւ այդ պի սով այն հա մա րել 1602 թվա կա նի գործ: Իսկ

ամ բող ջա կան տես քով հի շա տա կա րա նը Մ. Ղա զար յա նը կար դում է. «Ար-կա նե լի/ս/ Կի րա կո սի Բա նան ցե ց4 ց ի յի շա տակ Հ ռիփ սի մէ տի/կի/ն ՌԾԱ. թ4 ին զսա գոր ծի սա եմ»: Ինչ պես տես նում ենք, այս տար բե րա կը բա վա կա նին

տար բեր վում է մյուս նե րից, բայց հետ եւե լով Վ. Թե մուրճ յա նին՝ Մ. Ղա-

զար յա նը եւս գոր գի ստեղծ ման վայր է հա մա րում Բա նանց գյու ղը15:

13 Հ. Ք* րտեան, Գորգը հայոց մոտ, Վենետիկ, 1947, էջ 64:14 Վ. Թեմ* րճյան, նշվ. աշխ., էջ 35, 69-71. Բ. Առաքելյան, նշվ. աշխ., էջ 292. Ս. Դավ-

թյան, Դրվագներ հայկական մի ջնադարյան կիրառական արվեստի պատմ& թյան, Ե րե ւան, 1981, էջ 123-124. L. Amirian, Competiton, Hali, vol. 6, թ. 1, 1983, էջ 107-108. տե՛ս «Հայ կական գորգեր», կազմ.՝ Վ. Ազատյան, առաջ.՝ Ա. Մարգարյանի, Երեւան, 1986, էջ 10:

15 Տե՛ս M. Ghazarian, Armenian Carpet, Los Angeles, 1988, էջ 12. առավել մանրամասն տե՛ս


Իր՝ ար եւե լաք րիս տո նեա կան գոր գին նվիր ված ծա վա լուն ու սում նա-

սի րու թյան մեջ այս գոր գին անդ րա դար ձել է նաեւ Ֆ. Գանց հոր նը: Այս

դեպ քում գործ ու նենք գոր գի հի շա տա կա րա նի չա փա զանց ինք նա տիպ

ըն թերց ման հետ՝ «ՍԲ Հ ռիփ սի մէի տա ճա րի Սր բ4 թիւն սրբո ցի դռան վա րա-գոյր Տի րոջ 1051 ա մի (Ք. հ. 1602 թ.) կամ 1651: Սա ես Գոր զի վար պետս (ես եմ ա րել կամ ն4 ի րա բե րել)»: Այս տար բե րա կը, ինչ պես տես նում ենք, ոչ մի

կերպ չի առնչ վում գոր գի վրա գործ ված գրու թյան ի րա կան շա րադ րան-

քին ու բո վան դա կու թյա նը: Այս տեղ բա ցա կա յում է հի շա տա կա րա նի

ա ռա ջին հատ վա ծը, ո րում կան «Ար կա նե լի», « Կի րա կոս», «բա նա սիր» (ինչ-

պես այն կար դում է Հ. Քուրտ յա նը) հստակ ըն թերց վող բա ռե րը: Հաս կա-

նա լի է, որ այս տար բե րա կում գոր գի ստեղծ ման ժա մա նա կը հա մար վել է

1602 թ., սա կայն ան հաս կա նա լի է «1651»-ով թվագ րե լու հնա րա վո րու-

թյան հանգա ման քը: Ընդ հան րա պես, այս գոր գը հե տա զո տած բո լոր ու-

սում նա սի րող նե րի հա մար, կար ծում ենք, ա մե նաըն թեռ նե լին հենց թվա-

կիր «ՈԾԱ.» հատ վածն է. այլ հարց է, որ նրանց մի մասն ուղ ղա կի ձգտում

է ինչ-ինչ պատ ճառ նե րով ա նըն դու նե լի հա մա րել այդ պարզ ի րո ղու թյու-

նը: Սա կայն, այ նո ւա մե նայ նիվ, թյու րի մա ցու թյուն նե րի տե ղիք տված նե-

րից ա ռա վել ակն հայ տը Ֆ. Գանց հոր նի աշ խա տու թյան մեջ ե ղած՝ «սա ես Գոր զի վար պետս» հատ վածն է16: «Ե ռա խո րա նի» հի շա տա կա րա նում,

ան շուշտ, կան ա նըն թեռ նե լի կամ դժվար ըն թեռ նե լի հատ ված ներ, այ-

դու հան դերձ, ան հաս կա նա լի է, թե ինչ պես է կար դաց վել հի շա տա կա-

րա նի վեր ջին մա սի շա րադ րան քը, ո րի արդ յուն քում ստաց վել են « Գոր-զի վար պե տը» բա ռե րը. Ֆ. Գանց հորնն այդ գորգն ան վա նել է վար պե տի

ա նու նով եւ այն մտցրել գի տա կան շրջա նա ռու թյան մեջ: Այս բա ցար ձակ

ա նի մաստ թարգ մա նու թյան հե տե ւան քով՝ ան վա նի գոր գա գե տի ու սում-

նա սի րու թյու նը նոր ըն թացք է տվել «Ե ռա խո րա նի» թվագր ման՝ Զ. Հոֆ-

ռիխ տե րի տար բե րա կի տա րած մա նը, ու բա ցի այդ՝ շրջա նա ռու թյան մեջ

է հայտն վել մտա ցա ծին « Գոր զի» ան վա նու մը: Ար տերկ րի մի շարք մաս-

նա գետ ներ, ծա նոթ չլի նե լով նա խորդ ու սում նա սի րող նե րի աշ խա տանք-

նե րին ու հիմք ըն դու նե լով հենց Ֆ. Գանց հոր նի ու սում նա սի րու թյու նը,

«Ե ռա խո րա նը» դի տար կում են որ պես 1602 կամ 1651 թվա կա նին գործ-

ված « Գոր զի» գորգ:

Այդ ա ռու մով տի պա կան է Ալ բեր տո Բո րա լև իի տե սա կե տը. նա մի քա-

նի տա րի ա ռաջ անդ րա դար ձել է այս գոր գին եւ ծա նոթ է Ա լոիզ Ռիգ լի

М. Казарян, Армянские ковры, Москва, 1985, էջ 46, 53:16 V. Ganzhorn, Le Tapis Chretien Oriental, Koln, 1991, էջ 29, 484:


հրա պա րակ մանն ու, ան շուշտ, նաեւ թվագր մա նը17: Ըստ եր եւույ թին, նա

ծա նոթ չէ հայ ու սում նա սի րող նե րի հե տա զո տու թյուն նե րին եւ «Ե ռա խո-

րա նի» հի շա տա կա րա նի ըն թեր ցում նե րի՝ նրանց կող մից ա ռա ջարկ ված

տար բե րակ նե րին, ուս տի միան գա մից ըն դու նել է այն ա վե լի ուշ շրջա նում

գործ ված լի նե լու տե սա կե տը: Ա. Բո րա լե ւին այս գոր գի վե րա բեր յալ նշել

է, որ այն «հա վա նա բար գործ ված է ա վե լի ուշ շրջա նում (ԺԷ. դ.): Դա

հայտ նի « Գոր զի» գորգն է, ո րի գտնվե լ4 վայրն այ սօր ան հայտ է»18:

Գոր գի թվագր ման հար ցում կա եւս մեկ տե սա կետ: Սփ յուռ քա հայ

հա յա գետ, մշա կու թա բան Տ. Կու յումջ յա նը վեր ջերս հրա պա րա կած իր ու-սում նա սի րու թյուն նե րից մե կում, ըստ եր եւույ թին, այս գոր գը հա մա րե-

լով պատ մամ շա կու թա յին նշա նա կու թյու նից զուրկ մի գործ վածք, միայն

տո ղա տա կի ծա նո թագ րու թյան մեջ է անդ րա դար ձել խնդրո ա ռար կա յին:

«Ե ռա խո րա նի» հի շա տա կա րա նի` հատ կա պես թվա կիր հատ վա ծի մա-

սին Հայր Գ րի գո րիս Գա լեմ քեր յա նի, Հ. Քուրտ յա նի, Բ. Ա ռա քել յա նի, Վ.

Թե մուրճ յա նի, Ս. Դավ թյա նի, Լ. Ա միր յա նի, նաեւ Զ. Հոֆ ռիխ տե րի ու

Ֆ. Գանց հոր նի տե սա կետ նե րը նա հա մա րում է ա նըն դու նե լի եւ սխալ:

Տ. Կու յումջ յա նը հա մոզ ված է, որ կա տար ման թվա կա նին վե րա բե րող

հատ վա ծը «կա րե լի է կար դալ ՋԿԱ. (961+551 = 1512), բայց, ա մե նայն հա վա նա-կա ն4 թյամբ, ոչ ՈԾԱ. (651+551 = 1202), գոր գի զար դա նախ շը, զար դա րանք ներն 4 կազ մ4 թյ4 նն այս պի սի վաղ տա րե թի վը դարձ ն4 մ են գրե թե անհ նա րին»19:

Ինչ պես տես նում ենք, այս հե ղի նա կը գոր գի ա վե լի ուշ թվագր ման հար-ցում, Մ. Ղա զար յա նի նման, ե լա կե տա յին է հա մա րում գե ղա զարդ ման

ման րա մաս նե րը, ո րոնք, իր կար ծի քով, բա ցա կա յում էին վաղ կամ զար-գա ցած միջ նա դա րում: Ցան կա լի կլի ներ, որ այդ ա մե նը հիմ նա վոր վեր

հա մա պա տաս խան, ա ռա վել ման րա մասն բա ցատ րու թյուն նե րով եւ փաս-

17 A. Boralevi, The mystery of Armenian «Niche» rugs, Armenian knot, Traditions of karpet wea ving Art, Erevan, 20-22 November, 2013, Erevan, 2016, p. 123.

18 Ի դեպ, «Եռախորանի» գտնվել& վայրը բոլորովին էլ անհայտ չէ. այն պահվ& մ է Վիեն-նայի արվեստի եւ արդյ& նաբեր& թյան պատմ& թյան թանգարան& մ, իսկ Ֆ. Գանցհորնի գրքի հրատարակման տարիներին & մի նչ 2008-2009 թթ. գտնվ& մ էր ց& ցադր& թյան մե ջ: Համե նայնդեպս, 2011 թ. կեսերին այդ գորգը թանգարան& մ լ& սանկարել եւ ինձ է տրամադրել արեւելյան գորգի փորձագետ, տեխնոլոգ եւ վերականգնող Ավետիս Կ& -յ& ն յանը, որին հայտն& մ ենք մե ր խորին շնորհակալ& թյ& նը: Ընդ որ& մ, որպես ծագման ժամանակ, նշված էր 1651թվականը, վայր՝ Այնթապը: 2014 թ. սեպտեմբերին լինելով այդ թանգարան& մ՝ պարզել ենք, որ այն հանվել է ց& ցադր& թյ& նից եւ գտնվ& մ է պահոցներ& մ:

19 D. Kouymjian, The Berlin Dragon-Phoenix Carpet and its Probable Armenian origin, Ar me -nian Rugs and Textiles an over view of Examples From Four Centuries, Exhibition Catalogue, Vienna, 2014, p. 24.


տարկ նե րով, թեեւ, միեւ նույն է, ցան կա ցած բա ցատ րու թյան դեպ քում էլ

հի շա տա կա րա նի թվա կիր հատ վա ծում հնա րա վոր չէ տես նել «Ջ.» եւ «Կ.» տա ռե րը:

Այս պի սով, ինչ պես տես նում ենք, «Ե ռա խո րան» գոր գի թվագր ման

հետ կապ ված՝ գո յու թյուն ու նեն չորս հիմ նա կան տար բե րակ ներ, ո րոնց

բո լո րի հիմ քում ըն կած են գրու թյան յու րո վի ըն թեր ցում ներն ու մեկ-

նա բա նում նե րը:

«Ե ռա խո րա նի» ծագ ման ժա մա նա կի հար ցում մեր մո տե ցում նե րը

միան գա մայն այլ են, գոր գի հի շա տա կա րա նում ե ղած թվա կիր հատ վա ծի

վե րա բեր յալ բո լոր ա ռար կում նե րն էլ հա մա րում ենք թվաց յալ ու մտա-

ցա ծին: Իսկ այդ ա ռար կում նե րը հե տեւ յալ ներն են`

ա. Կա այն հա մոզ մու քը, որ հի շա տա կա րա նում ե ղած «ՈԾԱ.» տա ռե-

րից ա ռա ջի նը պետք է կար դալ «Ռ.»: բ. «Ե ռա խո րա նի» գե ղա զարդ ման հա մա կարգն ու դրա նում տեղ

գտած նախ շե րի մեծ մա սը բնո րոշ չեն այդ ժա մա նա կաշր ջա նի հա յոց գե-

ղա զարդ ման ար վես տի ա վան դույթ նե րին:

Ըստ մեզ` այս բո լոր հար ցադ րում նե րի ա ռու մով բա վա կա նա չափ

հա մո զիչ բա ցատ րու թյուն ներ ար դեն իսկ ար ված են:

Նախ՝ թվագր ման վե րա բեր յալ. թվագր ման այլ տար բե րակ ա ռա-

ջարկող նե րը հա մոզ ված են, որ գրու թյան թվա կիր «ՈԾԱ.» հատ վա ծում

գոր գա գոր ծը մո ռա ցել է գոր ծել «Ռ.» տա ռի ճյու ղը, եւ դրա արդ յուն քում

ստաց վել է «Ո.» տա ռը: Կար ծում ենք, որ այս պես մտա ծող նե րը պատ-

կերա ցում չու նեն գոր գա գոր ծու թյան մա սին: Դա տպագ րու թյուն չէ, որ

մի ակն թար թում գրվի եւ ա վարտ վի. գոր գի մեջ այդ տա ռը գոր ծե լու

համար առն վազն տա սը հան գու ցա շարք է գործ վել, իսկ այդ քա նը կա-

րե լի է գոր ծել մոտ մեկ օր վա ըն թաց քում, ուս տի հաս կա նա լի է, որ նմա-

նօրինակ վրի պում կոչ վա ծը հենց այդ պա հին կնկատ վեր եւ կուղղ վեր:

Բա ցի այդ՝ գոր ծա տուն-ար հես տա նոց նե րում գորգ գոր ծում էին նկա-

րիչնե րի ու հսկիչ նե րի վե րաս կո ղու թյան ներ քո, ուս տի նման վրի պում-

ներ թույլ տա լը այդ պայ ման նե րում բա ցառ ված էր: Այս դեպ քում կար

նաեւ պատ վի րա տո ւի՝ Կի րա կոս բա նա սե րի գոր ծո նը: Աս վա ծից հետ եւում

է, որ տա ռաս խալ թույլ տված լի նե լու մա սին խո սե լը միան գա մայն ան-

տե ղի է:

Ու սում նա սի րող նե րի ու շադ րու թյունն ենք հրա վի րում նաեւ ար ձա-

նագ րու թյան մեջ հստակ կար դաց վող «Ռ.» տա ռի առ կա յու թյան վրա « Հօ-


ռիփ սի մէ» բա ռում՝ այն վկա յում է, որ գոր ծո ղը անհ րա ժեշ տու թյան դեպ-

քում կա րո ղա ցել է հստակ ու պար զո րոշ հյու սել անհ րա ժեշտ տա ռե րին

հա մա պա տաս խան հան գույց նե րը:

Սա կայն այս գոր գի թվագր ման հար ցում, ան կախ հի շա տա կա րա նում

ե ղած թվա կիր հատ վա ծից, կա րե ւոր նշա նա կու թյուն ենք տա լիս նաեւ

հի շա տա կա րա նի ո ճին ու բա ռա կազ մին. դրանք բո լո րը, փաս տո րեն, վե-

րա բե րում են վաղ եւ զար գա ցած միջ նա դար յան ժա մա նա կաշր ջան նե րին:

Ար դեն իսկ դրա նում ե ղած «ար կա նե լի» բա ռը, ո րը գործ ված քի ընդ հա-

նուր հաս կա ցու թյուն է ար տա հայ տում20, չի հան դի պում հե տա գա դա-

րե րի մա տե նագ րու թյան մեջ: Տվ յալ բնագ րում հիմ նա վոր ենք հա մա րում

այդ բա ռի՝ «գորգ» նշա նա կե լու հան գա ման քը, մա նա վանդ, հայտ նի է,

որ գործ ված քի այդ տե սա կը տար բե րակ վել է մի քա նի այլ ա նուն նե րով

եւս՝ «տա պաս տա», «բազ մա կան», «շատր վան» եւ այլն: Խնդ րո ա ռար կա-

յի ծա գում նա բա նու թյան հար ցի լուծ ման ա ռու մով մեզ հա մար կար եւոր

բա ցա հայ տում նե րի ա ռիթ հան դի սա ցավ «բազ մա կան» բա ռը: Հայտ նի է,

որ վաղ եւ զար գա ցած միջ նա դար յան հայ մա տե նագ րու թյուն նե րում գոր-

ծած ված այս բա ռը նշա նա կում էր սե ղան, փռոց, ծած կոց, գա հա վո րա կի

ծած կոց, սետ ջա դե21: Հ. Քուրտ յանն իր հայտ նի ու սում նա սի րու թյան մեջ

ի մի է բե րել հա յոց մա տե նագ րու թյան մեջ վե րը բեր ված բա ռե րից մի քա-

նի սին՝ մաս նա վո րա պես «բազ մա կա նին» եւ «ար կա նե լիին» վե րա բե րող տե-

ղե կու թյուն նե րը: Ըստ այդմ՝ դրան ցից ա ռա ջի նը հիմ նա կա նում գոր ծա-

ծա կան էր Դ.-ԺԱ. դա րե րում, իսկ երկ րոր դը՝ մինչ ԺԳ. դա րը: Կար եւոր է

նաեւ, որ «բազ մա կա նը» հա մար վել է ա ռա վել թան կար ժեք գործ վածք22:

« Բազ մա կա նը» հի շա տակ ված է Խա չիկ Ա. Ար շա րու նի կա թո ղի կո սի՝ 976

թ. գրված ու Նա խի ջե ւա նի գա վա ռի նո րա բաց Ս. Նա խավ կա յի վան քի

Բաբ կեն ե պիս կո պո սին ուղղ ված կոն դա կում: Այդ տեղ մաս նա վո րա պես

աս ված է, որ ի շարս ա րա րո ղա կար գա յին ու դա վա նա բա նա կան բնույ-

թի ո րո շա կի պար տա վո րու թյուն նե րի՝ «...պար տիք տալ Աս տու ծոյ՝ բա ժին Ա թո ռոյ, տեառ նա կանս, զխա չօրհ նեսն, եւ զսրբա նո ւէրս, զի րա ւունս մա տա ղաց. կեն դա նեաց եւ ննջե ցե լոց բազ մա կանսն, զյան կար ծա մահ եւ զա ռա կա մահ, եւ զա մե նայն ի րա ւունս կե նաց եւ մա հու լիով ան թե րի տուք ի ձեռն դո րա զո ւարթ եւ ա ռատ սրտիւ...»23: Գ րի գոր ԺԱ. Բ յու զան դա ցի կա թո ղի կո սը նույն վան քին

20 ՆՀԲ, հ. Ա., Ա.-Կ., Երեւան, 1979, էջ 562:21 Անդ, էջ 407:22 Այս մասին տե՛ս Հ. Ք* րտեան, նշվ. աշխ, էջ 22-23, 44, 61:23 Մեսրոպ արք. Սմբատեանց, նշվ. աշխ, էջ 412:


1545 թ. ուղ ղել էր նման մի կոն դակ, որ տեղ, սա կայն, վե րո հիշ յալ պար-

տա վո րու թյուն նե րի թվում հի շա տակ ված «բազ մա կա նի» փո խա րեն օգ-

տա գործ ված է «խա լի» բա ռը՝ «կո ղո պ4 տք24 լաւ խա լի մի , կամ լաւ շ4 ր ջառ տան յա թոռն...»25: Ինչ պես տես նում ենք, նա խոր դի հա մե մատ, այս մի

կոն դա կի բա ռա կազ մում առ կա են ո րո շա կի տար բե րու թյուն ներ: Նախ՝

հան գուց յալ նե րի («...ննջե ցե լոց բազ մա կանսն, զյան կար ծա մահ եւ զա ռա-

կա մահ...») հի շա տա կի հա մար ըն ծա յա բեր վող նվեր նե րի տար բե րակ ման

հա մար կի րառ վել է հա մա հա վաք «կո ղո պ4 տք» բա ռեզ րը: Եվ ա մե նա-

կար եւո րը՝ «բազ մա կան» բա ռեզ րի փո խա րեն Գ րի գոր ԺԱ. Բ յու զան դա-

ցի կա թո ղի կո սը գոր ծա ծել է ար դեն ԺԶ. դա րում շրջա նա ռու թյան մեջ

մտած «խա լի» բա ռը: Կա թո ղի կո սա կան կոն դա կում հի շա տակ ված ա րա-

բա-պարս կա կան ծա գու մով «խա լի» բա ռի առ կա յու թյու նը մատ նան շում

է հա յոց բա նա վոր ու գրա վոր խոս քից «բազ մա կան», «ար կա նե լի» եւ նման

այլ հաս կա ցու թյուն նե րի դուրս մնա լը: Գ րի գոր ԺԱ. Բ յու զան դա ցի կա-

թո ղի կո սին, ան կաս կած, քաջ հայտ նի էր, որ «բազ մա կա նը» եւ «խա լին» նույն հաս կա ցու թյուն ներն են, ուս տի եւ գոր ծա ծել է իր դա րաշր ջա նում

հա յոց բա նա վոր ու գրա վոր խոս քում ար մա տա ցած այդ օ տա րա հունչ,

բայց մինչ մեր օ րե րը հա յոց մեջ կի րառ վող բա ռը:

Աս ված նե րից պարզ է դառ նում, որ ե թե «Ե ռա խո րա նը» գործ ված

լի ներ ԺԶ.-ԺԷ. դա րե րում, ա պա դրա հի շա տա կա րա նում առն վազն չէր

լի նի «ար կա նե լի» բա ռը, քա նի որ ուշ միջ նա դա րից սկսած՝ հա յոց մեջ,

որ պես «գորգ» բա ռի հո մա նիշ, գոր ծած վել էր «խա լի» բա ռը: Դա են

մատ նան շում տվյալ դա րաշր ջա նի գրա վոր սկզբնաղբ յուր նե րը: Օ րի-

նակ՝ Ա ռա քել Դավ րի ժե ցին, նկա րագ րե լով 1603 թ. Ջու ղա յի հա յե րի

կող մից Շահ Աբ բա սին դի մա վո րե լը, հի շա տա կել է, որ պար սից շա հի

անց նե լիք ճա նա պար հը գոր գե րով էր ծածկ ված, եւ գոր ծա ծել է «խա լի» բա ռը26: Այս նույն բառն ու «խա լի չան» առ կա են 1623 եւ 1727 թվա կան-

24 «Կողոպ& տ»` Եկեղեց& ն տրվող տ& րքերից է, որպես հոգեբաժին գանձվ& մ էր չա-փա հաս ննջեցյալների համար՝ մի եզ կամ մի ոչխար, կամ՝ դրամ (տե՛ս Ե. Լալայան, Վաս պ& րական, նշանավոր վանքեր, պրակ Ա., Թիֆլիս, 1912, էջ 89): Իգական սեռի մահացածների համար որպես «կողոպ& տ» երբեմն արծաթեղենքն ալ կ’առն& ն՝ իբրեւ մե ղաց գին, եթէ հար& ստ է` զգեստին ալ կէսն» (Մ. Միրախորեան, Նկարագրական & ղղե ւոր& թիւն ի հայաբնակ գաւառս արեւելեան Տաճկաստանի, մաս Բ., Կ. Պօլիս, 1883, էջ 18. նաեւ` Հ. Պողոսյան, Վասպ& րականի պատմ& թյ& նից (1850-1900), Երեւան, 1988, էջ 67-68): Մեսրոպ արք. Սմբատեանց, նշվ. աշխ, էջ 415:

25 Անդ, էջ 415:26 Առաքել Դավրիժեցի, Պատմ& թյ& ն Հայոց, թարգմ., առաջ. Եւ ծանոթ.՝ Վ. Առաքելյանի,

Երեւան, 1988, էջ 32 :


նե րին վե րա բե րող նվի րատ վա կան մի գրու թյան մեջ27: Աբ րա համ Կ րե-

տա ցի կաթո ղի կո սը, նկա րագ րե լով 1735 թ. Մայր Ա թո ռում Թահ մազ

Ղու լի խանի (ա պա գա Նա դիր Շահ) ըն դու նե լու թյու նը, գրում է, որ «...ե դեալ ա ւագ խո րա նին ա թոռ և խա լի չայ և հրա ւի րե ցի անդ նստիլ»28: Իսկ Խն-

ձո րեսկ գյու ղի մա սին վկա յում է՝ «...և ի գիւղս այս պա տ4 ա կան շատ խա լի 4 խա լի չայ գոր ծէին ա ռաջ...»29: Բա վա րար վե լով բեր ված օ րի նակ նե րով՝ կա-

րող ենք հստակ եզ րա կաց նել. հի շա տա կա րա նի թվա կիր մա սի հա վաս տի

լի նե լուց բա ցի` «Ե ռա խո րան» գոր գի՝ 1202 թվա կա նին գործ ված լի նե լը

հաս տատվում է նաեւ «ար կա նե լի» բա ռի առ կա յու թյամբ: Ընդ ո րում,

սրանք այն փաստարկ ներն են, ո րոնք առն չու թյուն չու նեն հե տա զո տո-

ղի նա խընտ րու թյուն նե րի հետ՝ դրանք միան գա մայն հա վաս տի վկա յու-

թյուն ներ են:

Գե ղա զարդ ման հա մա կար գի վեր լ? ծ? թյ? ն. Ինչ պես աս վեց,

«Ե ռա խո րան» գոր գի՝ 1202 թ. ստեղծ ված լի նե լը չըն դու նող նե րի հիմ նա-

կան բա ցատ րու թյու նը դրա գե ղա զարդ ման հա մա կար գում տեղ գտած

նախ շե րի մեծ մա սի՝ ԺԱ.-ԺԳ. դդ. բնո րոշ չլի նելն է: Ի րա կա նում գոր գի

գե ղա զարդ ման հա մա կարգն ամ բող ջու թյամբ ան մի ջա կա նո րեն առնչվում

է հա յոց գե ղա զարդ ման ար վես տի` տվյալ ժա մա նա կաշր ջա նի ա վան-

դույթ նե րին. ա ռա վել ակն հայտ ար տա հայ տու թյուն նե րը ներ կա յաց նում

են այդ եւ նա խորդ ժա մա նակշր ջա նի ման րան կար նե րը, մաս նա վո րա պես,

Ա վե տա րան նե րի խո րան ներն ու զար դաս յու նե րը30:

Ժա մա նա կին դա մատ նան շել են Հ. Քուրտ յա նը, Վ. Թե մուրճ յա նը,

Բ. Ա ռա քել յա նը, նաեւ ընդգ ծել «Ե ռա խո րա նի» գե ղա զարդ ման հա մա-

կար գում տեղ գտած զար դա նախ շե րի բնո րոշ լի նե լը հա յոց զար դար վես-

տի ա վան դույթ նե րին31: «Ե ռա խո րա նի» գե ղա զարդ ման հա մա կար գի եւ

ԺԲ.-ԺԳ. դդ. հա յոց զար դար վես տի ա ղերս նե րի առն չու թյամբ ար վես-

տա գի տու թյան դոկ տոր Հ րա վարդ Հա կոբ յա նը կար ծում է, որ «այդ գոր-

27 Տե՛ս Ազգային մատենադարան, ՃՂ., «Կ& տինահայ ժամանակագր& թիւն» (հրատ.՝ Հ. Զօրթեան, Վիեննա, 1960, էջ 22, 118 / http://serials.fl ib.sci.am/openreader/ Kuti na-hay_1960 /book/index.html#page/38/mode/2up/:

28 Աբրահամ Կրետացի, Պատմ& թյ& ն, քնն. բնագիր, ռ& ս. թարգմ., առաջ. եւ ծանոթ.` Ն. Ղորղանյանի, Երեւան, 1973, էջ 53-54:

29 Անդ, էջ 152:30 Տե՛ս «Հայկական մանրանկարչ& թյ& ն», առաջ. եւ ծանոթ.՝ Լ. Դ& ռնովոյի, Երեւան, 1969,

տախտակ 2, 18, 19, 31 եւ այլն: 31 Վ. Թեմ* րճյան, Գորգագործ& թյ& նը Հայաստան& մ, էջ 70-71. Բ. Առաքելյան, նշվ.

աշխ., էջ 292-293:


գի ճար տա րա պե տա կան-ե ռա խո րան հո րին ված քը` մի ահ յ4 ս ված բ4 սա կան նախ շա զար դե րի հետ, չա փա զանց հա րա զատ է Ար ցա խի՝ ԺԳ.-ԺԴ. դդ. ար վես-տի ա վան դ4 յթ նե րին»32: Ման րան կար նե րից հայտ նի թռչնա պատ կեր նե րից

կազմ ված հո րին վածք նե րի տար բե րակ ներ են խո յակ նե րի եւ եզ րա յին

խո րան նե րի գա գաթ նե րին պատ կեր ված ո ճա վո րում նե րը: Ըստ էու թյան,

հա յոց գոր գա գոր ծա կան մշա կույ թի ու սում նա սիր ման հար ցում կար եւոր

նշա նա կու թյուն ու նեն կենտ րո նա կան խո րա նի գա գա թի աջ ու ահ յակ

դի մա հա յաց պատ կեր ված ա ռաս պե լա կան կեն դա նա պատ կեր նե րը (նկ. 4):

Մենք հակ ված ենք դրանք հա մա րե լու վի շա պա գոր գե րին բնո րոշ վի շա պի

ո ճա վո րում նե րի վաղ տար բե րակ ներ: Ու շագ րավ է նաեւ խո րա նա զար դի

կենտ րո նա կան հո րին ված քը. այս դեպ քում ակն հայտ են դա սա կան վի շա-

պա գոր գե րի «ճա ճան չա զարդ» վար դակ նե րով բնո րոշ վող հո րին վածք նե րը

եւ դ րանց ա ղերս նե րը (նկ. 6): Այ սինքն՝ դա սա կան վի շա պա գոր գե րի ծա-

գում նա բա նու թյան ու դրանց գե ղա զարդ ման ա ռանց քա յին հո րին վածք-

նե րի տար բե րակ նե րի ձեւա վոր ման հար ցում, ի շարս ԺԱ.-ԺԳ. դա րե րին

վե րա բե րող ման րան կար նե րի, պետք է կար եւո րել նաեւ «Ե ռա խո րան»

գոր գի գե ղա զարդ ման հա մա կար գի ման րա մա սե րը33:

«Ե ռա խո րա նի» գե ղա զարդ ման հա մա կար գին անդ րա դար ձել է նաեւ

Ս. Դավ թյա նը. նա նույն պես հան գել այն եզ րա կա ցու թյա նը, որ խնդրո

ա ռար կա գոր գի գե ղա զարդ ման սկզբունք ներն ու ման րա մաս նե րը միան-

գա մայն հա մա հունչ են ԺԳ. դա րի ա վան դույթ նե րին34: Այ սինքն, ինչ պես

տես նում ենք, գե ղա զարդ ման ման րա մաս նե րի հար ցում «Ե ռա խո րան»

գոր գը միան գա մայն հա մա պա տաս խա նում է վաղ եւ ղար գա ցած միջ նա-

դար յան հա յոց գե ղա զարդ ման ար վես տի ա վան դույթ նե րին:

«Ե ռա խո րան» գոր գի ծագ ման վայ րը. Ու սում նա սի րող նե րից Վար-

դան Թե մուրճ յա նը, հի շա տա կա րա նում գրված «բա նա սի րի» բա ռը կար-

դա լով « Բա նան ց4 ց», գոր գի ստեղծ ման վայ րը, բնա կա նա բար, հա մա րում

է պատ մա կան Գարդ ման գա վա ռի գոր գա գոր ծա կան մշա կույ թի այդ խո-

շոր կենտ րո նը35: Այդ տե սա կետն ու նի նաեւ Մ. Ղա զար յա նը: Սա կայն,

32 Հր. Հակոբյան, Արցախի մի ջնադարյան արվեստը, Երեւան, 1991 (հայերեն, ռ& սերեն, անգլերեն), էջ 21, 52, 84:

33 Տե՛ս Ա. Պողոսյան, Վիշապագորգերի ծագ& մն աբան& թյան եւ տարածման արեալների հարցի շ& րջ, «Հանդէս ամսօրեայ», Վիեննա, 2004, թ. 1-12, էջ 370, 378-380:

34 Ս. Դավթյան, նշվ. աշխ., էջ 124:35 Վ. Թեմ* րճյան, նշվ. աշխ., էջ 35. նաեւ՝ Ս. Դավթյան, Դրվագներ հայկական մի ջնա-

դարյան կիրառական արվեստի պատմ& թյան, Երեւան, 1981, էջ 123-124. Հր. Հակոբյան,


ինչ պես տես նում ենք, հի շա տա կա րա նում հստակ կար դաց վում է «բա նա-սի րի», ուս տի այս գոր գի գործ ման վայ րը Բա նան ցը հա մա րե լու հիմք չկա:

Ֆ. Գանց հոր նը, հա մոզ ված լի նե լով, որ գոր գը ԺԷ. դա րում է գործ-

վել, նշում է. «...վստա հու թյամբ կա րե լի է են թադ րել, որ կա մա րա գոր-

գե րի ծա գու մը (խո րա նա գոր գեր) պետք է վե րագ րել հա րա վարեւմտ յան

Կով կա սի եւ ար եւել յան կամ հա րա վար եւել յան Ա նա տո լիա յի հայ կա կան

տա րածք նե րին. 1602 կամ 1651 թվա կա նով թվագր ված գոր գը պետք է որ

սե րի հա րավ-ար եւել քից եւ հենց Այն թա փի մեր ձա կայ քից»36: Ընդ ո րում,

Ֆ. Գանց հոր նը են թադ րում է նաեւ, որ դա րե րի ըն թաց քում կար ծես խո-

րա նա գոր գեր գոր ծե լու ա վան դույ թը ար եւել քից տե ղա շարժ վել է դե պի

արեւ մուտք37:

Բա վա կա նա չափ կար եւոր եւ այս գոր գի ծա գում նա բա նու թյան հար-

ցում ու շագ րավ է նաեւ Ա. Բո րա լե ւիի տե սա կե տը: Նա են թադ րում է, որ

«խո րա նա վոր ու սյու նա զարդ գոր գե րը նման են ԺԸ.-ԺԹ. դդ. արեւմտ յան

Ա նա տո լիա յում` Գ յոր դե սում կամ Քու լա յում գործ ված ա ղո թա գոր գե-

րին, մինչ դեռ ԺԷ. դ. ա մե նա վաղ նմուշ նե րը հայտ նի են «Տ րան սիլ վան յան

սյու նա գորգ» ան վամբ, հա վա նա բար, գործ վել են Ու շա կի տա րած քում եւ

սխալ մամբ կոչ վել «Ս յու նա զարդ Լա դիկ»: Մ յուս կող մից, այ նո ւա մե նայ-

նիվ, « Գոր զի» գորգն ու դրա կրկնօ րի նակ ներն ի րենց գե ղա զա րադ ման

հա մա կար գի կա ռուց ված քով, կենտ րո նա կան դաշ տի հո րին վածք նե րով եւ

զար դա գո տի նե րով հա րում են կով կաս յան գոր գե րին»38:

«Ե ռա խո րա նի» ծագ ման վայ րի հար ցում գո յու թյուն ու նեն մի շարք

գոր ծոն ներ: Դ րանց թվում կար եւո րում ենք այն, որ, ինչ պես վե րը նշվեց,

այդ գոր գի ու դա սա կան վի շա պա գոր գե րի գե ղա զարդ ման ման րա մաս-

նե րում առ կա են կար եւոր զու գա հեռ ներ: Իսկ վի շա պա գոր գե րի ծագ-

ման ու ձեւա վոր ման ա ռա վել հա վա նա կան կենտ րոն նե րը, մեր կար ծի քով,

պատ մա կան Հա յաս տա նի ար եւել յան նա հանգ ներն են, ա ռա ջին հեր թին՝

Ար ցա խը եւ Ս յու նի քը39: Ըստ էու թյան, «Ե ռա խո րա նի» ծագ ման հար ցում

մեր կող մից հի շա տակ ված տա րա ծաշր ջան նե րը կար եւո րում են նաեւ Ֆ.

