-
Jzyk fenicki brat bli niak hebrajskiego Phoenician language twin
brother of Hebrew
Marcin Majewski
Uniwersytet Papieski Jana Pawa II w Krakowie
Publikacja w: Jzyk fenicki brat bliniak hebrajskiego, w: Sowo
jego pono jak ogie (Syr 48,1). Ksiga Pamitkowa ku czci Ksidza
Profesora Tadeusza Brzegowego, Tarnw Biblos 2011, s. 19-207.
Streszczenie: Fenicki i hebrajski klasyczny s jzykami bardzo
zbli onymi. W artykule proponuj, by okre la je dialektami, gdy
porwnujc fonetyk, morfologi, skadni i leksyk obu, mo emy doj do
wniosku, e mamy do czynienia nie z dwoma r nymi jzykami, lecz
dialektami jednego jzyka kananejskiego, jego dwoma rozwiniciami.
Podobiestwa midzy biblijnym hebrajskim a fenickim wydaj zbyt du e,
by okre la je jako odrbne jzyki, a kryterium porozumiewalno ci na
pewno wiadczyoby na korzy u ycia w tym przypadku terminu dialekty.
Przy studiowaniu jednego z nich porwnywanie z drugim jest wic
bardzo u yteczne.
Summary: Phoenician and classical hebrew are very similar
languages if one
compares phonetics, morphology, syntax, and vocabulary. We can
conclude that this are not
two separate lenguages, but dialects of former canaanite
language, its two parallel
developements. Therefore, in studying one of them, comparision
with another is very useful.
Keywords: Phoenician language, Hebrew language, Phoenician
alphabet, Phoenicia
-
2
Fenicja
Fenicja (gr. ) bya niewielkim, ale bardzo znaczcym ssiadem
biblijnego Izraela, zajmujcym wski pas wschodniego wybrze a Morza
rdziemnego na pnoc od Izraela. Nazwa kraju je li odrzuci si zwizek
z egip. terminem fnhw pochodzi prawdopodobnie od gr. sowa
(krwistoczerwony, purpurowy) ze wzgldu na fenicki handel z rekami
tkanin purpurow1. enicjanie produkowali ze limaka purpurowego
(murex trunculatus) rzadki i kosztowny barwnik do tkanin i ubra
purpur. rube warstwy muszli tego limaka znaleziono w Sarepcie,
Sydonie i Tyrze. Prcz lasw cedrowych i limaka purpurowego enicja
nie posiadaa bogactw naturalnych. Mimo to bya jednym z najlepiej
rozwinitych gospodarczo krajw staro ytno ci. Dlaczego enicjanie
posiadali flot morsk, dziki ktrej rozwijali swe gwne rzemioso
kupiectwo. Synli z eksportu towarw luksusowych, takich jak
przedmioty wytapiane z metali czy szka (sztuk wytapiania przejli z
giptu). Handlowali ko ci soniow, barwionymi tkaninami (sawna
purpura tyryjska) i drzewem cedrowym. Na bardzo du skal prowadzili
handel niewolnikami. Jako zapat uzyskiwali najcz ciej szlachetne
kruszce, cynk, cyn, mied , ow. Cieszyli si opini doskonaych
budowniczych statkw i miaych eglarzy, a tak e dobrych rzemie lnikw
(w Biblii wznosili budowle dla Salomona). Pewn rol odgrywao te
zaawansowane rolnictwo, czego przykadem mo e by stworzenie na
stokach grskich tarasowego systemu uprawy sadw owocowych i winnic.
Jednak grzyste uksztatowanie terenu oraz ekspansja asyryjska od ldu
kazay im kierowa si bardziej w stron morza i niewtpliwie to okrty
wojenne i statki handlowe byy najwikszym bogactwem enicji2.
enicjanie znani s z kilku wa nych wynalazkw kolonizacji
(zakadania kolonii zamorskich w celach handlowych), wynalazku
pienidza (posugiwania si kruszcem jako zapat za towary3), wynalazku
alfabetu4 (pisma, ktre dao pocztek alfabetom hebrajskiemu,
1 C. Vandersleyen, Ltymologie de Phonix, Phnicien, w . Lipiski
(red.), Phoenicia and the East
Mediterranean in the First Millenium B.C. Studia Phoenicia 5
(Orientalia Lovaniensia Analecta 90), Leuven: Uitgeverij Peeters
1987, s. 19-22; C. Astour, The Origin of the Term Canaan,
Phoenician, and Purple, Journal of Near Eastern Studies 24 (1965),
s. 346-350. Trwa dyskusja nad znaczeniem u ytego terminu, ktry
oprcz koloru (czerwonopurpurowy, szkaratny) mo e oznacza palm
daktylow, daktyla czy instrument muzyczny (lir).
2 Szerzej w: S. Moscati, wiat Fenicjan, tum. M. awlikowski,
Warszawa PWN 196 J. Wolski, Historia powszechna Staroytno ,
Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN 1992; E. Fontan, Zarys
cywilizacji fenickiej, w: A. Lemaire (red.), wiat Biblii, tum. B.
Panek, Wrocaw-Warszawa-Krakw Ossolineum 2001, s. 218-220 .
Niesioowski, M. Burdajewicz, Fenicjanie (Mitologie wiata), Warszawa
Rzeczpospolita 2007; D. Baramki, Phoenicia and the Phoenicians,
Beyrouth: ditions Khayats 1961; D.B. Harden, The Phoeniciens,
Londres: Thames and Hudson 1962; M. Gras, P. Rouillard, J.
Teixidor, LUnivers phnicien, Paris: Arthaud 1995.
3 Mwic ci lej Fenicjanie byli pierwszymi lud mi, ktrzy do zapaty
za towar u ywali odpowiednio wywa onych kawakw zota i srebra (su ce
im w tych czasach jako pienidze). Cho powszechnie uwa a si ich za
wynalazcw pienidza, jednak ten po raz pierwszy pojawi si
prawdopodobnie na terenie Lidii, Efezu i Argolidu, gdzie odkryto
najstarsze monety (VII w. przed Chr.) stop zota i srebra oraz
monety srebrne.
-
3
3 Jzyk fenicki brat bli niak hebrajskiego
greckiemu i aciskiemu i przyjo si w wiecie zachodnim) uwa ani s
te za wynalazcw myda. Byli narodem najwikszych eglarzy i kupcw
staro ytno ci. Znana bya powszechnie odwaga i przedsibiorczo
enicjan, ktre skaniay ich do eglugi po otwartym oceanie i
odkrywania nowych ldw. Herodot mwi np. o opyniciu przez nich Afryki
(!), a autor biblijny o wyprawie po zoto do dalekiego kraju Ofir5.
eniccy kupcy przemieszczali si po caym basenie Morza rdziemnego i
poza nim. Zao yli swoje kolonie na wyspach Morza gejskiego, w
recji, na pnocnych wybrze ach Afryki (np. synn Kartagin), na
Sycylii, Korsyce i w Hiszpanii6. wnym punktem docelowym podr y
handlowych by gipt.