Գանց հոր նը եւ Ա. Բո րա լե ւին: Ֆ. Գանց հոր նը Փոքր Ա սիա յում խո րա-

Արցախի մի ջնադարյան արվեստը, Երեւան, 1991, էջ 21: 36 V. Gantzhorn, նշվ. աշխ., էջ 484:37 Անդ:38 A. Boralevi, նշվ. աշխ., էջ 123, 125:39 Տե՛ս Ա. Պողոսյան, Վիշապագորգերի ծագ& մն աբան& թյան եւ տարածման արեալների

հարցի շ& րջ, էջ 391:


նա գոր գե րի հայտն վե լը փոր ձում է բա ցատ րել պատ մա կան Հա յաս տա նից

դե պի այդ տա րա ծաշր ջան նե րը կա տար ված տե ղա շա ժե րով40: Ն կա տի ու-

նե նա լով ԺԲ.-ԺԷ. դդ. պատ մա կան Հա յաս տա նի ար եւել յան ու կենտ րո նա-

կան նա հանգ նե րից դե պի Փոքր Ա սիա կա տար ված հա յոց ա նընդ մեջ տե-

ղա շար ժե րը` միան գա մայն հա վա նա կան ենք հա մա րում ուշ միջ նա դա րում

խո րա նա գոր գե րի ար եւե լա հայ կա կան ա վան դույթ նե րի ար մա տա վոր վե լը

փոք րա սիա կան գոր գա գոր ծա կան կենտ րոն նե րում41: Վե րո հիշ յալ նե րից

ել նե լով՝ են թադ րում ենք, որ խնդրո ա ռար կա գոր գի ստեղծ ման ա մե նա-

հա վա նա կան տա րածք նե րը հյու սի սար եւել յան Հա յաս տա նի գոր գա գոր-

ծա կան կենտ րոն ներն են, այն գործ վել է Կի րա կոս բա նա սե րի պատ վե րով՝

Հ ռիփ սի մե կույ սի ե կե ղե ցուն նվի րե լու նպա տա կով: Ընդ ո րում, հյու-

սի սա րե ւել յան Հա յաս տա նի գոր գա գոր ծա կան կենտ րոն նե րում գործ ված

լի նե լը հիմ նա վո րող փաս տարկ նե րից մե կը այդ տա րա ծաշր ջան նե րում

կույ սի ան վան « Հօ ռիփ սի մէ» եւ նման տար բե րակ նե րի առ կա յու թյունն է:

Ընդ հա նուր առ մամբ՝ այն հա մոզ մուն քին ենք, որ «Ե ռա խո րա նը» գոր ծել

են վա նա կան հա մա լիր նե րից մե կին կից ար հես տա նո ցում կամ մե նաս տա-

նում, ան շուշտ, գոր գա գործ նկա րիչ նե րի եւ հա մա պա տաս խան այլ մաս-

նա գետ նե րի մաս նակ ցու թյամբ:

Ա մեն դեպ քում, ծագ ման վայ րի հար ցում կա հե տա գա հե տա զո տու-

թյուն նե րի անհ րա ժեշ տու թյուն եւ, ըստ մեզ, ա ռա ջին հեր թին այն անհ-

րա ժեշտ է ի րա կա նաց նել Հա յոց Ար եւե լից կող մի պատ մամ շա կու թա յին

կենտ րոն նե րում: Հու սով ենք, որ հե տա գա պրպտում նե րի արդ յուն քում

կպարզ վի նաեւ այդ ե կե ղե ցու գտնվե լու վայ րը:

Այս պի սով, ամ փո փե լով սույն ու սում նա սի րու թյու նը, կա րող ենք ար-

ձա նագ րել, որ խնդրո ա ռար կա գոր գի հի շա տա կա րա նում առ կա թվա-

կա նի իս կու թյու նը կաս կա ծան քի տակ դնե լու որ եւէ հիմ նա վո րում գո յու-

թյուն չու նի: Ակն հայ տո րեն պարզ է, որ 1202 թ. գործ ված «Ե ռա խո րան»

40 V. Gantzhorn, նշվ. աշխ., էջ 484:41 Տե՛ս Ա. Պողոսյան, «Ջրաբերդ» խմբի գորգերի ծագ& մն աբանական հարցերի մասին,

«Էջմի ածին», 2008, ԺԲ., էջ 38-49, «Գորգագործ& թյ& նը Փոքր Ասիայ& մ (XIX դ. երկ. կես, XX դ. առ. քառորդ)», Հայ ժողովրդական մշակ& յթ XVI, Դերենիկ Վարդ& մյանի 100-ամ-յակին նվիրված գիտաժողով. «Ավանդականը եւ արդիականը հայոց մշակ& յթ& մ», Դե րենիկ Վարդ& մյանի ծննդյան 90-ամյակին նվիրված գիտաժողովի նյ& թերի ժողո-ված& , Երեւան, 2014, էջ 102-110. A. Poghosyan, Rug weaving Culture of Artsakh, His-torico-Ethnographic illustrated study, Saarbrücken, Germany, 2015. A. Poghosyan, On the Origin of Anatolian Rugs, “Armenian Knot”: Traditions of Carpet Weaving Art. Proceedings of the international Conference, Yerevan, 20-22 November, 2013, Ministry of Culture of the Republic of Armenia, Yerevan, 2016, էջ 258-270:


գոր գը մինչ մեր ժա մա նակ նե րը պահ պան ված հա յոց հնա գույն գոր գե րից

է: Ուս տի, որ պես խո րա նա գոր գի նմուշ, այն սկզբնաղբ յու րա յին նշա նա-

կու թյուն ու նի գոր գե րի այդ տի պի ծա գում նա բա նու թյան ու գե ղա զարդ-

ման հա մա կար գի ձեւա վոր ման պատ մու թյան խնդրում: Կար ծում ենք, որ

այն պետք է կա րե ւոր վի ընդ հան րա պես ա ռա ջա վո րա սիա կան գոր գա գոր-

ծա կան մշա կույ թի՝ զար գա ցած միջ նա դար յան ժա մա նա կաշր ջա նի պատ-

մու թյան ու սում նա սիր ման գոր ծում:

Աս վա ծից ել նե լով՝ հարկ ենք հա մա րում նաեւ հոր դո րել Վիեն նա յի

արդ յու նա բե րու թյան եւ ճար տա րա պե տու թյան թան գա րա նի տնօ րի նու-

թյա նը, որ հա յոց գոր գա գոր ծա կան մշա կույ թին վե րա բե րող պատ մամ-

շա կու թա յին այս հազ վագ յուտ ար ժե քը հան վի պա հես տա րան նե րից եւ

ծագ ման ժա մա նա կին ու վայ րին վե րա բե րող` մեր ներ կա յաց րած տե ղե-

կու թյուն նե րով՝ իր ար ժա նի տե ղը գրա վի թան գա րա նի մշտա կան ցու-

ցադ րու թյու նում:

___________

РЕЗЮМЕ

Ковер «Ерахоран» хранится в Венне, в музее промышленности и архитектуры. На нем имеется обширная надпись на армянском языке, которая гласит «…сию ткань филолог Киракос в году ՈԾԱ./1202 дал в память дому Рипсиме …. /». В 1895 году этот ковер опубликовал известный австрийский востоковед Алоиз Ригл. Однако, в дальнейшем, в вопросе датировки ковра возникли некоторые разногласия. Ряд исследователей, в частности поляк Зтенко Гофрихтер, подвергли сомнению дату создания «Ерахорана», и как таковую они приняли 1602 год. Основаниями для такого подхода считают композиционное оформление ковра, которое по их мнению характерна традициям 16-17-го вв., и то, что ковроткач вместо буквы «Ռ.»/1000/ соткал букву «Ո.»/600/. Эту версию поддерживают известные ковроведы Ф. Гантцорн, А. Боралеви и другие. Основываясь на имеющихся данных раннего и развитого средневековья, автор утверждает факт создания «Ерахорана» в году ՈԾԱ./1202/.


SUMMARY

Thе carpet “Yerakhoran” is preserved in The Museum of Applied Arts in Vienna having large Armenian inscription: “This textile is a memory from Kirakos of Banants to the home of Hripsime”: according to this inscription it was woven in 1202. Reposing the date of the inscription as such it was published by German orientalist Alois Riegl in 1895. In 1935 towards the question of numbering of this rug the polish researcher Zdenko Hofrichter announced his point of view. As the fi rst letter of the numbering date of rug «ՈԾԱ.» he considered «Ռ.» and accordingly he accepted 1602 as the weaving date. With the above mentioned clarifi cation the causes of the name erroneously given to this rug “Gorzi” by a number of researchers (V. Gantzhorn, A. Boralevi) are also discussed. The author relying on early and advanced Armenian medieval source materials confi rms that the “Yerakhoran” rug was woven in «ՈԾԱ.» (1202).

Նկ. 1. Մատթեոս ավետարանիչ, ՄՄ պատառիկ Հմր 59

Նկ. 1ա. Մատթեոս ավետարանիչ, ՄՄ ձեռ. Հմր 4777

Նկ. 2 Մատթեոսի անվանաթերթ, ՄՄ պատառիկ Հմր 59

Նկ. 2ա. Մատթեոսի անվանաթերթ, Հմր 543 Ուոլթերս պատկերասրահ, ԱՄՆ

Նկ. 2բ. Մատթեոսի անվանաթերթ, ՄՄ ձեռ. Հմր 4777

Նկ. 3. Լուսանցային մանրանկար. Հովհաննես Մկրտիչ, ՄՄ Հմր 59 պատառիկ

Նկ. 3ա. Հովհաննես Մկրտիչ, ՄՄ ձեռ. Հմր 4777

Նկ. 3բ. Հովհաննես Մկրտիչ, ՄՄ ձեռ. Հմր 7629

Նկ. 4. Լուսանցազարդ, Զույգ հուշկապարիկներ, ՄՄ պատառիկ Հմր 59

Նկ. 4ա. Լուսանցազարդ, Հուշկապարիկ, ՄՄ ձեռ. Հմր 4777

Նկ. 5. Զարդագիր, լուսանցազարդ, ՄՄ պատառիկ Հմր 59

Նկ. 6. Մատթեոս ավետարանիչ, ՄՄ ձեռ. Հմր 1791

Նկ. 6ա. Մատթեոս ավետարանիչ, ՄՄ ձեռ. Հմր 4940

Նկ. 7. Մարկոս ավետարանիչ, ՄՄ ձեռ. Հմր 1791

Նկ. 7ա. Մարկոս ավետարանիչ, ՄՄ ձեռ. Հմր 4940

ԷՋՄԻԱԾԻՆ

ՀԱՂՈՐԴՈՒՄՆԵՐ

ՍԵԴԱ ՄԱՆ( ԿՅԱՆ, ԱՐՓԻՆԵ ՍԻՄՈՆՅԱՆՄՄ

ՎԱՍՊՈՒՐԱԿԱՆԻ ՄԱՆՐԱՆԿԱՐՉԱԿԱՆ ԴՊՐՈՑԻՆՈՐԱՀԱՅՏ ԵՐԿՈՒ ՊԱՏԱՌԻԿ

Ձե ռագ րե րի եւ ան գամ տպա գիր հին գրքե րի հետ առնչ վե լիս ժա մա-

նակ առ ժա մա նակ գործ ենք ու նե նում ա վե լի վաղ շրջա նի ձե ռա գիր

պա տա ռիկ նե րի հետ: Ձե ռագ րա կան «պա տա ռիկ» ա սե լով՝ հաս կա նում

ենք հիմ նա կա նում հին` ամ բող ջու թյամբ մեզ չհա սած ձե ռագրե րի ա ռան-

ձին հատ ված-հա տա կո տոր նե րը, ո րոնք հա մե մա տա բար նոր ձե ռագ րե-

րում առ կա են որ պես պահ պա նակ ներ, եր բեմն էլ` կազ մե րես ներ կամ

կազ մաս տառ ներ: Սույն հոդ վա ծի խնդրո ա ռար կա ներն են Մաշ տոց յան

Մա տե նա դա րա նի հա յե րեն Հմր 59 ձե ռա գիր պա տա ռի կը եւ Հմր 1791 ձե-

ռագ րի կազ մաս տառ-պա տա ռիկ նե րը:

Հա յե րեն Հմր 59 ձե ռա գիր պա տա ռի կի մա սին խո սե լուց ա ռաջ հարկ

ենք հա մա րում ներ կա յաց նել ձե ռա գիր պա տա ռիկ նե րին վե րա բե րող մի

հա մա ռոտ տե ղե կու թյուն: Հայտ նի է, որ թե՛ քա նա կով եւ թե՛ գի տա-

կան ար ժեք-ո րա կով Մաշ տոց յան Մա տե նա դա րա նում երկ րոր դը հա յե-

րեն պա տա ռիկ նե րի հա վա քա ծուն է՝ ընդ հա նուր հաշ վով 2215 միա վոր:

Այս հա րուստ հա վա քա ծուն կազմ վել է հիմ նա կա նում Մա տե նա դա րա նի

ձե ռագրե րում պատ մա կա նո րեն դրված պա հա նակ նե րը՝ ա վե լի հին ձե-

ռագ րե րի մա սունք ներն ան ջա տե լով, ինչ-որ չա փով նաեւ` 1915-1916 թթ.

Վաս պու րա կա նից ու Տա րո նից բեր ված ձե ռագ րա կան հա տակ տոր նե րից,

1930-1936 թթ. Հա յաս տա նի տար բեր շրջան նե րում գի տա կան ար շա-

վախմ բե րի հա վա քած նյու թե րից: Մի քա նի հար յուր պա տա ռիկ ներ գնվել

կամ նվեր են ստաց վել տար բեր ան հատ նե րից1:

1 Տե՛ս «Ց& ցակ ձեռագրաց Մաշտոցի ան& ան Մատենադարանի», հ. Ա., Երեւան, 1965, էջ 195:

98 ՍԵԴԱ ՄԱՆՈՒԿՅԱՆ, ԱՐՓԻՆԵ ՍԻՄՈՆՅԱՆ 2017 Զ.

Վեր ջին տա րի նե րին Մաշ տոց յան Մա տե նա դա րա նում սկսվել է նաեւ

այս մե ծար ժեք հա վա քա ծո ւի նկա րագր ման աշ խա տան քը: Պա տա ռիկ նե րի

զգա լի մա սը, ինչ պես վե րը նշվեց, նախ կին պա տա ռիկ-պահ պա նակ ներ

են, ո րոնք ի րենց բնկալ-ամ բող ջա կան ձե ռագ րե րից ան ջատ վել են հիմ-

նա կա նում նա խորդ դա րասկզ բին: Պա տա ռիկ-պահ պա նակ նե րը դիտ վում

են իբրեւ ա ռան ձին-ու րույն ձե ռագ րեր ու նկա րագր վում են ըստ ամ բող-

ջա կան ձե ռագ րե րի հա մար մշակ ված հար ցա կար գի: Ն րանք ու նեն յու-

րա հատ կու թյուն ներ, ո րոնց նկա տա ռու մով եւ անհ րա ժեշտ նյու թի նախ-

նա կան քննու թյամբ կազմ վել է « Պա տա ռիկ նե րի նկա րագ րու թյան հար-

ցա կար գը»2: Նախ գրվում է պա տա ռի կի գույ քա հա մա րը, ա պա՝ ա նու նը

(ա սենք՝ «Ա ւե տա րան»), հե տո՝ ժա մա նա կը։ Ե թե նախ կի նում ձե ռագ րի

պահ պա նակ է ե ղել, ա պա ըստ Մաշ տոց յան Մա տե նա դա րա նի հա մա ռոտ

« Ցու ցակ ձե ռագ րաց»-ի` նշվում են բնկալ-ձե ռագ րի հա մա րը, խո րա գի-

րը, գրչու թյան վայ րը, թվա կա նը, գրչի, ծաղ կո ղի, կազ մո ղի, ստա ցո ղի

կամ պատ վի րա տո ւի ա նուն նե րը (հայտ նի լի նե լու դեպ քում), նյութն ու

չա փե րը: Ա պա գրվում են պա տա ռի կի թեր թա քա նա կը, մե ծու թյու նը, շար-

ված քի չա փը, գրա տե սա կը, գրու թյու նը (միաս յուն, երկս յուն, ե ռաս յուն),

սյու նա կա մե ջը, տո ղե րի քա նա կը, տո ղի բարձ րու թյու նը, տա ռի բարձ րու-

թյու նը, տո ղա մե ջը, կե տադ րու թյու նը, ման րան կար չու թյու նը, վի ճա կը,

նկա րա փոր ձը, գրչա փոր ձը, կնքադ րոշ մը:

Այ նու հետեւ տրվում է պա տա ռի կի բնագ րի ամ բող ջա կան վեր ծա-

նու թյու նը, բա ցա ռու թյուն են միայն Ա վե տա րան նե րը, ո րոնց դեպ քում

նշվում են միայն բնագ րի սկիզբն ու վեր ջը: Բ նագ րի վեր ծա նու թյան մեջ

օգ տա գործ վում են հետեւ յալ նշան նե րը. ուղ ղանկ յուն փա կագ ծե րում` []

վե րա կանգն վում են դժվա րըն թեռ նե լի կամ ա նըն թեռ նե լի հատ ված նե րը:

Ձա խից կամ ա ջից դրված մեկ ուղ ղանկ յուն փա կա գի ծը` [ կամ ] նշա նա-

կում է, որ կտրված կամ պատռ ված լի նե լու պատ ճա ռով պա տա ռի կի այս

կամ այն կող քից բնագ րի մաս է բա ցա կա յում: Թեք գծե րը՝ /// նշա նա կում

են պա տա ռի կի տվյալ հատ վա ծի ա նըն թեռ նե լիու թյուն:

Նախ՝ այս հար ցա կարգն ա ռա վել ա ռար կա յո րեն պատ կե րե լու, ա պա

նաեւ՝ հե տա գա շա րադ րան քի հստակ ըն կալ ման հա մար բե րում ենք մեր

խնդրո ա ռար կա պա տա ռի կի նկա րագ րու թյու նը.

2 Տե՛ս Գ. Տէր-Վարդանեան, Մ& տք, «Մայր ց& ցակ հայերէն ձեռագրաց», հ. Է., խմբ.՝ Գ. Տէր-Վարդանեան, Երեւան, 2012, էջ 6:

2017 Զ. ՎԱՍՊՈՒՐԱԿԱՆԻ ՄԱՆՐԱՆԿԱՐՉՈՒԹՅԱՆ ԴՊՐՈՑԻ ՆՈՐԱՀԱՅՏ ԵՐԿՈՒ ՊԱՏԱՌԻԿ 99

59ԱՒԵՏԱՐԱՆ ԸՍՏ ՄԱՏԹԷՈՍԻ

ԺԵ. դար

Հմր 236 ձե ռագ րից: Ա ւե տա րան: 1646 թ.: Կ. Պո լիս: Գ րիչ՝ Ե ղիա Համ-

թե ցի: Ս տա ցող՝ Վար դան ե րէց: ԹԵՐԹ՝ 318: ՆԻՒԹ՝ մա գա ղաթ: 21.6x15:

ԹԵՐԹ՝ 12: ՆԻՒԹ՝ ԹՈՒՂԹ: ՄԵԾՈՒԹԻՒՆ՝ 27.3x18.6: ԼՍ. ՉԱՓԵՐ՝

արտք.՝ 4, նրք.՝ 2.5, վր.՝ 2.5, ստ.՝ 5.3: Գ րա դաշտ՝ 19.5x12.5: ԳՐՈՒԹԻՒՆ՝

երկ սիւն: ՍԻՒՆԱԿԱՄԷՋ՝ 1.5: ԳԻՐ՝ բո լոր գիր: ՏՈՂ՝ 21, տո ղի բարձ րու-

թիւն՝ 1.6. տա ռի բարձ րու թիւն` 0.6. տո ղա մէջ` 0.7: ԲԱՌԱՆՋԱՏՈՒՄ ու նի:

ԳԼԽԱՏԱՌ` ու նի, գլխա տա ռե րը կար միր թա նա քով: ԿԷՏԱԴՐՈՒԹԻՒՆ`

¯ ° : . , : Հա մա բար բա ռի ման րա տա ռեր ստո րին լու սանց նե րում: Ման-

րան կար չու թիւն - 2բ՝ Մատ թէոս ա ւե տա րա նիչ. գոյ նը՝ կա նաչ, կար միր,

դե ղին, մա նու շա կա գոյն, սեւ, մոխ րա գոյն: 3ա՝ Մատ թէո սի Ա ւե տա րա նի

ա նուա նա թեր թը. բաղ կա ցած է կի սա խո րա նից (ճա կա տա զարդ. հա զո ւա-

դէպ երեւոյթ է հայ կա կան ման րան կար չու թեան մէջ). ներ սում օգ տա գոր-

ծո ւած են բու սա կան հիւ սո ւած քա զար դեր, վե րին հա տո ւա ծում պատ կե-

րո ւած են բու սա զար դե րից կազ մո ւած ան կիւ նա զար դեր, կի սա խո րա նի վե-

րին հա տուա ծի կենտ րո նում պատ կե րո ւած են քրիս տո նէա կան հա ւա տը

խորհր դան շող եր կու թռչուն, աջ կող մում պատ կե րո ւած է բու սա կան լու-

սան ցա զարդ՝ պսա կո ւած խա չով, սկզբնա տառ զար դա գիր Գ՝ մար դա գիր

եւ թռչնա գիր. գոյ նը՝ կար միր, կա նաչ, շա գա նա կա գոյն, մա նու շա կա գոյն,

սեւ: 4բ եւ 5ա՝ ար տա քին լու սանց նե րում բու սա կան լու սան ցա զար դեր եւ

Ե զար դագ րեր. գոյ նը՝ կա նաչ, կար միր: 6ա՝ ար տա քին լու սան ցում լու սան-

ցա զարդ՝ յուշ կա պա րիկ եւ զար դա գիր Ե՝ թռչնա գիր. գոյ նը՝ կա նաչ, կար-

միր, դե ղին: 7ա. ար տա քին լու սան ցում լու սան ցա յին ման րան կար՝ Յով-

հան նէս Մկրտիչ եւ զար դա գիր Յ. գոյ նը՝ կա նաչ, կար միր: 8ա՝ ար տա քին

լու սան ցում բու սա կան լու սան ցա զարդ եւ զար դա գիր Յ. գոյ նը՝ կար միր,

կա նաչ: 9ա՝ ար տա քին լու սան ցում բու սա կան լու սան ցա զարդ եւ զար դա-

գիր Ե.։ 10բ՝ ար տա քին լու սան ցում լու սան ցա զարդ՝ զոյգ յուշ կա պա րիկ

(հա զո ւա դէպ ե րե ւոյթ է հայ կա կան ման րան կար չու թեան մէջ), զար դա գիր

Ե՝ թռչնա գիր. գոյ նը՝ կա նաչ, կար միր, դե ղին: 11բ՝ ար տա քին լու սան ցում

բու սա կան լու սան ցա զարդ եւ զար դա գիր Մ. գոյ նը՝ կա նաչ, կար միր:


ՎԻՃԱԿ՝ թղթե րի հիմ քի եւ վե րին հա տո ւած նե րում տեղ-տեղ խո-

նա ւու թեան եւ սնկա յին հի ւան դու թեան հետ քեր: Եզ րե րը՝ դեղ նած, մա-

շո ւած: 2ա, 3ա, 11ա, 12ա՝ ստո րին աջ ան կիւ նը լրա ցո ւած դեղ նա ւուն

թղթով: 1բ, 12բ՝ անց քեր: 12ա՝ հիմ քի մա սը նո րո գո ւած այլ թղթով: Ման-

րան կար նե րի գոյ նե րը՝ խո նա ւու թիւ նից թա փո ւած, եղ ծո ւած: 2բ. 3բ. 4ա.

4բ. 5բ. 6բ. 7բ. 8բ. 10ա. 11ա. 12ա. հան դի պա կաց է ջե րում ման րան կար նե-

րի ար տատպուած հետ քեր: Լու սան ցա կո ղե րի կար մի րը գու նա թա փո ւած:

ԲՈՎԱՆԴԱԿՈՒԹԻՒՆ

2բ.-12բ. Ա ւե տա րան ըստ Մար կո սի (գլ. Ա., հմր 1 - գլ. Ե., հմր 32):

Պա տա ռի կի մայր ձե ռագ րի գրչու թյան մո տա վոր ժա մա նա կը պար զել

կամ թվագ րել հնա րա վոր է միայն հնագ րա գի տա կան-ձե ռագ րա գի տա կան

եւ ար վես տա բա նա կան ման րա մասն քննու թյամբ։ Ա ռա ջին մի ջո ցը, ան-

շուշտ, նրա բո լոր գիր գրաձ եւը թվա կիր նույն պի սի՝ բո լոր գիր ձե ռագ րե րի

գրչու թյան հետ հա մե մա տելն է: Պա տա ռի կի տո ղի բարձ րու թյու նը՝ 1.6,

տա ռի բարձ րու թյու նը` 0.6, տո ղա մե ջը` 0.7 սմ է: Մեր թվագ րու մը մո-

տա վոր է եւ չի կա րող զերծ լի նել սխալ նե րից, քա նի որ հիմն ված է զուտ

հնագ րա կան ա ռանձ նա հատ կու թյուն նե րի վրա, իսկ դրանք հա ճախ կա-

տար յալ ճշգրիտ լի նել չեն կա րող:

Պա տա ռի կի գրա տե սա կը հա մե մա տե ցինք հնագ րա գի տա կան նո րա-

գույն ձեռ նար կի՝ « Հայ կա կան հնագ րու թյան ալ բոմ»-ում3 զե տեղ ված

թվա կիր ձե ռագ րե րի լու սան կար նե րի եւ գ րե րի ժա մա նա կագ րա կան աղ-

յու սակ նե րի, ինչ պես նաեւ Մա տե նա դա րա նում պահ վող՝ Վաս պու րա կա-

նում գրված գրե թե բո լոր ձե ռագ րե րի հետ:

« Հայ կա կան հնագ րու թյան ալ բոմ»-ի գրե րի ժա մա նա կագ րա կան աղ-

յու սա կում պա տա ռի կի գրե րին ար տա քին նմա նու թյամբ ա մե նա մոտ ձե-

ռա գի րը ԺԵ. դա րով թվագր վող՝ Մա տե նա դա րա նի Հմր 4777 Ա վե տա րանն

է, ո րի գրի չը Մկր տիչն է, գրչու թյան վայ րը հայտ նի չէ, բայց ո ճա կան

եւ պատ կե րագ րա կան ա ռանձ նա հատ կու թյուն նե րով վե րա բե րում է Վաս-

պու րա կա նի դպրո ցին: Կար ծում ենք, որ պա տա ռի կը, ա մե նայն հա վա նա-

կա նու թյամբ, ԺԵ. դա րի ձե ռագ րից է, այ սինքն` այն 27.3x18.6 սմ մե ծու-

թյամբ եւ ԺԵ. դա րով թվագր վող, չպահ պան ված մի ձե ռա գիր Ա վե տա րա-

նից է:

3 Տե՛ս Մ. Սթո* ն, Տ. Գ* յ* մճեան, Հ. Լեհման, Հայկական հնագր& թեան ալբոմ, Ս. Էջ-մի ածին, 2006:


Պա տա ռիկն ար ժե քա վոր է նաեւ ման րան կար չա կան հար դա րան քի

տե սանկ յու նից: Այս տեղ գործ ու նենք ա վե տա րան նե րին հա տուկ ման-

րան կար չա կան այն պի սի տար րե րի հետ, ինչ պի սիք են ա վե տա րան չի

պատ կերն ու ան վա նա թեր թը, լու սան ցա յին ման րան կա րը, լու սան ցա զար-

դերն ու զար դագ րե րը:

Այս պա տա ռի կի հետ ա ռանձ նա հա տուկ ընդ հան րու թյուն ներ ու-

նի Բալ թի մո րի Ո ւոլ թերս պատ կե րաս րա հի հա յե րեն Հմր 543 ձե ռա գի րը4,

հատ կա պես դրա ան վա նա թեր թի հար դա րան քը (նկ. 2ա): Հե տաքրք րիր

ա ղերս ներ կան նաեւ ՄՄ Հմր 4777 ձե ռագ րի ան վա նա թեր թե րի հետ (նկ.

2բ): Ո ւոլ թերս պատ կե րաս րա հի ձե ռա գի րը գրվել է 1455 թ.՝ Խի զա նում,

գրի չը Հով հան նեսն է, ծաղ կո ղը՝ Խա չա տու րը: Այս ձե ռագ րի՝ Մատ թեոս

ա վե տա րան չի ան վա նա թեր թի մշա կու մը, ճա կա տա զար դի խա չա կերպ

կա մա րա ղե ղը թույլ են տա լիս են թադ րել, որ մեր պա տա ռի կի մայր ձե-

ռա գի րը եւս կա րող է գրված լի նել Խի զա նում:

Մեր պա տա ռի կում պահ պան ված` ամ բող ջա կան էջ զբա ղեց նող միա-

կը Մատ թեոս ա վե տա րան չի ման րան կարն է: Մատ թեո սի պատ կերն ան-

վա նա թեր թի հետ միա սին պա տա ռի կի սկզբում է (նկ. 1). ա վե տա րա նի չը

պատ կեր ված է գլա նաձեւ բար ձով (մու թա քա) բարձր ա թո ռին նստած՝

իր գրե լի քի մա սին խորհր դա ծե լիս: Ինք նամ փոփ հա յացքն ար տա ցո լում

է Ք րիս տո սի կյան քը նկա րագ րող ո գեշնչ ված ա շա կեր տի ստեղ ծա գոր ծա-

կան հո գե վի ճա կը: Ծաղ կո ղը, ո րի ա նու նը, ցա վոք, մեզ չի հա սել, ա վե-

տա րան չին պատ կե րել է ա լե հեր, նշաձեւ աչ քե րով, եր կա րա վուն դեմ քով:

Ման րան կարն աչ քի է ընկ նում գու նա յին ան խառն, մա քուր լու ծում-

նե րով, հո րին ված քի կուռ ամ բող ջա կա նու թյամբ: Մատ թեոս ա վե տա րան չի

պատ կե րը ո րոշ ընդ հան րու թյուն ներ ու նի վե րը նշված Հմր 4777 ձե ռագ րի

նույ նա նուն ա վե տա րան չի պատ կե րի հետ (նկ. 1ա):

Մատ թեո սի Ա վե տա րա նի ան վա նա թերթն աչ քի է ընկ նում ո ճա վոր ված

կա մա րա ղե ղով: Ճա կա տա զար դի ուղ ղանկ յան ներ սում` կար միր խոր քի

վրա, պատ կեր ված են բու սա կան եւ երկ րա չա փա կան զար դա նախ շեր,

ո րոնց կենտ րո նում` մե դա լիո նի մեջ, պատ կեր ված է հա վա սա րաթեւ խաչ:

Ճա կա տա զար դի վե րին անկ յուն նե րում պատ կեր ված են բու սա զար դե րից

կազմ ված ակ րո տե րիոն ներ (եղջ յուր ներ), իսկ կենտ րո նում` բու սա զար-

դից դուրս են գա լիս պո չե րով ի րար միահ յուս ված եր կու թռչուն նե րի

պատ կեր ներ: Ճա կա տա զար դից ցած պատ կեր ված է «Գ» սկզբնա տա ռը`

4 Տե՛ս Th. Mathews, R. Wieck, Treasures in Heaven, Armenian Illuminated Manuscripts, The Pier pont Morgan Library, New York, 1994, էջ 153-154:


Մատ թեո սին խորհր դան շող հրեշ տա կի տես քով (նկ. 2): Ա վե տա րան չի

ման րան կա րը հարթ է: Հիմ նա կան ար տա հայտ չա մի ջո ցը գիծն է, ո րը կեն-

սու նա կու թյուն է ստա նում մա քուր եւ վառ ներ կե րի հա մադ րու թյամբ:

Ման րան կա րում հե ռան կա րի խնդի րը լուծ ված չէ:

Ա վե տա րա նի լու սանց նե րում, հա վա նա բար, ծաղ կո ղը պատ կե րել է

ա վե տա րա նա կան պատ մու թյան մի քա նի դրվագ եւ ա րել նոր գլուխ նե րի

սկիզբ նե րը նշող զար դա նախ շեր5: Լու սան ցա յին ման րան կար նե րից, ցա-

վոք, պահ պան վել է միայն Հով հան նես Մկրտ չին պատ կե րո ղը (նկ. 3):

Ծաղ կո ղը լու սան ցում միայն մեկ թե մա է ար ծար ծում, ընդ ո րում, թե մա-

յին վե րա բե րող բնա գի րը մեծ մա սամբ հենց պատ կե րի կող քին է, ո րով

այդ եր կու սը լրաց նում են միմ յանց: Հով հան նես Մկր տի չը վաս պու րա-

կան յան բնո րոշ պատ կե րա տի պով է: Ու շադ րու թյան է ար ժա նի հատ-

կա պես Վաս պու րա կա նի դպրո ցի ՄՄ Հմր 7629 (1397 թ.՝ Խի զան, գրիչ՝

Ռս տա կես, ստա ցող՝ Մար տի րոս) ձե ռագ րի 14ա է ջի խո րա նի՝ Հով հան նես

Մկրտ չի պատ կե րը, ո րը սանր ված քի մշակ մամբ, մո րու քով, պա րե գո տով,

նշաձեւ աչ քե րով ընդ հան րու թյուն ներ ու նի մեր պա տա ռի կի՝ Հով հան նես

Մկրտ չի նկա րի հետ (էջ 7ա. նկ. 3բ), սա կայն պա տա ռի կի ծաղ կո ղը Հով-

հան նես Մկրտ չին պատ կե րել է ա ռանց լու սապ սա կի եւ ա վե լի պար զու-

նակ մշակ մամբ: Ծաղ կո ղը պատ կեր նե րի ձեռ քե րի ու ոտ քե րի մշակ ման

հար ցում այն քան էլ հմուտ չէ: Այս ա ռու մով պա տա ռի կի նկարն ընդ հան-

րու թյուն ներ ու նի ՄՄ Հմր 4777 ձե ռագ րի լու սան ցա զար դի Հով հան նես

Մկրտ չի պատ կե րի (նկ. 3ա) հետ:

Ինչ վե րա բե րում է լու սան ցա զար դե րին, դրանք հիմ նա կա նում երկ-

րա չա փա կան եւ բու սա կան ո ճա վոր ված զար դա նախ շեր են, եր բեմն ար-

տա հայտ ված են հուշ կա պա րիկ նե րի, նույ նիսկ զույգ, թա գա կիր հուշ կա-

պա րիկ նե րի տես քով (նկ. 4): Ա ռանձ նա հա տուկ ու շադ րու թյան է ար ժա նի

Մատ թեո սի Ա վե տա րա նի ան վա նա թեր թի լու սան ցա զար դը, ո րը պսակ ված

է խա չով եւ ու նի շքեղ նկա րա զար դում:

ՄՄ Հմր 4777 ձե ռագ րում ա վե տա րա նի չը (նկ. 1բ) նստած է բարձր

թիկ նա կով ա թո ռի վրա, ամ բողջ խոր քը լի է երկ րա չա փա կան նախ շե-

րով, ձեռ քե րի ու ոտ քե րի մշակ ման հար ցում ծաղ կո ղը դարձ յալ դժվա-

րու թյուն ներ է ու նե ցել: Հե տաքր քիր զու գա հեռ ներ կան գծի կա յին մշակ-

մամբ սանր ված քի եւ սն գու րած այ տե րի, ինչ պես նաեւ եր կու սի դեպ քում

էլ ձեռ քե րի ու ոտ քե րի վրա ար ված կարմ րա նարն ջա գույն գծե րի միջեւ:

5 Տե՛ս Ա. Հար* թյ* նյան, Ա. Սիմոնյան, Զորավոր Ավետարանը, Երեւան, 2016, էջ 23:


Սա կայն, ի տար բե րու թյուն Հմր 4777–ի, մեր պա տա ռի կի ա վե տա րան-

չի կեր պա րը ա վե լի ծա վա լա յին է՝ ա ռանձ նա պես հա գուս տի մշակ ման

հաշ վին:

Ընդ հան րու թյուն ներ կան նաեւ շրջա նակ նե րի ու ան վա նա թեր թի

ծաղ կա տեր եւա յին նախ շե րի միջեւ: Բ նագ րի գլխա տա ռե րը եւս ա ռա ջին

հա յաց քից նմա նու թյուն ներ ու նեն. հե տաքր քիր են նաեւ հուշ կա պա րիկ-

նե րը՝ թա գե րով (նկ. 4, 4ա) եւ զույ գե րով պատ կեր ված:

Մեր պա տա ռի կի ան վա նա թեր թի շրջա նա կի եւ կա մա րա ղե ղի նմա-

նա տիպ մշա կում կա ՄՄ Հմր 7566 (1460 թ.՝ Խի զան, գրիչ՝ Հով հան նես

քա հա նա) ձե ռագ րում, թեեւ ա վե տա րա նիչ նե րի պատ կեր նե րի հար ցում

ընդ հան րու թյուն ներ չկան, սա կայն այս տեղ եւս կան դեմ քին, ոտ քե րին ու

ձեռ քե րին ար ված կարմ րա նարն ջա գույն գծեր:

Ան վա նա թեր թե րում նման շրջա նակ ներ եւ կա մա րա ղե ղի մշա կում

հան դի պում ենք Վաս պու րա կա նի տար բեր դպրոց նե րում՝ Խի զա նում,

Ար ճե շում, ին չը դժվա րաց նում է ան վա նա թեր թի նկա րա զարդ ման օգ նու-

թյամբ պա տա ռի կի ստեղծ ման դպրո ցի պար զու մը, սա կայն ա վե տա րա նիչ-

նե րի պատ կեր նե րի եւ ան վա նա թեր թե րի ո րոշ ընդ հան րու թյուն ներ կրկին

թույլ են տա լիս են թադ րել, որ, հա վա նա բար, այս պա տա ռի կի մայր ձե-

ռա գի րը կա րող է ստեղծ ված լի նել Խի զա նում:

Պա տա ռի կի գրա դաշտն աչ քի է ընկ նում նաեւ բազ մա թիվ զար դագ րե-

րով, ո րոնք հիմ նա կա նում հան գու ցագ րեր ու թռչնագ րեր են: Զար դագ-

րե րի գրե թե կե սից ա վե լին «Ե» գլխագ րի` հիմ նա կա նում թռչնա կերպ տե-

սակ ներն են (նկ. 5): Նախ քան դրանց քննու թյանն անց նե լը՝ անհ րա ժեշտ

է նկա տել, որ գրե րը ձեւա վո րե լու ա ռա ջին փոր ձե րը հա յե րեն ձե ռագ րե-

րում ի հայտ են գա լիս դեռեւս Ժ. դա րից6: ԺԱ. դա րա վեր ջից զար դագ րեր

հան դի պում են հայ կա կան մատ յան նե րի ոչ միայն ան վա նա թեր թե րում,

այլեւ ա վե տա րա նա կան բնագ րի գլուխ նե րի սկզբում:

Մաշ տոց յան Մա տե նա դա րա նում այ սօր պահ վող հա յե րեն ամ բող ջա-

կան 11.314 ձե ռագ րե րից ա վե լի քան 2200 միա վո րը պա տա ռիկ-պահ պա-

նակ ու նի: Դ րան ցից նկա րա զարդ են շուրջ 300-ը, ո րոնց հի ման վրա մեր

կազ մած ցան կից պարզ է դառ նում, որ հա մե մա տա բար մեծ խումբ են այն

պա տա ռիկ-պահ պա նակ նե րը, ո րոնց նկա րա զար դում նե րը միայն լու սան-

ցա զար դեր են: Սա կայն շատ մեծ հե տաքրք րու թյուն են ներ կա յաց նում

այն պա տա ռիկ-պահ պա նակ նե րը, ո րոնք բո վան դա կում են վաղ շրջա նի

6 Զարդագր& թյան մասին մանրամասն տե՛ս «Հայկական մանրանկարչ& թյ& ն. Զար-դագրեր», Երեւան, 1992:


խո րան ներ, ինչ պես նաեւ ա վե տա րա նիչ նե րի, կի սա խո րան նե րի, սրբե րի

ու զո րա վար նե րի պատ կեր ներ: Բա ցի այդ՝ գտել ենք նաեւ տե րու նա կան

ման րան կար ներ պա րու նա կող բա ցա ռիկ օ րի նակ ներ:

Հան դի պում ենք նաեւ ո րոշ օ րի նակ նե րի, երբ հին ձե ռագ րի տե րու-

նա կան ման րան կար նե րը կտրվել եւ փակց վել են նոր ձե ռագ րի կազ մին

կամ տե րու նա կան պատ կե րը նկար վել է հենց կազ մի վրա: Մեր այս օ րի-

նա կը՝ ՄՄ Հմր 1791 ԺԴ. դա րի ժո ղո վա ծու ձե ռա գիրն ա ռա վել հե տաքրքիր

է նրա նով, որ հին ձե ռագ րի պա տա ռիկն այս տեղ գոր ծած վել է որ պես

կազ մաս տառ7։

Մա տե նա դա րա նի ձե ռագ րե րի Մայր ցու ցա կում կազ մաս տառ-պահ-

պա նակ նե րը, ո րոնց վրա ա վե տա րա նիչ նե րի պատ կեր ներն են, թվագր ված

են ԺԴ.-ԺԵ. դա րե րով. նրանց մայր ձե ռա գի րը, բնա կա նա բար, չի պահ-

պան վել:

Կազ մի Ա. փեղ կի ներ սից սոսնձ ված է Մատ թեոս ա վե տա րան չի նկա-

րը, որ շատ յու րա հա տուկ ոճ ու նի: Ա վե տա րան չի կեր պա րը տե սո ղա կան

ա ռու մով, կար ծես, եր կու մա սի բա ժան ված լի նի, ին չը գու նա յին մշակ ման

հետ եւանք է՝ բնո րոշ հայ կա կան ման րան կար չա կան դպրոց նե րից մե կին,

ո րին կանդ րա դառ նանք ա վե լի ուշ: Ա վե տա րան չի լու սապ սա կը դե ղին

դաշ տով է՝ մշակ ված կար միր եւ կա պույտ կե տագ ծե րով: Դեմ քը սեւ ուր-

վագծ մամբ է, մո րու սի մշա կու մը դի մագ ծե րին ձգվա ծու թյուն է հա ղոր-

դել: Դի մագ ծե րի, հատ կա պես աչ քե րի եւ հոն քե րի մշա կու մը մատ նան-

շում է այս պա տա ռիկ նե րի կա պը Վաս պու րա կա նի ման րան կար չու թյան

հետ: Ա վե տա րան չի ոտ քե րը շատ պայ մա նա կան են մշակ ված. ոտ քե րի

տակ եր կա րա վուն բարձ է: Նա հա գին ու նի կա պույտ թիկ նոց եւ կար միր

ներք նա շա պիկ. հա գուս տի եր կու ման րա մասն էլ ուր վագծ ված են նույն

գույ նի մուգ ե րան գով: Աջ ձեռ քին գրիչն է, իսկ ձա խով բռնել է կար միր

ուր վագծ մամբ սպի տակ թուղ թը: Պատ կե րի ամ բողջ դաշ տը լցված է ներ-

քին եւ ար տա քին շրջա նակ նե րով. ձա խում ար տա քին շրջա նակ նե րի թի վը

ե րեքն է, ա ջում՝ չոր սը, ձախ կող մում է ար ված նաեւ ա վե տա րան չի պատ-

կե րը, ո րով ծաղ կո ղը պատ կե րը հա վա սա րակշ ռու թյան է բե րել, այլ ոչ

թե ծան րա բեռ նել նկա րի միայն մի կող մը: Անկ յուն նե րում բազ մա գույն

կի սաշր ջան ներ են: Ներ քին փոքր շրջա նակ նե րը եր կու սը-ե րե քի հա րա բե-

րակ ցու թյամբ են: Ման րան կա րի շրջա նակ նե րը կար միր, կա պույտ, կա նաչ

եւ վար դա գույն ան խառն գու նա վոր մամբ են եւ զար դար ված ա կան թա-

7 Տե՛ս «Մայր ց& ցակ հայերէն ձեռագրաց Մաշտոցի ան& ան Մատենադարանի», հ. Ե., կազմ.՝ Օ. Եգանյան, Երեւան, 2009, էջ 1245-1246:


նախ շե րով ու ար մա վա նախ շե րով (նկ. 6):

Գ րե թե նույն սկզբուն քով է մշակ ված Մար կոս ա վե տա րան չի նկա րը

(նկ. 7ա): Այս տեղ շեշտ ված է նաեւ ճար տա րա պե տա կան հո րին ված քի մի

մա սը՝ պա տու հա նը վա րա գույ րով: Ն րա առջեւ պատ կեր ված են աշ խա-

տան քա յին գոր ծիք նե րը:

Եր կու ման րան կա րի կեր պար նե րը խո շոր են, ո ճա վոր ված: Ն րանց

մշա կու մը, գու նա յին լու ծում նե րը, հո րին ված քա յին մո տե ցու մը վկա յում

են այն մա սին, որ այս ման րան կար նե րը պատ կա նել են ԺԴ.8 դա րի վաս-

պու րա կան յան մի ձե ռագ րի:

Մա տե նա դա րա նի ձե ռագ րա տա նը փնտրե լով՝ Վաս պու րա կա նից մեզ

հա սած ձե ռագ րե րի շար քում գտանք մե կը, ո րի հա մար մեր ման րան կար-

նե րը գու ցե նա խօ րի նակ են ե ղել կամ նույն դպրո ցի աշ խա տանք են: Այդ

ձե ռա գի րը Հմր 4940 Ա վե տա րանն է՝ 1534 թ. գրված Հով հան նու վան քում9:

Ա վե տա րա նի գրիչ-ծաղ կո ղը Խադ ա բե ղան է, ստա ցո ղը՝ Մար տի րոս կրո-

նա վո րը:

Հմր 4940 ձե ռագ րի ա վե տա րա նիչ նե րը մեր պա տա ռիկ-պահ պա նա-

կի հետ ու նեն ինչ պես ո ճա կան, այն պես եւ պատ կե րագ րա կան մի շարք

ընդ հան րու թյուն ներ: Այս տեղ շրջա նակ նե րի մշակ ման նույն սկզբունքն

է. ա վե տա րա նիչ նե րի լու սապ սակ նե րը եւս մ շակ ված են բազ մա գույն կե-

տե րի մի ջո ցով: Դարձ յալ ճար տա րա պե տա կան տա րա ծու թյուն ստա նա լու

փորձ է ար ված, հատ կա պես նկա րի վեր նա մա սը մշակ ված է փոքր պա տու-

հա նի տես քով, ո րից կար ծես աստ ղա զարդ եր կինք է երեւում:

Չ նա յած ու նե ցած նմա նու թյուն նե րին՝ այս Ա վե տա րա նի ծաղ կողն ան-

հա տա կան մո տե ցում է ցու ցա բե րել. ման րան կա րի ներք եւի աջ անկ յու-

նում սա փո րիկ է պատ կեր ված, իսկ վեր եւում՝ Աստ ծո ա ջը: Գու նա յին

լու ծում նե րը եւս ընդ հան րու թյուն ներ ու նեն (նկ. 6ա):

Խադ ծաղ կո ղի մեկ այլ աշ խա տանք է Մա տե նա դա րա նի Հմր 3700 ձե-

8 Ա. Գեւորգյան, Անան& ն հայ մանրանկարիչներ, Մատենագիտ& թիւն, IX-XVII դդ., Գա-հի րէ, 2005, էջ 262-& մ նշվ& մ է, որ գ& ցե այս կազմաստառ պատառիկները պատկանել են ԺԶ. դարի մի ձեռագրի՝ հաշվի առնելով ավետարանիչների պատկերների խորքի հարդար& մը, սակայն մե ր պատառիկների ոճական մշակ& մն երը, այդ թվ& մ եւ խոր քի մշակ& մը, թ& յլ են տալիս ենթադրել, որ այն ավելի վաղ է արված եւ, ինչ& ոչ, նախօ-րինակ է ծառայել ԺԶ. դարի ձեռագրերի համար:

9 Այս ան& նով վանք հիշատակվ& մ է Վասպ& րականի երկ& շրջան& մ՝ մե կը Բերկրիի գա վառակ& մ, մյ& սը՝ Մոկս& մ. տե´ս Թ. Հակոբյան, Ստ. Մելիք-Բախշյան, Հ. Բար-սեղյան, Հայաստանի եւ հարակից շրջանների տեղան& նների բառարան, հ. 3, Երեւան, 1991, էջ 443: Այս շրջաններից մե զ հասած ձեռագրեր& մ, սակայն, չգտանք այնպիսի մի օրինակ, որն ընդհանր& թյ& ններ & նենար մե ր ձեռագրի եւ պատառիկ-պահպանակի հետ:


ռա գի րը: Այս ձե ռագ րում ծաղ կո ղի ձեռքն անվս տահ է, վար պե տու թյան

ա ռու մով մե ծա պես զի ջում է նա խորդ ձե ռագ րին: Այս տեղ ման րան կա րի

գու նա վոր եւ ծաղ կա յին նախ շով շրջա նակ նե րի մշա կու մը շեշտ ված չէ,

դրա թույլ ար տա հայ տու մը տես նում ենք Ղու կաս ա վե տա րան չի նկա-

րում: Այս ձե ռա գի րը մեր պա տա ռիկ նե րի հետ պատ կե րագ րա կան եւ

ո ճա կան ա ղերս ներ չու նի. են թադ րում ենք, որ դրանք նա խօ րի նակ են

ե ղել միայն Հմր 4940 ձե ռագ րի հա մար եւ, բա ցառ ված չէ՝ ինչ-որ ժա մա-

նա կաշր ջան պահ վել են Հով հան նու վան քում կամ հենց այդ վան քում են

ստեղծ վել:

Այս պի սով, կա րող ենք ա սել, որ գործ ու նենք Վաս պու րա կա նի ման-

րան կար չա կան դպրո ցի նո րա հայտ եր կու պա տա ռի կի հետ, ո րոնց ո ճա-

կան եւ պատ կե րագ րա կան ա ռանձ նա հատ կու թյուն ներն ար տա հայ տում

են մեզ հայտ նի վաս պու րա կան յան ա վան դույթ նե րը, ո րոնք մե ծա պես

կապ ված են ժո ղովր դա կան ար վես տի պատ կե րա ցում նե րի եւ նա խա սի-

րու թյուն նե րի հետ:

Լիա հույս ենք՝ ժա մա նա կի ըն թաց քում այս պա տա ռիկ նե րի շար քը

կհա մալր վի նոր օ րի նակ նե րով՝ պա տա ռիկ նե րով եւ ձե ռագ րե րով, հատ-

կա պես այս դպրո ցի վաղ շրջա նի աշ խա տանք նե րով, ո րոնք հնա րա վո րու-

թյուն կըն ձե ռեն պատ կե րա ցում կազ մե լու Վաս պու րա կա նի ման րան կար-

չու թյան ա վան դույթ նե րի ձեւա վոր ման վաղ շրջա նի մա սին՝ հիմն վե լով

նաեւ ար դեն հայտ նի օ րի նակ նե րի վրա:

______________

РЕЗЮМЕ

В статье представляются два новооткрытых фрагмента армянской миниа-тюрной школы Васпуракана: рукопись-фрагмент N 59 и подкладки к окладу рукописи N 1791 из Матенадарана. Рукопись-фрагмент N 59 кроме портрета евангелиста и заглавного листа имеет несколько иллюстрированных листов, а подкладки к окладу рукописи N 1791 представляют портреты евангелистов Матфея и Марка. Стилистический и иконографический анализ этих новооткрытых фрагментов, а также сравнение с общими образцами доказывают их связь с предпочтениями и представлениями армянской миниатюрной школы Васпуракана.


SUMMARY

In article the autors introduce two newly discovered samples of Vaspurakan’s Armenian miniature school-manuscript fragment N 59 of Mashtots’s Matenadaran and the underlay-setting fragments of N 1791 manuscript. Besides the Gospel painting and the title page, N 59 manuscript fragment also has several illustrated pages, and the underlay-setting fragments of N 1791 manuscript introduce the images of Matheus and Marcos Preachers. The stylistic and iconographic analysis of these newly-discovered fragments, as well as their comparison with the samples having several generalities state their connection with the preferences and apprehensions of Vaspurakan’s Armenian miniature scholl.

ԷՋՄԻԱԾԻՆ

Ա ՐԱ ՐԱՏ Ս ՏԵ ՓԱՆ ՅԱՆԵՊՀ

ՏՂԱ ՎԱՍԻԼԻ ԻՇԽԱՆՈՒԹՅԱՆ ԽՆԴՐԻ ՇՈՒՐՋ

ԺԱ. դա րում բյու զան դա կան կայս րութ յու նը ծանր դրութ յան մեջ

հայտն վեց սել ջուկ-թուր քե րի նվա ճո ղա կան ար շա վանք նե-

րի պատ ճա ռով: Կայս րութ յան դիր քե րը խարխլ վե ցին 1071 թ. Մա նազ-

կեր տում սել ջուկ-թուր քե րից կրած ծանր պար տութ յու նից հե տո: Բ յու-

զան դա կան կայս րութ յան թու լա ցու մից օգտ վե ցին զին վո րա կան ծա ռա-

յութ յան մեջ գտնվող մի շարք գոր ծիչ ներ, նրանց թվում եւ Փի լար տոս

Վա րաժ նու նին, ո րին հա ջող վեց Կի լի կիա յում հաս տատ ված ստվա րա թիվ

հա յութ յան շրջա նում գե րա կա դիրք գրա վել եւ ս տեղ ծել հսկա յա ծա վալ

տե րութ յուն՝ Մա րաշ ( Գեր մա նիկ) կենտ րո նով: Փի լար տոս Վա րաժ նու-

նու ստեղ ծած իշ խա նա պե տութ յան սահ ման նե րը ձգվում էին ար եւել քից

արեւ մուտք՝ Ե դե սիա յից (Ուռ հա) մինչեւ Կի լի կիա յի արեւմտ յան մա սը,

հյու սի սից հա րավ` Մա լա թիա յից մինչեւ Ան տիոք1: Փի լար տոս Վա րաժ-

նու նու մա հից հե տո (1090 թ.) տա րա գիր հա յութ յան հա մախմ բո ղի դե րը

ստանձ նեց Փի լար տո սի հպա տակ, հա յութ յան շրջա նում հե ղի նա կութ յուն

վա յե լող իշ խան Գող Վա սի լը: Նա ե րե սուն տա րի (1082-1112 թթ.) կա-

ռա վա րե լով` կա րո ղա ցավ ա նա ռիկ պա հել իր իշ խա նութ յան սահ ման նե-

րը, ո րոնք տա րած վում էին հյու սիս-հա րավ ուղ ղութ յամբ՝ Մա լա թիա յից

մինչեւ Պիր2, իսկ ար եւելք-արեւ մուտք ուղ ղութ յամբ՝ Եփ րա տից մինչեւ

Մա րաշ՝ ընդգր կե լով Քե սու նը (իշ խա նութ յան կենտ րոնն էր), Ռա պա-

նը3, Հիսն- Ման սու րը, Պե հես նին, Հ ռոմկ լան4: Գող Վա սի լի մա հից հե տո

1 Տե՛ս Լ. Տեր-Պետրոսյան, Խաչակիրները եւ հայերը, հ. Ա., Երեւան, 2005, էջ 419:2 Պիր կամ Պիրեջիկ - գավառ վերին (հայոց) Միջագետք& մ` Եդեսիայի շրջան& մ: Հա-

մապատասխան& մ է նոր ժամանակների Բիրեջիկին, տե՛ս ՀՀՇՏԲ, հ. Դ., էջ 340:3 Ռապան - բերդ եւ քաղաք վերին (հայոց) Միջագետք& մ՝ Եդեսիայի շրջան& մ: Արեւելքից

եզերված էր Եփրատ գետով, & ներ հզոր շրջապարիսպներ, բ& րգեր & աշտարակներ. տե՛ս ՀՀՇՏԲ, հ. Դ., էջ 431:

4 Տե՛ս Լ. Տեր-Պետրոսյան, նշվ . աշխ., ծնթ. 14, էջ 421:

2017 Զ. ՏՂԱ ՎԱՍԻԼԻ ԻՇԽԱՆՈՒԹՅԱՆ ԽՆԴՐԻ ՇՈՒՐՋ 109

(1112 թ. հոկ տեմ բե րի 12-ին) նրա իշ խա նութ յու նը ժա ռան գեց որ դե գի րը՝

Տ ղա Վա սի լը:

Բ յու զան դա կան կայս րութ յու նը ԺԲ. դա րի ա ռա ջին կե սին ձեռ նար կեց

մի շարք քայ լեր` վե րա կանգ նե լու իր խա թար ված դիր քե րը Փոքր Ա սիա յի

ար եւել քում: Դ րա արդ յունքն էր Ա լեքս Ա. Կոմ նե նոս կայ սեր (1081-1118

թթ.)` Բո հե մունդ Ան տիո քա ցու հետ կնքած Դեա բոլ յան5 պայ մա նա գի րը

(1108 թ.), ո րով Բո հե մուն դը իր հպա տա կութ յունն էր հայտ նում կայ-

սե րը, եւ Ան տիո քի լա տին իշ խա նութ յան ներ քո էր մնում Ա սո րի քը`

Ան տիոք կենտ րո նով6: Չ նա յած դրան՝ խա չա կիր աս պետ նե րը ի րենց տե-

ղում պահ պա նում էին ամ բող ջա կան իշ խա նութ յուն, եւ հենց նրանց քա-

ղա քա կա նութ յան հետ եւան քով վե րա ցան Եփ րա տա ցի քում7 հաս տատ ված

հայ կա կան իշ խա նութ յուն նե րը, ո րոն ցից մեկն էլ Քե սու նի իշ խան Գող

Վա սի լի ժա ռան գորդ (որ դե գիր) Տ ղա Վա սի լի իշ խա նութ յունն էր:

Տ ղա Վա սի լը եւ նրա ծա գ? մը. Տ ղա Վա սի լի մա սին հայտ նի է, որ

մոր կող մից սե րում էր Կամ սա րա կան տոհ մից8: Մատ թեոս Ուռ հա յե ցին,

տա լով Տ ղա Վա սի լի նկա րա գի րը, նշում է, որ նա կրթվել ու դաս տիա-

րակ վել էր Գող Վա սի լի տա նը, ինչ պես հա րա զատ զա վակ, եւ ն րա իշ խա-

նութ յու նը ժա ռան գեց քսան հինգ տա րե կա նում: Այդ ա ռի թով Բար սեղ

Կա թո ղի կո սը (1105-1113 թթ.) ժո ղով է գու մա րում, ո րին մաս նակ ցում

էին թե’ աշ խար հիկ եւ թե’ հոգ եւոր իշ խա նութ յան ներ կա յա ցու ցիչ նե րը:

Ո րո շում է կա յաց վում իշ խա նութ յու նը հանձ նել Տ ղա Վա սի լին. «Եւ տան

զիշ խա նու թիւն Վաս լին՝ Տ ղայ Վաս լին, որ էր մայ րե նեօք յազ գէ Կամ սա-

րա կան, սնեալ եւ զար գա ցեալ ի տուն Վաս լին՝ որ պէս զոր դի ի ծոցս հօր

իւ րոյ, գե ղեց կա տե սիլ եւ ա ռիւ ծա դէմ, յա ջո ղակ եւ սրագ լուխ եւ այր քաջ

5 Պատմագիտ& թյան մե ջ այսպես է կոչվ& մ պայմանագիրը` նկատի & նենալով կնքման վայրը, տե՛ս E. Honigmann, Die Ostgrenze des byzantinischen Reiches von 363 bis 1071, Bruxelles, 1935, S. 125-130:

6 Տե՛ս Ա. Բոզոյան, Բյ& զանդիայի արեւելյան քաղաքական& թյ& նը եւ Կիլիկյան Հայաս-տանը, Երեւան, 1988, էջ 74:

7 Եփրատացիք կամ Եփրատացվոց «գավառ» Հյ& սիսային Սիրիայ& մ՝ Եփրատ գետի առափնյա տարածքներ& մ: Հյ& սիսից սահմանակից էր Երրորդ Հայքին, արեւմ& տքից` Կիլիկիային, հարավից Հալեպին եւ Անտիոքին ենթակա շրջաններին: Նախկին& մ՝ մի նչեւ Դիոկղետիանոս կայսեր 290 թ. վարչական վերափոխ& մն երը, կր& մ էր Կոմա-գենե ան& նը եւ համարվ& մ էր առանձին պետ& թյ& ն: Եփրատացիք է կոչվել Հռոմի տի րապետ& թյան տակ անցնել& ց հետո` պարզապես Եփրատի ափին գտնվել& պատ-ճառով… Կիլիկիայի հայկական պետ& թյան ժամանակներ& մ Եփրատացիք երկրամասը մտն& մ էր Մարաշի իշխան& թյան մե ջ. տե՛ս ՀՀՇՏԲ, հ. Բ., էջ 253:

8 Տե՛ս Մատթեոս Ուռհայեցի, Ժամանակագր& թիւն, Վաղարշապատ, 1898, էջ 324:

110 ԱՐԱՐԱՏ ՍՏԵՓԱՆՅԱՆ 2017 Զ.

եւ պա տե րազ մող, ա մաց քսան եւ հնգից: Զ սա նստու ցին յա թոռ մեծ իշ-

խա նին Վաս լին, եւ նմա հնա զան դե ցան ա մե նայն զօրքն, վասն զի էր յոյժ

ա ռա տա ձեռն եւ մե ծա տուր, եւ ե ղեւ սի րե ցեալ յաչս ա մե նայն զօ րացն:

Եւ ա րար միա բան ժո ղով Տէր Բար սեղ եւ տայ զա մե նայն իշ խա նու թիւնն

ի Տ ղայ Վա սիլն, եւ ե ղեւ ու րա խու թիւն ի վե րայ ա մե նայն տանն Հա-

յոց»9: Տ ղա Վա սի լի վե րա բեր յալ նույ նա տիպ տե ղե կութ յան հան դի պում

ենք նաեւ Սմ բատ Ս պա րա պե տի « Տա րեգր քում». « Մե ռաւ Գող Վա սիլն եւ

թող սուգ մեծ ա մե նայն Հա յոց քան զի մնա ցեալ իշ խանքն Հա յոց առ նա

էին ժո ղո վեալ, եւ ա թոռ հայ րա պե տու թեան յաշ խար հի նո րա ե դաւ, եւ էր

խոս տո վա նա հայր նո րա տէր Բար սեղ, զոր եդ հո գե բարձ իւր, եւ յանձն

ա րար հաս տա տել ի տե ղի իւր զՏ ղայ Վա սի լին, որ էր սնեալ ի տան նո րա

որ պէս զոր դի իւր, եւ էր մայ րե նօք յազ գէն Կամ սա րա կան»10: Իսկ Վար-

դան վար դա պե տի եր կա սի րութ յան մեջ կար դում ենք. « Մե ռաւ պա րոն

Վա սիլն մեծ իշ խա նաց իշ խանն հա յոց, որ Աս տու ծոյ յա ջո ղե լովն տի րէր

բա զում բեր դից եւ գա վա ռաց: Եւ հո գայ զտուն նո րա պատ րիարգն Բար-

սեղ. եւ ետ զիշ խա նու թիւնն ի տղայ Վա սիլն յազ գէ Կամ սա րա կան…»11:

Մի քա յել Ա սո րին եւս պատ մում է. « Քե սու նում, Ռա բա նում եւ Զո բար լե-

ռան վրա էին գտնվում Գող Վա սի լը, Տ ղա Վա սի լը եւ Գող Վա սի լի կի նը,

ով Տ ղա յի ստնտուն էր եւ ոչ մայ րը» 12:

Ղ. Ա լի շա նը, անդ րա դառ նա լով Տ ղա Վա սի լին, նրան ներ կա յաց նում

է որ պես Գող Վա սի լի քրոջ որ դի. « Վասն զի յետ մա հո ւան մեծ իշ խա նին

Գող Վա սի լի (1111)` իր քե ռոր դին Տ ղայ Վա սիլն իշ խեց Քես նոյ եւ սահ-

մա նաց, բայց ոչ յեր կար…»13: Ինչ պես վեր եւում տե սանք, աղբ յուր նե րը

Տ ղա Վա սի լին չեն հա մա րում Գող Վա սի լի քրոջ որ դի: Մեր կար ծի քով՝

Ղ. Ա լի շա նը մի տում է ու նե ցել՝ Գող Վա սի լին վե րագ րե լու Կամ սա րա կան

ծա գում, այդ պատ ճա ռով էլ Տ ղա Վա սի լին ներ կա յաց նում է որ պես նրա

քրոջ որ դի, քա նի որ Տ ղա Վա սի լի` մայ րա կան կող մից Կամ սա րա կան լի-

նե լը կաս կած չի հա րու ցում:

9 Մատթեոս Ուռհայեցի, նշվ. աշխ., էջ 324:10 Սմբատայ Սպարապետի «Տարեգիրք», Վենետիկ, 1956, էջ 139:11 Մեծին Վարդանայ Բարձրբերդեցւոյ, Պատմ& թիւն Տիեզերական, Մոսկվա, 1861, էջ

153-154:12 Տե՛ս Chronique de Michel le Syrien, Patriarche jacobite d’Antioche (1166-1199), ed. et trad.

en français par J.-B. Chabot, t. 3, Ernest Leroux, Paris, 1905, էջ 199:13 Հ. Ղեւոնդ Ալիշան, Շնորհալի եւ պարագայ իւր, Վենետիկ, 1873, էջ 97:


Տ ղա Վա սի լի ջան քե րը իշ խա նութ յան պահ պան ման հա մար եւ ն րա ան կու մը. Տ ղա Վա սիլն ան մի ջա պես չստանձ նեց իշ խա նութ յան ղե կա վա-

րութ յու նը: Հա վա նա կան է, որ սկզբում իշ խա նութ յան ղե կը գտնվում էր

Գող Վա սի լի այ րու ձեռ քին: Այս մա սին տե ղե կա նում ենք Իբն ալ-Ա սի րի

բե րած տե ղե կութ յու նից, ըստ ո րի՝ Գող Վա սի լի այ րին տի րա ցավ իշ խա-

նութ յա նը եւ պաշտ պան վեց խա չա կիր նե րից՝ հա րա բե րութ յուն ներ հաս-

տա տե լով Մո սու լի կա ռա վա րիչ Աք սուն կուր ալ- Բուր սու կիի14 հետ՝ նրան

նա մակ ու ղար կե լով: Իբն ալ- Ա սի րը շեշ տում է նաեւ այն հան գա ման քը,

որ Գող Վա սի լի այ րին շատ լավ էր վե րա բեր վում իր զին վոր նե րին. « Հինգ

հար յուր ութ թվա կան (7 հու նի սի 1114 – 26 մա յիս 1115): Այդ տա րում

վախ ճան վեց հա յոց թա գա վոր նե րից մե կը, ո րի ա նունն էր Գող Վա սիլ

( Քու վա սիլ) եւ Մա րա շի, Քե սու նի ( Քայ սում), Ռա պա նի եւ այլ վայ րե րի

տերն էր: Ն րա իշ խա նութ յա նը տի րա ցավ կի նը ու պաշտ պան վեց ֆրանկ-

նե րից: Նա զին վոր նե րին լավ վե րա բեր վեց եւ նա մակ գրեց Աք սուն կուր

ալ Բուր սու կիին, ո րը Ե դե սիան էր պա շա րել, ու հրա վի րեց նրա մեր ձա-

վոր նե րից մե կին, որ պես զի նրան են թարկ վի: Սա ու ղար կեց Խա բու րի տի-

րո ջը` ա միր Սուն կուր Դազ դա րին, ո րին, երբ ե կավ, նա (կի նը) հար գեց

եւ մեծ նվեր ներ տվեց: Ն րա այս տեղ գտնվե լու ժա մա նակ ֆրանկ նե րի մի

զո րա մաս ե կավ ու բախ վեց վեր ջի նիս զոր քի հետ, ո րը բաղ կա ցած էր մո-

տա վո րա պես հար յուր ձիա վո րից... Մահ մե դա կան նե րը հաղ թե ցին ֆրանկ-

նե րին… Սուն կուր Դազ դա րը վե րա դար ձավ` նրա (կնոջ) կող մից նվեր ներ

տա նե լով Մա լիք Մա սու դին եւ ալ- Բուր սու կին, եւ նա (կի նը) հպա տա-

կութ յուն հայտ նեց»15: Փաս տո րեն Գող Վա սի լի այ րուն հա ջող վեց իշ-

խա նութ յու նը իր ձեռ քում պա հել մինչեւ 1115 թ.: Մատ թեոս Ուռ հա յե-

ցու մի տե ղե կութ յու նից էլ պարզ է դառ նում, որ Գող Վա սի լի կի նը թագ

է կրել, ո րը ի թիվս այլ ըն ծա նե րի, տվել է Ան տիո քի իշ խան Տանկ րե դի

կնո ջը. «… Եւ տա րան Տան գը րէի բա զում տուրս ի տա նէն Վաս լին, բա-

զում գանձս եւ դի պակս, ձիս եւ ջո րիս, տա րան եւ զ թագն կնոջն Վաս լին

կնոջն Տանգ րէի…»16:

14 Աքս& նկ& ր ալ-Բ& րս& կին սելջ& կյան ս& լթան Մ& համմադի կողմի ց & ղարկվել էր Մոս& լ՝ որպես ղեկավար. տե՛ս ՕԱՀՀՄ, 11, Արաբական աղբյ& րներ, Բ. Իբն Ալ-Ասիր, թրգմն . բնագրից, առաջ. եւ ծանոթ.` Արամ Տեր-Ղեւոնդյանի, Երեւան, 1981, ծնթ. 279, էջ 241:

15 Անդ, էջ 241:16 Մատթեոս Ուռհայեցի, նշվ. աշխ., էջ 324:


Գող Վա սի լի հպա տակ նե րից մե կը` Քուր դի կը17, ով նրա այ րու հո վա-

նա վորն էր եւ Տ ղա Վա սի լի հա կա ռա կոր դը18, այ րու մի ջո ցով փոր ձում

էր չե զո քաց նել Տ ղա Վա սի լին, ըստ էութ յան, իշ խա նութ յան գլուխ անց-

նե լու նպա տա կով: Ինչ պես տե ղե կաց նում է Մի քա յել Ա սո րին, Քուր դի կը

դրդում է Գող Վա սի լի կնո ջը, որ պես զի ա սո րի նե րից գրա վի Քե սու նին

մեր ձա կա Կար միր վան քը19: Գող Վա սի լի այ րին, ի տար բե րութ յուն իր

ա մուս նու, ար տա քին քա ղա քա կա նութ յան մեջ հա մա գոր ծակ ցեց թուր-

քե րի հետ, ին չը հե տա գա յում ա ղե տա լի հետ եւանք նե րի ա ռաջ էր կանգ-

նեց նե լու իշ խա նութ յա նը` նրա դեմ հա նե լով խա չա կիր նե րին: Չ նա յած

Գող Վա սի լի այ րին փոր ձեց իշ խա նութ յունն իր ձեռ քում պա հել, բայց

քա նի որ զոր քը են թարկ վում էր Տ ղա Վա սի լին, Կա թո ղի կո սը կազ մա կեր-

պեց իշ խա նութ յան հանձ նու մը նրան:

Իսկ իշ խա նութ յան ղե կա վա րի դե րում Տ ղա Վա սի լի մա սին ա ռա ջին

տե ղե կութ յու նը վե րա բե րում է 1115 թ.: Նա, զգա լով Ան տիո քի Տանկ-

րեդ իշ խա նից սպաս վող վե րա հաս վտան գը, ա ռա վել նպա տա կա հար մար

գտավ հա մա գոր ծակ ցութ յու նը շա րու նա կել Աք սուն կուր ալ- Բուր սու կիի

հետ: Ինչ պես եր եւում է, Տ ղա Վա սի լի ար տա քին քա ղա քա կա նութ յու նը

էա կա նո րեն չէր տար բեր վում Գող Վա սի լի կնոջ քա ղա քա կա նութ յու նից:

Ա մե նայն հա վա նա կա նութ յամբ, դա բխում էր ժա մա նա կաշր ջա նի բո վան-

դա կութ յու նից: Այս դա շին քը հա րու ցում է խա չա կիր նե րի դժգո հութ յու-

նը, քա նի որ նրանք չէին կա րող հան դուր ժել Տ ղա Վա սի լի հա մա գոր-

ծակ ցութ յու նը սել ջուկ նե րի հետ, ո րը կա րող էր վտան գա վոր լի նել ի րենց

հա մար: Ար դեն 1115 թ. Ե դե սիա յի կոմս Բալ դո ւին Բուր գա ցին, Տ ղա Վա-

սի լի հա մա գոր ծակ ցութ յու նը սել ջուկ նե րի հետ պատր վակ դարձ նե լով,

պա շա րում է Ռա պա նը, սա կայն Տ ղա Վա սի լին հա ջող վում է մեծ ու ժեր

կենտ րո նաց նել եւ ետ շպրտել հա կա ռա կոր դին. « Յայսմ ա մի կոմսն Ուռ-

հա յոյ Պաղ տինն (ի մա՛ Բալ դո ւին Բուր գա ցի` Ա. Ս) պա տե րազմ յա րու ցա-

նէր ի վե րայ Վաս լին իշ խա նին Հա յոց այն, որ ու նէր զիշ խա նու թիւն գող

Վաս լին: Յայսմ ա ւուրքս գնաց Պաղ տինն զօ րօք ի վե րայ ա մուր քա ղա քա-

17 Ք& րդիկը սեր& մ էր Մամի կոնյան իշխանական տոհմի ց. տե՛ս А. П. Каждан, Армяне в составе господствующего класса византийской империи в ХI-XII вв., Ереван 1975, էջ 14-17: Ք& րդիկը զոհ է գն& մ իր դաշնակից Անտիոքի լատին իշխաններին, ովքեր թ& -նավոր& մ են նրան: Տե՛ս G. Dédéyan, Les Arméniens entre Grecs, Musulmans et Croisés: Études sur les pouvoirs Arméniens dans le Proche-Orient Mediterranéen (1068-1150) vol . 2: De IʼEuphrate au Nil: Le reseau diasporique, Lisbonne, 2003, էջ 1162:

18 Տե՛ս անդ, էջ 1157:19 Տե՛ս Chronique de Michel le Syrien, նշվ. աշխ., էջ 199:


բեր դին Ռապ նայ եւ բա զում ա ւուրս ի վե րայ՝ ո չինչ կա րաց առ նել…»20:

Չ նա յած այն հան գա ման քին, որ Տ ղա Վա սի լը կա րո ղա ցավ հա կա հար ված

տալ Բալ դո ւին Բուր գա ցուն, այ նո ւա մե նայ նիվ, նա գի տակ ցում էր, որ

միայ նակ եր կար ժա մա նակ չէր կա րո ղա նա լու դի մա կա յել: Այս պատ ճա-

ռով օգ նութ յուն է խնդրում Ռու բին յան հարս տութ յան ներ կա յա ցու ցիչ,

Կի լիկ յան Հա յաս տա նի իշ խա նա պետ Թո րոս Ա.-ից (1100-1129): Տ ղա Վա-

սի լը ա մուս նա ցած էր Թո րո սի եղ բայր Լ եւո նի դստեր հետ: Այս հան-

գա մանքն էլ ստի պեց նրան ըն դու նել Թո րոս Ա.-ի հրա վե րը: Վեր ջի նիս

իշ խա նութ յու նը ար եւել քից սահ մա նակ ցում էր Տ ղա Վա սի լի տե րութ յա-

նը (Տ ղա Վա սի լի իշ խա նութ յան տա րած քը ընդգր կում էր Գող Վա սի-

լի իշ խա նութ յան վե րոնշ յալ սահ ման նե րը), հա րա վից հյու սիս ձգվում էր

Ա մա նոս յան լեռ նե րի հյու սի սա յին ջրբա ժա նով, ա վե լի հյու սիս` հա տում

Ջեյ հան ( Ջի հուն) գե տը, ա պա ձգվում Կի լիկ յան կենտ րո նա կան Տավ րո սի

հյու սի սար եւել յան հատ վա ծի գա գաթ նագ ծով: Թո րոս Ա.-ի իշ խա նութ յան

ներ քո էր գնտվում Ա նա բար զան (Ա նար զա բա21) (իշ խա նութ յան կենտ րոն),

իսկ Ու սա մա իբն Մուն կի զի վկա յութ յու նից պարզ է դառ նում, որ Թո րոս

Ա.-ի իշ խա նութ յան ներ քո էին գտնվում նաեւ Մա մես տիան ( Մոպ սո ւես-

տիա22) եւ Ա դա նան23: Մի քա յել Ա սո րին գրում է, որ Թո րոս Ա.-ն իշ խում

էր ողջ Կի լի կիա յում24: Նա հա յութ յա նը միա վո րե լու նպա տա կով Տ ղա Վա-

սի լին հրա վի րեց իր մոտ, սա կայն հե ռուն գնա ցող նպա տակ ներ ու ներ:

Նա ձգտում էր գե րա կա դիր քի բո լոր հայ իշ խան նե րի նկատ մամբ, իսկ

Կի լի կիա յի եւ Եփ րատ գե տի վե րին հո սան քի շրջա կա գա վառ նե րում հաս-

տատ վել էր ստվա րա թիվ հա յութ յուն, ուս տի դի մեց խո րա ման կութ յան:

Տ ղա Վա սի լը գնում է Թո րոս Ա.-ի մոտ, բայց վեր ջինս ձեր բա կա լում

է նրան եւ տա նում Ե դե սիա ՝ Բալ դո ւին Բուր գա ցու մոտ: Բալ դո ւի նի հա-

մար ստեղծ վում է հիա նա լի հնա րա վո րութ յուն՝ տի րա նա լու Գող Վա սի լի

20 Մատթեոս Ուռհայեցի, նշվ. աշխ., էջ 336-337:21 Անարզաբա - քաղաք Կիլիկիայի դաշտային մաս& մ: Գտնվ& մ է Սսից մոտ 25 կմ.