Mwimy o enicji i enicjanach jako jednym kraju i narodzie, ale
trzeba pamita, e w praktyce sami zainteresowani, cho utrzymywali ze
sob cise zwizki, yli w miar niezale nych miastach-pastwach, pod
wodz krlw lub szufetw, czyli wadcw, sdziw. Ani enicjanie, ani ich
ssiedzi na Bliskim Wschodzie nie u ywali terminu enicja std trudno
jest dokadnie okre li geograficzne i chronologiczne granice tego
kraju. Fenicjanie sami siebie uwa ali si z Kananejczykw, nastpcw
ludno ci, ktra mieszkaa w tym miejscu przed najazdem ludw morza i
takimi rzeczywi cie byli. Nazywali siebie prawdopodobnie Chna lub
Kena'ani (w jzyku akadyjskim Kinahana), czyli Kananejczycy. Nazwa
Kanaan mo e pochodzi od sowa huryckiego, oznaczajcego purpur
(kinahhu), co wizaoby j wa nie z enicjanami. Za zwizkiem tym
przemawia te okre lenie w jzyku hebrajskim kenan (Kananejczycy),
ktre przyjo wtrne znaczenie jako kupcy, handlarze. W tablicy narodw
z Rdz 10 (Rdz 10,15-19) Sydon, ktra to nazwa zastpywaa w Biblii ca
enicj, jest synem pierworodnym Kanaana7.
Jak postrzegali enicjan inni staro ytni, doskonale obrazuje
barwny tekst proroka Ezechiela, ktry zwraca si do miasta Tyr
Tak mwi Pan Bg Tyrze, ty powiedzia Jestem okrtem o doskonaej
pikno ci. W sercu morza s twoje granice, budowniczy nadali ci
doskona pikno . Z cyprysw Seniru pobudowano wszystkie twoje
krawdzie, brano cedry Libanu, by maszt ustawi na tobie. Z dbw
Baszanu wykonano ci wiosa, pokad twj ozdobiono ko ci soniow,
wykadan w drzewie cedrowym z wysp kittejskich. Bisior ozdobny z
giptu stanowi twoje agle, by su y ci za bander. ioletowa i czerwona
purpura z wysp lisza byy twoim nakryciem. Mieszkacy Sydonu i Arwadu
su yli ci za wio larzy, mdrcy z Semeru byli u ciebie oni to byli
twoimi eglarzami, a biegli w rzemio le starcy z ebal tam byli, aby
naprawia twoje uszkodzenia.
4 A ci lej mwic jego udoskonalenia i rozpowszechnienia. 5 1 Krl
9,2 10,11 22,49. Kraina Ofir uto samiana jest w Biblii wa nie z
najlepszej jako ci zotem,
por. np. Iz 13,12; Hi 22.24; 28,16; Ps 45,10; Syr 7,18. 6 T.
oposzko, Tajemnice staroytnej eglugi, dask Wydawnictwo Morskie 19.
7 Inne dane zob. R. Liwak, Phnizien und Israel, w Theologische
Realenzyklopdie, t. 26, Berlin
New York: W. de Gruyter 1996, s. 581.
-
4
Wszystkie morskie okrty zawijay do ciebie, aby prowadzi z tob
handel (...). Tarszisz prowadzi z tob handel z powodu mnstwa twoich
wszystkich bogactw. Srebro, elazo, cyn i ow dostarczano ci drog
wymiany za twe towary. Jawan, Tubal i Meszek prowadzili z tob
handel: dostarczajc za twe towary niewolnikw i wyroby z brzu. Z
Bet-Togarma dostarczano ci drog wymiany za twe towary konie
pocigowe, wierzchowce i muy. Mieszkacy Dedanu prowadzili z tob
handel i niezliczone wyspy nale ay do twoich klientw. Dawali ci
jako zapat ko soniow i drzewo hebanowe. dom prowadzi z tob handel z
powodu mnogo ci twoich wyrobw dostarczano ci drog wymiany za twe
towary kamienie szlachetne, purpur, r nobarwne tkaniny, bisior,
korale i rubiny. Juda i kraj Izraela prowadzili z tob handel za twe
towary dostarczali ci pszenic z Minnit, wosk i mid, i oliw, i
balsam. Damaszek prowadzi z tob handel dziki mnogo ci twoich wyrobw
i mnogo ci twego wszelakiego bogactwa wino z Chelbon i wen z Sachar
w zamian ci dostarczano. Dan i Jawan poczwszy od Uzzal drog wymiany
za twe towary dostarczay ci wyroby elazne, cynamon i trzcin. Dedan
by dla ciebie dostawc czaprakw. Arabia i wszyscy ksi ta Kedaru byli
kupcami dla ciebie, handlowali z tob owcami, baranami i kozami.
Kupcy z Szeby i Rama prowadzili z tob handel dostarczali ci drog
wymiany za twe towary najlepszy balsam oraz wszelkiego rodzaju
drogie kamienie i zoto. Charan, Kanne, don, kupcy z Saby, Aszszur i
Kilmad prowadzili z tob handel. Handlowali z tob bogatymi sukniami,
paszczami z fioletowej purpury r nokolorowymi materiaami i dywanami
tkanymi wielobarwnie, skrcanymi i mocnymi sznurami. Tym handlowali
z tob. Okrtami z Tarszisz zwo ono do ciebie towary. Stae si wic
bogatym i wielce sawnym w sercu mrz (Ez 27,3-9 i 12-25).
Posugujc si obrazem statku, jako alegorii Tyru, prorok zechiel
wymienia czym i z kim prowadzili interesy handlowe mieszkacy
miasta. Ta obrazowa wypowied ukazuje wielkie miasto fenickie,
centrum lokalnego handlu, wyposa one w wielkie bogactwa i wszelkie
dobra cywilizowanego wiata. Dalej jednak biegnie gwatowne oskar
enie, ktre wiadczy o rozmiarach ekspansji na Morzu rdziemnym i
wielkich aspiracjach fenickich
miast (Ez 27,26 2,19). O oskar eniach prorockich rzucanych na
Tyr i Sydon powiemy jeszcze poni ej.