հարավ-արեւելք՝ Սա& րան եւ Սիս գետերի մե ջ ընկած հարթավայր& մ: Կիլիկիայի Ռ& բինյան Թորոս Ա. հայ իշխանը 1104 թ. գրավ& մ է Անարզաբան: Տե՛ս ՀՀՇՏԲ, հ. Ա., էջ 250-251. հմմտ. Հ. Միքայէլ վրդ. Յովհաննէսեան, Հայկական Կիլիկիոյ բերդերն & բերդաքաղաքները, Վենետիկ 1989, էջ 140-157:

22 Դաշտային Կիլիկիոյ երեք գլխաւոր քաղաքներէն մէկն էր Մսիս կամ Մամե ստիա, որ կը գտն& ի Ճիհ& ն գետի արեւմտեան ափին վրայ. իր հիւսիսը & նի Անարզաբայի գաւառը, իսկ արեւմ& տքէն` Ատանայի գաւառը: Ճիհ& ն եւ Սիհ& ն գետեր& ն մի ջեւ ընդարձակ դաշտագետին մը կը տարած& ի եւ կը հասնի մի նչեւ Այասի ծովափը: Տե՛ս «Հայկական Կիլիկիոյ բերդերն & բերդաքաղաքները», Հ. Միքայէլ Վրդ. Յովհաննէսեան, ն& յն տեղ& մ, էջ 334-341:

23 Տե՛ս Усама ибн Мункиз, Книга назидания, թրգմ. М. А. Салье, Москва, 1958, էջ 297:24 Տե՛ս Chronique de Michel le Syrien, tr. par. Chabot, I-III, Paris, 1900-1910, էջ 227:


տա րածք նե րին: Նա այն քան ժա մա նակ չա զա տեց Տ ղա Վա սի լին, մինչեւ

որ վեր ջինս չհա մա ձայն վեց հանձ նել իր տա րածք նե րը նրան: 1116 թ. Տ ղա

Վա սի լը, ծանր խոշ տան գում նե րի են թարկ վե լով Բալ դո ւին Բուր գա ցու

կող մից, ստիպ ված էր իր տա րածք նե րը զի ջել: Ա զատ ար ձակ վե լուց հե տո

նա մեկ նում է Կոս տանդ նու պու լիս. « Յայն ժամ գնաց Վա սիլն առ մեծ իշ-

խանն Հա յոց, որ կո չէր Լ եւոն, որ դի Կոս տանդ նեայ՝ որդ ւոյ Ռու բե նայ՝ եղ-

բայր Թո րո սի եւ կին ա ռեալ էր զդուստր նո րա. Յայն ժամ Թո րոս եղ բայր

Լ եւո նի կո չեաց զտղայ Վա սիլն եւ նեն գու թեամբ կա լաւ զնա եւ տայր ի

Պաղ տինն ի յՈւռ հա յոյ կոմսն: Եւ նա գա զա նա բար ի խոշ տան գանս ար-

կա նէր զայրն քաջ եւ զհ զօր պա տե րազ մող եւ բռ նու թեամբ ա ռեալ ի նմա-

նէ զա մե նայն գա ւառն եւ խա փա նեաց զիշ խա նու թիւնն Հա յոց ի յայնմ

աշ խա հէն: Եւ Վա սիլն գնաց առ Լ եւոն ա ներն իւր եւ ան տի յա րու ցեալ

գնաց ի Կոս տանդ նու պօ լիս. եւ ա րար նմա թա գա ւորն Հո ռո մոց մեծ ըն-

դու նե լու թիւն եւ ա մե նայն զօ րաց իւ րոց»25:

Կոս տանդ նու պոլ սում նրան ջերմ ըն դու նե լութ յուն են ցույց տա լիս:

Տ ղա Վա սի լի հետ էր նաեւ իր զոր քը: Այս հան գա ման քով պետք է պայ-

մա նա վո րել Կայս րութ յու նում նրան լավ ըն դու նե լութ յուն ցույց տա լը:

Հան ձինս Տ ղա Վա սի լի եւ իր զոր քի` կայս րութ յու նը ձեռք էր բե րել նոր

ուժ, ո րին հա րող նե րը կայս րութ յու նում հայտ նի դար ձան Կո կո վա սիլ ներ

ան վամբ: Ա. Կաժ դա նը գրում է, որ նրանք Մա նո ւել Ա. Կոմ նե նոս կայ սեր

(1143-1180 թթ.) զոր քե րի կազ մում են ե ղել 1160 թ.26:

Պետք է են թադ րել, որ Տ ղա Վա սի լի՝ Կոս տանդ նու պո լիս գնա լը եւ

կայս րութ յու նում զին վո րա կան ծա ռա յութ յան անց նե լը պա տա հա կան

չէր, ըստ եր եւույ թին, սկզբնա կան հատ վա ծում Տ ղա Վա սի լը ձգտում

էր նո րից օգ նա կան ու ժեր գտնել եւ ի դեմս կայս րութ յան` նոր դաշ նա կից

ձեռք բե րել:

___________

25 Մատթեոս Ուռհայեցի, նշվ. աշխ., էջ 337:26 Տե՛ս А. П. Каждан, նշվ. աշխ., էջ 43:


РЕЗЮМЕ

В результате сельджукских походов в конце XI века Визан тийская Империя оказалась в трудном положении. От ослабления империи восполь-зовались некоторые армянские князья, которые служили в византийской aрмии. Им удалось создать в Киликии, вокруг города Мараша, армянское княжество, которым правили сначала Пилартос Варажнуни, а потом - Гох Васил. После смерти последнего власть перешла к его преемнику Тга Василю, который правил около трех лет (1115-1117 гг.), так и не сумев развить достижения его предшественников. Власть была утеряна из-за неосторожной внешней политики, чем и воспользовались крестоносцы, а также из-за политики князя Киликийской Армении Тороса I, который любой ценой пытался объединить армянские княжества в рамках единного государства.

SUMMARY

Due to the Seljuk invasions at the end of the 11th century the Byzantine Empire appeared in diffi cult state. From the weakness of the Empire benefi ted some Armenian noblemen who were in charge of the Byzantine army. They managed to create in Cilicia, around the city Marash, an Armenian principality to be ruled fi rst by Pilartos Varazhnuni and than by Gogh Vasil. A� er the death of Gogh Vasil the power passed to his successor Tgha Vasil, who ruled ca. three years (1115-1117). However Tgha Vasil could not develop the achievements created by his predecessors. The power was lost from the one hand due to unskillful foreign policy, from which benefi ted the Crusaders, and from the other hand due to the policy of Toros I, prince of Cilician Armenia, who tried to unite at all costs the Armenian principalities in frameworks of a united state.

ԷՋՄԻԱԾԻՆ

ՀԱՅԿԱՆ( Շ ՄԵՍՐՈՊՅԱՆ բա նա սի րա կան գիտ. դոկտոր, ԼԻ

ՀԱՐՈՒԹՅԱՆ ՏՈՆԻՆ ՎԵՐԱԲԵՐՈՂ ԲԱՐԲԱՌԱՅԻՆ ԲԱՌԱՇԵՐՏԻ ԸՆԴՀԱՆՈՒՐ ԲՆՈՒԹԱԳԻՐԸ

Տո նա կա տա րութ յուն նե րը եւ տո նա կան հան դի սութ յուն նե րը, ըն ծա-

յա բե րութ յան ծի սա կան կար գը հայ ժո ղովր դի կեն ցա ղի ան բա ժան

մասն են։ ԺԸ. դա րում Սի մեոն Ա. Եր եւան ցի Կա թո ղի կո սի կող մից հաս-

տատ ված եւ Ք րիս տո սի ծնուն դով պայ մա նա վոր ված տո մա րի հա մա ձայն`

շա բաթ վա օ րե րից ա ռա ջի նը` մի ա շաբ(ա)թին կամ կի րա կին, նվիր վում է

Բարձր յա լի հի շա տա կութ յանն ու երկր պա գութ յա նը1։ Միա շա բա թի կամ

կի րա կի օր վա մա սին վկայ ված է. « Միով ա ւուրբ զկնի շա բաթ ա ւուր, որ

եւ ա ռա ջին օր շա բա թուն` այ սինքն եօթ նե կի. կի րա կէ, այ սինքն տէ րու-

նա կան` օր յա րու թեան Ք րիս տո սի»2։ Ըստ Հ. Ա ճառ յա նի` կիւ րա կէ բա-

ռը փո խա ռութ յուն է հու նա րե նից, քրիս տո նեութ յան մի ջո ցով տա րած-

վել է մի շարք լե զու նե րում եւ ն շա նա կում է «տէ րու նա կան»3։ « Կիւ րա կէ

ա նուա նե ցին հարքն սուրբ, որ լսի օր տէ րու նի»4։

Հա յե րե նի տա րած քա յին տար բե րակ նե րում մի ա շա բաթ(ի) բա ռին

չենք հան դի պում։ Բար բառ նե րի մեծ մա սում վկայ ված է կի րա կի բա ռը`

հետեւ յալ հնչա տար բե րակ նե րով. կի րէ կի5 ( Բուր դուր), կը րա՛ կի (Ա գու-

լիս), կյի րակ յի (Ուր միա), կյը րա կէյ (Ոզմ), կը րա կէ ( Մու ժում բար), կյը րէ՛ կի//

գյը րէ՛ գի ( Ղա րա բաղ), գյ4 րա կէ ( Մեղ րի), գի րա գի ( Շա մա խի), գը րա գի

( Բերդ), գյի րա գի ( Լո ռի), գի րա գէ ( Տիգ րա նա կերտ), գիա գի ( Համ շե նի

1 Տե՛ս «Տօնացոյց», հ. Բ., Ի տպարանի Սրբոյ Կաթ& ղիկէ Էջմի ածնի, 1887-ՌՅԼԶ։2 ՆՀԲ, հ. Բ., Վենետիկ, 1837, էջ 271։3 Հ. Աճառյան, Հայերեն արմատական բառարան, հ. 2, Երեւան, 1973, էջ 598։4 Գ. Աւետիքեան, Խ. Սիւրմէլեան, Մ. Աւգերեան, Նոր բառգիրք հայկազեան լեզ& ի, հ. 1,

Վենետիկ, 1836, էջ 1100։5 Բարբառային օրինակներն ըստ բարբառային բառարանների, բարբառագիտական

մե նագր& թյ& նների, բարբառային բանահյ& սական գրակա ն& թյան, ՀՀ ԳԱԱ լեզվի ինստիտ& տի` բար բա ռագիտական ատլասի նյ& թերի հավաքման ծրագրին համա-պատասխան բարբա ռային ձեռագիր նյ& թերի (500 բնա կավայր), գիտարշավն երի ընթացք& մ մե ր կատարած գրառ& մն երի։

2017 Զ. ՀԱՐՈՒԹՅԱՆ ՏՈՆԻՆ ՎԵՐԱԲԵՐՈՂ ԲԱՐԲԱՌԱՅԻՆ ԲԱՌԱՇԵՐՏԻ ԲՆՈՒԹԱԳԻՐԸ 117

Խո փա եւ Բորչ կա), գի յա գի ( Զեյ թուն, Համ շե նի Առդ լու), գի րա յի ( Կե սա-

րիա), գի րէ յի (Ան կա րա յի թրքա խոս հա յե րի բար բառ) եւ այլն։

Ա րա րատ յան բար բա ռում կի րա կի կամ ջա՜ն- ջա՜ն կի րա կի է կոչ վում

Ք րիս տո սի հա րութ յան օ րը, ո րը հա ջոր դում է դժոխ քի ա վե րու մը եւ Հի-

սու սի թա ղու մը խորհր դան շող կի սա մե ռ շա բա թին. հմմտ. « Լընգ լըն գան 4 ր բաթ, կի սա մե ռ շա բաթ, ջա՜ն- ջա՜ն կի րա կի»:

Պոլ սի բար բա ռում կի րա կի բա ռը հան դես է գա լիս ի մաս տի ընդ լայ-

նու մով եւ ն շա նա կում է նաեւ «հա մընդ հա նուր, հա մա ժո ղովր դա կան

բնույթ ու նե ցող օր». հա մե մա տել` «Օր կի րա կիին խախկ ըլ լա»6 հան դի-

մա նա կան ար տա հայ տութ յու նը։

Ար ցա խի բար բա ռում գրանց ված է գյիրգ յի րա կ4 ն բա ղադ րութ յու նը,

ո րը, կար ծում ենք, կի րա կի եւ ի րի կ4 ն բա ռե րի ձեւաի մաս տա յին ձուլ-

ման` բա ղար կութ յան արդ յունք է7։ Կա րե լի է են թադ րել, որ այս բա ղա-

դրությամբ հատ կանշ վում է սուրբ հա մար վող կի րակ նա մու տը եւ կի-

րակ նա մու տի ե րե կո յան ժա մեր գութ յու նը։ Ա րա րատ յան բար բա ռում

կ ՛ի րագ մ4 տ նշա նա կում է «շա բաթ ե րե կոն, որ սուրբ է հա մար վում»:

Ըստ ՆՀԲ-ի` «կի րակ մուտ. մուտք կի րա կէի. ե րե կոյն եւ գի շերն շա բա թու,

ո րում լու սա նայ միա շաբ թին»8։

Կե սա րա ցի նե րի կրո նա կան տո նա կար գում կա «գառ նէ րը զէ ն4 ք գի րա-գի» ար տա հայ տութ յու նը` «զո հա բե րութ յան եւ ա գա պի ծի սա կար գե րով

նշվող տոն» ի մաս տով։

Տար վա մեջ ա ռանձ նա նում են նաեւ քրիս տո նեա կան բո վան դա կու-

թյուն ու նե ցող այլ տո նա կան օ րեր եւս, ո րոնք բար բա ռա յին բա ռա պա-

շա րում ար տա հայտ վում են տար բեր բա ռե րով եւ ար տա հայ տութ յուն նե-

րով: Օ րի նակ` նը շով օր` Մու շի բար բա ռի Խիա նի խոս վածք («նշա նա կա լի,

ա ռանձ նա կի օր»), հը րա շա լի օր` Ա դա նա յի բար բառ («զատ կի, նաեւ ե կե-

ղե ցա կան այլ տոն»), մաիս օխ տը` Երզն կա, կը ճատ օր` Ս վե դիա, դ ՛է րի9,

Կա րին, Ա խալց խա (կար ծում ենք` տէր>դէր բա ռի տի րոջ դէ րի թեք

հո լո վաձեւն է, այ սինքն` «տի րոջ հա մար կա տար վող, տի րո ջը նվիր ված»),

ա գ4 մ 10 օր` Մա նի սա, Նոր Նա խիջ եւան, Պո լիս, Սե բաս տիա, ա գամ օր`

6 Հ. Աճառյան, Պոլսահայ անգիր բանահյ& ս& թյ& ն, Երեւան, 2009, էջ 158։7 Բաղարկ& թյան մասին տե՛ս Հ. Պետրոսյան, Ս. Գալստյան, Թ. Ղարագյ* լյան, Լեզ-

վա բանական բառարան, Երեւան, 1975, էջ 47։8 ՆՀԲ, հ. Ա., Վենետիկ, 1836, էջ 1100։9 Տե՛ս Հ. Մկրտչյան, Կարնո բարբառը, Երեւան, 1952, էջ 134։10 Ըստ Հ. Աճառյանի` ակ� մբ բառից (տե՛ս Հ. Աճառյան, Հայերեն արմատական բա ռա-

118 ՀԱՅԿԱՆՈՒՇ ՄԵՍՐՈՊՅԱՆ 2017 Զ.

Ա դա նա, Բեյ լան, ա գան օր` Զեյ թուն, ա գ4 մ կամ ա գ4 մօր` Կե սա րիա եւ

այլն։ Նշ ված բար բա ռա բա նութ յուն նե րը հո մա նիշ են կի րա կի («տե րու նա-

կան») բա ռին։ Հմմտ. «Այ սօր ա գ4 մօր է, ժա մը շատ մարդ կ ՚ըլ լա» ( Կե սա-

րիա):

Ա րա րատ յան բար բա ռում, ինչ պես նաեւ խո սակ ցա կան տար բեր ո ճե-

րում գոր ծած վում են ա զատ օր, հանգս տի օր եւ կար մի ր օր հո մա նիշ նե րը,

ո րոնք նո րա բա նութ յուն ներ են` պատ ճա ռա բան ված ժա մա նա կա կից տո-

նա ցույց նե րով, եւ միշտ չէ, որ ու նեն կրո նաե կե ղե ցա կան բո վան դա կու-

թյուն։

Նը շով կամ հը րա շա լի օ րե րի առ թիվ կազ մա կերպ վող հան դի սութ յուն-

նե րը կոչ վում են կըթ տ4 ք =կ4 թ //կիթ+տալ (Ա րաբ կիր, Ակն, «բեր քից,

այ գե կու թից հյու րա սի րե լը, տա սա նորդ տա լը»)։

Ք րիս տո սի հա րութ յա նը11 նվիր ված տա ղա վար տո նը ժո ղովր դա խո-սակ ցա կան լեզ վում կոչ վում է Մեծ զա տիկ կամ Զա տիկ։ Այս տո նի նա-խա պատ րաս տա կան շրջա նը բաղ կա ցած է 40 պա հոց օ րե րից եւ կոչ վում

է Մեծ պահք, ո րը հա յե րե նի տա րած քա յին տար բե րակ նե րում ար տա հայտ-

վում է մի շարք հնչյու նա կան եւ բա ռա յին զու գա բա նութ յուն նե րով,

պահ քի թե մա յին հա րա կից դարձ վա ծա յին միա վոր նե րով, ա ռած նե րով ու

ա սաց վածք նե րով։ Հմմտ. « Մէնձ բահ քը է գավ, մի ձօ թը գ ՛ա ր4 ն էր, մի ձօ թը ա ս4 ն էր» ( Դեր սիմ, Մի րաք)12։

Զա տիկ տո նա նու նը կերտ ված է հրեա կան պա սեք ան վան ման հա մա-

բա նութ յամբ։ Զա տիկ է կոչ վում նաեւ Ծննդ յան տո նը, ո րը հա յե րե նի

բար բառ նե րում ու նի պըզ տիկ // փոքր զա տիկ («Ծննդ յան տոն») ան վա-

նու մը։ Մինչ «զա տիկ» հաս կա ցութ յան քննութ յանն անց նե լը` նշենք, որ

այս տո նին սեր տո րեն առնչ վում է ծի սա կան ա րա րո ղութ յան նա խըն թաց

ե րե կոն` նա խա տո նա կը կամ նա վա կա տի կը։ Վեր ջինս կար եւոր ծի սա կան

բա ղադ րիչ է ե կե ղե ցա կան նշա նա վոր այլ տո նե րի հա մար եւս։

Տե րու նա կան տո նե րի նա խա տո նակ ե րե կոն Կար նո բար բա ռի Բա բեր-

դի խոս ված քում կոչ վում է հավ կ4 ր։ Տվ յալ բար դութ յան հիմ քում ըն կած

է այն սնա հա վա տութ յու նը, ըստ ո րի` նա խա տո նա կի ե րե կո ներն աշ խա-

տող ներն ի րենց են թար կում են հավ կույր դառ նա լու վտան գի13։ Կար ծում

րան, հ. Ա., Երեւան, 1971, էջ 110)։11 Տե՛ս Յ. Աղաբաբեան, Ս. Յար& թիւն, «Հովիւ», Թիֆլիս, 1906, թ. 11, էջ 163-165. Վ.

Յա կովբեան, Խորհրդած& թիւն Զատկի յար& թեան, «Եկեղեցի Հայաստանեայց», Կ. Պոլիս, 1888, թ. 8, էջ 114-121. Ն& յն հեղինակի` «Տօն Զատկի», էջ 121-124։

12 Ռ. Բաղրամյան, Դերսիմի բարբառային քարտեզը, Երեւան, 1960, էջ 65։13 Նախապաշար& մն երի եւ համապատասխան բառաշերտի մասին տե՛ս «Բանասէր»,


ենք` հավ կ4 ր հաս կա ցութ յան բո վան դա կութ յունն առնչ վում է հրեա նե րի

շա բա թա պա հութ յան ա վան դույ թին, ո րի մա սին վկայ ված է Հին կտա կա-

րա նի «Ծնն դոց» գրքում. «Եւ հան գեաւ յա ւուրն եւթ նե րոր դի յա մե նայն

գոր ծոց իւ րոց` զոր ա րար» (Ծնն դոց, Բ. 2) եւ «Ե լից» գրքի տաս նա բան-

յա յի չոր րորդ պատ վի րա նում (Ե լից Ի. 8)։

Ա դա նա յի եւ Պոլ սի բար բառ նե րում հավ կ4 ր կցա կան բար դութ յու նը

ժա մա նա կա նիշ բա ռը է եւ ի մաս տի կոնկ րե տա ցու մով նշա նա կում է

միայն Ք րիս տո սի Հա րութ յան տո նից մինչեւ Համ բար ձում ըն կած ժա-

մա նա կա հատ վա ծը։

Նա վա կա տիկ գրա կան փո խա ռութ յու նը բնո րոշ է գրե թե բո լոր բար-

բառ նե րին եւ գ րա բա րից ա վանդ ված հնչյու նա կազ մով պահ պան ված է

Ա րա րատ յան, Կար նո, Նոր Ջու ղա յի, Թիֆ լի սի եւ այլ բար բառ նե րում։

Բազ մա թիվ վայ րե րում նա վա կա տիկ-ը հան դես է գա լիս հնչա փո փո խակ-

նե րով` եր բեմն ի հայտ բե րե լով ի մաս տա յին ինչ-ինչ տար բե րութ յուն ներ։

Այս պես` ա) ար եւել յան բար բա ռա տա րածք. նօ վա կա տիկ (Եր եւան), նը-վը կա՛ տիկյ//նը վը կա՛ տըէյգյ (Ա գու լիս), նը վը կա տիք ( Բուր դուր, Կարճ եւան),

նը վը կա՛ տէկ ( Մեղ րի), նը վը կա՛ տիկ ( Գո րիս), բ) արեւմտ յան բար բա ռա տա-

րածք. նա վա գա դիք (Երզն կա, Զեյ թուն, Կե սա րիա, Մա լա թիա), նա վա գա դի

(Աս լան բեկ), նա վա գա դիքյ ( Խար բերդ), նա վա գա դիգ ( Հա ջըն, Նոր Նա խիջե-

ւան, Ռո դոս թո, Սե բաս տիա, Առ տիալ, Սու չա վա), գ) Պարս կա հայք. նա-վա կա տիկյ ( Մա րա ղա, Ուր միա), նավ կա տիկյ ( Սալ մաստ) եւ այլն։ Ինչ պես

նկա տում ենք, հիմ նա կա նում գոր ծում են տվյալ բար բա ռա տա րած քին

բնո րոշ ձայ նա վո րա կան եւ բա ղա ձայ նա կան հա մա կար գա յին հնչյու նա-

փո խութ յան ձեւեր` ա-ի վե րա ծում օ-ի, ը-ի, զրո յի, քմայ նա ցում, ի >է հնչյու նա փո խութ յուն, կ եւ տ պայ թա կան խու լե րի ձայ նե ղա ցում, շնչեղ

խլա ցում, քմայ նա ցում, ան կում եւ այլն։ Օ րի նակ նե րը ցույց են տա լիս,

որ ար եւել յան (նաեւ Պարս կա հայ քի) բար բա ռա յին տա րածք նե րում գրա-

կան հա յե րե նին բնո րոշ կ, տ պայ թա կան խու լե րը հիմ նա կա նում պահ-

պան ված են, իսկ արեւմտ յան բար բա ռա յին գո տի նե րում դրանք վե րած վել

են ձայ նեղ պայ թա կան նե րի։

Միայն կը ճյու ղի բար բառ նե րով հա ղոր դակց վող Սա սուն- Վան-Ոզմ

բար բա ռա յին կղզյա կում հան դի պում են ն ձայ նոր դի ան կու մով ա վա գա-դիգ ( Սա սուն) եւ ամ փոփ ման են թարկ ված կա տիկ ( Վան), կա տէյկ (Ոզմ)

ձեւե րը։

Վեց հազարեակ յայտնեալ կամ տես& թիւն ռամկական սնապաշտ& թեան վրայ, Կ. Պօլիս, 1851։


Նա վա կա տիկ բա ռը եր բեմն այս կամ այն բար բա ռում հան դես է գա լիս

բազ մի մաս տութ յամբ կամ ի մաս տա յին ան ցու մով։ Օ րի նակ` Ղա րա բա ղի

բար բա ռի Բեր դի են թա խոս ված քում նը վը կա տիկ նշա նա կում է ընդ հան-

րա պես ցան կա ցած «քրիս տո նեա կան տոն»։ Կար ծում ենք` տվյալ դեպ-

քում ի մաս տա փո խութ յան հա մար հիմք է հան դի սա ցել թյու րըմբռ նու մը

եւ բուն տո նը տո նի նա խա պատ րաս տա կան շրջա նի հետ շփո թե լը։ Մու շի

բար բա ռի Ա լաշ կեր տի խոս ված քի ա վա կա դիգ (բա ռասկզ բի ն ձայ նոր դի

կո րուստ եւ վեր ջին վան կի տ եւ կ խուլ պայ թա կան նե րի ձայ նե ղա ցում)

բառն ու նի «տո նա կան ա րա րո ղութ յան բաց ման հան դի սութ յուն» ի մաս-

տը։ Թիֆ լի սի, Ղա րա բա ղի, Ա րե շի բար բառ նե րի, Ա րա րատ յան բար բա ռի

Վա ղար շա պա տի, Աշ տա րա կի, Մու շի բար բա ռի Բու լա նու խի խոս վածք-

նե րի կրո նա կան բա ռա պա շա րում նա վա կա տիկ բա ռը հան դես է գա լիս

ի մաս տի կոնկ րե տա ցու մով եւ հատ կան շում է ե կե ղե ցա կան այն պի սի տոն,

ո րի ժա մա նակ մսե ղեն ու տելն ար գել վում է։ Այ սինքն` կա րող ենք են թադ-

րել, որ տա րած քա յին տվյալ տար բե րակ նե րում նա վա կա տիկ-ը հո մա նիշ

է պահք բա ռին (« Հա զա րից մի օր Զա տիկ, էն էլ նա վա կա տիկ» 14, «Ախ կա դըին հա զա րան մի նօտ րին ի լավ զա թիկ, էն էլ` նա վա կա տիկ», Ա րեշ)15։ Վա նի բար-

բա ռում « Հա րութ յան տո նի նա խա տո նակ» հաս կա ցութ յունն ա ռանձ նա-

նում է զատ կի նա վա կա տիկ, մե ծ նա վա կա տիք կամ ա վագ կա տիկ բա ռա կա-

պակ ցութ յուն նե րով։ Վաս պու րա կա նի տա րած քի բար բառ նե րում, ըստ

ըն դուն ված տո նա կար գի, այդ բա ռա նուն նե րով նշվում է նաեւ պահ քի

վեր ջին օ րը։

Բար բա ռա յին լայն տա րածք է ընդգր կում խը թ4 մի նա վա կա տիք //

խըթ ման նա վա կա տիք (Եր եւան, Ա խալց խա, Այն թապ, Ա րաբ կիր, Երզն-

կա, Խար բերդ, Մա րաշ, Պո լիս, Վան եւ այլն) բար բա ռա բա նութ յու նը`

«ճրա գա լույց, Զատ կի կամ Ծննդ յան նա վա կա տիք» ի մաս տով։ Ծննդ յան

կամ Զատ կի նա վա կա տի քը Ա գու լի սի բար բա ռում նշվում է թա թա ղ4 մ 16,

Ս վե դիա յի բար բա ռա տա րած քում` խը թ4 մ բա ռե րով։

Զա տիկ բա ռին հա մար ժեք հա ր4 թ յ4 ն գրա կան ձեւն ու նեն շատ քիչ

թվով տա րած քա յին տար բե րակ ներ. հ ՛ա ր4 թեն ( Մուշ), ա ր4 թին ( Տիգ րա-

նա կերտ), հա ր4 թ4 ն ( Մա լա թիա) եւ այլն, թեեւ Հա ր4 թ յ4 ն ( Պո լիս, Եր-եւան), նաեւ Հա ր4 թ (Ա րա րատ յան), Ա ր4 թին ( Թիֆ լիս), Ար թին ( Գո րիս), Ար թեն ( Մուշ), Յա ր4 տեն ( Բու լա նուխ), Յառ տեն (Ա լաշ կերտ) անձ նա նուն-

14 Ա. Ղանալանյան, Հայկական առածանի, Երեւան, 1951, էջ 181։15 Ա. Լ* սենց, Արեշի բարբառը, Երեւան, 1982, էջ 245։16 Հմմտ. վրացերեն` թաթխվա, & տիերեն` թաթախ� մ։


նե րը` հա մա պա տաս խան հնչյու նա կազ մով, գոր ծած վում են գրե թե բո լոր

բար բա ռա յին տա րածք նե րում։

Զա տիկ անհնչ յու նա փոխ ձեւն է գրանց ված Մոկ սի, Կար նո, Նոր Ջու-ղա յի եւ այլ բար բառ նե րում։

Հնչ յու նա փո խա կան տար բե րակ ներն ու նեն հետեւ յալ կար գի

տա րած քա յին բաշխ վա ծութ յուն. զա տիկյ (Ա գու լիս, Շա մա խի, Ուր միա,

Մա նազ կեր տի Բադ նոս), զա դիգ՛ ( Սու չա վա), զա տիգյ ( Խար բերդ), զա-դագ (Ս վե դիա յի Քա բու սիե, Յո ղու նօ լուկ), զա դիյ (Աս լան բեկ), զէ տէգյ

( Ղա րա բաղ, Կա պան, Մու ժում բար), զէ տիկ ( Բուր դուր, Կա քա վա բերդ),

զա թէկ // զա թիկ (Ա րեշ), զա դէկ ( Մեղ րի ( Կարճ եւան, Վահ րա վար, Գու-

դեմ նիս, Կու րիս, Ա գա րակ), զա դը՛գ ( Զեյ թուն) եւ այլն: Օ րի նակ` «Էտ խէլ-քօ վիթ դա րին էր գ4 ժ4 մ զա դիգ գ ՚է նիս» ( Տիգ րա նա կերտ)17: « Բի կիէղ շի նին ի Զէտ կէն, Չըմ լէ ղի ն4 եէր մի նիէն» - « Բո կեղ են պատ րաս տում Զա տի կին, չեմ

ձանձ րա նում դրա նից» ( Քե սաբ)։ «Ի կ4 օծ է Քէ՝ս պ4 Զէ՝ տէը, կէն նէ քը կը շէ՝-րին ըզ քիշ կի րը» - «Ե կել է Քե սա բի զա տի կը, կա նայք քե շիկ («զատ կա կան

ճաշ») են պատ րաս տում» ( Քե սաբ)18։

Ինչ պես վե րը նշե ցինք, բար բառ նե րի գե րակ շիռ մա սում Ծննդ յան

եւ Հա րութ յան տո նե րը միմ յան ցից զա նա զան վում են մե ծ (ճոչ զա տիկ, Վան, վըէնձ զա տիկ, Նո յեմ բեր յան) եւ փոքր (պըս տիկ զա տիկ, Դիա դին, պ4 ճ4 ր զա տիկ, Լո ռի) ո րո շիչ նե րով։ Ան տիո քի կամ ծայր հա րա վարեւմտ-յան խմբակ ցութ յան Զեյ թուն− Մա րա շի բար բառ նե րում զա տիկ բա ռով

հատ կանշ վում են բո լոր տա ղա վար տո նե րը` Ծննդ յան, Հա րութ յան, Պայ-ծա ռա կեր պութ յան, Աստ վա ծած նի եւ Խաչ վե րա ցի։

Զա տիկ բա ռը ո րոշ բար բառ նե րում բազ մի մաստ է. Բու լա նու խի խոս-ված քում, օ րի նակ, նշա նա կում է` 1) զե նումն, զոհ, 2) ոչ պահք, ու տիս

օր, 3) տո նա կան օր, երբ պահ քը լուծ վում է մսե ղեն եւ յու ղա լի կե րա-կուր նե րով:

Զա տիկ բա ռի ի մաս տով է պայ մա նա վոր ված զա տիկ («կար միր մի ջատ»)

նույ նա նու նութ յա նը վե րագր վող կրո նա կան բո վան դա կութ յու նը եւ ըստ

այդմ` հա ջո ղութ յան նշան լի նե լու նա խա պա շար մուն քը։ Նույն ա նու-նով բար բա ռա խոս ներն ան վա նում են տո նի մո տա կա օ րե րին եր եւա ցող

կարմ րա վուն մի ջա տը. Ա դա բա զա րի, Նի կո մե դիա յի, Խան դա կի, Ար ծա փի

բար բառ նե րում այն կոչ վում է նաեւ զատ կի պը լոճ, աս տ4 ծո կով, յեզ նակ, Բու լա նու խի Յոն ջա լու գյու ղի են թա խոս ված քում` զադ գի բօ լօջ, Մոկ սի

17 Ա. Հանեյան, Տիգրանակերտի բարբառը, Երեւան, 1978, էջ 174։18 Յ. Չոլաքեան, Քեսապի բարբառը, Հալէպ, 1986, էջ 345 եւ 353։


Մամռ տան ցում` ճòչ զատ կը բօ լօճ, նաեւ պա սը զա տէկ, Սուր մա լո ւի Դաշ-բու ռու նում` զատ կի բ ՛ը լօճ (« Զատ կի բ ՛ը լօ ճը է կավ, զա տիկն էլ բ ՛է րէց»)։

Զատ կի տո նին են առնչ վում մի շարք բար բա ռա յին կազ մութ յուն-ներ. զատ կա փայ (Ա րա րատ յան բար բառ), զա տի կա փայ (Ա գու լիս, «զատ-կի տո նին հա րա զատ նե րին իբրեւ բա ժին ու ղարկ վող ու տեստ»)։ Զատ կին

մա տաղ բա ժա նե լու ա րա րո ղութ յունն ան վա նում են ա խար ( Գո րիս), զեն-լին («մա տա ղա ցու»)` ա խա րա ց4 ( Ղա րա բաղ)։ Հիմ նա կան գոր ծո ղութ յան

ան վան մամբ է պայ մա նա վոր ված ի մաս տա յին այն փո փո խութ յու նը, ո րը

նկատ վում է ա խար- կի րա կի ար տա հայ տութ յան մեջ` «զատ կի կի րա կի»

(Եր եւան):

Զա տիկ բա ռով են կազմ ված նաեւ` զատ կ4 թ յ4 ն − 1. զա տիկ օր,

2. զատ կի ա ռի թով կամ զատ կի հա մար (Ա րա րատ յան, Մուշ, Եր եւան, Առ-տիալ, Թիֆ լիս), զըտ կը շա բաթ − զա տի կի շա բաթ, զըտ կը ռէխ - զա տի կի