Z tego, co powiedzieli my i co uzupeni prorok zechiel wyania si
obraz enicji, jako niewielkiej amfiktionii miast, lecz o du ym
znaczeniu dla historii staro ytnej basenu Morza rdziemnego. Tym
niemniej faktyczne znaczenie enicjan w staro ytno ci pozostaje
kwesti dyskutowan i wbrew tym, ktrzy przeceniali rol tego narodu,
pojawiay si gosy innych, ktrzy ograniczali wpywy enicji zwaszcza w
stosunku do recji II tysiclecia8. Kwestie sporne wynikay w gwnej
mierze z braku rde dla poznania najstarszej historii enicji, gdy
materia ilustrujcy osignicia mieszkacw enicji w III i II
tysicleciu
8 Zob. np. R. Dussaud, Lart. phnicien du Iie millnaire, Paris:
P. Geuthner 1949.
-
5
5 Jzyk fenicki brat bli niak hebrajskiego
zachoway si jedynie w Byblos. Dzi w oparciu o szersz podstaw
rdow ponawia si prby wykazania powa nego wpywu enicjan na wiat
egejski.
Religia enicjan miaa charakter politeistyczny. Na czele panteonu
bogw fenickich stali Baal i Asztarte bstwa dobrze znane z kart
Biblii. Baal (Pan) lub raczej Baal-samin (Pan niebios) by wadc
wszystkich bogw oraz najwy szym wadc i opiekunem enicjan. Baal,
wbrew powszechnemu mniemaniu, jest nie tyle imieniem i nazw wasn,
co ogln, rzeczownikiem pospolitym, ktra tak w jzyku fenickim, jak i
w hebrajskim oznacza pan, wa ciciel, m . Ka de miasto fenickie miao
swojego baala9. Na przykad baalem Sydonu by szmun10, bstwem
czczonym w Tyrze by baal Melkart, a baalat (rodz. eski) Byblosu bya
Asztarte. W caym Kanaanie przypisywano specjaln wadz nad okolicami,
rzekami, lasami, a nawet studniami niewidzialnym bstwom, okre-lanym
jako baale11.
Najwaniejsze fenickie miasta
Fenickie miasta-pastwa byy poo one gwnie w nadbrze nej strefie
od Akko na poudniu do Arwad na pnocy, a wic na obszarze, ktrego
zasadnicza cz nale y do dzisiejszego Libanu. Najwa niejszymi
miastami enicji byy Byblos, Tyr, Sydon i Arwad staro ytne porty
handlowe Kanaanu. Rozlege kontakty stawiay je w rzdzie kluczowych
miast wschodniego wybrze a Morza rdziemnego. Wszystkie wielokrotnie
wspominane s w Biblii.
9 Imi Baal (hebr. l[;B;) nale aoby wic uwa a za tytulatur
(podobnie jak byo z lem), gdy mogo by u ywane w odniesieniu do r
nych bogw zob. M. Majewski, Ugarit historia, religia, literatura,
jzyk (skrypt), Krakw UPJP II 2010, s. 46-47; S. Cinal, Baal z
Ugarit a inni bogowie burzy staroytnej Syrii i Palestyny (Rozprawy
Habilitacyjne 321), Krakw Wydawnictwo Uniwersytetu Jagielloskiego
199 s. 9-10; R. Dussand, Le vrai nom de Baal, Revue de LHistorie
des Religions 113 (1936), s. 5-20.
10 Lub eska Aszera. Hebrajska forma jej imienia (hr'vea] rh)
wielokrotnie spotykana jest w Biblii (przewa nie w l. mn. rt).
Nazwa ta zwykle kojarzona jest z palem sakralnym czy stel witynn,
jednak ugaryckie teksty dostarczyy rozstrzygajcego dowodu, e
hebrajskarh oznaczaa nie tylko pal czy stel, ale i sam bogini
kananejsk, ktrej pal by tylko kultycznym symbolem. Na terenie caego
Kanaanu odkryto tysice figurek wotywnych Aszery, co wiadczy o jej
ogromnej popularno ci (por. Wj 34,12n 2 Krl 1,10 passim). Jej
kultycznym symbolem by pal bdcy stylizacj drzewa i std pal, potem
stela w wityni (zob. 2 Krl 21, 23,6) staa si pomnikiem na cze tej
bogini.
11 W mie cie Ugarit gwnym bstwem by Baal Hadad. Stare nazwy
miejscowo ci zachowane w Biblii zawieraj niekiedy element
teoforyczny rdzenia l[;B;: !A[m. l[;B; Baal-Meon (Lb 32,38); raeB.
tl;[]B; Baalat-Beer (Joz 19,8); rm'T' l[;B; Baal-Tamar (Sdz 20,33)
tak e Baal-Hanan, Baal-Chasor, Baal-ad. Poszczeglne miasta czciy
Baala pod r nymi nazwami, np. tyrIB. l[;B; Baal-Berit u Sychemitw
(Sdz ,33 9,4), rA[P. l[;B; Baal-Peor u Moabitw (Lb 25,3.5; Pwt
4,3), bWbz> l[;B; Baal-Zebub w Ekron (2 Krl 1,2-3.6.16). Tak e
gry zwizane byy z kultem Baala !Amr>x, l[;B; Baal-Hermonu (Sdz
3,3; 1Krn 5,23), lm,r>K; Baal-Karmelu (1 Krl 18,20nn), !poc.
l[;B; Baal-Sefon (Wj 14,2.9; Lb 33,7). Epigrafia starosemicka mwi
tak e o Baalu Libanu.
-
6
Miasto Byblos, czyli staro ytne ebal (hebr. lb;G>, fen. Gebal
czyt. D ebal)12, to port
sawny na dugo przed okresem fenickim. Historia tego wielkiego
fenickiego o rodka handlowego siga VI tysiclecia przed Chr.13
Miasto pod nazw ebal trzy razy wymienione jest w Biblii (Joz 13,5 1
Krl 5,32 i z 2,9), dwa ostatnie teksty podkre laj zdolno ci rzemie
lnicze ibeonitw. Jednym z gwnych bogactw miasta by papirus (gr.
byblos), ktry sprowadzano tu z giptu. reccy handlarze, ktrzy cigali
do ebal po w cenny materia pisarski, okre lali miasto sowem Byblos
i std bierze si nowa nazwa nadana portowi. Std te pochodzi nazwa
Biblia (l. mn. od biblion zwj papirusowy, ksiga). Miasto podobnie
jak Ugarit i inne staro ytne porty Kanaanu przetrwao a do inwazji
ludw morza ok. 1200 r. przed Chr. potem stracio na znaczeniu. To w
Byblos, gdzie od 163 r. prowadzone s prace wykopaliskowe,
znaleziono jedn z najstarszych inskrypcji spisanych alfabetycznym
pismem fenickim (dugi grawer na sarkofagu krla Ahirama). Odkryto tu
te ok. dziesiciu inskrypcji spisanych tajemniczym pismem
pseudohieroglificznym14. Nie zachowao si jednak wiele pozostao ci z
bogatej historii miasta, znanej ze rde pisanych.
Miasto Sydon (hebr. !Adyci, fen. Sidon), zbudowane na cyplu i
poczon z nim wysp,
wielokrotnie wspominane jest w Biblii. Wraz z Tyrem czsto i co
ciekawe w wyra nie pozytywnym kontek cie pojawia si w Nowym
Testamencie15. Zao ony ju w trzecim tysicleciu przed Chr., Sydon by
pod koniec II tysiclecia najwa niejszym spo rd miast fenickich
zdaniem Homera pierwsz z fenickich metropolii16 posiadajcym
najwiksz flot p niej jednak wikszy presti uzyska Tyr. Znaczenie
miasta sprawiao, e pocztkowo nazw Sidon odnoszono do caej enicji, a
mianem Sidonim (Sydoczycy) okre lano zamiennie Fenicjan (np. w
eposach Homera czy w Biblii, por. Joz 13,4.6; Sdz 3,3; 10,12;
18,7
itp.). Sydon bra udzia w kilku dobrze znanych z Biblii
antyasyryjskich koalicjach z
12 Inni: Gubal, Gebel. 13 J.-F. Salles, Byblos osiem tysicy lat
historii, w: A. Lemaire (red.), wiat Biblii, tum. B. Panek,
Wrocaw-Warszawa-Krakw Ossolineum 2001, s. 212-215. 14 Inskrypcje
te na podstawie danych archeologicznych datuje si na okres 150 1500
przed Chr. E.
Dhorme ustali, e jest to pismo sylabiczne i e zapisywano nim
dawny jzyk kananejski. Jednak jego prba odczytania tego pisma nie
zostaa uznana przez uczonych za udan i nie zostaa przyjta. Zdjcie
pisma zob. np. w: Fenicjanie (Cywilizacje staro ytne 32), red.
serii B. R. Zagrski, oprac. A. Leligdowicz, Pozna Polskie Media
Amec.Com 1995, s. 14.
15 Np. Biada tobie, Korozain! Biada tobie, Betsaido! Bo gdyby w
Tyrze i Sydonie dziay si cuda, ktre u was si dokonay, ju dawno w
worze i w popiele by si nawrciy. Tote powiadam wam Tyrowi i
Sydonowi lej bdzie w dzie sdu ni wam (Mt 11,21n). wangelista Marek
wspomina, e mieszkacy Tyru i Sydonu cigali wraz z innymi, by sucha
Jezusa (Mk 3, por. k 6,1) oraz, e Jezus przechodzi przez okolice
Tyru i
Sydonu (np. Mk 7,24.31; por. Mt 15,21). W nieopodal Sydonu poo
onej Sarepcie liasz wskrzesi syna wdowy, co Jezus przypomnia
mieszkacom Nazaretu (k 4,26). w. Pawe mia w Sydonie przyjaci,
ktrych odwiedza (Dz 2,3).
16 P. Wathelet, Les Phniciens et la tradition homrique, w: w: E.
Gubel, E. Lipinski (red.), Studia Phoenicia (Orientalia Lovaniensia
Analecta 90), Leuven: Uitgeverij Peeters 1983, s. 235-243.
-
7
7 Jzyk fenicki brat bli niak hebrajskiego
Izraelem, wobec ktrych mocno oponowa prorok Izajasz (por. np. Iz
231)17, jednak walka z Asyri tak dla enicjan, jak i dla Izraela
skoczya si klsk. W ogle stosunki sydosko-izraelskie, czy szerzej
fenicko-izraelskie, przez cay czas trwania krlestwa Izraela byy
pokojowe, charakteryzoway si wsplnot interesw i intensywn wymian
handlow (kraje o komplementarnych gospodarkach por. np. wymiana
rzemie lnikw r nych fachw, wymiana ywno ci za cedry libaskie
itp.)18. W skad staro ytnego Sydonu wchodzia, poo ona kilometr na
poudnie, Sarepta Sydoska, znana z Biblii dziki opowiadaniu o liaszu
i wdowie (1 Krl 1,9n k 4,26). Zabudowania sydoskie przetrway w
dobrym stanie do naszych czasw, jednak nie da si przeprowadzi
gruntownych bada archeologicznych, gdy wspczesne miasto znajduje si
na tym samym miejscu.
Miasto-wyspa Tyr (hebr. rAc, fen. Cur, wspcze nie Sur) poo one
byo na
przybrze nej skale o powierzchni ponad 50 hektarw std jego
nazwa, ktra oznacza skaa i tworzyo kompleks ze swym ldowym
odpowiednikiem Uszu (Stary Tyr). Le ao 35 km na poudnie od Sydonu i
miao dwa porty pnocny (sydoski) i poudniowy (egipski). Poczynajc od
X w. przed Chr., po spldrowaniu pobliskiego Sydonu, miasto zajo
jego miejsce i stao si metropoli, kolonizujc odlege tereny Morza
rdziemnego. Odtd byo gwnym o rodkiem handlowym enicji oraz centrum
kultu Baala-Melkarta. Handel caego wiata skupia si w jego
magazynach Tyr syn m.in. z produkcji rzadkiego rodzaju purpury
zwanej tyryjsk19.
Z miast fenickich najcz ciej wspominane jest w Biblii. Wysunite
najbardziej na poudnie, umacniao swe wpywy nad pnocnym krlestwem
Izraela. Hiram, krl tyryjski, ukada si z krlem Dawidem, a potem z
Salomonem, jak rwny z rwnym i y z nimi w przyja ni. By gwnym
dostarczycielem budulca oraz wykwalifikowanych rzemie lnikw
najpierw na budow paacu Dawida, a potem na budow wityni
jerozolimskiej (np. 1 Krl 5,15-25; 7,13-40). Std trudno tak naprawd
odr ni architektur izraelsk X i IX w. przed Chr. od fenickiej z
tego samego okresu20.
Z tyryjskich postaci wa nych dla Biblii, oprcz Hirama, wspomnie
trzeba tak e Izebel, crk krla Tyru, Ittobaala (1 Krl 16,31), ktr po
lubi izraelski krl Achab. Biblia
17 T. Brzegowy, Ksiga Izajasza. Rozdziay 1-12 (Nowy Komentarz
Biblijny 22/1), Czstochowa
dycja witego Pawa 2010, s. 41-44. 18 Szerzej F.
Briquel-Chatonnet, Les relations entre les cits de la cte
phnicienne et les royaumes
dIsral et de Juda. Studia Phoenicia 12 (Orientalia Lovaniensia
Analecta 46), Leuven: Uitgeverij Peeters 1992. 19 P. Rouillard, Tyr
i miasta fenickie, w: A. Lemaire (red.), wiat Biblii, tum. B.