մո տեր քը (Ա գու լիս), զը ռա զա դիկ (= «ծռա զա տիկ») ( Սու չա վա) եւ այլն։

Ծ ռա զա տի կը, ո րի պատ ճա ռով հա ճախ մի ջե կե ղե ցա կան խռո վու-թյուն ներ են տե ղի ու նե նում, հայտ նի է գրե թե բո լոր բար բա ռա խոս նե-րին։ Ստ. Մալ խաս յան ցը ծռա զա տիկ բա ռի մա սին գրում է. «Ա մեն ե կե ղե-ցի յուր զա տիկն է հա մա րում ու ղիղ, իսկ մյուս ե կե ղե ցու նը հա մա րում է

ծռա զա տիկ»19։ Ինչ պես նկա տում ենք, ծռա զա տիկ բա ռի կեր տու մը պատ-

ճա ռա բան վում է սուբ յեկ տիվ հիմ քով` սե փա կան հա մոզ մուն քը գե րա դա-

սե լով եւ այ լո ցը «ծուռ, սխա լա կան» հա մա րե լով։

Զատ կին հա րա կից հաս կա ցութ յուն նե րից են կար մի ր կի րա կի (Ա րա-

րատ յան, Շի րակ, «զատ կի եր րորդ կի րա կին»), էրգ յան 4 տիս ( Ղա րա բաղ,

«զա տի կից մինչեւ համ բար ձում ընկ նող ուտ յաց օ րե րը») եւ այլն:

Զատ կին, Կա ղան դին, Ք րիս տո սի ծնուն դին, Տ յառ նըն դա ռա ջին ե րի-

տա սարդ նե րը, նաեւ նո րապ սակ նե րը այ ցե լում են ազ գա կան նե րին եւ որ-

պես հար գան քի նշան` համ բու րում մե ծա հա սակ նե րի ձեռ քը։ Այդ ծի սա-

կար գը Ակ նում եւ Պ րու սա յի Ե նի ճե գյու ղում կոչ վում է ձեռք պագ: Պոլ սի բար բա ռում ձեռք պագ բա ռը ի մաս տի նե ղաց ման է են թարկ վել եւ նշա նա-

կում է` «հար սա նի քից ութ օր հե տո, նաեւ տո նա կան օ րե րին հար սի ու փե սա յի այ ցե լութ յու նը հար սի հայ րա կան տուն` ծնող նե րի ա ջը համ բու-

րե լու»: Ինչ պես յու րա քանչ յուր տո նի, այն պես էլ Զատ կի խո հա նո ցը ա ռանձ-

նա կի է, որն էլ հիմք է հան դի սա ցել մի քա նի բա ռաձ եւե րի կերտ ման. չօ րէքյ ( Բեյ լան, «ծի սա կան շա քա րա հաց»), տը զըն գը նիր ա բ4 ր (Ս ղերդ,

19 ՀԲԲ, հ. Բ., Երեւան, 1944, էջ 355։


«զա նա զան ու տեստ նե րով պատ րաստ ված կե րակ րա տե սակ»), փը սա դիր,

այ սինքն` «պսա կա դիր» ( Նոր Նա խիջ եւան, «Ք րիս տո սի փշե պսա կի տես-քով խմո րե ղեն») եւ այլն։

Տո նի թե մա տի կա յով են պայ մա նա վոր ված մի շարք նա խա պա շա րում-ներ, ո րոնք հա յե րե նի բար բառ նե րում ար տա հայտ վում են հա րադ րու-թյուն նե րով ու դարձ վածք նե րով. օ րի նակ` պա տո ւա ռիք ա նել ( Մուշ, Վան, Կա րին)20, յէ ղի ջել // յե ղի ճել (=ե ղինջ+ել) ( Սու չա վա), «ռու մի նա կան սո-վո րույ թով ձեռ քե րը ե ղին ջով ար յու նո տել» ։ Տվ յալ դեպ քում սպա սե լի

էր, որ այս սո վո րույ թի հետ ռու մի նա հա յե րի բար բա ռա յին բա ռա պա շար

պի տի ան ցած լի ներ ռու մի նե րեն հա մա պա տաս խան բա ռը, սա կայն, ինչ-պես տես նում ենք, Սու չա վա յի բար բա ռում հաղ թել է հա յե րեն տար բե-րա կը։

Պոլ սի բար բառն ու նի «զա տի կը վը րան աղ տո տէր է» ար տա հայ տու-թյու նը, ո րի հա մար հիմք է հան դի սա ցել զատ կի տո նին նոր հա գուստ

չկրե լու նա խա պա շար մուն քը21։ Կար նո բար բա ռի Բա սե նի խոս ված քում

«ե ղ4 ն գով հմա յել» ար տա հայ տութ յունն ու նի կրո նա կան` մաս նա վո րա-բար զատ կա կան տո նին առնչ վող ի մաստ։ « Բա սե նում հա մո զո ւած են,

որ ե թէ մա նու կը ծնո ւի Ծնն դեան ե րե կո յին կամ Զատ կի խթման կամ թա-թախ ման ե րե կո յին, կը դառ նայ ե ղուն կով հմա յող»22։

Այս պի սով, ըստ այսմ` կա րե լի է եզ րա կաց նել` ա) Հա րութ յան տո նը

նշա նա կա լից ի րա դար ձութ յուն է բար բա ռա խոս հա յութ յան հա մար, եւ

տո նի նա խա պատ րաս տութ յան, ըն թաց քի եւ ա վար տի թե մա յով հա յե րե նի

բար բառ նե րում ստեղծ վել են ո րո շա կի քա նա կով բա ռեր ու ար տա հայ-

տութ յուն ներ, բ) հա յե րե նի տա րած քա յին տար բե րակ նե րում մեծ թիվ չեն

կազ մում հա ր4 թ յ4 ն գրա կան ձեւի հնչյու նա կան տար բե րակ նե րը, գ) տա-

րած քա յին տար բե րակ նե րում հիմ նա կա նում գոր ծած վում են զա տիկ բա-

ռի հնչյու նա կան զու գա բա նութ յուն նե րը, դ) տո նի բո վան դա կութ յամբ

պատ ճա ռա բան ված նա խա պա շար մունք նե րի հա մա պա տաս խան ան վա-

նում նե րը հա մալ րում են բար բա ռա յին կրո նաե կե ղե ցա կան ի մաս տա յին

(թե մա տիկ) խում բը:

_____________

20 Տոնի նախօրյակին, բնակարանամ& տին կամ գարնանամ& տին տ& նը եւ առաստաղը մաքրել, պատերը ճերմակեցնել, գետինը նոր կավով ծեփել եւ այլն:

21 Պոլսեցիները զատկի օրը նոր զգեստ չեն կր& մ, քանի որ, նախապաշարմ& նքի համա-ձայն, հնարավոր է անհաջող& թյան հանդիպեն։

22 Քաջբեր* նի, Տօներ, ԱՀ, Թիֆլիս, 1901, գիրք Vıl-VlIl, էջ 118-119։


РЕЗЮМЕ

Праздники Рождества и Воскресения Христова называются у армян “Затик”, но этим праздникам в армянских диалектах соответствуют названия “Большой Затик” (Воскресенье) и “Малый Затик” (Рождество). С понятием “Затик” тесно связаны так же диалектные изоморфизмы обозначающие предидущий вечер не только этих, но и вообще всех церковных праздников. Литературная форма слова рождество, которое эквивалентно слову затик, употребляется только в некоторых говорах армянского языка. Исследование показывает, что а) Воскресение Христова большой знаменительный праздник для диалектоговорящих христян-армян, которые разными словами и выражениями описывают праздничные дни; б) в армянских диалектах очень редко встречаетются фонетические варианты литературного слова воскресенье; в) в армянских диалектах доминируют фонетические изоморфизмы слова затик; г) в некоторых региональных вариантах армянского языка употребляются синонимы и разные фразеологические обороты, которые обогащают религиозно-церковную лексику (тематическую группу) армянских диалектoв.

SUMMARY

The celebration of Christ’s resurrection is named in Armenian “zatik”. Easter is called the Christmas and Easter holidays, which have names Great Zatik (“Resurrection Day”) and Minor Zatik (“Birth Day”) in the Armenian dialects. The concept of “Zatik” is closely related to the celebration of eve, holiday or those marks of all important religious holidays. Easter resurrection gives adequate literary form of very limited number of options. The word Zatik is a non shi� ed linguistic form in Armenian dialects. The study shows that: a) the Resurrection is a milestone for Armenians speaking the dialect. The holiday preparations, progress and conclusion on Armenian dialects created a certain number of words and phrases, b) phonetic versions of literary form of resurrection do not constitute a large number of language versions, c) the synonyms of the concept is utilized only in a scarce number of places, d) the relevant content names commemorating the prejudice reasoned with holiday complement the religious-ecclesiastical idiomatic semantic (thematic) group.

ԷՋՄԻԱԾԻՆ

ԱՐ( ՍՅԱԿ ԱԲՐԱՀԱՄՅԱՆ ԳԻ

ՍԻԱ ՄԱՆ ԹՈ ՅԻ «ՀԱ ՅՈՐ ԴԻ ՆԵ ՐԸ» ՇԱՐ ՔԸ

«Դ ՐՕ ՇԱ ԿԻ» ԳՐԱ ԿԱՆ ԲԱԺ ՆՈՒՄ

Սիա ման թո յին բախ տա կից Վա րու ժա նը գրում է. «Ու կը մտնէ ան

հայ բա նաս տեղ ծու թեան աս պա րէզը այն օ րե րուն մէջ, որ հայ տա-

ռա պան քը միա սին ու զու գա հեռ կա կօ սէին հայ րե նի հո ղը, հայ կեան-

քը...»1: Դժ բախ տա բար, հա յոց ճա կա տագ րի ող բեր գա կան ի րա դար ձու-

թյուն ներն էլ ու ղեն շում են Սիա ման թո յի գրա կան գոր ծու նեութ յան ըն-

թաց քը: 1896 թ. խառ նակ օ րե րին Սիա ման թոն շա տե րի նման Պոլ սից մեկ-

նում է Ե գիպ տոս, 1897 թ.՝ Փա րիզ, Ժնեւ, Լո զան. սեր տո րեն կապ վում է

Փա րի զում ապ րող հայ նշա նա վոր գոր ծիչ նե րի, Եվ րո պա յի հայ ու սա նո-

ղա կան միութ յան ան դամ նե րի հետ: Հա մակ րում էր Հայ հե ղա փո խա կան

դաշ նակ ցութ յա նը2. ժա մա նա կի ի րադ րութ յունն այդ պես էր պա հան ջում.

«Ե թե հայ ես, ու րեմն դաշ նակ ցա կան ես, այ սինքն՝ հա յոր դի՝ ան կախ քո

սո ցիա լա կան ինք նութ յու նից»3:

Բա ցի այդ, «Դ րօ շա կը»՝ ՀՅԴ պաշ տո նա թեր թը, ա զա տագ րա կան պայ-

քա րի թեժ գա ղա փար նե րով ազ գա յին տրա մադ րութ յու ննե րի մթնո լորտ

էր ստեղ ծում իր շուր ջը, կենտ րո նաց նում հայ հե ղա փո խա կան միտ քը:

Այդ մի ջա վայ րից Սիա ման թոն ստեղ ծա գոր ծա կան լից քեր էր ստա նում,

ո գեշնչ վում հե ղե ղի պես խմբագ րութ յուն հոր դող հայ դու կա յին կռիվ նե-

րի մա սին լու րե րից:

1902 թ. ար դեն խմոր վում էին « Հա յոր դի նե րը» շար քի բա նաս տեղ-

ծութ յուն նե րը, ո րոնք 1903 թ. հա ջոր դա բար տպագր վում են թեր թում՝

1 «Գրական աս& լիսներ», Կ. Պոլիս, 1913, էջ 24:2 «Սիամանթօ (Ատոմ Եարճանեան) 1878-1915: Ծնած՝ Ակն: Հայ բանաստեղծ, դաշնակ-

ցական գործիչ… Փարիզի մէջ կը հետեւի Սորպոնի համալսարանի գրական& թեան ճիւղին որպէս ազատ & նկնդիր: Կ’այցելէ Ամե րիկա, Թիֆլիս, Բաք& , Էջմի ածին: Կ’աշ-խատակցի «Դրoշակի» եւ «Հայրենիքի»՝ Պոսթոն, որ& ն խմբագր& թիւնն ալ կ’վարէ ժամանակ մը: Զոհ Եղեռնի, 37 տարեկան». տե՛ս «Յ& շամատեան ՀՅԴ», հ. Ա., Լոս Անճելըս, Քալիֆորնիա, 1992, էջ 102, 205, 213:

3 «Գրականագիտական հանդես», Ա., Երեւան, 2004, էջ 67:

126 ԱՐՈՒՍՅԱԿ ԱԲՐԱՀԱՄՅԱՆ 2017 Զ.

ար ժա նա նա լով ընդ հա նուր հիա ցու մի: Սիա ման թո յի ա ռա ջին գնա հա-

տող-քննա դատ Ա. Չո պան յա նը գրում է. «Դ յու ցազ նո րե նը» եւ « Հա-

յոր դի նե րը» շար քը եր եւան հա նած էին ճշմա րիտ դյու ցազ ներ գակ բա-

նաս տեղ ծը…»4 : Իսկ «Դ րօ շա կին» իս կա պես անհ րա ժեշտ էին այն պի սի

գրող ներ ու բա նաս տեղծ ներ, ո րոնք պի տի կա րո ղա նա յին հայ ժո ղովր դի

տխուր կյան քից, հա մա տա րած ող բից ցնծութ յան եր գեր հյու սել. «…մեծ

յու սա հա տութիւ նը մեծ շարժ ման հնոց չի դառ նայ մի ազ գի հա մար, ո րի

պրո պա գան դի աղբ իւ րը լոկ ա զա տագ րա կան, ոգ եւոր ուած քա րո զը չէ,

այլ մերկ, ան պա ճոյճ ի րա կա նութ իւ նը, ուր լա ցը կեր պա րա նա փոխ ւում է

բո ղո քի, յու սա հա տութ իւ նը՝ ապս տամ բութ եան…»5: Այս հա մո զումն ու-

ներ նաեւ Սիա ման թոն: Ն րա լա վա տե սութ յան հզոր շեշ տերն էին կրում

ա զա տագ րա կան պայ քա րի սեւե ռուն գա ղա փարն ու ա պա գա յի նկատ-

մամբ ու նե ցած հա վա տը, ո րոնց հա մադ րումն էլ շար քի գլխա վոր մո տիվն

էր կազ մում: Սա կայն ի րա կան մղձա վան ջից դե պի հաղ թա նակ տա նող

ճա նա պար հը որ քան ցան կա լի, նույն քան էլ ե րա զա յին էր բա նաս տեղ ծի

հա մար:

Ինչ պես Վա րու ժա նը, Սիա ման թոն եւս ո գեշն չող ել եւէջ ներ փնտրեց

Հին Հա յաս տա նի պատ մութ յան մեջ6, ա պա իր ապ րած ժա մա կակ նե րում

փոր ձեց վերգտ նել եր բեմ նի ազն վա զարմ քա ջա զուն նե րին: Սիա ման թո յի

նո րօր յա հե րոս նե րը բո լո րո վին այլ էին. « Հին դիւ ցազ նե րը աշ խար հա կալ-

ներ էին կամ աս պէտ ներ, նո րե րը՝ Յար ճա նեա նի հե րոս նե րը, յե ղա փո խա-

կան ներ են կամ ա ռա քեալ ներ»7:

Շար քի քնա րա կան հե րո սը՝ դյու ցազ նա կան Հա յոր դին, գա լիս էր դա-

րե րի խոր քից՝ «Իր ըմ բոս տա ցո ղի հրե ղէն գլուխն աստ ղե րուն մեջ մխրճե-

լէն // Ու իր ձե ռը ա տե լու թեան սու րե րո վը զի նած»: Գա լիս էր` վերջ-

նա կա նա պես ցնցե լու «քնա ցո ղի, ան տար բեր ու ան գոր ծօն, ե սա կան ու

տկար» ո գին: Թ վում է՝ բա նաս տեղ ծը շե փո րա հա րի դերն էր ստանձ նել`

մտա պատ կե րում ու նե նա լով իր որ դեգ րած գե ղա գի տա կան սկզբունք նե րի

ա ռար կա յա կան վե րա ցար կում նե րը: Այդ հրա շա լի քերթ ված նե րը ստեղծ-

վում էին ռո ման տիկ բա նաս տեղ ծի վեհ գա ղա փար նե րի եւ դա ռն ի րա-

կա նութ յան սուր հա կադ րութ յան հանգամանքնե րում. «Ար վես տը միշտ

ա ռա ջա նում է հա կա սութ յան առ կա յութ յան պայ ման նե րում. դա կամ բուն

4 Ա. Չոպանյան, Երկեր, Երեւան, 1988, էջ 662:5 «Դրօշակ», 1903, թ. 4, էջ 50:6 Հ. Ռշտ* նի, Սիամանթո, Երեւան, 1979, էջ 16:7 Դ. Վար* ժան, Երկերի լիակատար ժողոված& , հ. 3, Երեւան, 1987, էջ 159:

2017 Զ. ՍԻԱՄԱՆԹՈՅԻ «ՀԱՅՈՐԴԻՆԵՐԸ» ՇԱՐՔԸ «ԴՐՕՇԱԿԻ» ԳՐԱԿԱՆ ԲԱԺՆՈՒՄ 127

պայ քարն է, կամ պայ քա րի ար տա ցո լան քը»8: Այլ կերպ՝ մարդ կության

գոր ծու նեութ յան ըն թացքն ուղ ղա կի պայ քա րի դրսեւո րումն է՝ որ պես

վերջ նա կան նպա տակ: Կար ծում ենք` նման ընդ հան րա ցու մը բնո րոշ է

Սիա ման թո յի ստեղ ծա գոր ծութ յա նը թե՛ գա ղա փա րա կան-թե մա տիկ, թե՛

ներ քին տրա մա բա նութ յան ի մաս տով, մա նա վանդ որ « Հա յոր դի նե րում»

նա զար գաց նում է ազ գա յին-ա զա տագ րա կան պայ քա րի գա ղա փա րը:

Սիա ման թոն կռվի է կո չում բո լոր նրանց, ո րոնց հո գի նե րի մեջ ա զա-

տութ յան՝ դեռ չմա րած կայ ծեր կան, ո րոնց մեջ փա ռա վոր նախ նի նե-

րի՝ Ա րա մի, Տիգ րա նի, Վար դա նի « Յաղ թա նա կող զո րու թե նէն» դեռեւս

«շունչ մը մնա ցած է» (« Հա յոր դի նե րը» Ա)9: Նա ստեղ ծում է նա խան-

ձախն դիր հա յոր դու կեր պա րը, որ, նա հա տակ ված հե րոս նե րի ար յու նից

ար բած, նրանց հետ եւե լու ե րազն ու նի պա հած եւ «տար փան քով հո-

ղին ծնրա դիր»՝ հե րո սի «քայ լե րուն հետքն» է երկ յու ղա ծո րեն համ բու-

րում: Սիա ման թո յի բա նար վես տի գե ղար վես տա կան հա մա կար գում հո ղը

խտա ցու մե րով հա րուստ խորհր դա նիշ է. տվյալ դեպ քում այն մեկն է

հա զա րա վոր նե րից եւ միեւ նույն ժա մա նակ այդ հա զա րա վոր նե րի ամ բող-

ջութ յունն է, նրանց ինք նութ յու նը: Քեր թո ղը կեն դա նի շունչ եւ ո գի է

պարգ եւում մայր հո ղին` ներ կա յաց նե լով նրան որ պես դա րա վոր մա քա-

ռում նե րի, տա ռա պանք նե րի ու ող բե րի ա կա նա տե սի (« Հո ղին ձայ նը»)10:

Բա նաս տեղ ծի փո թոր կուն հո գին ան հա գուրդ կրքով հնչեց նում է «սա

քի նա յոյզ ու ա րիւ նոտ ու յու սա հատ հրա ւէ րը պա ղա տա գին», ո րը «յա-

ւի տե նա կան մա քա ռում նե րու Հո ղին ձայնն էր», «գե րա գոյն մար տահ-

րա ւէ րը»՝ հա լած ված, թա փա ռա կան զա վակ նե րը հա վա քե լու. «Եւ ե թէ

կ ̓ու զէք որ ձեր վաղն ջա կան ազ գը դեռ տեւէ, // Ին ձի հա սէ°ք, մո-

լեգ նա բար եւ գունդ առ գունդ»: Բո լո րին չէ, որ հաս նում էր «հո ղին

ձայ նը». դժ բախ տա բար, «ըմ բոս տա ցու մի եւ ա ւե րու մի ի րի կուն նե րը մա-

հաց նող օ տա րա ցում նե րի էին մղում զար հու րած նե րին, շփոթ ուած նե րին,

միայ նակ նե րին»: Այս ա նո ղոք դա րում նրանք որ տե՞ղ պետք է փնտրեին

ճշմա րիտն ու ար դա րը. «Ը սէ՛ք, դէ պի ո՞ր օգ նու թիւ նը եւ դէ պի ո՞ր ա րիւ-

նար բու թշնա մի նե րը պի տի քա լենք…» («Զղ ջու մին թա փօ րը»)11: « Վա-

ղոր դայ նին յոյ սը», որ հանգր վան ներն էր տա նում «ա զա տու թեան ջա հա-

կիր նե րը», չա փա զանց ա նո րոշ էր եւ ան հայտ: Միա ժա մա նակ տա րա կու-

8 А. Н. Толстой, Полное собрание сочинений, т. 13, Москва, 1949, с. 589.9 «Դրօշակ», ն& յն տեղ& մ:10 Անդ, թ. 5, էջ 66:11 Անդ, թ. 6, էջ 83:


սան քը խորթ է բա նաս տեղ ծի հո գուն. նա հա մոզ ված է, որ «ընդվ զու մի

բո ցե րէն աս տո ւա ծա ցած» այդ նույն ջա հա կիր նե րը ի րենց` «դիւ ցազ նի

Կամ քէն ա մե նա զօր, գե րա գոյն կռիւ նե րու կռի ւը կը մղեն» ու կլու սա վո-

րեն հայ րե նի լեռ նե րում բաց վող բո սո րա գույն ար շա լույս նե րը: Այս տեղ

ուր վագծ վում է Սիա ման թո յի ռո ման տիզ մը, ո րը դա ռը ի րա կա նութ յու-

նից ծնված լա վա տե սութ յունն է:

Գե ղար վես տա կան հա րուստ հա մա կար գի եւ փի լի սո փա յա կան խո հի

յու րա տե սակ հա մադր մամբ նա ստեղ ծում է խորհր դա նի շե րի մի ամ բող-

ջութ յուն՝ ի րենց ան սո վոր դրսեւո րում նե րով, ո րոնց այ դօ րի նակ մա տու-

ցու մը հա տուկ է, թերեւս, կեր պար վես տին: Ա սենք՝ բա նաս տեղ ծա կան

կո լաժ, այն է՝ բա ռը, բա ռի մաս տից ա ծանց յալ գա ղա փա րը, բա ռի պատ կե-

րա յին ե րան գա վո րու մը, փի լի սո փա յա կան եզ րե րը եւ ամ բող ջի գե ղա գի-

տա կան ընդ հան րա ցու մը: Դ րանք հա ճախ գլխա տա ռե րով գրվող բա ռեր

են՝ դե րա նուն ներ, վե րա ցա կան գո յա կան ներ, ո րոնք բա նաս տեղ ծութ յան

հա մա տեքս տում արժ եւոր վում են ի րենց նշա նա կութ յամբ՝ Վ րեժ, Ա տե-

լութ յուն, Դա վադ րութ յուն, Ո ճիր, Սար սափ, Մահ, Ա զա տութ յուն, Եղ բայ-

րութ յուն, Պայ քար, Հաղ թա նակ եւ այլն: Ն շենք, որ դրանց ա ռա տութ յու-

նը հա ճախ խրթին է դարձ նում Սիա ման թո յի բա նաս տեղ ծութ յան լե զուն,

ստի պում ըն թեր ցո ղին սեւե ռել ու շադ րութ յու նը, լա րել միտ քը: Կար ծում

ենք՝ Սիա ման թոն հենց դա էլ ցան կա նում էր՝ քաջ գի տակ ցե լով, որ ա զատ

բա նաս տեղ ծա կան խոս քը պետք է լի նի ա վե լի խորն ու ընդգր կուն, այ-

լա սաց ու ա նուղ ղա կի եւ, ին չու չէ, դժվար. ա յո՛, դժվար. «Դժ վա րին բա-

նաս տեղ ծը ստեղ ծում է դժվա րին պոե զիա…»12: Բա վա կան է մեկ-եր կու

օ րի նակ, ինչ պես՝ «ար դա րակ շիռ եւ եր կա թե ղէն ձեռ քերն», «գի նե վառ ու

կրա կոտ կուրծ քե րէն», «քայ լե րը մե ռե լա պատ փո ղոց նե րուն մէջ Վ րէ ժին

ա ղա ղա կը գո ռա ցու ցին», «դա ւա ճան նե րը եղ բայ րա դաւ նե րուն հետ գե-

րեզ մա նո ւե ցան» (« Փառք ա հա բե կիչ նե րուն»)13 եւ այլն:

Ար դեն տե սա նե լի է այն ազ դե ցութ յու նը, որ Սիա ման թոն ստեղ ծում

է պատ կեր նե րի տրա մա բա նա կան լար վա ծութ յամբ, եւ ակն հայ տո րեն

դրանք ար տա հայ տում են ոչ միայն հե ղի նա կի կամ ժո ղովր դի հույ զերն

ու տրա մադ րութ յուն նե րը, այլեւ ի րենց գա ղա փա րա կան ընդգրկ մամբ վե-

րա ճում են հա մա մարդ կա յին ապ րու մի՝ պահ պա նե լով, ի հար կե, ազ գա յին

նկա րա գի րը: Այս տեղ եւս Սիա ման թոն յու րօ րի նակ է. « Քիչ քեր թող ներ

ու նինք, ո րոնք մեր ճա կա տագ իրն ու ա րեան պատ մութ իւ նը բա ռի վե-

12 Թովմաս Ս. Էլիոթ, Մեռյալ Երկիրը, Երեւան, 1991, էջ 7:13 «Դրօշակ», 1905, թ. 8, էջ 7:


րա ծած ըլ լան…»14: Իս կա պես որ, հայ կյան քի պատ մութ յու նը նաեւ հայ

բա ռի պատ մութ յան է վե րած վել Սիա ման թո յի քեր թո ղա կան ար վես տում:

Է լիո թի հա մոզ մամբ՝ բա նաս տեղ ծի պար տա կա նութ յու նը ա ռա ջին հեր թին

պար տա կա նութ յուն է իր լեզ վի նկատ մամբ, ա պա միայն իր ժո ղովր դի

հան դեպ, պար տա վո րութ յուն՝ լե զուն պահ պա նե լու, հարս տաց նե լու, կա-

տար յալ դարձ նե լու15: Տող առ տող տես նում ենք՝ ինչ պես է նո րա նում

Սիա ման թո յի բա նաս տեղ ծա կան լե զուն, կերտ վում՝ մտքին ու գա ղա փա-

րին զու գա հեռ:

«Ոս կե ղեն դա րագ լուխ» է հա մա րում քեր թո ղը հե ղա փո խութ յուն-

նե րի ժա մա նա կը: Պայ քա րի պա թոսն իր գա գաթ նա կե տին է հաս նում

(« Կով կաս»16, « Դա րե րու վրէ ժը»17), եւ «սոս կա տե սիլ» կեր պա րանք ա ռած

բա նաս տեղ ծը չի ցան կա նում այլեւս «պա ղա տան քի, ա ղօթ քի, լա ցու կո-

ծի եւ ող բի» մատ յան ներ գրել: Նա «հա ւատ քի զաւ կը նե րու» «ճամ բու

վրայ» ռազ մեր գե լու, «հի նա ւուրց հե րոս նե րու հա գա գո վը» շե փո րե-

լու ան հա գուրդ ցան կութ յունն ու նի: Անձ նու րաց հայ դուկ նե րի խի զա-

խում նե րով ներշնչ ված՝ ստեղ ծում է նից շեա կան Գեր մար դու, մարդ կա-

յին ա ռա քի նութ յուն նե րի ի րա կան պատ կե րը. « Նա հայտ նա գոր ծում է իր

մի ֆը՝ նոր հա յը, ֆի դա յին, հայ հե ղա փո խա կա նը, հա յոր դին…»18: Եվ

խորհր դա պաշ տա կան ան շո շա փե լի քնա րա կան հե րոս նե րին փո խա րի նում

են ա ռա վել կեն դա նի հե րոս ներ՝ Անդ րա նիկ, Աղբ յուր- Սե րոբ, Խ րիմ յան

Հայ րիկ եւ ու րիշ ներ, …ա նա նուն հա կա ռա կոր դի փո խա րեն հան դես են

գա լիս ժո ղովր դի թշնա մի ներ՝ « Սուլ թա նիզ մը, Ցա րիզ մը»19: Ա տե լութ յու-

նը թշնա մու հան դեպ այն հզոր զենքն էր, ո րով հա ճախ զի նում էր բա-

նաս տեղծն իր ըն թեր ցո ղին: Կ յան քի ու մահ վան եզ րագ ծին հա սած ժո ղո-

վուր դը չպետք է վա րա նի կամ ար յան մեջ սպա նի ապ րե լու կամ քը. այս

են թա տեքստն ու նեն շար քի գրե թե բո լոր բա նաս տեղ ծութ յուն նե րը, եւ

« Ցե ղին հո գին»՝ «իր գա ղա փա րէն գե ղե ցիկ», ստվե րի պես շրջում էր եւ

պայ քա րի կո չում (« Մե նա խօ սութ իւն»)20: «Ա ւա՜ղ, ա ւա՜ղ». եր բեմն փո-

14 Մ. Թեօլեօլեան, Դար մը գրական& թիւն (1850-1950), Կահիրէ, 1955, էջ 585:15 Т. С. Элиот, Назначение поэзии, Москва, 1997, с. 186.16 «Դրօշակ», թ. 11, էջ 162:17 Անդ, 1906, թ. 1, էջ 4:18 Ս. Սարինյան, Հեղափոխ& թյան Նարեկը, «Գրականագիտական հանդես», Ա., Երե-

ւան, 2004, էջ 68:19 Ե. Պետրոսյան, Գրական դեմքեր, Երեւան, 1977, էջ 17:20 «Դրօշակ», թ. 2, էջ 19:


թորկ վում է բա նաս տեղ ծը. չլի նի՞ թե «հե ծե ծանք նե րու, լռին լա ցու կո ծի,

մեռ նող կեան քին» մեջ «ա զա տու թեան ակ նա պիշ աչ քը գե րեզ մա նի հո ղո-

վը» լցվի. «...ու՞ր են մեր բա զուկ նե րը, մեր կամ քե րը, մեր մուր ճե րը, մեր

հա րո ւած ներն ա զա տա բեր» (« Թիա րան նե րուն խո րե րէն»)21:

Ար յու նա լի կո տո րած նե րի, զրկանք նե րի ու թշվա ռութ յան պայ ման նե-

րում հու սա հա տութ յունն ան խու սա փե լի է, իսկ հու սա հա տութ յան մեջ

հա նուն ա պա գա յի հպար տո րեն մարտն չե լը միս տի կա կան է թվում: Եվ

բնա կան է, որ « Հա յոր դի նե րում» հաղ թա կան կռվի մո տի վը հա ճախ է

տե ղի տա լիս տա ռա պանք նե րի, ժո ղովր դի ցա վե րի ու տան ջանք նե րի նկա-

րագ րութ յա նը, ինչ պես նաեւ` բա նաս տեղ ծի տխուր խորհր դա ծութ յուն-

նե րին: Սա կայն պետք է ա սել, որ դրա նից պայ քա րի ո գին բո լո րո վին չի

խամ րում. են թա տո ղե րում միշտ նույն միտքն է թաքն ված՝ փրկութ յան

ճա նա պար հը մեկն է՝ հետ եւել ա զա տութ յան բարձր ու վեհ գա ղա փա րին:

Ի րա վա ցի է Նից շեն` «Ք չե րի բանն է ան կախ լի նե լը- դա ու ժեղ նե րի ար-

տո նութ յունն է»22: Հենց այս հա մոզ մամբ դե պի ստույգ մահն են քայ լում

Սիա ման թո յի Հա յոր դի նե րը՝ «ցե ղին ցա ւո վը սպա ռա զէն եւ մօ տա ւոր մա-

հէն զօ րա ւոր…»: Ն րանք չէին երկն չում մա հից, քան զի գի տեին՝ գա ղա-

փարն է ապ րե լու. « Միայն Գա ղա փարն է, որ ո՛չ մահ ու նի, ո՛չ դա տա ւոր,

ո՛չ գե րեզ ման…», իսկ «կա խա ղան նե րու կա տա րէն» նրանց վեր ջին խոս-

քերն էին ա հագ նո րեն տա րած վում՝ «... Կեց ցե՛ն Ըմ բոստ նե րը եւ կեց ցէ՛

Հա յաս տան…» (« Կա խա ղան նե րու կա տա րէն»)23:

Հայ րե նի քի փրկութ յան գեր գա ղա փա րը, որ պես ան շեջ ջահ, պի տի ու-

ղեկ ցեր սե րունդ նե րին, պի տի ո րո շեր մո խիր նե րի վրա ծնված «որ բե րուն

ճա կա տա գի րը» («Որ բե րուն ճա կա տագ րէն»)24: Իսկ նրանք «վաղ վա Հա-

յոր դին ներն» էին, ո րոնց ճա կա տագ րով մտա հոգ ված էր բա նաս տեղ ծը.

«…ա պա գա յի, սե րունդ նե րի կամ ան մա հութ յան միտ քը որ քան էլ պատ-

րան քա յին լի ներ, այ նո ւա մե նայ նիվ, ար վես տա գե տի հա մար ա նօ րի նակ

է ներ գիա յի աղբ յուր էր, ո րը նրան զո րակ ցում էր»25: Այս լու սա վոր

հա վա տը հա ճախ մթագ նում էր դա վա ճա նութ յան ու կեղ ծի քի ճի րան նե-

րում. « Մե ռել ներ կան, որ պէտք է ան գամ մը եւս մեռց նել…» (« Դա ւա-

21 Անդ, թ. 9, էջ 143:22 Ֆ. Նիցշե, Բար& ց եւ չարից անդին, Չաստվածների մթնշաղ, Երեւան, 1992, էջ 32:23 «Դրօշակ», թ. 11, էջ 171:24 Անդ, 1907, թ. 2, էջ 23:25 Պ. Վալերի, Ոգ& քաղաքական& թյ& ն, Երեւան, 2005, էջ 110:


ճան ներ»)26. այս պի սի նող կանք էր զգում բա նաս տեղ ծը նրանց հան դեպ՝

նզո վե լով դա վա ճա նութ յան ո ճիր նե րի ծնուն դը: Սիա ման թոն ման կան

ծնվե լու ե րա նա վետ, բերկ րա լից պա հին հա կադ րում է «Ա ղէ տա բեր եր-

կուն քի եւ սան դա րա մե տեան գա լա րում նե րու ժա մը…», պատ կե րում է

դա վա ճան ծնող մո րը՝ որ պես «դժո խա տիպ դեմ քով կին մը». եւ « Ճի ւա ղը

կըծ նի…»: Բա նաս տեղ ծը զար հու րում է. չկա այդ «կա յէ նեան կեր պա րան-

քով» «շնա գայ լի ոհ մակ նե րի» ծնուն դը կան խող որ եւէ ուժ, ու նրանք

շա րու նա կում են «ապ րիլ, շնչել, սնա նիլ, պայ ծառ նե րը ող ջու նել եւ ա նոնց

նա յե լով ժպտիլ»: Ա հա վա սիկ, հե րոս նե րի կող քին ապ րում են եւ դա վա-

ճան նե րը. մնում է միայն նրանց ա սել. « Դուք ան ցել եք որ դից մինչեւ

մար դը ճա նա պար հը, եւ շատ բան ձեր մեջ դեռ որդ է»27:

Ի հե ճուկս ա նար դա րութ յան, չա րի քի ու դա ժա նութ յան՝ Սիա ման-

թոն ցան կա նում էր իր քնա րը ծա ռա յեց նել «ա ռիւ ծա դեմ կտրիճ նե րուն»,

նրանց փա ռա բա նութ յա նը, եւ բա նաս տեղ ծութ յունն ա վար տում է այդ

«ան վե հեր նե րուն, ա ռա քեալ նե րուն» պարգ եւած ո գեշն չու մով. «…կար-

միր եր գեր հիւ սեմ եւ յստակ մար մար ներս քան դա կեմ…»:

Շա պին- Գա րա հի սար ցի Ար մե նակ Գա րա կէօ զեա նին ( Զա վեն)28 է ձո-

նել « Կամ քի մէջ դիւ ցազն»29 քերթ վա ծը, որ տեղ «ստրկու թեան տակ վա-

տօ րէն ծռած» ժո ղո վուրդ նե րին « Կամ քի» վե հաց նող դրսեւո րումն է ա վե-

տում. « Դա րե րու մու րը մաք րող, պատ մու թեանց ոս կին նո րո գող Հա յոր-

դին պի տի եր գեմ…»: Ա ռանձ նա հա տուկ է բա նաս տեղ ծի վե րա բեր մուն քը

Հա յոր դի նե րի նկատ մամբ, ո րում եւ խ տա նում է նրա ան սահ ման հայ րե-

նա սի րութ յու նը: Վի պա պաշտ բա նաս տեղ ծը վե հաց նում է հե րո սի մա հը

որ պես «դիւ ցազ նութ եանց խորհր դա նիշ»՝ ինքն էլ դառ նա լով «զօ րա ւոր

քեր թո ղը յե ղա փո խութ եան»30:

Այս պի սով` « Հա յոր դի նե րը» շար քով Սիա ման թոն «ար դեն հան դես է

գա լիս նաեւ որ պես հրա պա րա կա խոս, պատ գա մա խոս, ժո ղովր դի գա ղա-

26 «Դրօշակ», 1908, թ. 4, էջ 60:27 Ֆ. Նիցշե, Այսպես խոսեց Զրադաշտը, Երեւան, 1990, էջ 7:28 «Երբ զնդանին մէջ գազան կառավար& թիւնը անլ& ր չարչարանքներ& տակ & զեց

գաղտնիքներ խլել Արմե նակէն, սա հն& թեան հերոսի պէս կամ պէտք էր լեզ& ն խածնէր փրցնէր, կամ մահւան մէջ անմահանար: Արմե նակ վերջինը ընտրեց, դիւցազնի մահով մը ողջակիզեց իր կեանքը 22 տարեկան շքեղ հասակին մէջ, իր գաղափարին եւ նկարագրին բովանդակ աստւածաց& մով». տե՛ս «Դրօշակ», թ. 6, էջ 92:

29 Անդ:30 «Գրական աս& լիսներ», ն& յն տեղ& մ, էջ 26-34:


փա րա կան ա ռաջ նորդ եւ նրա պայ քա րի եր թի օրհ ներ գու»31, իսկ շար քի

հե րոս նե րը` Հա յոր դի նե րը, կեն դա նութ յան շունչ եւ ո գի էին պարգ եւում

ա ռանց այն էլ մա հա գույժ զար հու րանք նե րով, քա ղա քա կան «տխուր»

վեր լու ծութ յուն նե րով, միջ կու սակ ցա կան բա նա վե ճե րով հա գե ցած «Դ րօ-

շա կի» է ջե րին:

_____________

РЕЗЮМЕ

Жестокая судьба армянского народа на рубеже XIX-XX вв. стала основным лейтмотивом работ Сиаманто, которые были написанны в уникальном стиле. Он переехал из Женевы в Париж и начал работать на газету “Дрошак”. Его поэтическая работа “Айвординер” (Дети армян) была написанна между 1902 и 1908 гг. и начиная с 1903 г. публиковалась в газете “Дрошак”. В этой коллекции произведений Сиаманто описывает глубокую печаль и скорбь, которую многие пережили после резни устроенной турецкими властями. Он надеялся зажечь дух революции в молодом поколении армян и дать им понять, что дорога к спасению лежит через вооруженную борьбу.