Panek, Wrocaw-
Warszawa-Krakw Ossolineum 2001, s. 22-231; Tyr, w: Encyklopedia
biblijna, red. P.J. Achtemeier, Warszawa: Vocatio 2004, s.
1294-1295; G. Bunnens, Tyr et la mer, w: E. Gubel, E. Lipinski
(red.), Studia Phoenicia (Orientalia Lovaniensia Analecta 90),
Leuven: Uitgeverij Peeters 1983, s. 7-22
20 C.H.J. De Geus, The Material Culture of Phoenicia and Israel,
w . Lipiski (red.), Phoenicia and the Bible. Studia Phoenicia 11
(Orientalia Lovaniensia Analecta 44), Leuven: Uitgeverij Peeters
1991, s. 13.
-
8
opowiada szeroko o jej zgubnym wpywie na wiar Izraelitw. Pod
wpywem Izebel Achab oddawa cz bstwom fenickim, wybudowano wityni
Baala w Samarii (1 Krl 16,32), zbudowano Aszer, wymordowano prorokw
JHWH i wprowadzono ekstatycznych prorokw Baala do pastwa pnocnego.
Krlowa czyhaa tak e na ycie Eliasza21. Kontakty Izraela z miastami
fenickimi to kontakty z miastami czczcymi Baala. Std tak liczne w
Starym Testamencie, zwaszcza w ksigach prorockich, wyrocznie i mowy
przeciw Tyrowi i Sydonowi (por. np. Iz 23; Jer 25,22; Ez 26-28; Am
1,9-10; Za 9,1-6). W przemowie
Ezechiela, ktrej fragment zacytowaem powy ej, Tyr jawi si jako
miasto ambiwalentne z jednej strony centrum wymiany handlowej, rdo
cywilizacji i bogactwa, a z drugiej miejsce zepsucia i
bawochwalstwa, symbol dekadencji22.
Miasto-wyspa Arwad (hebr. dw"r>a;, fen. prawdopodobnie
Aynook23, gr. ),
najwy ej poo one z fenickich miast (nie liczc Ugarit24),
czterokrotnie wspominane jest w Biblii (Rdz 10,18; 1 Krn 1,16; Ez
27,8.11) oraz kilkukrotnie w listach z Tell Amarna (XVI w.
przed Chr.). W Starym Testamencie jest protoplast kananejskiego
ludu Arwadytw. To wyspowe miasto utrzymywao naj ywsze stosunki z
giptem i Syri i jak inne miasta fenickie yo z handlu. Utrzymywao
dominacj nad pnocno-fenickimi miastami25, jak Sydon nad
poudniowymi, co potwierdza tablica narodw z Rdz 1026. Dokadnie
na wprost Arwadu poo ona wyspa Cypr bya pierwsz przystani, pierwsz
koloni i najliczniej odwiedzanym punktem nie tylko przez mieszkacw
miasta, ale w ogle przez enicjan to na Cyprze odnaleziono najwiksz
liczb fenickich inskrypcji. zechiel wychwala umiejtno ci eglarskie
i wojskowe synw Arwadu, zacignitych w su b Tyrowi (z 2,). Na
pnoc
21 Warto w tym kontek cie zwrci uwag na Psalm 45, ktry jest pikn
za lubinow pie ni, napisan
na okazj lubu izraelskiego krla z ksi niczk tyryjsk (w. 13). By
mo e chodzi o krla Salomona i jedn z jego cudzoziemskich on albo o
krla Achaba i tyryjsk ksi niczk Izebel.
22 Rysuje si wic wyra ny kontrast w postrzeganiu miast fenickich
w Starym i Nowym Testamencie. Podczas, gdy Stary Testament zwaszcza
w wypowiedziach prorokw bardzo negatywnie ocenia te miasta, Nowy
Testament stawia je za wzr wiary dla ydw (Mt 11,21n k 4,26).
23 Ch.R. Krahmalkow, A Phoenician-Punic Dictionary. Studia
Phoenicia 15 (Orientalia Lovaniensia Analecta 90), Leuven:
Uitgeverij Peeters en Departement Oosterse Studies 2000, s. 47.
24 Nie wliczamy do enicji krlestwa Ugarit, jak si to czsto czyni
(np. w ncyklopedii Katolickiej pod hasem Fenicja), ze wzgldu na
inny jzyk, odmienn histori, posugiwanie si innym alfabetem oraz
systemem pi mienniczym, nie uto samianie si Ugarytyjczykw z
Kanaanem, nie wymienianie miasta w Biblii obok innych miast
fenickich itp. Szerzej zob. M. Majewski, Ugarit historia, religia,
literatura, jzyk, s. 25-26; P.C. Craigie, Ugarit, Canaan, and
Israel, Tyndale Bulletin 34 (1983) s. 145-167. Podobnie jzyka
ugaryckiego nie da si zaliczy do grupy kananejskiej, jak to czyni
np. A. Tronina, Podstawy gramatyki jzyka ugaryckiego (Studia
Biblica 13), Kielce: Instytut Teologii Biblijnej Verbum 2006, s. 9,
szerzej zob. M. Majewski, Ugarit historia, religia, literatura,
jzyk, s. 103-108.
25 L.I. Conrad, The Conquest of Arwd A Source-critical study in
the historiography of the early medieval Near East, w: A. Cameron,
L.I. Conrad (red.), The Byzantine and early Islamic Near East:
Papers of the First Workshop on Late Antiquity and Early Islam
(Studies in Late Antiquity and Early Islam 1/1), Princeton: Darwin
Press 1992, s. 317-401.
26 Szerzej Y.B. Tsirkin, Japhets Progeny and the Phoenicians, w:
. Lipiski (red.), Phoenicia and the Bible. Studia Phoenicia 11
(Orientalia Lovaniensia Analecta 44), Leuven: Uitgeverij Peeters
1991, s. 128n.
-
9
9 Jzyk fenicki brat bli niak hebrajskiego
od Arwad nie ju adnego wa nego miasta fenickiego, ale wpywy
fenickie sigay a do Cylicji w IX i VIII w. przed Chr.
Historia wymienionych miast fenickich zbli ona jest do historii
Izraela, a tak e innych pastewek (polis) Lewantu. W latach ok. 1200
900 przed Chr. (epoka elaza I) powstaj fenickie miasta-pastwa, jest
to okres rozwoju i bogacenia si. Lata 900 555 przed Chr. (epoka
elaza II) to okres dominacji asyryjskiej w Kanaanie, miasta pac w
tym czasie danin dla Asyrii, szczeglnie wysoko ustalon dla
bogatszych miast fenickich powstaj koalicje antyasyryjskie, z
udziaem zwaszcza Tyru27. Wiek VI IV przed Chr. to okres dominacji
neobabiloskiej i kolejno dominacji imperium perskiego w Fenicji;
kraj staje si jedn z satrapii perskich.
Jzyk fenicki definicja
enicki jest form kananejskiego jzyka, jakim mwiono w I
tysicleciu przed Chr. w poo onych na wybrze u Morza rdziemnego
miastach, takich jak Arwad, Byblos, Tyr i Sydon, w miejscowo ciach
ssiadujcych, w osadach i koloniach zao onych na terytorium Anatolii
i na atlantyckim wybrze u Hiszpanii i Maroka, w koloniach fenickich
w Afryce oraz na Cyprze, Sycylii, Sardynii. Materia epigraficzny
odnajdywany po dzi dzie po wiadcza istnienie dialektw fenickiego
zarwno na obszarze enicji, jak i na terytoriach zamorskich.
enicki bardzo blisko spokrewniony jest z jkiem hebrajskim, za
oba wywodz si od wsplnego przodka, jzyka kananejskiego. Jzykiem
Kanaanu II tysiclecia by starokananejski, za wiadczony m.in. w
licznych kananejskich glosach listw z El-Amarna (kananejski
amarneski)28. Z jzyka tego rozwiny si do blisko spokrewnione
dialekty u ywane w I tysicleciu przed Chr. w Kanaanie fenicki z
punickim, hebrajski, ammonicki, moabicki i edomicki29. Prorok
Izajasz okre li jzyk hebrajski na jego wczesnym etapie mianem Sepat
Kena an, dos. jzyk Kanaanu (Iz 19,1), co po wiadcza jego
wyodrbnienie
si z jzyka starokananejskiego. Hebrajski jest jedynym jzykiem
tej grupy, ktry przetrwa poza okres staro ytny.
Jzyk fenicki wyszed z u ycia okoo IVII w. przed Chr., wyparty
przez jzyk aramejski, cho w inskrypcjach u ywano go jeszcze do II
w. po Chr. Na Bliskim Wschodzie
27 Szerzej S. Moscati, Lpope des Phniciens, Paris 1971, s.
36-47. 28 Zob. A.F. Rainey, Canaanite in the Amarna Tablets. A
Linguistic Analysis of the Mixed Dialect Used
by Scribes from Canaan (Handbuch der Orientalistik. Erste
Abteilung, Der Nahe und Mittlere Osten Handbook of Oriental
studies. The Near and Middle East 25), tomy I-IV, Leiden: E.J.
Brill 1996.
29 . Lipiski, Jzyki semickie rodziny afroazjatyckiej. Zarys
oglny, Pozna Wydawnictwo Naukowe UAM 2001; W.R. Garr, Dialect
Geography of Syria-Palestine, 1000586 B.C.E., Winona Lake:
Eisenbrauns 2004.
-
10
u ywano go najp niej do III lub IV w. po Chr. Po tym czasie
wymar. Niektrzy uczeni uwa aj, e jzyk maltaski jest dalek
kontynuacj jzyka fenickiego30.
Na zachodzie wpyww fenickich wyksztaci si odrbny dialekt,
powszechnie zwany jzykiem punickim. Ten zachodniofenicki odam sta
si oficjalnym jzykiem m.in. w Kartaginie najwa niejszej z fenickich
kolonii, zao onej przez mieszkacw Tyru. To tu maj swe rdo synne
wojny punickie wojny Kartagiczykw z Rzymianami o wpywy polityczne i
gospodarcze na Morzu rdziemnym31. Jzyk punicki znany jest z napisw,
spo rd ktrych najstarsze pochodz z IV wieku przed Chr. R ni si
nieznacznie od wa ciwego jzyka fenickiego. Widoczny jest tu, cho
cigle dyskutowany, wpyw jzyka aciskiego32. Jako jzyk neopunicki by
w szerokim u yciu w Afryce Pnocnej przynajmniej do IV wieku po Chr.
Jeszcze okoo roku 401 w. Augustyn donosi, e jzyk punicki jest u
ywany w jego regionie. Zosta wyparty cakowicie prawdopodobnie
dopiero w VII wieku przez jzyk arabski. Najlepiej znany urywek
tekstu w jzyku punickim znajduje si w komedii Plauta Poenulus
(Kartagiczyk, wiersz 930 i nastpne). Jest to ojczysty jzyk
Hannibala.
rda dla studiowania jzyka fenickiego
Jzyk fenicki znany jest przede wszystkim z licznych, cho krtkich
napisw, ktre znajdowano i cigle odnajduje si w wielu miejscowo
ciach nad Morzem rdziemnym. Stwierdzono, e alfabetyczne inskrypcje
odnalezione w Arwad, Tyrze i Sydonie (Byblos miao tu pierwotnie
mniejszy wpyw) posiadaj cechy wsplne tworzce jeden dialekt
Tyro-Sydoski, ktry wyr nia si pewnymi specyficznymi cechami na tle
innych jzykw kananejskich. Dziki temu mo na byo go wyr ni jako mow
Fenicjan. Dialekt ten zosta przyjty przez wszystkich enicjan i
przeniesiony w strefy ich wpyww, dziki czemu dzi te same cechy
jzykowe stwierdza si w inskrypcjach odkrytych wzdu brzegu Morza
rdziemnego, w miejscach, ktre byy staro ytnymi fenickimi
koloniami, np. na Cyprze,
30 Wspcze ni Maltaczycy twierdz, e z mwionego jzyka punickiego
wywodzi si wspczesny
jzyk maltaski. Jest to jednak pogld nieakceptowany przez
niemaltaskich jzykoznawcw, ktrzy jednoznacznie twierdz, i jzyk
maltaski wywodzi si z dialektu arabskiego i nie ma bezpo redniego
zwizku z jzykiem fenickim, cho rzeczywi cie by on u ywany na wyspie
w pewnym momencie jej historii.
31 . Lipiski, H. Devijver (red.), Punic Wars. Studia Phoenicia
10 (Orientalia Lovaniensia Analecta 33), Leuven: Uitgeverij
1989.
32 W. Rllig, Das Punische im Romischen Reich, w: G. Neumann, J.
Untermann (red.), Die Sprachen im Rmischen Reich der Kaiserzeit,
Kln-Bonn 1980, s. 285-299, szczeg. 291nn; K. Jongeling, R.M. Kerr
(red.), Late Punic epigraphy: an introduction to the study of
Neo-Punic and Latino-Punic inscriptions, Tbingen Mohr Siebeck
2005.
-
11
11 Jzyk fenicki brat bli niak hebrajskiego
Malcie oraz w gipcie, Atenach, Pireusie. Wszystkie posiadaj te
same cechy lingwistyczne, co jzyk fenicki, oraz pisane s w tym
samym stylu epigraficznym33.