SUMMARY

The cruel fate of the Armenian nation at the border of the 19-20th centuries became the main theme of works of Siamanto written with a unique and exceptional style. He moved to Geneva from Paris and started working for “Droshak” newspaper. His poetic three-part series “Hayordiner” (Sons of Armenians) was written between 1902 and 1908 and starting from 1903 was being published in Droshak. In this collection Siamanto portrayed deep grief and mourning that many had to endure a� er the Turkish massacres. He was hoping to ignite the revolutionary spirit in the younger generation of Armenians and to make them understand that the road to salvation is through armed struggle.

31 Դ. Գասպարյան, Ատոմ Յարճանյան (Սիամանթո), Հայոց լեզ& եւ գրական& թյ& ն, թ. 3, Երեւան, 2010, էջ 5:

ԷՋՄԻԱԾԻՆ

ԿԱ ՐԵՆ ԲԱՅ ՐԱՄ ՅԱՆՊատ մ4 թյան եւ մ շա կ4 յ թի հ4 շար ձան նե րի պահ պա ն4 թյան գոր ծա կա լ4 թյ4 ն,ՀՀ Մ շա կ4 յ թի նա խա րա ր4 թյ4 ն

ԱՇԽԱՐՀԲԵԿ ՔԱԼԱՆԹԱՐԻ ԱՎԱՆԴԸ ԶՎԱՐԹՆՈՑ ՊԱՏՄԱՀՆԱԳԻՏԱԿԱՆ ՎԱՅՐԻ ԿԱՅԱՑՄԱՆ ԳՈՐԾՈՒՄ

Հա յաս տա նում հնու թյուն նե րի պահ պա նու թյան սկիզ բը դրվել է

դեռեւս Ա ռա ջին Հան րա պե տու թյան տա րի նե րին, երբ խորհր դա-րանն իր գոր ծու նեու թյան ա վար տից ա միս ներ ա ռաջ՝ 1920 թ. հու լի սի

7-ին, հասց րեց ըն դու նել հնու թյուն նե րի պահ պա նու թյան կո մի տե կազ-մա կեր պե լու մա սին օ րեն քը1: Կո մի տեն գտնվե լու էր Հան րա յին կրթու-

թյան եւ ար վես տի նա խա րա րու թյան կազ մում: Օ րեն քում հաս տատ վում

էր նաեւ կո մի տեի կազ մը, ո րի ան դամ ներ էին ա կադ. Ալ. Թա ման յա նը, Գա րե գին եպս. Հով սեփ յա նը եւ Աշ խարհ բեկ Քա լան թա րը՝ որ պես հան-րա յին կրթու թյան եւ ար վես տի նա խա րա րու թյան հնու թյան պահ պա նու-

թյան բաժ նի վա րիչ2: Սա կայն սո ցիալ-տնտե սա կան ու քա ղա քա կան այն

ծանր ի րա վի ճա կը, ո րում հայտն վել էր Հա յաս տա նի Ա ռա ջին Հան րա պե-տու թյու նը, թույլ չտվեց զար գաց նել այդ ուղ ղու թյամբ ձեռ նարկ ված աշ-խա տանք նե րը: Հ նա գի տա կան եւ գե ղար վես տա կան ար ժեք ներ կա յաց նող

հու շար ձան նե րի պահ պա նու թյան գոր ծը կար եւոր վեց նաեւ խորհր դա յին

իշ խա նու թյան ա ռա ջին տա րի նե րին, երբ ստեղծ ված դժվա րին պայ ման-նե րում տա ռա ցիո րեն ա մեն ինչ հար կա վոր էր սկսել զրո յից: Այդ ուղ-ղու թյամբ ա ռա ջին ձեռ նար կու մը 1921 թ. հուն վա րի 8-ին ՀՍԽՀ լու-սա վո րու թյան ժող կո մա տի « Գե ղար վես տա կան եւ հ նա գի տա կան ար ժեք

ներ կա յաց նող հու շար ձան նե րի պահ պա նու թյան մա սին» հրա մանն էր:

Ն րա նում սահ ման վում էր` լուս ժող կո մա տին ա ռըն թեր ստեղ ծել հնու-

թյուն նե րի եւ ար վես տի պահ պա նու թյան հանձ նա ժո ղով3:

1 Տե՛ս «Հայաստանի հանրապետ& թյան պառլամե նտի օրենքները (1918-1920 թթ.)», Երե-ւան, 1998, էջ 372:

2 Անդ, էջ 373:3 Տե՛ս «ՀՍԽՀ դեկրետների եւ հրամանների ժողոված& », պր. 1, 1920 թ. նոյեմբեր 29-1921

թ. փետրվարի 18, Էջմի ածին, 1921, էջ 57:

134 ԿԱՐԵՆ ԲԱՅՐԱՄՅԱՆ 2017 Զ.

Լուս ժող կո մա տի հրա մա նից եր կու տա րի անց՝ 1923 թ. դեկ տեմ բե-րի 18-ին, հրա պա րակ վում է «Հ նու թյուն նե րի պահ պա նու թյան մա սին»

Հա յաս տա նի կա ռավա րու թյան՝ ժող կոմ խոր հի դեկ րե տը, ո րի ա ռա ջին եւ

կար եւոր կե տե րից մե կը Հա յաս տա նի տա րած քում գտնվող հնա գի տա կան

եւ գե ղար վես տա կան ար ժեք ներ կա յաց նող հու շար ձան նե րի ան ձեռնմ խե-լիու թյան կար գա վի ճա կի հաս տա տումն էր4: Դեկ րե տում հնա գի տա կան

եւ գե ղար վես տա կան ար ժեք ներ կա յաց նող հու շար ձան նե րի պահ պա նու-

թյան վե րահս կո ղու թյու նը դրվում էր նոր կազ մա կերպ վող` հնու թյուն նե-րի պահ պա նու թյան կո մի տեի վրա՝ նա խա գա հու թյամբ Ալ. Թա ման յա նի,

ան դամ ներն էին ճար տա րա պետ Թ. Թո րա ման յա նը, նկա րիչ Մ. Սար յա-նը, գիտ նա կան ներ Ա. Մե լիք- Քա լան թա րը, Ս. Տեր- Հա կոբ յա նը5: 1925 թ.

կոմի տեն ընդ լայն վում է նոր ան դամ նե րով՝ Ն. Բու նիա թյան, Բ. Հա սան- Ջա լալ յան, Գ. Ա սա տուր, Գ. Կ եւոն յան, Ստ. Լի սից յան, ա վե լի ուշ՝ Ե. Շա-հա զիզ, Ս. Տեր-Աբ րա համյան, Տա րագ րոս, Կ. Ղա ֆա դար յան, Ս. Բար խու-դար յան, Ն. Տո կարս կի եւ ու րիշ ներ:

Հ նու թյուն նե րի պահ պա նու թյան նո րաս տեղծ կո մի տեի ա ռա ջին գոր-ծե րից մե կը Զ վարթ նոց պատ մահ նա գի տա կան վայ րի6 ստեղծ ման աշ խա-տանք նե րի ձեռ նար կումն էր, թե պետ վեր ջի նիս կա յա ցումն ու զար գա ցու-մը տաս նամ յակ նե րի պատ մու թյուն ու նի: Ակ ներեւ է նաեւ, որ Զ վարթ-նո ցի պատ մահ նա գի տա կան վայ րի, որ պես մեր պատ մամ շա կու թա յին ժա-ռան գու թյան հիմ նա կան կո թող նե րից մե կի, կա յաց ման ու զար գաց ման

գոր ծում մեծ ա վանդ են ու նե ցել հայ մշա կույ թի պահ պա նու թյան խնդրով

զբաղ ված շատ ե րախ տա վոր ներ: Դեռեւս 1900 թ. մա յի սին, Ռու սաս տա նի

կայ սե րա կան հնա գի տա կան հանձ նա ժո ղո վի թույլտ վու թյամբ, Զ վարթ նո-ցի պե ղում նե րին ձեռ նա մուխ ե ղավ Խա չիկ վար դա պետ Դադ յա նը: Չորս

տար վա ըն թաց քում ար շա վախմ բին հա ջող վեց հո ղից ու շի նա րա րա կան

աղ բից մաք րել տա ճա րի ա վե րակ նե րին հա րող ողջ տա րած քը, ո րի «շնոր-հիվ գի տու թյան հա մար եւ բո լո րին ի տես բաց վե ցին Զ վար թնոց տա ճա րի

եւ ն րա հա րավ-արեւմտ յան կող մը գտնվող Ներ սես Գ. Կա թո ղի կո սի պա-

4 Տե՛ս ԲՀԱ, Երեւան, 1974, էջ 162 (Культурное строительство Советской Армении (1920-1940 гг.) докунемты и материалы).

5 Տե՛ս Ռ. Կ. Միրզախանյան, Խորհրդային Հայաստանի մշակ& յթի ձեւավորման առաջին քայլերը (1920 թ., դեկտեմբեր-1921 թ. փետրվար), ԼՀԳ, 2015, թիվ 1, էջ 316:

6 Հ& շարձանների պահպան& թյան մասին գործող օրենսդր& թյ& ն& մ ս& յն արտահայ-տ& թյ& նը ներկայացված է հետեւյալ ձեւակերպմամբ. «Հ& շարձանի տարածքն իր զբա-ղեցրած եւ պատմականորեն & գործնական առ& մով դրա հետ կապված եւ սահմանված կարգով առանձնացված հողատարածքն է»:

2017 Զ. ԱՇԽԱՐՀԲԵԿ ՔԱԼԱՆԹԱՐԻ ԱՎԱՆԴԸ ԶՎԱՐԹՆՈՑԻ ԿԱՅԱՑՄԱՆ ԳՈՐԾՈՒՄ 135

լա տի մնա ցորդ նե րը: Այդ ժա մա նա կից ի վեր Զ վար թո ցը, որ պես հին հայ-կա կան ճար տա րա պե տու թյան մե ծա գույն հու շար ձան, դար ձավ Հա յաս-տա նի տե սար ժան վայ րե րից մե կը»,- գրում է հայ ճար տա րա պե տու թյան

նշա նա վոր գի տակ, պատ մա բան, ա կադ. Վ. Հա րու թյուն յա նը7:

Զ վարթ նոց պատ մահ նա գի տա կան վայ րի կա յաց ման խնդրում հիմ նա-կան ծան րու թյունն ու պա տաս խա նատ վու թյու նը կրում էր Հա յաս տա նի

հնու թյուն նե րի պահ պա նու թյան կո մի տեն, ո րի աշ խա տանք նե րի հիմ նա-կան կազ մա կեր պի չը, հե տա գա յում նաեւ ղե կա վա րը եւ գի տա կան քար-տու ղա րը հա յա գի տու թյան ե րախ տա վոր Աշ խարհ բեկ Քա լան թարն էր8:

Աշ խարհ բեկ Քա լան թա րը ծնվել է 1884 թ. փետր վա րի 11-ին Լո ռու

Արդ վի գյու ղում` Լո րիս Մե լիք Քա լան թա րի եւ Ար ղու թյան (մայ րա կան

կող մից) ազն վա կան ըն տա նի քում։ 1905 թ. ա վար տել է Թիֆ լի սի Ներսիս-յան դպրո ցը, 1907 թ.` Թիֆ լի սի գիմ նա զիան։ Նույն թվա կա նին ըն դուն վել

է Սանկտ Պե տեր բուր գի հա մալ սա րա նի պատ մա-լեզ վա բա նա կան բա ժինը,

ո րը գե րա զան ցու թյամբ ա վար տել է 1911 թ.։ Սանկտ Պե տեր բուր գում

ա շա կեր տել է հա յա գի տու թյան ե րախ տա վոր Նի կո ղա յոս Մա ռին: Ու սա-նե լու տա րի նե րին ներգ րավ վել է Ա նիում պե ղում ներ կա տա րող ար շա-վախմ բում: 1912-1913 թթ. Կայ սե րա կան ա կա դե միա յի կող մից գոր ծուղ-վել է Ի միր զեկ ( Վանս տան), ա պա Սուր մա լո ւի գա վառ՝ ու սում նա սի րե լու

եզ դի նե րի ազ գագ րու թյու նը եւ Զո րի բա զի լի կան, հե տա գա յում` նաեւ

Լո ռի: 1912 թ. ընտր վել է Սանկտ Պե տեր բուր գի հնա գի տա կան ինս տի-տու տի իս կա կան ան դամ, իսկ 1914 թվա կա նին՝ Կայ սե րա կան հնա գի տա-կան ըն կե րու թյան ան դամ։ Կայ սե րա կան ա կա դե միա յի ո րոշ մամբ` նշա-նակ վել է Սանկտ Պե տեր բուր գի Ա սիա կան թան գա րա նի վա րիչ։ Նույն

թվա կա նին իր ու սու ցիչ Մա ռը նրան է վստա հել Ա նիի պե ղում նե րի 13-րդ ար շա վախմբի ղե կա վա րու մը: Հի շար ժան են նաեւ 1917 թ., Ա. Քա լան-թա րի եւ Ն. Ա դոն ցի մաս նակ ցու թյամբ, Վա նի հնա գի տա կան երկ րորդ

ար շա վախմ բի հայտ նա բե րած ու րար տա կան ար ձա նագ րու թյուն նե րը: Աշ-խարհ բեկ Քա լան թա րը ակ տիվ մաս նակ ցու թյուն է ու նե ցել Ա ռա ջին հա-

7 Տե՛ս Վ. Հար* թյ* նյան, Զվարթնոց, Երեւան, 1947, էջ 7:8 Ա. Քալանթարի տպագիր եւ անտիպ գիտական աշխատ& թյ& նների համահավաքը

կազմվել եւ հրատարակվել է ՀՀ ԳԱԱ հնագիտ& թյան եւ ազգագր& թյան ինստիտ& տի կողմի ց՝ ՀՀ ԳԱԱ թղթակից անդամ Արամ Քալանթարյանի խմբագր& թյամբ (տե՛ս «Հա յաս տան՝ Քարե դարից մի ջնադար», Երեւան, 2007): Ա. Քալանթարի գիտական վաստակը ամփոփված է նաեւ անգլերեն լեզվով լ& յս տեսած գրքեր& մ (“Armenia: From the Stone Age to the Middle Ages”, Paris, 1994. “The Medieval Inscriptions of Vanstan, Ar-menia”, Paris, 1999. “Materials on Armenian and Urartian History”, Paris, 2003):


մաշ խար հա յին պա տե րազ մի տա րի նե րին կազ մա կերպ ված կա մա վո րա կան

շարժ մա նը՝ լի նե լով մեծ հայ դու կա պետ Անդ րա նիկ Օ զան յա նի թարգ մա-նիչն ու խորհր դա կա նը, ու նե ցել է փոխգն դա պե տի զին վո րա կան կո չում. « Լույ սը նոր էր բաց վել, երբ դի վի զիա յի հրա մա նա տար Նա զար բեկ յա-նը յուր շքախմ բով կանգ նեց Անդ րա նի կի առջեւ: Պա հա կա պե տը …շտա-պեց արթ նաց նել Անդ րա նի կին, որ նոր էր գլու խը բար ձին դրել: Նա իս-կույն ոտ քի ե լավ եւ զո րա վար Նա զար բեկ յա նին հան դի պեց վրա նի շե մին,

նրանք գրկա խառն վե ցին: Ան մի ջա պես որ պես թարգ ման հրա վիր վեց Ա. Քա լան թա րը»,- նշվում էր ժա մա նա կա կից նե րից մե կի հու շե րում9:

1918 թվա կա նին, Հա յոց ազ գա յին խորհր դի նա խա գահ Ա վե տիս

Ա հա րոն յա նի հանձ նա րա րու թյամբ, Ա. Քա լան թա րը կազ մա կեր պել է

մոտ 6000 հնա գի տա կան ի րե րի տե ղա փո խու մը Ա նիից, ո րոնք այժմ պահ-վում են Հա յաս տա նի պատ մու թյան թան գա րա նում։ 1921 թ., Քա լան թա-րի ջան քե րի շնոր հիվ, Թիֆ լի սից Եր եւան է փո խադր վել նշա նա վոր Մ շո

Ա ռա քե լոց վան քի դու ռը, ինչ պես նաեւ Ա նիի հնա դա րա նի դրա մա կան

ժո ղո վա ծուն, հա յե րեն ար ժե քա վոր ձե ռագ րեր։ Ա. Քա լան թա րը մա հա ցել

է աք սո րում են թադ րա բար 1942 թ. հու նի սին:

Ներ կա հրա պա րա կու մը նպա տակ ու նի ար խի վա յին վա վե րագ րե-րի հի ման վրա ցույց տալ Աշ խարհ բեկ Քա լան թա րի ու նե ցած ա վան դը

Զ վարթ նոց պատ մահ նա-գի տա կան վայ րի կա յաց ման գոր ծում:

Հ նա գի տա կան վայ րի պահ պա նու թյան եւ այ նու հետեւ նրա կա յաց ման

հա մար ա ռա ջին հեր թին հար կա վոր էր պար զել Զ վարթ նոց պատմահնա-գի տա կան վայ րի սահ ման նե րը: Այս նպա տա կով Աշ խարհ բեկ Քա լան թա-րի ջան քե րով 1923 թ. հոկ տեմ բե րին ստեղծ վում է ա ռան ձին հանձ նա ժո-ղով, ո րի կազ մում էին Սե նե քե րիմ Տեր- Հա կոբ յա նը, Թո րոս Թո րա ման-յա նը եւ ու րիշ ներ: Ն րանք հոկ տեմ բե րի 17-ին ՀՍԽՀ լուս ժող կո մա տին

ուղղ ված ա ռա ջին իսկ զե կու ցագ րում ման րազ նին ներ կա յաց նում են ու-սում նա սի րու թյան նպա տակ ներն ու ա ռա ջարկ նե րը, ո րոնք վե րա բե րում

էին ինչ պես ան մի ջա կան հնա գի տա կան վայ րի սահ ման նե րին, այն պես էլ

Զ վարթ նոց հնա գի տա կան ար գե լո ցը պատ մամ շա կու թա յին օ ջա խի վե րա-ծե լուն: Հանձ նա ժո ղո վի եզ րա կա ցու թյուն նե րում հնա վայ րի տա րած քի

վեր գետն յա գտա ծո նե րի ժա մա նա կագ րու թյան մա սին մաս նա վո րա պես

աս վում էր. « Հա մա ձայն ձեր` հոկ տեմ բե րի 7-ի հրա մա նի, հանձ նա ժո ղովս

հոկ տեմ բե րի 12-ին, Զ վարթ նո ցի շուր ջը գտնվող հնա գի տա կան վայ րի

9 Տե՛ս Վ. Հովակիմյան, Դժվարին տարիներ, Երեւան, 1988, էջ 82:


ամ բողջ տա րա ծու թյու նը հենց տե ղի վրա դի տեց եւ քն նեց հե տա գա ե րեք

նիս տե րում յուր դի տո ղու թյան արդ յունք նե րը. հիշ ված տա րա ծու թյան

վրա մինչեւ այժմ գտնված հնա գի տա կան նյու թե րը հույն-հռո մեա կան

եւ հայ կա կան էին»10: Ա վե լին, հանձ նա ժո ղո վը կա տա րում է ու շագ րավ

մի դի տար կում. « Պատ մա կան տե ղե կու թյուն ներն ու ար ձա նագ րու թյուն-նե րը եւ նոր ուսում նա սի րու թյուն նե րը նկա տի առ նե լով՝ հանձ նա ժո ղո-վը գտավ, որ պատ մա կան Կայ նո պո լիս - Վա ղար շա պատ քա ղա քի միակ

հա վա նա կան տե ղը Զ վարթ նո ցի շրջա կա տա րա ծու թյունն է, ո րը ե զե րող

միա լար ոչ բնա կան բլրա շար քե րը եւ ս րանց մեջ ըն կած տա րա ծու թյու նը

ծած կում են հին Հա յաս տա նի եւ ն րա հետ առն չու թյուն ու նե ցող ժո ղո-վուրդ նե րի քա ղա քա կան եւ քա ղա քակր թա կան կյան քի խիստ կար եւոր

մնա ցորդ նե րը», - աս վում էր հանձ նա ժո ղո վի եզ րա կա ցու թյան մեջ (անդ):

Հանձ նա ժո ղո վի եզ րա կա ցու թյու նը միա ժա մա նակ ցույց է տա լիս, որ

Զ վարթ նոց հնա գի տա կան վայ րի սահ ման նե րի մա սին ե ղած պատ կե րա-ցում ներն ա վե լին էին, քան Զ վարթ նո ցի տա ճա րին ան մի ջա կան հա րող

տա րածք նե րը. «Ս րա նով հանձ նա ժո ղովս հա ղոր դե լով յուր եզ րա կա ցու-

թյու նը,- աս վում էր հանձ նա ժո ղո վի եզ րա կա ցու թյան մեջ,- խնդրում

է շրջա կա տա րա ծու թյու նը (Ար եւել քից III խորհ. տնտե սու թյու նում

գտնվող) հին ա ռուն, հա րա վից՝ Վար մազ յար (Ար եւա շատ)- Չո բանք յա րա

տա նող ճա նա պար հը, Արեւ մուտ քից նույն ճա նա պար հը [ղռեր տա նող]

գլխով դե պի Հ ռիփ սի մեի Լե նին յան ջրանցք… եւ Հ յու սի սից Հնձա նա փոս

կոչ վող տա րա ծու թյու նից տալ՝ հա մա րել հնա գի տա կան վայր եւ ա զատ

ցու ցա նել հո ղամ շա կա կան օգ տա գոր ծու մից: Պարտք ենք հա մա րում

հայտ նել նաեւ, որ հիշ ված տա րա ծու թյան վրա խիստ անն շան էին կազ-մում մի քա նի փոքր մշա կե լի տա րա ծու թյուն նե րը, ո րոնց մշա կու թյու նը

կա րե լի է տրա մադ րել Զ վարթ նո ցի վար չու թյա նը, որ պես զի… տնտե սու-

թյունն օ ժան դա կի Զ վարթ նոց հնա դա րա նի պահ պա նու թյան եւ զար գաց-ման աշ խա տանք նե րին»,- նշվում էր եզ րա կա ցու թյան մեջ (անդ):

Իսկ թե ին չո՞ւ էր հանձ նա ժո ղո վը կա յաց րել այս եզ րա կա ցու թյու նը,

պարզ է դառ նում Թ. Թո րա ման յա նի՝ 1924 թ. ապ րի լի 17-ին Աշ խարհ-բեկ Քա լան թա րին ուղղ ված հետեւ յալ զե կու ցագ րից. « Հար գե լի ընկ.

Աշ խարհ բեկ: Զ վարթ նո ցի եւ մո տա կա գյու ղե րի մա սին ղրկածս տե ղե-կա գի րը ստա ցած կլի նեք: Ձեր տոմ սա կը ստա ցա: Ես բնավ չեմ կա րող

հաշտ վել Զ վարթ նո ցում որ բեր ապ րեց նե լու կամ աշ խա տեց նե լու մտքե-10 Հայաստանի ազգային արխիվ, այս& հետ՝ ՀԱԱ, ֆ. 1063, ց. 1, գ. 9, թ. 2: Ստորեւ բոլոր

հղ& մն երը կնշվեն շարադրանք& մ:


րին: Ե րա նի կլի ներ կալ ված քը միան գա մայն հատ կաց նեին Զ վարթ նո ցին,

ո րի ե կա մու տով հնար լի ներ ո րոշ շի նա րա րա կան աշ խա տանք կա տա րել:

Խելքս չի կտրում, որ Լուս ժող կո մա տը նյու թա պես բա վա րա րե Զ վարթ-նո ցի կա րիք նե րին» (անդ, թ. 9): Փաս տո րեն սկզբում Լուս ժող կո մա տը

մտադրվել է Զ վարթ նո ցին հա րա կից տա րածք նե րը օգ տա գոր ծել որ բե րի

հա մար աշ խա տան քա յին ճամ բար կա ռու ցե լու նպա տա կով, ո րին սա կայն

դեմ էր հանձ նա ժո ղո վը, ա ռա վել եւս` նրա աշ խա տանք նե րը հա մա կար-գող Աշ խարհ բեկ Քա լան թա րը: Ուս տի, ան հե տաձ գե լի հա մա րե լով այս

գոր ծի կազ մա կեր պու մը, Աշ խարհ բեկ Քա լան թա րը գրու թյամբ հանձ նա-րա րում է Թո րա ման յա նին շա րու նա կել հնա գի տա կան վայ րի ու սում նա-սի րու թյու նը, ո րին ի պա տաս խան` ան վա նի ճար տա րա պե տը հայտ նում

է, որ ին քը եւս ան հե տաձ գե լի է հա մա րում շրջան նե րում գո յու թյուն

ու նե ցող հնու թյուն նե րի չա փագ րումն ու ման րա մասն նկա րագ րու թյու-նը. «Ան հե տաձ գե լի եմ հա մա րում նոր շրջածս գյու ղե րի հնու թյուն նե րը

չա փագ րել եւ ման րա մասն նկա րագ րել, ե թե չկա րո ղա նամ լու սան կա րել:

Զատ կից հե տո ու զում եմ գնալ, սա կայն ա ռանց օգ նա կա նի չեմ կա րող մի

բան ա նել, պետք է ան պայ ման մի մարդ տա նեմ հետս օ րա վար ձով, բայց

ու մի՞ց ստա նալ, խնդրում եմ այս մա սին մտա ծեք եւ գ րե ցեք ինձ շու տով,

որ պես զի չու շա նամ: Ցան կա լի է ի մա նալ, թե ինչ ե ղավ ֆոն դի հաս տա-տու թյան գոր ծը» ,- հայտ նում էր Թո րա ման յա նը (անդ):

Աշ խարհ բեկ Քա լան թա րի՝ Զ վարթ նոց հնա գի տա կան վայ րի կա յաց-մանն ուղղ ված աշ խա տան քե րի հետ եւո ղա կա նու թյան արդ յուն քում ՀՍԽՀ

լուս ժող կո մա տի` 1924 թ. ապ րի լի 17-ի հրա մա նով Զ վարթ նոց հնա գի-տա կան վայ րը հանձն վեց Հա յաս տա նի հնու թյուն նե րի պահ պա նու թյան

կո մի տեին (անդ, թ. 4): Ա ռան ձին գրու թյամբ նույն օ րը Աշ խարհ բեկ Քա-լան թա րը այդ լու րը հա ղոր դեց Թո րոս Թո րա ման յա նին: Ն րա նում ար դեն

ոչ միայն կազ մա կերպ չա կան բնույ թի հոր դոր էր, այլեւ աշ խա տան քա յին

հստակ ա ռա ջարկ: Ար խի վա յին փաս տա թուղթն այդ պես էլ վեր նագր ված

է. « Հա յաս տա նի հնու թյուն նե րի պահ պա նու թյան կո մի տեի գիտ նա կան

քար տու ղար Աշ խարհ բեկ Քա լան թա րի գրու թյու նը կո մի տեի ան դամ Թ. Թո րա ման յա նին՝ Զ վարթ նո ցի հնա գի տա կան վայ րի խնդիր նե րի վե րա բեր-յալ: 17 ապ րի լի 1924 թ., Եր եւան»: Փաս տաթղ թում աս վում էր. «Զ վարթ-նո ցի ներ կա դրու թյա նը վե րա բե րող Ձեր ու ղար կած զե կուց ման հետ եւան-քով Լուս ժող կո մա տի կող մից ար վե ցին հետեւ յալ կար գադ րու թյուն նե րը.

ա/ Թ. 141 հրա մա նով Զ վարթ նո ցը հանձն վում է ՀՀՊ կո մի տեին, հնա-գի տա կան վայ րի սահ ման նե րը ո րո շե լու հա մար կազմ վում է հանձ նա ժո ղով`


Ձեր, Սե նե քե րիմ Տեր- Հա կոբ յա նի եւ իմ ան դա մակ ցու թյամբ: Այդ վայ րի

կա ռա վա րիչ Խա չիկ վար դա պե տը ա զատ է կա ցուց վում իր պաշ տո նից:

բ/ Զ վարթ նո ցի նախ կին կա ռա վա րիչ Խա չիկ վար դա պե տին թ. 2229

գրու թյամբ կար գադր վեց ան մի ջա պես հանձ նել կո մի տեի ներ կա յա ցուց-չին` Զ վարթ նոց հնա գի տա կան վայրն իր բո լոր շեն քե րով եւ թան գա րա-նում պահ վող բո լոր մնա ցորդ նե րը` ման րա մասն ցու ցա կագ րու թյամբ:

Հանձն ման եւ ըն դուն ման ար ձա նագ րու թյան իս կա կա նը նա պար-տա վոր վել է ու ղար կել կո մի սա րիատ, իսկ վա վե րաց րած եր կու պատ ճե նից

մե կը հանձ նե լու Ձեզ՝ իբրեւ կո մի տեի ներ կա յա ցուց չի:

Բա ցի այդ, Լուս ժող կո մա տի հա տուկ մա կագ րու թյամբ ա ռա ջարկ վում

է Ձեզ՝ իբրեւ կո մի տեի ներ կա յա ցուց չի, Խա չիկ վար դա պե տից ըն դու նե-լով Զ վարթ նո ցի «ամ բողջ ինչ քը, կա տա րել խիստ քննու թյուն՝ պար զե լու

հնու թյուն նե րի փչաց ման թե՛ պատ ճա ռը եւ թե՛ մե ղա վոր նե րին` հանձ նե-լու հա մար վեր ջին նե րիս դա տա րա նին»:

Ինչ վե րա բե րում է Զ վարթ նո ցի հնա գի տա կան շեն քը բնակ չու թյու-նից բո լո րո վին ա զա տե լու հար ցին, Լուս ժող կո մը ցան կու թյուն հայտ նեց,

որ Դուք խո սեիք Էջ միած նի ման կա տան վա րիչ ընկ. Չար չուքչ յա նի հետ`

որ բեր չփո խադ րել Զ վարթ նոց, թե կուզ եւ կարճ ժա մա նա կով բնա կեց նե-լու նպա տա կով: ՀՀՊ կո մի տեի գիտ նա կան քար տու ղար՝ Աշ խարհ բեկ

Քա լան թար» (անդ, թ. 6-7):

Կազ մա կերպ չա կան բնու թի այս աշ խա տանք նե րից հե տո, Աշ խարհ բեկ

Քա լան թա րի ան մի ջա կան հանձ նա րա րու թյամբ, Թո րոս Թո րա ման յա նի

գլխա վո րած խումբն ան մի ջա պես ձեռ նա մուխ է լի նում Զ վարթ նո ցի հնա-գի տա կան ար ժեք ներ կա յաց նող վայ րե րի եւ գույ քի ցու ցա կագ րու թյա-նը: Բա վա կա նին պա տաս խա նա տու եւ կար եւո րու թյուն ներ կա յաց նող մի

աշ խա տանք, ե թե հաշ վի առ նենք այն հան գա ման քը, որ ինչ պես Ա ռա ջին

Հան րա պե տու թյան տա րի նե րին, այն պես էլ խորհր դա յին իշ խա նու թյան

հաս տա տու մից ի վեր, այդ պի սի աշ խա տանք Զ վարթ նո ցում չէր տար վել:

Բ նա կա նա բար, այս ա մենն ա ռա ջին հեր թին կապ ված էր ֆի նան սա կան

մի ջոց նե րի հետ: Ակն հայտ էր, որ Ա ռա ջին Հան րա պե տու թյան տա րի նե-րին նմա նա տիպ աշ խա տանք նե րի կազ մա կեր պու մը ուղ ղա կի անհ նար էր:

Դ րու թյունն ա ռանձ նա պես չփոխ վեց նաեւ խորհր դա յին իշ խա նու թյան

ա ռա ջին տա րի նե րին:

Սուղ ֆի նան սա կան պայ ման նե րում խումբն անց նում է Զ վարթ նոց

հնա գի տա կան վայ րի ցու ցա կագ րու թյա նը, թե պետ այս տեղ էլ ծանր ու պա-տաս խա նա տու աշ խա տանք էր սպաս վում. ա ռա ջին իսկ ստու գում նե րից


պարզ է դառ նում, որ հնա գի տա կան կար եւո րու թյուն ներ կա յաց նող շատ

ար ժեք ներ ան հե տա ցել էին, կամ ե ղած գույ քի ցու ցա կագ րու թյու նը կա-տար վել էր խիստ թե րի եւ ըն դուն ված կա նոն նե րին ան հա մա պա տաս խան:

Խնդ րի առն չու թյամբ Աշ խարհ բեկ Քա լան թա րին ուղղ ված ա ռա ջին իսկ

զե կու ցագ րում Թո րոս Թո րո ման յանն այդ մա սին ա հա զան գում է. « Պետք է

գիտ նալ, որ ցու ցա կը կազմ ված է բո լո րո վին ան հա մա պա տաս խան հնա գի-տա կան օ րենք նե րին, այն պես որ, ինձ մնում էր ա ռանց ա ռար կու թյան ըն-դու նել ե ղած վի ճա կին մեջ: Թե ին չե՞ր կա յին 1923 թ. մար տի 24-ից ա ռաջ

եւ ինչ պա կաս ներ կա րող էին լի նել՝ փնտրել եւ քն նել ա նօ գուտ էր: Լուս-ժող կո մա տի պա հան ջի հա մա ձայն պի տի պատ րաս տեմ ե րեք օ րի նակ նույն

ցու ցա կից եւ ու ղար կեմ ի հաս տա տու թյուն: Սա կայն պետք է մտա ծել նոր

եւ կա նո նա վոր ցու ցակ պատ րաս տե լու մա սին: Եր եւի մեր ա ռա ջի կա ժո ղո-վին խո սե լիք կար եւոր հար ցե րից մե կը դա լի նի» (անդ, թ. 10):

Ակհ նայտ էր, որ թե րի էին նաեւ հնա գի տա կան վայ րի պե ղում նե-րի մա սին ար ձա նագ րու թյուն նե րը եւ չէին հա մա պա տաս խա նում ընտր-ված նյու թին: Ուս տի, 1924 թ. ապ րի լի 29-ին Աշ խարհ բեկ Քա լան թա րին

ուղղ ված նա մա կում Թո րոս Թո րա ման յա նը կրկին ան հանգս տա ցած էր

ստեղծ ված ի րա վի ճա կով. « Ձեր՝ 1924 թ. ապ րի լի 28-ի գրու թյու նը ստա-ցա Բա դա լի ձեռ քով (Զ վարթ նո ցի պա հակ` Կ. Բ.): Ցու ցա կի ան բա վա-րար լի նե լը ես ինքս էլ գրել եմ նա խորդ գրու թյու նովս, սա կայն նույն

ցու ցա կից ա վե լին այլեւս չենք կա րող ու նե նալ, միչեւ որ մենք ինք ներս

պատ րաս տենք: Հայր Խա չի կը ին քը, սկզբից ի վեր, ցու ցակ չի ու նե ցել,

ինս տի տու տը ստա ցել է ա ռանց ցու ցա կի, եւ ի րենց ձեռ քում գտնված

ժա մա նակ ան դամ նե րը ցու ցակ կազ մե լու մա սին հոգ չեն քա շել: Ինս-տի տու տից առն ված ժա մա նակ նույն պես ա ռանց ցու ցա կի պի տի լի ներ,

հայր Խա չի կի ա սե լով, ե թե ին քը չպա հան ջեր պաշ տո նա կան ցու ցա կով

ստա նալ, իսկ ինչ կվե րա բե րի մեր նոր կազ մե լիք ման րա մասն ցու ցա կին,

հայր Խա չի կը խոս տա նում է ման րա մասն տե ղե կու թյուն ներ տալ՝ քա ղե-լով իր օ րագ րու թյուն նե րից եւ հի շո ղու թյուն նե րից: Թեեւ չեմ կար ծում,

որ նրա օ րագ րու թյուն նե րը եւ հի շո ղու թյուն նե րը բա վա րար լի նեն մեզ

հա մար, ո րով հետեւ նա բո լո րո վին պեղ ման ան փորձ, չի նշա նա կած եւ

չա փագ րած այն զա նա զան շեր տե րը, ո րոնց ներ քո գտնված են այս կամ

այն ա ռար կա նե րը, հետ եւա բար մենք պի տի ղե կա վար վենք մա սամբ մեր

հաս կա ցո ղու թյամբ եւ դա տո ղու թյամբ` յու րա քանչ յուր ա ռար կա յի ժա-մա նա կի եւ ո ճի մա սին»,- գրում էր Թո րա ման յա նը (անդ, թ.10):


Ան հանգս տաց նող էր նաեւ Զ վարթ նոց հնա գի տա կան վայ րին հա րող

շի նու թյուն նե րի վի ճա կը, ո րոնց մա սին եւս հա ղոր դում է Թո րա ման յա նը.