Najstarsze z napisw pochodz z X w. przed Chr., ale wikszo jest z
V w. przed Chr. lub p niejsza (zwaszcza V do II w. przed Chr. okres
perski). Napisy te s na og krtkie, samogoski nie s oznaczane, a tre
ich jest mao urozmaicona. Spotykamy zwaszcza inskrypcje krlewskie
(jak np. inskrypcja szmunazara, krla Sydonu34), r nice si czasem
jak w przypadku wotywnych inskrypcji z Kartaginy tylko imionami.
Niestety nie zachowaa si literatura, a przynajmniej dotd nie
odkryto adnych fenickich dzie literackich35. Z tego wzgldu jzyk
enicjan sam w sobie jest sabo rozpoznany. Dodatkow trudno ci jest
fakt, e o ile Izrael jest najlepiej przekopanym archeologicznie
krajem Bliskiego Wschodu, o tyle wspczesny Liban terytorialnie
odpowiadajcy staro ytnej Fenicji jest cigle najsabiej pod tym
wzgldem przebadanym krajem tego terenu. W rezultacie tego enicjanie
i ich jzyk s cigle lepiej znani ze swych kolonii, ni z wasnej
ojczyzny.
Ciekawym, chyba najstarszym zabytkiem jzyka fenickiego jest duga
inskrypcja zachowana na sarkofagu Ahirama najsynniejszego krla
Byblos36. Sporzdzona zostaa pismem fenickim na bazie 22-literowego
alfabetu pisanego od strony prawej ku lewej.
Datowana jest mniej wicej na 1000 r. przed Chr., cho sam
sarkofag datuje si na wiek XIII przed Chr. (II faza okresu p nego
brzu). Dowodzi to, e sarkofag jako starszy obiekt historyczny, by
powtrnie u ywany, prawdopodobnie zosta przywaszczony przez syna
Ahirama dla jego ojca. Brano rwnie pod uwag p niejsze dopisanie
inskrypcji. Tekst inskrypcji jest nastpujcy
Sarkofag, ktry wykona Ittobaal, syn Ahirama krla Byblos, dla
swego ojca Ahirama, jako mieszkanie jego na wieczno . Je li krl
pomidzy krlami lub wadca po rd wadcw, lub dowdca wojska napadnie na
Byblos i otworzy ten sarkofag, niech zwidnie bero jego sdu, niech
obali si tron jego krlestwa, niech pokj opu ci Byblos.
33 Okazuje si, e ju sam styl epigraficzny sta si, obok analizy
lingwistycznej, pomocniczym
wyznacznikiem jzyka inskrypcji, gdy np. inskrypcje rodziny
aramejskiej pisane s w zupenie innym stylu. 34 Analiza jednej z
takich fenickich inskrypcji zob. w A. Lemaire, Milkiram, nouveau
roi phnicien de
Tyr?, Syria 53 (1976), s. 83-93. 35 M.G. Guzzo Amadasi, Le
iscrizioni fenicie e puniche delle colonie in Occidente (Studi
Semitici 28),
Roma: Ist. Poligrafico dello Stato 1967; F.L. Benz, Personal
Names in the Phoenician and Punic Inscriptions. A catalog,
grammatical study and glossary of elements, Rome: Biblical
Institute Press 1972; P. Magnanini, Le iscrizioni fenicie
dellOriente, Roma Istituto di studi del Vicino oriente, Universit
degli studi di Roma 19.
36 Cho M. Dunand, szacujc inskrypcje Szafatbaala i Abdo na 1300
przed Chr., uznaje je za starsze.
-
12
Sarkofag, wykonany z kamienia wapiennego, zachowa si w doskonaym
stanie i wystawiony jest obecnie w Muzeum Narodowym w Bejrucie
(Liban)37.
Wa nym rdem, poza inskrypcjami, s tak e staro ytne pieczci i
monety, z ktrych te pierwsze s znacznie starsze, z czasw rozkwitu
enicji. W komedii Plauta Poenulus (Kartagiczyk) znajduje si 10
wierszy w jzyku fenickim.
Zewntrznym rdem pomocniczym s transkrypcje sw fenickich na inne
jzyki. Ich wielka waga polega na tym, e pokazuj wokalizacj (czyli
sposb wymowy) jzyka fenickiego, gdy jego alfabet pozbawiony
samogosek nie daje takiej informacji. Stary Testament, a zwaszcza
grecka literatura klasyczna, zawieraj wiele takich transkrypcji sw
fenickich i s tu wielk pomoc dla rekonstrukcji brzmienia fenickich
wyrazw. Transkrypcje te konfrontuje si z wiedz o iloczasie i
sposobie zachowania samogosek w wyrazach jzykw kananejskich i w ten
sposb mo na uzyska w miar wiarygodn fonetyk jzyka fenickiego.
Alfabet fenicki
Alfabet fenicki jest najstarszym zachowanym alfabetem wiata,
ktrego pierwsze wiadectwa pochodz z drugiego tysiclecia przed Chr.
Bdc modyfikacj istniejcego
wcze niej pisma protokananejskiego, powsta najprawdopodobniej
dla potrzeb rozwijajcego si handlu. enicjanie podczas wypraw po
Morzu rdziemnym poznali r ne rodzaje zapisu, m.in. skomplikowane
pismo egipskie i klinowe, stworzyli wic uproszczony system
oznaczania d wikw spgoskowych, zwany alfabetem. W porwnaniu do
liczby znakw pisma egipskiego38 i klinowego39 system 22 znakw dla
zapisania wszelkich tre ci by swoist rewolucj. Porwnanie natomiast
22-znakowego alfabetu fenickiego z 30-znakowym alfabetem klinowym z
Ugarit pozwala stwierdzi, i w miastach fenickich istniaa silna
37 otografi zob. np. w M. awlikowski, Sztuka Syrii (Kultury
staro ytne i cywilizacje
pozaeuropejskie), Warszawa: Wydawnictwa Artystyczne i Filmowe
1976; S. Moscati, wiat Fenicjan, Warszawa: PWN 1971; N. Jidejian,
Byblos through the ages, Bejrut: Argonaut Inc 1969 i 1971.
38 Pod koniec I tysiclecia przed Chr. w gipcie stosowano na co
dzie okoo 5 tys. znakw. Jest to niezwykle zo ony i rozbudowany
system, zdolny przekaza tego samego rodzaju zo one tre ci, co
alfabet, cho w odmienny, sobie tylko wa ciwy sposb szerzej W.V.
Davies, Egipskie hieroglify, tum. M.G. Witkowski, Warszawa:
Wydawnictwo RTW 1998; J.P. Allen, Middle Egyptian: an Introduction
to the Language and Culture of Hieroglyphs, Cambridge: Cambridge
University Press 2000.