«Ա մե նուս հայտ նի է, որ նոր շին ված շեն քե րի վեր ջին մնա ցորդն է այժմ-յան թան գա րան կոչ վա ծը, որն ար դեն կոր ծան վե լու վրա է, հետ եւա բար

ոչ մի շենք գո յու թյուն չու նի: Պա հակ նե րի բնա կած տե ղե րը հնա գի տա-կան մա սեր կան, ո րոնք նույն պես ա րագ կեր պով ոչն չա նա լու վրա են,

նույ նիսկ մարդ կա յին բնա կու թյան հատ կաց ված լի նե լու միակ պատ ճա-ռով… Չեմ հաշ վում պա տե րի վրա գո յա ցած մրո տու թյուն նե րը եւ զզ վե լի

կեղ տո տու թյուն նե րը, ո րոնք բնավ չեն մաքր վե լու, մինչեւ նրանց ան-ճոռ նի ծած կույթ նե րը վե րաց նե լը, անձրեւն ու ա րե գա կը միայն կա րող են

այդ ա պա կա նու թյուն նե րը մաք րել ժա մա նա կի ըն թաց քում: Հետ եւա բար,

Զ վարթ նո ցի ան հե տաձ գե լի կա րիք նե րից մեկն է ան մի ջա պես պա հակ նե-րի հա մար նոր բնա կա րան ներ պատ րաս տել՝ ա վե րակ նե րից միան գա մայն

հե ռու: Զ վարթ նո ցի հա մար նույն քան ան մի ջա կան պա հանջ է պա հակ նե-րի հա տուկ բնա կա րան նե րը, ինչ պես բե կոր նե րի եւ ա ռար կա նե րի հա մար

շին վե լիք նպա տա կա հար մար թան գա րա նը» (անդ):

Այ դու հան դերձ, Աշ խարհ բեկ Քա լան թա րի մի ջամ տու թյամբ, խմբին

հա ջող վում է մշա կու թա յին ար ժեք ներ կա յաց նող հնու թյուն նե րի կարեւոր

մա սը տե ղա վո րել «անց յալ տար վան որ բե րուն բնա կած տե ղե րը, որ պես

պա հեստ», իսկ մնա ցած նե րը փո խադ րե լու հա մար անհ րա ժեշտ էին հա-տուկ արկ ղեր, «որ պես զի լցնենք մե ջը, եւ մ նան, մինչեւ որ կջո կենք կար-եւոր նե րը ան կար եւոր նե րից եւ կ ցու ցա կագ րենք կա նո նա վոր թվա հա-մար նե րով՝ ա ռա ջի կա յին մեր ու նե նա լիք թան գա րա նին մեջ զե տե ղե լու

հա մար: Ուս տի խնդրում եմ, որ Բա դա լի հետ ու ղար կեք սնդուկ ներ եւ

մի հատ էլ կող պեք, որ դու ռը փա կենք», աս վում էր Թո րա ման յա նի նա-մա կում (անդ, թ.10): Եվ կրկին ան վա նի ճար տա րա պե տը Քա լան թա րից

խնդրում էր` ի րենց ֆի նան սա կան օգ նու թյուն տրա մադ րել. « Բա դա լի

հետ ու ղար կե ցեք 18 ռուբ լուց ոչ պա կաս, 10-12 օր վա ծախ սե րի հա մար:

Գո նե մինչեւ մեր նա խա գա հի վե րա դար ձը պատ րաս տած ու նե նանք այդ

կար եւոր աշ խա տան քը», - ա վար տում էր իր զե կույ ցը Թ. Թո րա ման յա նը

(անդ):

Ի հար կե, Թո րա ման յա նի նման գի տակ մար դու գնա հա տա կան նե րը

եւ ա ռա ջարկ նե րը չէին կա րող ան հետ եւանք մնալ: Հ նա գի տա կան վայ րի

կա յա ցու մը հա մա րե լով ա ռաջ նա հերթ կար եւո րու թյան խնդիր՝ Աշ խարհ-բեկ Քա լան թա րը քաջ գի տակ ցում էր, որ ֆի նան սա կան խնդիր նե րի լու-ծու մից է կախ ված կա տար վե լիք աշ խա տանք նե րի արդ յու նա վե տու թյունն


ու ըն թաց քը: Չ նա յած պե տա կան սուղ մի ջոց նե րին՝ նա կա րո ղա նում էր

մի ջոց ներ հայ թայ թել ար շա վախմ բի տնտե սա կան կա րիք նե րը հո գա լու

հա մար: Մեջ բե րում ենք Թո րոս Թո րա ման յա նին ուղղ ված` Աշ խարհ բեկ

Քա լան թա րի 1924 թ. մա յի սի 3-ի նա մա կից. «Ու ղար կում եմ… փետրվար

ամ սի՝ Ձեր կեն սա թո շա կը՝ 30 ռ. (ե րե սուն), եւս 18 ռ. (տասն եւ ութ ռուբ-լի) Ձեր աշ խա տանք նե րի մի ջո ցին անհ րա ժեշտ ըն թաց քի ծախ քե րի հա-մար: Վեր ջի նիս հա մար խնդրում եմ ու ղար կեք ստա ցա կան: Ձեր մյուս

ռո ճի կի վճա րու մը ա ռայժմ անհ նար է, Լուս ժող կո մա տը ներ կա յումս ի

վի ճա կի չէ այդ ռո ճիկ նե րը տա լու» (Անդ, թ.13): Քա լան թա րի նա մա կից

պարզ է դառ նում նաեւ, որ բա ցա կա յում էին ան գամ ա ռա ջին անհ րա-ժեշ տու թյան մի ջոց նե րը, ո րոնց մա սին եւս ս տիպ ված էր հանձ նա րա րա-կան ներ տալ Թո րա ման յա նին. «Ու ղար կում եմ նաեւ ե րեք մեծ սնդուկ՝

հնու թյուն նե րի հա մար… Հին կող պեքն ու ղար կե ցեք, որ բա նա լի շի նել

տանք: Բահ եւ բ րի չի մա սին ընկ. Յա ղուբ յանն (լուս ժո ղո կո մա տի պա-տաս խա նա տու՝ Կ. Բ.) ա սաց, որ Զ վարթ նո ցում կան եւ թող լի նեն Ձեր

տրա մադ րու թյան տակ: Ու ղար կում եմ նաեւ թուղթ եւ ծ րար ներ: Ես կաշ-խա տեմ, որ քան հնա րա վոր է, ռո ճիկ նե րի հար ցը ա րա գաց նել: Տես նենք՝

երբ կհա ջող վի ստա նալ: Շատ ցան կա լի է, որ հենց միան գա մից կազ մեք

եւ ու ղար կեք այն պի սի ցու ցակ, ո րը կհա մա պա տաս խա ներ մեր պա հանջ-նե րին: Ինչ որ է, բա ցի ցու ցա կից կազմ վե լու է նաեւ ար ձա նագ րու թյուն,

ո րի մեջ պետք է հիշ ված լի նի նաեւ նո րա կա ռույց շեն քե րի ներ կա դրու-

թյան մա սին: Եվ այս բո լո րը որ քան շուտ, այն քան լավ, որ պես զի… կա րո-ղա նանք պաշ տո նա պես վեր ջաց րած հա մա րել: Մ նաց յալ հար ցե րի մա սին

խորհր դակ ցե լու հա մար կաշ խա տեմ ինքս գալ, երբ հա ջո ղի»,- ա վար տում

է իր նա մա կը Աշ խարհ բեկ Քա լան թա րը (անդ):

Ար շա վա խում բը ման րա մասն տե ղե կաց նում է կա տար ված աշ խա-տանք նե րի եւ հան դի պող դժվա րու թյուն նե րի մա սին: Այդ հա ղոր դում նե-րը հե տա գա յում վեր լու ծու թյան էին են թարկ վում Քա լան թա րի ու Թո րա-ման յա նի կող մից, եւ միայն դրա նից հե տո կազմ վում էր հնա գի տա կան

վայ րի վկա յա կա նը: Իսկ հա ղոր դում նե րը բա վա կա նին հան գա մա նա լից

ու սում նա սի րու թյուն ներ էին եւ, որ կար եւորն է, ներ կա յաց վում էր հնա-գի տա կան վայ րի ի րա կան վի ճա կը. «Գտն վա ծը մի հնձան է, քա ռա կու սի

1 մ. 80 սմ. կող մե րով, նա խա պես ար դեն կի սա վեր, այժմ էլ փորփ րե-լով բո լո րո վին քայ քայ վել է, բայց բա րե բախ տա բար քիչ մասն են փո րել:

Մ նա ցած մա սե րը փո րե լը ար գե լե ցի, թեեւ մեծ բան չեմ հու սար գտնել,

բա ցի հնձա նի ման րա մաս նու թյուն նե րեն: Ար դեն եր եւում է, որ նա խա-


պես այդ ա վե րա կը մի փոքր բլրա կի տակ էր ամ փոփ ված: Սա կայն դե զը

եւ շր ջա կա ու րիշ մնա ցորդ ներ ցույց են տա լիս, որ մի ժա մա նակ, այդ

տե ղե րը, ներ կա յիս տա րի նե րին, մի քա ռա սուն կյանք է ե ղել եւ թերեւս

նոր ա պա ցույց՝ հին Վա ղար շա պա տին շատ մոտ լի նե լուն», - աս վում էր

ար շա վախմ բի հա ղոր դում նե րից մե կում (անդ, թ.16): Իսկ դժվա րու թյուն-ներն ա մեն քայ լա փո խի էին:

Դժ վա րու թյուն նե րից մեկն էլ տե ղի գյու ղա ցի նե րի ան հար գա լից վե-րա բեր մունքն էր հնա գի տա կան աշ խա տանք նե րի հան դեպ. ան տեղյակ լի-նե լով տվյալ վայ րի հնա գի տա կան ար ժե քին՝ նրանք կա տա րում էին գյու-ղատն տե սա կան աշ խա տանք ներ, ո րոնք ուղ ղա կիո րեն խանգարում էին

ար շա վախմ բի գոր ծու նեու թյա նը. «Զ վարթ նո ցում՝ տա ճա րի արեւմտյան

կող մը՝ ար տա քին աս տի ճան նե րից քիչ հե ռու, ծի րա նի նե րի պար տե-զին մեջ, բան ջա րա նո ցը ջրե լու հա մար կապ ված ջու րը ա ռա ջի գի շեր

ա նակնկալ կեր պով բա ցել է մի խոր հոր` մո տա վո րա պես մեկ մետր լայ նու-

թյամբ եւ չորս մետ րեն ա վե լի խո րու թյամբ: Թե ի՞նչ բան է սա, առայժմ

չի կա րե լի հաս կա նալ, մինչեւ որ չմաքր վի շուր ջը եւ մե ջը, սա կայն այդ

հե տաքրքրա կան եր եւույ թը պար զե լու հա մար ոչ մի տար րա կան մի ջոց

չու նենք: Մե նակ Բա դա լով չեմ կար ծում, որ նպա տա կիս հաս նեմ, տես-նենք, ե թե փող ստաց վի, կաշ խա տեմ մի եր կու մշակ վար ձել եւ մաք րել

տալ: Կար ծեք ա մեն ինչ նույնն է՝ վե րա բեր մուն քը դե պի հնա գի տա կան

աշ խա տանք նե րը: Գ րե թե մի շա բաթ ե ղավ, որ գործ կո մը խոս տա ցել է

ինձ փո խադ րա կան մի ջոց տալ Սե ֆիա բա դի (Ե ղեգ նուտ) քանդ վող մա-տու ռը տես նե լու, բայց այ սօր դեռ չի տված: Ման դատս գրպա նումս լաց

է լի նում եւ ող բում է իր դժբախտ դրու թյու նը» (անդ, թ. 20),- կար դում

ենք Թո րո ման յա նի նա մակ նե րից մե կում: Ա վե լաց նենք, որ Աշ խարհ բեկ

Քա լան թա րի ան մի ջա կան ժա ռանգ ներ հան դի սա ցող Գուր զադ յան նե րի

ըն տա նի քի կող մից մեզ տրա մադր վեց նմա նա տիպ ման դա տի օ րի նա կը

ձե ռա գիր վի ճա կում. այն տեղ գրված է. «Տր վում է սույն ման դա տը Հա-յաս տա նի հնա գի տա կան կո մի տեի ներ կա յա ցու ցիչ ներ ընկ. Աշ խար բեկ

Քա լան թա րին, ճար տա րա պետ Թո րա ման յա նին եւ Ս. Տ. Հա կոբ յա նին առ

այն, որ նո քա մեկ նում են Էջ միած նի գա վա ռում հնա գի տա կան աշ խա-տանք ներ կա տա րե լու, ուս տի ա ռա ջարկ վում է բո լոր շրջգործ կոմ նե րին

եւ գ յուղ խոր հուրդ նե րին` ցույց տալ ա մե նա լայն ա ջակ ցու թյուն, այն է՝

տրա մադ րել գի շե րե լու հար մա րու թյուն, փո խադ րա կան մի ջոց ներ, ու-ղեկ ցող ներ եւ այլն: Վեր ջով հիշ վա ծը հաս տատ վում է ստո րագ րու թյամբ

եւ կ նի քով: Էջ միած նի գա վա ռա կան գոր ծա դիր կո մի տեի փոխ նա խա գահ


(ստո րագ րո թյուն) 19 օ գոս տո սի 1924 թ., Վա ղար շա պատ»: Մեր կար ծի-քով՝ Թ. Թո րա ման յա նի կող մից հի շա տա կա ծը հենց այ սօ րի նակ ման դա տի

մա սին է ե ղել11:

Այս հան գա ման քը հաշ վի առ նե լով` Աշ խարհ բեկ Քա լան թա րը հնու-

թյուն նե րի պահ պա նու թյան կո մի տեի ա նու նից հա տուկ շրջա բե րա կա նով

դի մում է տե ղա կան մար մին նե րին՝ հոգ տա նե լու ի րենց գյու ղե րի են թա-կա յու թյան սահ ման նե րում գտնվող եւ պատ մամ շա կու թա յին ար ժեք ներ-կա յաց նող վայ րե րի պահ պա նու թյան մա սին՝ հե տա գա յում անհ րա ժեշտ

մի ջո ցա ռում ներ անց կաց նե լու հա մար: Շր ջա բե րա կա նի հետ միա սին Աշ-խարհ բեկ Քա լան թա րը գյու ղա կան խոր հուրդ նե րին է ու ղար կում նաեւ

հնու թյուն նե րի պահ պա նու թյան կո մի տեի կա նո նադ րու թյունն ու այդ մա-սին ՀՍԽՀ լուս ժող կո մա տի հրա պա րա կած հա տուկ դեկ րե տը: Մեր ձեռ քում

է Աշ տա րա կի շրջա նի Օ հա նա վան գյու ղի խորհր դի ար ձա նագ րու թյու նը,

ո րում մաս նա վո րա պես աս վում էր. «6 սեպ տեմ բե րի 1924 թ.: Ղե կա վա-րու թյամբ Զ վարթ նո ցի հայր Խա չի կի, մենք՝ Օ հա նա վան քի գյուղ խորհր դի

նա խա գահ Գե ղամ Ղու կաս յանս եւ հող կո մի ան դամ ներ Գե ղամ Թո րոս-յանս եւ Մ նա ցա կան Վար դան յանս, ու սում նա սի րե լով Խորհր դա յին Հա-յաս տա նի հնու թյուն նե րի պահ պա նու թյան կո մի տեի կա նո նադ րու թյու նը

եւ լուս ժող կո մա տի դեկ րե տը եւ շր ջա գա յե լով մեր գյու ղի հնա գի տա կան

վայ րե րը, այն է՝ Օ հա նա վան քի ա վե րակ նե րը եւ գե րեզ մա նա տու նը, Սեր-ջալ լի ( Սերկեւ լի) գյու ղի ա վե րակ նե րը, Կար միր վան քի ու Լու սա վո րի չի

Ա նա պա տի ա վե րակ նե րը, ո րո շե ցինք հատ կաց նել մեծ վան քի հնու թյուն-նե րի պահ պա նու թյան գոր ծի հա մար վան քի հյու սի սա յին կող մի գե րեզ-մա նա տու նը` յուր վրա յի ծա ռուտ նե րով… Սեր ջալ լի գյու ղի ա վե րակ նե-րը՝ տա րա ծու թյամբ ե րեք դես յա տին, հետեւ յալ սահ ման նե րով. ար եւել քից՝

Քա սախ գե տի ձո րը, արեւ մուտ քից՝ Սեր ջալ լիի հին ճա նա պար հը, հյու սի-սից՝ մինչեւ Գ րի գոր Աստ վա ծատր յա նի... գե րեզ մա նա տու նը» (անդ, թ. 21):

Քա ջա տեղ յակ Զ վարթ նո ցի ի րա կան վի ճա կին եւ հա մադ րե լով հա-ղոր դած տե ղե կու թյուն նե րը՝ Աշ խարհ բեկ Քա լան թա րը գտնում էր, որ կո-մի տեի ա ռա ջին գոր ծը պետք է լի նի ամ բող ջա պես չա փագ րել, գծագ րել

եւ կազ մել Զ վարթ նո ցի հա տա կա գի ծը՝ իր ման րա մասն տե ղե կագ րով եւ

լու սան կար նե րով: Իր հեր թին, Թո րա ման յա նը եւս գտ նում էր, որ ա ռանց

կո մի տեի գի տու թյան «…չենք կա րող լու ծում տալ այն կար եւոր հար-ցե րին, այ սինքն` թան գա րա նի եւ պա հակ նե րի ան կախ բնա կա րան նե րի

11 Ա. Քալանթարի արխիվ (տրամադրվել է Վ. Գ& րզադյանի կողմի ց, 2015թ.):


շի նու թյան, ընդ հա նուր ման րա մասն հա տա կագ ծի եւ տե ղե կագ րի պատ-րաս տու թյան… քա նի որ կար եւոր ծախ քե րի հետ են կապ ված» (անդ, թ. 12): Եվ ընդ հան րա պես, ար խի վա յին վա վե րագ րե րի ու սում նա սի րու թյու-նը մեզ բե րում է այն հա մոզ մա նը, որ Թ. Թո րա ման յա նի նման գի տակ

մար դու ընտ րու թյունն այս գոր ծում պա տա հա կան չի ե ղել: Աշ խարհ բեկ

Քա լան թա րը լիո վին վստա հել է նրան՝ ա ռա ջին հեր թին ստեղծ ված ի րա-վի ճա կը գնա հա տե լու եւ հ նու թյուն նե րի ի րա կան վի ճա կը ներ կա յաց նե-լու հա մար: « Վե րա դար ձիս ան մի ջա պես կտե ղե կաց նեմ Ձեզ: Ըստ ա մե-նայ նի, շու տով կտեսն վինք ժո ղով նշա նա կել նիդ: Նախ քան իմ եր կար

ճա նա պար հոր դու թյու նը, պետք է, որ Զ վարթ նո ցի գոր ծե րը կար գա վո րած

լի նեն հենց այդ առ թիվ, անհ րա ժեշտ է մի խորհր դակ ցու թյուն հրա վի-րել շու տով… Եր եւի ե րե կո յան ու ղար կածս մի լու րը Ձեզ հա սած կլի նի`

Զ վարթ նո ցի սահ ման նե րի մոտ եր եւան ե կած մի հնու թյան մա սին: Չու-զե ցի լոկ լու րե րի վրա հիմն ված Ձեզ գրել, ո րը միշտ չա փա զանց ված է

լի նում: Այ սօր միայն հա ջող վեց ինձ գնալ եւ տեղ նու տե ղը քննու թյուն

կա տա րել: Շ տա պում եմ արդ յուն քի ման րա մաս նու թյա նը ի րա զեկ ա նել

Ձեզ», - նշվում էր Թո րա ման յա նի` Աշ խարհ բեկ Քա լան թա րին ուղղ ված

հեր թա կան նա մա կում (անդ, թ. 14,16):

Ա հա այս պի սի ջա նա դիր աշ խա տան քի շնոր հիվ հնա րա վոր ե ղավ

փոքր-ինչ ա ռաջ տա նել Զ վարթ նոց հնա գի տա կան վայ րի պահ պա նու-

թյան գոր ծը, թե պետ ա մեն ան գամ ար շա վա խում բը հան դի պում էր նոր

խո չըն դոտ նե րի: Իսկ դժվա րու թյուն նե րը, ի րոք, շատ էին. «Զ վարթ նո-ցը եր րորդ տա րին է, ինչ որ Լուս ժող կո մա տի ձեռ քին է: Ան բա րե միտ

մարդ կանց շնոր հիվ, Զ վարթ նո ցում ե րեք տար վա ըն թաց քում ո չինչ չի

ա վե լա ցել, այլ պա կա սել է,- նշում էր Զ վարթ նոց ե կե ղե ցու քա հա նա Տ. Խա չի կը` Աշ խարհ բեկ Քա լան թա րին ուղղ ված զե կու ցագ րում: - Հ նու-

թյանց խա չե րը… մարդ կանց ձեռ քով կոտ րատ վել են եւ ար ձա նագ րու-

թյուն նե րը` վնաս վել: Կալ ված քի այ գի նե րի ծա ռե րը ան բա րե միտ հսկիչ-նե րի շնոր հիվ ոչն չա նում են հետզ հե տե: Այս ե րեք տար վա ըն թաց քում

ե րեք ծառ չեն տնկել, բայց ե րեք հա զա րից ա վե լի չո րաց րել ու կոտ րա տել

են: Զ վարթ նո ցը, իբրեւ իմ քրտնա թոր եր կուց պտուղ, որ բե րի ան կա րող

ձեռ քե րից առ նե լով` հատ կաց նում եմ Հ նու թյանց պահ պա նու թյան կո մի-տեին, որ պես զի կալ ված քը ար տա քի նով եւ հ նու թյուն նե րը պահ պան վեն,

եւ կալ ված քը անվ տանգ մնա ոչն չա նա լուց եւ չո րաց վե լուց: Այս տա րի

այ գի նե րի կե սը ջրվել է, իսկ մեծ մա սը ան ջուր է մնա ցել եւ չո րա նա լու

վտան գի ա ռաջ է կանգ նած: Ե թե այս պես շա րու նակ վի, ե րեք տար վա ըն-


թաց քում Զ վարթ նո ցում այլեւս ոչ մի ծառ ու թուփ չի մնա»,- ա վար-տում է իր զե կու ցա գի րը Տ. Խա չիկ քա հա նան (անդ, թ. 23, շրջ.-26):

Աշ խարհ բեկ Քա լան թա րի հետ եւո ղա կան աշ խա տան քի արդ յուն քում

սերտ կա պեր հաս տատ վե ցին հնու թյուն նե րի պահ պա նու թյան կո մի տեի

եւ Էջ միած նի Մայր Ա թո ռի միջեւ: Գոր ծին ձեռ նա մուխ ե ղան նաեւ մեծ

թվով հայ րե նա սեր հոգ եւո րա կան ներ: Արդ յուն քում հնա րա վոր ե ղավ

փոքր-ինչ մեղ մել ֆի նան սա կան կա րիք նե րը: Թ. Թո րա ման յա նի՝ 1924 թ.

սեպ տեմ բե րի 5-ին Քա լան թա րին ու ղար կած նա մակ նե րից մե կում կար-դում ենք. « Մեծ ընկ. Աշ խարհ բեկ, ստա ցա Մես րոպ ե պիս կո պո սի ձեռ քով

ու ղարկ ված 45 (քա ռա սուն եւ հինգ) ռուբ լին: Նա մա կիս մեջ կգտնեք

լիա զո րա գի րը: Օր վա կար եւոր հար ցե րից մե կը հա մա րում եմ Զ վարթ նո ցի

դրու թյան ո րո շու մը» (անդ, թ. 31):

Հ նու թյուն նե րի պահ պա նու թյան կո մի տեի եւ Աշ խարհ բեկ Քա լան թա-րի ան մի ջա կան ջան քե րի շնոր հիվ 1924 թ. դեկ տեմ բե րի 24-ին ՀՍԽՀ լուս-ժող կո մա տը կրկին վե րա հաս տա տում է Զ վարթ նոց հնա գի տա կան վայ րի

պահ պա նու թյու նը հնու թյուն նե րի պահ պա նու թյան կո մի տեի տնօ րի նու-

թյա նը հանձ նե լու իր ո րո շու մը: Հաս կա նա լի է, որ այդ ո րոշ ման հետ մեկ-տեղ պետք է լուծ վեին նաեւ հնա գի տա կան վայ րի պահ պա նու թյան հետ

կապ ված ծախ սերն ու այլ կա րիք նե րը: 1924 թ. դեկ տեմ բե րի 24-ին ՀՍԽՀ

լուս ժող կո մա տը այդ մա սին հա տուկ գրու թյամբ տե ղե կաց նում է հնու-

թյուն նե րի պահ պա նու թյան կո մի տեին. « Կո մի սա րիա տը սկզբուն քով դեմ

չէ, որ Զ վարթ նո ցի հնա գի տա կան վայ րը հանձն վի կո մի տեիդ` իր բո լոր

շեն քե րով ու հո ղա մա սե րով, բա ցի այ գուց: Այն ժա մա նակ, երբ այ գում

կա րիք կլի նի պե ղում ներ կա տա րել, այն եւս կ հանձն վի կո մի տեին, իսկ

մինչ այդ կմնա Էջ միած նի Ման կա կան կո մու նա յի տրա մադ րու թյան տակ:

Լուս ժող կո մի տե ղա կալ՝ Հ. Յա ղուբ յան» (անդ, թ. 8): Ո րո շու մից ան մի ջա-պես հե տո՝ 1924 թ. դեկ տեմ բե րի 25-ին, հետ եւում է Ա. Քա լան թա րի գրու-

թյունն՝ ուղղ ված ՀՍԽՀ Լուս ժող կո մին, ո րում ման րա մասն ներ կա յաց վում

էին Զ վարթ նոց հնա գի տա կան վայ րի ու սում նա սի րու թյան արդ յունք նե րը:

Գ րու թյու նից պարզ է դառ նում, որ հնու թյուն նե րի պահ պա նու թյան կո-մի տեն դեռ մեկ ա միս ա ռաջ՝ նո յեմ բե րի 17-ի նիս տում քննու թյան էր ա ռել

այդ խնդի րը եւ ո րո շում էր կա յաց վել դի մել լուս ժող կո մա տին՝ «հա մա պա-տաս խան կար գադ րու թյան կո մի տեի ի րա վա սու թյա նը հանձ նե լու Զ վարթ-նո ցի հնա գի տա կան շրջանն ամ բող ջո վին՝ իր բո լոր հո ղե րով, ծա ռե րով,

այ գի նե րով եւ շեն քե րով: Զ վարթ նո ցի հնա գի տա կան շրջա նը ընդգր կում

է այն բո լոր կուր գա նան ման մնա ցորդ նե րը` շրջա նաձեւ դա սա վոր ված, որ


պատ կա նում էին Վա ղար շա պա տին եւ ո րի սահ ման ներն ար դեն պարզ ված

են հա տուկ հանձ նա ժո ղո վի կող մից» (անդ, թ. 33):

Հան րա պե տու թյան լուս ժող կո մա տի այս ո րո շու մից հե տո, ինչ պես

ցույց է տա լիս ար խի վա յին վա վե րագ րե րի ու սում նա սի րու թյու նը, շատ

խնդիր ներ հետզ հե տե ստա նում են ի րենց լու ծու մը: Ի հար կե, ա ռա ջին

հեր թին դա վե րա բե րում էր ֆի նան սա կան խնդիր նե րին. « Հա մա ձայն աշ-խա տան քի կո մի սա րիա տի ընդ հա նուր ո րոշ ման՝ տեխ նի կա կան աշ խա տա-կից նե րին վե րա հաս տի քա վո րե լու հա մար, խնդրում եմ Զ վարթ նո ցի մեր

եր կու պա հա պա նի հա մար եւս կար գադ րու թյուն ա նեք` տա լու ի րենց

հա սա նե լի քը»,- նշվում էր Աշ խարհ բեկ Քա լան թա րի՝ լուս ժող կո մա տին

ուղղ ված գրու թյան մեջ (անդ, թ. 35):

Աս տի ճա նա բար աշ խա տանք ներն ընկ նում են հու նի մեջ, եւ ար-դեն ոչ միայն փոխ վել էին հնու թյուն նե րի կո մի տեի նա խորդ ա միս նե-րին լուս ժող կո մատ ու ղար կած գրու թյուն նե րում տնտե սա կան կա րիք նե-րը հո գա լու մա սին շեշ տադ րում նե րը, այլեւ խոս վում էր նոր ծրագ րե-րի մա սին. «Ի լրումն մեր թ. 25 գրու թյան (15. 12. 24 թ.) Զ վարթ նո ցի

վե րա բեր յալ հայտ նում եմ, որ կո մի տեն ար դեն ծրագ րել է Զ վարթ նո ցի

տեխ նի կա կան եւ գի տա կան պահ պա նու թյան եւ ու սում նա սի րու թյան վե-րա բեր յալ իր ա նե լիք նե րը եւ իր 17 հու նի սի նիս տում ընտ րե լով հա տուկ

հանձ նա ժո ղով` հանձ նա րա րել է նրան մշա կել այն ե ղա նակ նե րը, ո րոն ցով

կա րե լի լի ներ… իր իսկ մի ջոց նե րով կա տա րել ծրագր ված աշ խա տանք-նե րը: Ա հա այս նկա տա ռու մով խնդրում եմ Զ վարթ նո ցի ամ բողջ հնա-գի տա կան շրջա նի հետ միա ժա մա նակ կո մի տեի տրա մադ րու թյան տակ

դնել նաեւ նրա այ գին, ո րի ե կա մու տը զգա լի կեր պով կթեթ եւաց ներ մեր

գոր ծը Զ վարթ նո ցում» (անդ, թ. 37): Ա վե լին, լուս ժող կո մա տին ուղղ-ված մեկ այլ գրու թյան մեջ ակ ներեւ է Աշ խարհ բեկ Քա լան թա րի ցու-ցա բե րած հո գա ծու թյու նը հու շար ձան նե րի պահ պա նու թյան բնա գա վա ռի

աշ խա տա կից նե րի նկատ մամբ` տա կա վին Կո մի տեի ֆի նան սա կան սուղ

պայ ման նե րում Զ վարթ նո ցի եր կու պա հակ նե րին անհ րա ժեշտ հան դեր-ձան քով ա պա հո վե լու գոր ծում: Գ րու թյու նում կար դում ենք. «Ս րա նով

ներ կա յաց նում եմ իմ ա նու նով թ. 591 պա հան ջագ րով բաց թո ղած 80

ռուբ լու հա շի վը, որ հատ կաց ված էր Զ վարթ նո ցի եր կու հո գի պա հա կի

հա մար ո րոշ ված հագ նե լիքն առ նե լու: Զ վարթ նո ցի պա հա պան ներ Բա դալ

Սարգս յա նի եւ Ա սա տուր Խա չատր յա նի հա մար գնված է`2 կի սա մուշ տակ

Սի բի րա կան`14-ա կան ռ. – 28 ռ. 06կ., փաս տա թուղթ թ. 1, եր կա րա վիզ

կո շիկ ներ 22-ա կան ռ. – 44 ռ. փաստ. թ. 2, 2 գդակ մոր թուց 4-ա կան


ռ. – 8 ռ.: Ըն դա մե նը` 80 ռ. 06 կ.: Ծախս ված է ըն դա մե նը 80 ռ. 06 կ.:

Կո մի տեի գիտ. քար տու ղար` Աշ խարհ բեկ» (անդ, թ. 41):

Ինչ պես հաս տա տում են ար խի վա յին վա վե րագ րե րը, լուս ժող կո մատն

ար դեն ինքն էր հե տաքրք րու թյուն ցու ցա բե րում Զ վարթ նո ցում տար վող

աշ խա տանք նե րի հան դեպ եւ հնու թյուն նե րի կո մի տեին ուղղ ված գրու-

թյու նում պա հան ջում էր աշ խա տան քա յին նոր ծրա գիր եւ նա խա հա շիվ:

Այդ ա մենն, ի հար կե, Աշ խարհ բեկ Քա լան թա րի հետ եւո ղա կան եւ ջա նա-դիր աշ խա տան քի արդ յունքն էր, որն էլ իր հեր թին գնա հա տան քի էր

ար ժա նա նում Հան րա պե տու թյան կա ռա վա րու թյան կող մից. «25 ապ րի լի

1925 թ., Եր եւան: Զ վարթ նո ցում պե ղում նե րի աշ խա տան քը շա րու նա-կե լու հա մար ա ռա ջարկ վում է Ձեզ` կազ մել ծրա գիր եւ նա խա հա շիվ:

Աշ խա տան քի հա մար պետք է օգ տա գոր ծել Խա չիկ վար դա պե տին, ո րը

իր ու ժե րը տրա մադ րե լու պատ րաս տա կա մու թյուն է հայտ նում… Անհ-րա ժեշտ է նա խա հա շի վը ներ կա յաց նել մեկ շա բաթ վա ըն թաց քում: Լուս-ժող կոմ` Ա. Մ ռավ յան» (անդ, թ. 42):

Շու տով հնա րա վոր ե ղավ նաեւ ա վար տել Զ վարթ նո ցի սահ ման նե րի

հաս տատ ման գոր ծը: Թ. Թո րա ման յա նին ուղղ ված գրու թյու նում Աշ-խարհ բեկ Քա լան թա րը, նա խա գա հի (Հ նու թյուն նե րի պահ պա նու թյան կո-մի տեի նա խա գահ Ալ. Թա ման յան - Կ. Բ) խնդրան քը փո խան ցե լով Թո րա-ման յա նին, լիա զո րում էր Կո մի տեի ա նու նից հան դես գալ եւ մաս նակ ցել

հնա վայ րի սահ ման նե րի հաս տատ ման գոր ծըն թա ցին. «Զ վարթ նո ցի սահ-ման նե րը ո րո շե լու գոր ծը ի րա կա նու թյուն դարձ նե լու հա մար անհ րա ժեշտ

ա մեն կար գադ րու թյուն կա նի հող ժող կո մա տի հող բաժ նի վա րիչ ընկ. Ավ-դալ բեգ յա նը12 ան ձամբ Էջ միած նում, ուր նա լի նե լու է ա ռա ջի կա կի րա կի

օ րը, ամ սոյս 13-ին: Այդ աշ խա տան քը կկա տար վի շրջա կա գյու ղե րի սահ-ման նե րը ո րո շե լու մի ջո ցին, ուս տի եւ ա ռան ձին նշա նա քա րեր մեր կող մից

պատ վի րե լու կա րիք չկա: Ընկ. նա խա գա հը խնդրում է Ձեզ ներ կա լի-նել կո մի տեի կող մից այդ աշ խա տանք նե րի կա տա րե լու մի ջո ցին եւ ցույց

տալ Զ վարթ նո ցի սահ ման նե րը» (անդ, թ. 44): Հիշ յալ աշ խա տանք նե րը

պատ շաճ մա կար դա կով ի րա կա նաց նե լու հա մար Աշ խարհ բեկ Քա լան թա-րը ՀՊԿ-ի կող մից հա մա պա տաս խան գրու թյամբ դի մում է ՀՍԽՀ հող ժող-կո մա տի հո ղա յին բաժ նի վա րիչ Ավ դալ բեկ յա նին. « Կո մի տես խնդրում

է Ձեզ ա նել անհ րա ժեշտ կար գադ րու թյուն` Զ վարթ նո ցի հնա գի տա կան

վայ րի սահ ման ա մերձ շրջան նե րում սահ մա նագ ծա յին աշ խա տանք ներ կա-12 Թադեւոս Ավդալբեգյան (1885-1937 թթ.), հայ խորհրդային տնտեսագետ, հայագետ,

հրապարակախոս, գրականագետ, պատմաբան եւ բառարանագետ։


տա րե լու մի ջո ցին ո րո շե լու նաեւ Զ վարթ նո ցի սահ ման նե րը: Այդ աշ խա-տանք նե րի ժա մա նակ մեր կող մից ներ կա յա ցու ցիչ լի նի կո մի տեի ան դամ

ընկ. Թո րա ման յա նը, ո րը եւ կ տա անհ րա ժեշտ ցու ցում ներ հնա գի տա կան

շրջա նի սահ ման նե րի վե րա բեր յալ» (անդ, թ. 45):

Ա հա այս պի սի ծանր պայ ման նե րում, հաղ թա հա րե լով բա զում դժվա-րու թյուն ներ ու խո չըն դոտ ներ, Աշ խարհ բեկ Քա լան թա րի ծա վա լած ե ռան-դուն գոր ծու նեու թյան շնոր հիվ հնա րա վոր դար ձավ ոչ միայն պահ պա-նել Զ վարթ նոցն իր հա րա կից տա րածք նե րով, այլեւ ա մուր հիմք ստեղծ-վեց նրա հե տա գա գի տա կան ու սում նա սի րու թյուն նե րի եւ զար գաց ման

հա մար: Այդ գոր ծու նեու թյան արդ յունքն էր նաեւ այն, որ Զ վարթ նոց

հնա գի տա կան հա մա լի րը ներ կա յումս դար ձել է Հա յաս տա նի Հան րա պե-տու թյան պատ մամ շա կու թա յին ժա ռան գու թյան ի րա կան եւ ար ժե քա վոր

կո թող նե րից մե կը՝ հա յոց պատ մու թյան, մշա կույ թի եւ ճար տա րա պե տու-

թյան անց յա լը, ներ կան եւ ա պա գան կամր ջող կար եւոր հիմ նաս յու նը:

___________

РЕЗЮМЕ

В первые годы советской власти правительство Армении предприняло важные шаги по охране древних памятников, представляющих археоло-гическую и художественную ценность. 18 июля 1923 г. был опубликован специальный декрет СНК Армении по этому вопросу: был создан Коми-тет по охране древностей, в состав которого вошли видные ученые и деятели армянской культуры. Заместителем председателя комитета был знаменитый арменовед и археолог Ашхарбек Калантар. В статье на основе нововыявленных архивных документов освещен весомый вклад Ашхарбека Калантара в создании и развитии историко-археологического заповедника Звартноц.


SUMMARY

In the fi rst years of the Soviet power the Armenian government has taken important steps for the protection of ancient monuments of archaeological and art value. On July 18, 1923 was published the special decree of the government of Armenia on the matter; a Committee was formed for the protection of antiquities, which included prominent scientists and fi gures of Armenian culture. The deputy chairman of the committee was the famous armenologist and archaeologist Ashkharbek Kalantar. In the article based on newly uncovered archival documents is demonstrated contribution of Askharbek Kalantar in the creation and development of the historical and archaeological reserve Zvartnots.

ԷՋՄԻԱԾԻՆ

ՆԱ ԶԵ ՆԻ ՂԱ ՐԻԲ ՅԱՆփիլ. դոկտոր, ՄՄ

ՎԵՐՋԻՆ ՀԱՆԳՐՎԱՆԸ՝ ՄԱՏԵՆԱԴԱՐԱՆ

( Հա ղոր դում Մա նո ւե լա Սալ վի նի Գի րաք Միր մա նի նվի րատ վութ յան մա սին)

Սույն տար վա ապ րի լի 29-ին Մա տե նա դա րա նում տե ղի ու նե ցավ բա-

ցա ռիկ նվի րատ վութ յան հան դի սա վոր ա րա րո ղութ յուն. Լի վոռ նո-

յից ժա մա նած Մա նո ւե լա Սալ վի նի դե Գի րաք Միր մա նը հա յա գի տա կան

ա մե նա մեծ հաս տա տութ յանն ի պահ հանձ նեց իր ըն տա նի քի Տոհ մա կան

գիր քը, ո րը գե ղե ցիկ զար դար ված, գու նա պատ կեր ներ կրող եւ փայտ յա

ըն դե լուզ ված կազմ ու նե ցող ձե ռա գիր մատ յան է։ Վեր ջինս ե զա կի փաս-

տա ցի վկա յութ յուն է այն ժա մա նակ նե րի մա սին, երբ հայ մե ծա տուն վա-

ճա ռա կան ներն ի րենց ստեղ ծած մի ջազ գա յին ցան ցի մի ջո ցով կա պում էին

Ա րե ւելքն ու Ա րեւ մուտ քը, Հ յու սիսն ու Հա րա վը՝ նպաս տե լով նաեւ մշա-

կու թա յին եւ գե ղար վես տա կան տար բեր ա վան դույթ նե րի տա րած մանն ու

փո խա նակ մա նը։

Տոհ մա գիր քը կազմ վել է 1724 թ. Հա րու թու մի որ դի Գ րի գո րի պատ վե-

րով Վե նե տի կի նո տար նե րի կող մից՝ որ պես նրա ազն վա կա նութ յան կար-

գա վի ճա կի ճա նաչ ման գրա վա կան1։ Ձե ռագ րի 43 է ջե րը պա րու նա կում

են ըն տա նի քի պատ մութ յու նը, որ սկսվում է 1364 թվա կա նից, կից` տար-

բեր փաս տաթղ թեր, այդ թվում՝ զի նան շա նի նկա րագ րութ յու նը, ինչ պես

նաեւ նրանց պատ կե րա զարդ տոհ մա ծա ռը։ Վեր ջինս ա վարտ վում է 1783

թ. ոմն Գ րի գո րով, սա կայն մոտ մեկ դար հե տո թե մի ա ռաջ նորդ Մես րոպ

վրդ. Ու ղուր լյա նի2 (1879-1887) նա խա ձեռ նութ յամբ, ա ռան ձին թղթա-

պատ կե րով հա վել վել են հե տա գա ներ կա յա ցու ցիչ նե րը՝ մին չեւ իր ժա-

մա նա կաշր ջա նը։ Ձե ռագ րի հետ միա սին Մա տե նա դա րա նին են հանձն վել

նաեւ մի քա նի այլ փաս տաթղ թեր, ո րոնց կազ մում է Գե րաք Միր ման նե-

1 Այս մասին տե՛ս նաեւ Roma-Armenia, Catalogue de l’exposition au Vatican (25. 03-16. 07, 1999), Rome 1999, էջ 305-307։

2 Նա նաեւ հեղինակել է «Պատմ& թիւն Հայոց գաղթական& թեան եւ շին& թեան եկեղեցւոյ նոցա ի Լիվոռնոյ քաղաքի» (Վենետիկ, 1891) ծավալ& ն աշխատ& թյ& նը։

152 ՆԱԶԵՆԻ ՂԱՐԻԲՅԱՆ 2017 Զ.

րի տոհ մա կան զի նան շա նի գու նա վոր պատ ճե նը։ Վեր ջինս կա տար ված է

1750 թ.՝ ըստ մի շարք հա յե րի վկա յութ յան, ո րոնք տե սել էին քա րի վրա

փո րագր ված բնօ րի նա կը։

Գե րաք Միր ման նե րը սե րում են Ջու ղա յե ցի Միր ման յան նե րից, ո րոնք

Շահ Ա բա սի օ րոք տե ղա հան վել են Պարս կաս տան եւ հաս տատ վել Նոր

Ջու ղա յում։ Ն րանք ա ռեւտ րա կան լայն գոր ծու նեութ յուն էին ծա վա լում

Հնդ կաս տա նից մին չեւ Եվ րո պա, եւ ար դեն իսկ 1580-ա կան նե րից կա յա-

նա կե տեր ու նեին Վե նե տի կում եւ Լի վոռ նո յում։ Ըն տա նի քի ի տա լա կան

ճյու ղի հիմ նա դի րը Գի րա քի կամ Գե րա քի ( Կի րա կոս) որ դի Գ րի գոր Միր-

ման յանն է՝ ծնված 1612 թ. Նոր Ջու ղա յում։ Շ նոր հիվ Տոս կա նա յի մեծ

դուքս Ֆեր դի նանդ Ա.-ի՝ 1591 թ., ա պա 1593 թ. ըն դու նած նշա նա վոր

հրո վար տակ նե րի3, ո րով տար բեր ազ գութ յան ներ կա յա ցու ցիչ ներ ար տոն-

յալ պայ ման նե րով հրա վիր վում էին հաս տատ վե լու Լի վոռ նո յում, եւ ո րը

հնա րա վո րութ յուն տվեց հայ կա կան նո րաս տեղծ հա մայն քին կայ ծակ նա-

յին զար գա ցում ապ րել4, Գ րի գոր Միր մա նը կա րո ղա նում է քա ղա քում

գնել եր կու տուն եւ կա ռու ցել « Բու ֆո նե» կոչ ված վիլ լան։ Գ րի գո րի

ո րոշ մամբ է իր հոր Գե րաք ա նու նը հա վել վում Միր ման ազ գան վա նը՝

նշա նա վո րե լով նոր գեր դաս տա նի սկիզ բը։ 1673 թ. Գ րի գոր Գե րաքն իր

մե դալ ներն է նվի րում Տոս կա նա յի մեծ դուքս Կո զի մո Գ. Մե դի չիին, ա պա

1688 թ. դի մում է վե նե տիկ յան իշ խա նութ յուն նե րին՝ ազն վա կան տիտ-

ղո սի ճա նաչ ման հա մար։ Նույն տա րին նա իր մի ջոց նե րով նո րո գում է

Վե նե տի կի հա յոց Սուրբ Խաչ ե կե ղե ցին՝ ճա կա տա յին պա տին ա գու ցե լով

իր զի նան շա նը: Այս տեղ էլ ամ փոփ վում է նրա մար մի նը մահ վա նից հե տո

(1688 թ.)։

Գ րի գո րի ժա ռանգն է վա ղա մե ռիկ Ա րու թու մը, ո րի որ դու՝ Գ րի գո րի

յոթ ողջ մնա ցած զա վակ նե րից միայն Ս տե փան Գ րի գորն է (Ս տե ֆա նո

3 Հայտնի է “Livornina” անվանմամբ։ Ըստ այս հրովարտակի՝ հայ համայնքն ընդ& նվ& մ է որպես ինստիտ& ցիոնալ «ազգ»՝ լեվանտացիների, պոնտացիների, իսպանացիների, պորտ& գալացիների, գերմանացիների, հ& յների, հրեաների, պարսիկների, թ& րքերի եւ այլոց կողքին, եւ 1622 թ. & նի իրեն կցված հյ& պատոս, տե՛ս Մ. Ուղ* րլեան, Պատմ& թիւն Հայոց ի Լիվոռնոյ քաղաքի, Վենետիկ, 1891. A. Orengo, Scritori armeni di periferia: il caso di Livorno, Colofoni armeni a confronto, atti del coloquio internazionale, Bologna 12-13,10, 2012, Roma, 2016, p. 99-111:

4 Հար& ստ եւ բազմաշերտ համայնքն աշխ& յժ կյանք էր վար& մ։ Պատահական չէ, որ նախապես այստեղ է հիմն ադրվել հայ տպագրատ& նը, եւ որ 1714 թ. օծված Ս& րբ Գրիգոր եկեղեց& գմբեթն իշխ& մ էր քաղաքի համայնապատկերի վրա եւ մի ակն էր, որ նշմարվ& մ էր ծովից (տե՛ս La presenza armena a Livorno (sec. XVII-XVIII), supl. a «Comune Notizie», n. 3/7 1990. L. Fratarelli Fischer, Les arméniens à Livourne, Roma-Armenia, p. 298-301):

2017 Զ. ՎԵՐՋԻՆ ՀԱՆԳՐՎԱՆԸ` ՄԱՏԵՆԱԴԱՐԱՆ 153

Գ րե գո րիո, ծնվ. 1747 թ.) որ դի ներ ու նե նում։ 1800-ա կան նե րից քա ղա-

քում բա վա կան հայտ նի են ե ղել Գի րաք Միր ման հինգ եղ բայր նե րը, ով-

քեր գոր ծուն մաս նակ ցութ յուն են ու նե ցել նաեւ հա յոց Ս. Գ րի գոր ե կե-

ղե ցու ան ցու դար ձին5։

Գի րաք Միր ման ազ գա նու նը կրող վեր ջին ներ կա յա ցու ցի չը եւ ուղ-

ղա կի գծով ժա ռան գը Մա նո ւե լա Սալ վի նիի հայ րա կան տատն էր՝ Աու-

գուս տան, Գ րե գո րիո Աու գուս տո յի (1865-1924) դուստ րը, ո րի պատ վին

եւ ի հի շա տակ իր հոր եւ իր նախ նի նե րի էլ Մա նո ւե լան ո րո շել է Սալ վի նի

ազ գան վան կող քին վե րա կանգ նել դե Գի րաք Միր ման տոհ մա նու նը։

Մա տե նա դա րա նին նվի րատ վութ յան ո րո շու մը հա սու նա ցել է նա-

խանց յալ տա րի, երբ Լի վոռ նո յում քա ղա քա պե տա րա նի հո վա նա վո րութ-

յամբ բաց վել էր Հա յոց ցե ղաս պա նութ յան հար յու րամ յա տա րե լի ցին

նվիր ված ցու ցա հան դես՝ զու գոր դող թե մա տիկ ցե րե կույթ նե րով6։ Ինչ պես

նվի րատ վութ յան ա րա րո ղութ յանն իր ի տա լե րեն ե լույ թում հայտ նեց Մա-

նո ւե լան՝ « Ձե ռա գի րը մե ծա գույն խնամ քով պահ պան վել է իմ ըն տա նի-

քում գրե թե ե րեք հար յուր տա րի, եւ կպատ կե րաց նեք, թե ան ձամբ ես

ինչ պես եմ կապ ված դրան։ Ինձ հա մար հեշտ չէր նման ո րո շում կա յաց-

նել, սա կայն լի նե լով այս ազն վա կան տոհ մի վեր ջին ներ կա յա ցու ցի չը՝ հո-

գե կան գե րա գույն խա ղա ղութ յուն եմ զգում իմ նվի րա կան մա սունքն

այս պատ վա վոր վայ րում թող նե լով։ Իմ ո րոշ ման վրա ազ դել է նաեւ այն

փաս տը, որ մեր գեր դաս տա նի հիմ նա դիր Գ րի գոր Գե րա քը մա հա ցել է

հու լի սի 2-ին, ճիշտ նույն ամս վա նույն օ րը, երբ ծնվել եմ ես՝ վեր ջին

ներ կա յա ցու ցիչս։ Շր ջանն այս պի սով փակ վում է, եւ ձե ռա գի րը վե րա-

դառ նում է հայ րե նիք»7։

Միան գա մայն վստահ ենք, որ Մա նո ւե լան ճիշտ ընտ րութ յուն է կա-

տա րել. Մա տե նա դա րա նը հա մար վում է «հա յոց հի շո ղութ յան տա ճար»,

եւ այս տեղ նրա Տոհ մա կան գիր քը ոչ միայն պատ վա վոր տեղ կգտնի թան-

գա րա նի ցու ցադ րութ յան մեջ, այ լեւ նրա նախ նի նե րի հի շա տա կը կպահ-

պան վի, կհարգ վի եւ կու սում նա սիր վի ա մե նայն հո գա տա րութ յամբ։

5 Ըստ պատմաբան Ջ& զեպպե Վիվոլիի հավաստման։6 Ց& ցահանդեսը կազմակերպել էին Սերենա Սիմոնչինին եւ Նազենի Ղարիբյանը՝ Էլիզ

Թաջիրյանի անձնական հավաքած& ի հիման վրա եւ վերջինիս մասնակց& թյամբ (21-28 մայիս, 2015)։

7 Գերաք Միրմանների Տոհմագիրքը եւ զինանշանի պատճենը ց& ցադրվել են մե կ անգամ՝ 1999 թ. Վատիկանի Սիքստինյան մե ծ սրահ& մ հայտնի հայագետ եւ պատմաբան Կլոդ Մ& թաֆյանի կողմի ց կազմակերպած Roma-Armenia ց& ցահանդեսին։

154 ՆԱԶԵՆԻ ՂԱՐԻԲՅԱՆ 2017 Զ.

РЕЗЮМЕ

29 апреля сего года в Матенадаране прошла торжественная церемония: прибывшая из Ливорно Мануела Салвини де Гирак Мирман передала на хранение самому крупному арменоведческому учреждению родовую книгу своей семьи – богато украшенную множеством миниатюр рукопись в прекрасном деревянном окладе. Это исключительное фактическое свидетельство тех времен, когда именитые армянские купцы, связывали созданной их стараниями международной торговой сетью Восток и Запад, Север и Юг, одновременно способствуя рас-пространению и обмену культурными и художественными ценностями разных цивилизаций.

SUMMARY

On April 29, 2017 a solemn ceremony of an exclusive donation took place in Matenadaran (manuscript library): Manuela Salvini de Ghirach Mirman from Livorno handed over her family’s dynastic book, a beautifully decorated manuscript with colorful paintings and wooden cover to the greatest Armenological institution. The manuscript is a unique factual evidence on the period, when the Armenian renowned merchants, through the international network created by them, connected the East and West, the North and South contributing also to the spread and exchange of diff erent cultural and artistic traditions.


СОДЕРЖАНИЕ

ПАТРИАРШИЕ ЭНЦИКЛИКИ. БЛАГОСЛОВИТЕЛЬНЫЕ ГРАМОТЫ.

Слово Его Святейшества Католикоса Всех Армян Гарегина II, обращенное к Церковно-представительскому собранию. .......................................................................... 5

РЕЛИГИЕВЕДЕНИЕ

Проповедь епископа Мушега Бабаяна, читанная в Кафедральном соборе Св. Эчмиадзина в связи с Праздником Кафедрала Св. Эчмиадзина. ............................ 11

ЭЙВЕРИ ДАЛС – Христос – Высшее проявление Откровения ..............................................15

ИСТОРИКО-ФИЛОЛОГИЧЕСКИЕ ИССЛЕДОВАНИЯ

ТИГРАН ПЕТРОСЯНЦ - Духовные центры Араратского наместничества ....................... 43КРИСТИНА АЙВАЗЯН - Обряд крещения в фольклорных и этнографических

материалах конца XIX - начала XX вв. .............................................................................. 58АШХУНДЖ ПОГОСЯН - К вопросу о происхождении «трехсводчатого» ковра .............80

СООБЩЕНИЯ

СЕДА МАНУКЯН, АРПИНЕ СИМОНЯН – Два новонайденных образца васпураканской школы миниатюры ................................................................................... 97

АРАРАТ СТЕПАНЯН - К вопросу о правлении Василия Тга ............................................ 108АЙКАНУШ МЕСРОПЯН - Общая характеристика диалектной лексики,

относящейся к празднику Воскресения............................................................................. 116АРУСЯК АБРААМЯН - Цикл «Сыны армян» в литературном отделе «Дрошака» .........125КАРЕН БАЙРАМЯН - Вклад Ашхарбека Калантара в становление историко-

археологического комплекса Звартноц ............................................................................. 133НАЗЕНИ ГАРИБЯН - Последнее пристанище - Матенадаран .............................................. 151


CONTENTS

PONTIFICAL ENCYCLICALS AND LETETRS OF BLESSING

Message of His Holiness Karekin II, Catholicos of All Armenians, during the Ecclesiastical-representative assembly .............................................................................. 5

RELIGIOUS STUDIES

Sermon delievered by H.G. Bishop Moushegh Babayan during the Divine Liturgy celebrated at the Cathedral of Holy Etchmiadzin on the occasion of the feast of Holy Etchmiadzin ................................................................................................................. 11

AVERY DULLES – Christ the Summit of Revelation ...................................................................15

HISTORICAL-PHILOLOGICAL STUDIES

TIGRAN PETROSYANTS – Spiritual centers of Ayrarat prefecture-viceroyalty ................... 43CHRISTINE AYVAZYAN – Baptism ritual in folklore and ethnographic materials

of the end of the 19th and the beginning of the 20th centuries ........................................ 58ASHKHOUNJ POGHOSYAN – On the issue of the origin of triapsidal carpets ........................80

ESSAYS

SEDA MANUKYAN, ARPINE SIMONYAN - Two newly found pieces of the miniature school of Vaspurakan .............................................................................................................. 97

ARARAT STEPANYAN - On the issue of authority of Tgha Vasil ........................................ 108HAYKANUSH MESROPYAN – General description of the dialectical word-layer

regarding the feast of Resurrection ...................................................................................... 116ARUSYAK ABRAHAMYAN –"Hayordi" series by Siamanto in the literary

section of "Droshak" ...............................................................................................................125KAREN BAYRAMYAN – Input of Ashkharhbek Kalantar in the formation

of the historico-archaeological place of Zvartnots .............................................................. 133NAZENI GHARIBYAN – The Last Station – Matenadaran ......................................................... 151


ԲՈՎԱՆԴԱԿՈՒԹԻՒՆ

ՀԱՅՐԱՊԵՏԱԿԱՆ ԿՈՆԴԱԿՆԵՐ ԵՒ ՕՐՀՆՈՒԹԵԱՆ ԳՐԵՐ

Ն. Ս. Օ. Տ. Տ. Գարեգին Բ. Ամենայն Հայոց Կաթողիկոսի խոսքը Եկեղեցական-ներկայացուցչական ժողովին ............................................................................................... 5

ԿՐՕՆԱԳԻՏԱԿԱՆ

Տ. Մուշեղ եպիսկոպոս Բաբայանի քարոզը` խոսված Ս. Էջմիածնի Մայր Տաճարում Կաթողիկե Ս. Էջմիածնի տոնի առիթով ........................................... 11

ԷՅՎԵՐԻ ԴԱԼԼՍ - Քրիստոս` Հայտնության գագաթնակետը ............................................15

ՊԱՏՄԱԲԱՆԱՍԻՐԱԿԱՆ

ՏԻԳՐԱՆ ՊԵՏՐՈՍՅԱՆՑ - Այրարատյան կողմնակալություն-փոխարքայության հոգեւոր կենտրոնները .......................................................................................................... 43

ՔՐԻՍՏԻՆԱ ԱՅՎԱԶՅԱՆ - Մկրտության ծեսը ԺԹ. դարավերջի եւ Ի. դարասկզբի բանահյուսական եւ ազգագրական նյութերում ............................................................... 58

ԱՇԽՈՒՆՋ ՊՈՂՈՍՅԱՆ - «Եռախորան» գորգի ծագումնաբանության հարցի շուրջ .............................................................................................................................80

ՀԱՂՈՐԴՈՒՄՆԵՐ

ՍԵԴԱ ՄԱՆՈՒԿՅԱՆ, ԱՐՓԻՆԵ ՍԻՄՈՆՅԱՆ - Վասպուրականի մանրանկարչական դպրոցի նորահայտ երկու պատառիկ ............................................................................... 97

ԱՐԱՐԱՏ ՍՏԵՓԱՆՅԱՆ - Տղա Վասիլի իշխանության խնդրի շուրջ .............................. 108ՀԱՅԿԱՆՈՒՇ ՄԵՍՐՈՊՅԱՆ – Հարության տոնին վերաբերող բարբառային

բառաշերտի ընդհանուր բնութագիրը .............................................................................. 116ԱՐՈՒՍՅԱԿ ԱԲՐԱՀԱՄՅԱՆ – Սիամանթոյի «Հայորդիները» շարքը «Դրօշակի»

գրական բաժնում ..................................................................................................................125ԿԱՐԵՆ ԲԱՅՐԱՄՅԱՆ - Աշխարհբեկ Քալանթարի ավանդը Զվարթնոց

պատմահնագիտական վայրի կայացման գործում ...................................................... 133ՆԱԶԵՆԻ ՂԱՐԻԲՅԱՆ - Վերջին հանգրվանը՝ Մատենադարան ..................................... 151

158 ՀԱՊԱՎՈՒՄՆԵՐԻ ՑԱՆԿ 2017 Զ.

ԱԲՀ - Առձեռն բառարան հայկազնեան լեզուի (Մ. Աւգերեան, Գր. Ճէլալեան), Վենետիկ, 1846 և 1865

ԱԺ - Արևելագիտական ժողովածու, Երևան

ԱԻ - Արևելագիտության ինստիտուտ, ՀՀ ԳԱԱ, Երևան

ԱՀ - Ազգագրական հանդէս (խմբ.` Ե. Լալայեան), հ. 1-26, Շուշի/Թիֆլիս, 1896-1916

ԱՖՏ - Աստվածաբանության ֆակուլտետի տարեգիրք, Երևան

ԲԵՀ - Բանբեր Երևանի համալսարանի, Երևան

ԲՀ - Բանբեր հայագիտության, ԵրևանԲՀԱ - Բանբեր Հայաստանի արխիվների,

ԵրևանԲՄ - Բանբեր Մատենադարանի, Երևան

ԳԱԹ - Գրականության և արվեստի թանգարան, Երևան

ԳԻ - Մանուկ Աբեղյանի անվան գրականու-թյան ինստիտուտ, ՀՀ ԳԱԱ, Երևան

ԳՀՃ - Գէորգեան հոգևոր ճեմարան (աստուածաբանական համալսարան), Ս. Էջմիածին

ԴԱՆ - Դաշտային ազգագրական նյութերԴՀՊ - Դիւան հայոց պատմութեան (խմբ.`

Գ. Աղանեանց), հ. 1-13, Թիֆլիս, 1893-1917

ԴՀՎ - Դիվան հայ վիմագրության, ԵրևանԵ(Լ)Ժ - Երկերի (լիակատար) ժողովածուԵՊԿ - Երևանի պետական կոնսերվատորիաԵՊՀ - Երևանի պետական համալսարանԷԱԺ - Էմինյան ազգագրական ժողովածու

(խմբ.` Գ. Խալաթյանց, Կ. Կոստանյան), հ. 1-9, Մոսկվա, 1901-1913

ԷՊԱԹ - Էջմի ածնի պատմաազգագրական թանգարան

ԼԻ - Հրաչյա Աճառյանի անվան լեզվի ինստիտուտ, ՀՀ ԳԱԱ, Երևան

ԼՀԳ - Լրաբեր hասարակական գիտությունների, Երևան

ՀԱ - Հանդէս ամսօրեայ, ՎիեննաՀԱԱ - Հայաստանի ազգային արխիվ,

ԵրևանՀԱԲ - Հայերեն արմատական բառարան (Հ.

Աճառյան), հ. 1-4, Երևան, 1971-1979ՀԱԲՆ - Հայ ազգագրություն և

բանահյուսություն, Երևան

ՀԱԲՌ - Հայոց անձնանունների բառարան (Հ. Աճառյան), հ. 1-5, Երևան, 1942-1962

ՀԱԹ - Հայոց ազգագրության և ազատագրական պայքարի պատմության ազգային թանգարան, Սարդարապատ

ՀԱԻ - Հնագիտության և ազգագրության ինստիտուտ, ՀՀ ԳԱԱ, Երևան

ՀԱՊ - Հայաստանի ազգային պատկերասրահ, Երևան

ՀԲԲ - Հայերեն բացատրական բառարան (Ստ. Մալխասյանց), հ. 1-4, Երևան, 1944-1945

ՀԺՀ - Հայ ժողովրդական հեքիաթներ, Երևան

ՀՀ - Հայագիտական հանդես, ԵրևանՀՀ ԳԱԱ - Հայաստանի Հանրապետության

գիտությունների ազգային ակադեմիա, Երևան

ՀՀՀ - «Հասկ» հայագիտական հանդէս, Անթիլիաս

ՀՀՀՇ - Հայաստանի հնագիտական հուշարձանները, Երևան

ՀՀՀՍ - Հայկազեան հայագիտական հանդէս, Բեյրութ

ՀՀՄ - Հայաստանի հնագույն մշակույթը, Երևան

ՀՀՄՇ - Հին Հայաստանի մշակույթը, ԵրևանՀՀՑ - Հայագիտության հարցեր, Երևան

ՀՀՇՏԲ - Հայաստանի և հարակից շրջանների տեղանունների բառարան (Թ. Խ. Հակոբյան, Ստ. Տ. Մելիք-Բախշյան, Հ. Խ. Բարսեղյան), հ. 1-5, Երևան, 1986-2001

ՀՊԹ - Հայաստանի Պատմության թանգարան, Երևան

ՀՊՀ - Հնագիտական պեղումները Հայաստանում, Երևան

ՀՊՀՑ - Հայոց պատմության հարցեր, ԵրևանՀՊՄՀ - Հայաստանի պետական

մանկավարժական համալսարան, Երևան

ՀՍՀ - Հայկական սովետական հանրագիտարան, հ. 1-13, Երևան, 1974-1987

ՀՏ - «Հուշարձան» տարեգիրք, ԵրևանՄԱ - Մեր ձա վոր Ար ևելք, Եր ևան

ՄԱԵԺ

ՄՀ

-

-

Մեր ձա վոր և Մի ջին Ար ևել քի երկր-ներ և ժո ղո վուրդ ներ, Եր ևանՄատենագիրք Հայոց, Անթիլիաս

ՄՄ - Մաշ տո ցի ան վան Մա տե նա դա րան, Եր ևան

ՄՊՎ - Մա տե նա դա րա նի պարս կե րեն վա-վե րագ րե րը, Եր ևան

ՄՑՀՁ - Մայր ցու ցակ հա յե րէն ձե ռագ րաց Մաշ տո ցի ա նուան Մա տե նա դա րա նի, Եր ևան

ՆՀԲ - Նոր բառ գիրք հայ կա զեան լե զուի (Գ. Ա ւե տի քեան, Խ. Սիւր մէ լեան, Մ. Աւ-գե րեան), հ. 1-2, Վե նե տիկ, 1836-1837

ՆՀԺՊ - Ն յու թեր հայ ժո ղովր դի պատ մության, Եր ևան

ՇՀՀԿ - Շի րա կի հա յա գի տա կան հե տա զո-տու թյուն նե րի կենտ րոն. գի տա կան աշ խա տանք ներ, Գ յում րի

ՊԲՀ - Պատ մա բա նա սի րա կան հան դես, Եր ևան

ՊԻ - Պատ մու թյան ինս տի տուտ, ՀՀ ԳԱԱ, Եր ևան

ՊՄ - «Պատ մու թյուն և մ շա կույթ» հա յա գի-տա կան հան դես, Եր ևան

ՎՀԵՊ - Վա վե րագ րեր Հայ Ե կե ղե ցու պատ-մու թյան, Եր ևան

ՎՀՀ - «Վէմ» հա մա հայ կա կան հան դես, Եր ևան

ՏՀԳ - Տե ղե կա գիր հա սա րա կա կան գի տու-թյուն նե րի, Եր ևան

ՑՁՄՄ - Ցու ցակ ձե ռագ րաց Մաշ տո ցի ա նուան Մ ատե նա դա րա նի, Եր ևան

ՔՀ - Ք րիս տոն յա Հա յաս տան, Ս. Էջ միա ծինՔՀՀ - «Ք րիս տոն յա Հա յաս տան» հան րա-

գի տա րան, Եր ևան, 2002ՕԱՀՀՄ - Օ տար աղբ յուր նե րը հա յե րի և Հա-

յաս տա նի մա սին, Եր ևանАГВ - Ар мян ский гу ма ни тар ный вест ник,

Ере ванАО - Ар хео ло ги че ские от кры тия, Мо ск ва

АПА - Ар хео ло ги че ские па мят ни ки Ар ме нии, Ере ван

АРА - Ар хео ло ги че ские рас коп ки в Ар ме нии, Ере ван

ВВ - Ви зан тий ский вре мен ник, Ле нин град-Мо ск ва

ВДИ - Вест ник древ ней ис то рии, Мо ск ваВЕУ - Вест ник Ере ван ско го уни вер си те та,

Ере ванВОН - Вест ник об ще ст вен ных на ук, Ере ван

ДВ - Древ ний Вос ток, Ере ванДКА - Древ ней шая куль ту ра Ар ме нии, Ере ван

ИАЭ - Ин сти тут ар хео ло гии и эт но гра фии, НАН РА, Ере ван

ИАН - Из вес тия Ака де мии на ук Ар мян ской ССР, Об ще ст вен ные нау ки, Ере ван

ИФЖ - Ис то ри ко-фи ло ло ги че ский жур нал, Ере ван

КБС - Кав каз ско-ближ не во сточ ный сбор ник, Тби ли си

КВ - Кав каз и Ви зан тия, Ере ванКДА - Куль ту ра древ ней Ар ме нии, Ере ван

КСИА - Крат кие со об ще ния ин сти ту та ар хео-ло гии, Мо ск ва

КСИИМК - Крат кие со об ще ния ин сти ту та ис то-рии ма те ри аль ной куль ту ры, Мо ск ва

МАК - Ма те риа лы по ар хео ло гии Кав ка за, Мо ск ва

МИАН - Ма те риа лы по ис то рии ар мян ско го на ро да, Ере ван

МНМ - Ми фы на ро дов ми ра, Мо ск ва (ред. С. А. То ка рев), 1991-1992

НАА - На цио наль ный ар хив Ар ме нии, Ере ванСА - Со вет ская ар хео ло гия, Мо ск ва

СМОМПК - Сбор ник ма те риа лов для опи са ния ме ст но стей и пле мён Кав ка за, т. 1-46, Тиф лис, 1881-1915

СЭ - Со вет ская эт но гра фия, Мо ск ваХВ - Хри сти ан ский Вос ток, Санкт-Пе тер-

бургAJNES - Armenian Journal of Near Eastern

Studies, YerevanAS - Anatolian Studies, Cambridge

AW - Antike Welt, Mainz am RheinBAR - British Archaeological Reports,

International Series, OxfordCAH - Cambridge Ancient History, Cambridge

IC - Iran and the Caucasus, LeidenJANER - Journal of Ancient Near Eastern

Religions, LeidenJAOS - Journal of American Oriental Society,

MichiganJAS - Journal of Armenian Studies, Belmont

JSAS - Journal of the Society for Armenian Studies, Fresno

MDOG - Mitteilungen der Deutschen Orient-Gesellschaft, Berlin

OrCh - Oriens Christianus, LeipzigPO - Patrologia Orientalis, Paris-Brepols

RÉArm - Revue des études arméniennes, ParisSMEA - Studi Micenei ed Egeo-Anatolici, Roma

2017 Զ. ՀԱՊԱՎՈՒՄՆԵՐԻ ՑԱՆԿ 159

Հրատարակւում էԳէորգեան հոգեւոր ճեմարանի

(աստուածաբանական համալսարան)գիտխորհրդի երաշխաւորութեամբ եւ որոշմամբ

ՀԱՅՏԱՐԱՐՈՒԹՅՈՒՆ

Հա յաս տա նի ազ գա յին և Գի տու թյուն նե րի ազ գա յին ա կա դե մի ա յի Հիմն ա րար գի-տա կան գրա դա րան նե րը ձեռ նա մուխ են ե ղել « Հայ կա կան գի տա տե ղե կատ վա կան հան գույ ցի» ձևա վոր ման աշ խա տանք նե րին։

Այս հան գույ ցում ի մի են բեր վում հա յա գետ նե րի և գի տու թյան տար բեր բնա գա-վառ նե րի ներ կա յա ցու ցիչ նե րի հրա տա րա կած հոդ ված նե րի, գրքե րի ընտ րա նի նե րը։ Այս աշ խա տանք նե րին ի րենց ա ջակ ցու թյունն են բե րում հա յաս տան յան և Սփ յուռ քի հա յա գի տա կան կենտ րոն նե րը, հրա տա րակ չու թյուն նե րը, գրա դա րան նե րը։

Հան գույ ցը հա սա նե լի է http://www.fl ib.sci.am/arm/node/2 համացանցային հասցեով։ Օգտվողներին բոլոր նյութերը հասանելի են ազատ դիտման ու ներբեռնման

կարգավիճակով։Ունեցե՛ք Ձեր ներդրումը համահայկական այս եզակի նախագծում՝ օգտվելով հան-

գույցից, տարածելով տեղեկատվություն դրա մասին, տրամադրելով թվայնացված նյութեր։

Հայաստանի ազգային գրադարան

ԽՄԲԱԳՐՈՒԹԵԱՆ ՀԱՍՑԷՆ`ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ՀԱՆՐԱՊԵՏՈՒԹԻՒՆ, Ք. ՎԱՂԱՐՇԱՊԱՏ,

ՄԱՅՐ ԱԹՈՌ ՍՈՒՐԲ ԷՋՄԻԱԾԻՆ«ԷՋՄԻԱԾԻՆ»

ԿՐՕՆԱԳԻՏԱԿԱՆ ԵՒ ՀԱՅԱԳԻՏԱԿԱՆ ՀԱՆԴԷՍԻ ԽՄԲԱԳՐՈՒԹԻՒՆ

Республика Армения, Эчмиадзин, Редакция журнала «Эчмиадзин»Republic of Armenia, Etchmiadzin, Editorial Office of the Journal ՙ̔ Etchmiadzin՚՚

Web կայքի հասցէն` www.etchmiadzine.amէլ. փոստ` [email protected] կամ [email protected]

Ամսագրի արխիւն ամբողջական կերպով՝ www.tert.nla.am

Հեռ. (+374-10) 517-296/174Ստորագրուած է տպագրութեան` 25. 07. 2017 թ.

Չափսը` 70x100 1/16: Ծաւալը` 10 տպ. մամուլ: Թուղթը` օֆսէթ: Տպաքանակը` 400:_______________

ՄԱՅՐ ԱԹՈՌ ՍՈՒՐԲ ԷՋՄԻԱԾՆԻ ՏՊԱՐԱՆ

June 2017.indb - Հայ մամուլ

Documents