39 Na etapie pisma ideograficznego znakw klinowych byo bardzo du
o ok. 2 tysicy. Z czasem jednak coraz bardziej upraszczano form
zapisu, rezygnujc z wielu szczegw graficznych, w efekcie czego
pismo przeksztacio si w system zapisu kreskowego. Okoo roku 2900
przed Chr. liczba znakw ulega redukcji do ok. 500; szerzej M.
Majewski, Ugarit historia, religia, literatura, jzyk, s.
135-148.
-
13
13 Alfabet fenicki
tendencja do cigego upraszczania pisma i e podejmowano tu
skuteczne prby, ktrych celem byo odnalezienie najprostszego
systemu40.
Alfabet pojawi si pod koniec II tysiclecia, a znormalizowa si
ok. X w. przed Chr. Miejscem narodzin byo prawdopodobnie Byblos,
gdzie zamiast glinianych tabliczek zastosowano papirus, dostosowujc
ksztat znakw do mikkiego materiau. Alfabet zrekonstruowaa w 1904
roku grupa uczonych pod przewodnictwem Theodora Nldeke, bazujc na
setkach zachowanych inskrypcji. Skada si on ze wspomnianych 22
znakw linearnych zapisywanych w poziomych liniach, najcz ciej od
prawej strony do lewej. Poszczeglne litery pisma fenickiego zostay
uksztatowane na zasadzie akrofonii, polegajcej na tym, e np. na
oznaczenie litery b wybrano wyraz zaczynajcy si od tej spgoski
(fen. bt dom) i zapisywano j znakiem przypominajcym zarys domu. P
niej zapis uleg schematyzacji i przeksztaci si w liter bet b.
Podobnie dziao si z liter alef
(fen. w, rogacizna41) i innymi literami. Inn charakterystyczn
cech alfabetu fenickiego jest jego spgoskowo brak liter
odpowiadajcych samogoskom, ktre odczytywano z kontekstu. By to wic
tzw. abd ad42. Poszczeglne spgoski byy najprawdopodobniej wymawiane
w zbli ony sposb do tego, jak wymamiamy spgoski hebrajskie, poza
pojedynczymi wyjtkami (jak tet i taw wymawianymi r nie czy
artykuowanymi spgoskami alef i ajin) i problematycznymi goskami
(jak sin/szin prawdopodobnie jeden d wik w jzyku fenickim). Przerwy
midzy sowami oznaczano kresk tak, jak to spotykamy w klinowym
systemie alfabetu ugaryckiego.
Wynalazek alfabetu by przeomowy w historii ludzkiego zapisu.
Pismo alfabetyczne du o prostsze i skuteczniejsze w przekazie od
pisma klinowego, a tym bardziej obrazkowego bardzo szybko
rozprzestrzeniao si na tamtym terenie i wyparo wcze niejsze rodzaje
zapisu. 22-znakowym alfabetem fenickim posugiway si inne ludy
semickie Kanaanu, rwnie Hebrajczycy po osiedleniu si na tym
terenie. Zapis ten sta si bezpo rednim lub po rednim prawzorem
wszystkich alfabetw wiata zachodniego, a gwnie alfabetw
aramejskiego, hebrajskiego, syryjskiego, arabskiego i etiopskiego,
a nawet dewanagari u ywanego obecnie w Indiach. Przejli go recy i
udoskonalili ju 2500 lat temu dodajc samogoski i tworzc peny
alfabet spgoskowo-samogoskowy. Wiernymi uczniami rekw byli
Rzymianie, ktrzy nie tylko przejli od nich bogw czy sztuk, ale tak
e alfabet. To w Rzymie uproszczono jeszcze bardziej greckie litery
tworzc zestaw
40 W celu uwypuklenia osignicia enicjan i znaczenia
wynalezionego przez nich alfabetu warto przypomnie, e systemy
klinowe u ywane w Mezopotamii liczyy kilkaset znakw, sama za
struktura pisma bya niezwykle skomplikowana, podobnie wyglday
systemy egipskie, gdzie liczba znakw hieroglificznych dochodzia do
kilku tysicy.
41 Litera alef przypomina ksztatem rogi (gow) wou. 42 Abd ad to
oglna nazwa pism alfabetycznych, posiadajcych lub stosujcych tylko
znaki na
oznaczenie spgosek. Terminu abdad u y po raz pierwszy Peter T.
Daniels w swoim monumentalnym dziele World's Writing Systems.
Najbardziej znanie przykady to j. arabski, aramejski, fenicki,
hebrajski i syriacki.
-
14
znaczkw identycznych, jak te u ywane obecnie przez nas43.
Fenicjanie wynalazkiem tym poo yli podwaliny rozwoju cywilizacji
wiatowej, za co wci jeste my ich du nikami.
Alfabet fenicki w Biblii
Pismo, ktre przyswoili sobie Hebrajczycy, byo wa nie pismem
fenickim. W Izraelu stosowano alfabet fenicki za czasw caej
monarchii (X-VI w. przed Chr.). Dlatego nazywany jest on rwnie
alfabetem paleohebrajskim (starohebrajskim) lub fenicko-hebrajskim
(hebr. ketaw iwri). Tym pismem spisano najstarsze wite tradycje
Izraela (od ok. X w.), m.in. Picioksig. Alfabet paleohebrajski
spotykamy a do II w. po Chr., jednak ydzi posugiwali si nim do
czasw niewoli babiloskiej (VI-V w przed Chr.). P niej wraz z
jzykiem aramejskim przejli pismo tzw. kwadratowe (hebr. ketaw
meruba)44.
Pocztkowo Aramejczycy te przyjli do zapisu swojego jzyka pismo
kananejskie, lecz upraszczajc sposb pisania liter, rozwinli je w
nowym kierunku. Powolna ewolucja doprowadzia do wyonienia si w
okresie niewoli babiloskiej (59 539 przed Chr.) i po niej pisma
kwadratowego. Na terenie Palestyny stale postpowaa ekspansja jzyka
aramejskiego i pisma kwadratowego. W rezultacie przepisywano
istniejce ksigi wite z tradycyjnego pisma fenickiego
(paleohebrajskiego) na nowe pismo, czyli kwadratowe. Mniej
wicej do koca II w. przed Chr. rwnocze nie istniay rkopisy
sporzdzone wcze niej za pomoc tradycyjnego pisma starohebrajskiego
i p niej za pomoc pisma kwadratowego. Rkopisy w Qumran, w rd ktrych
znaleziono zarwno manuskrypty pisane pismem kwadratowym, jak i
fragmenty Picioksigu pisane paleohebrajskim, wiadcz o tym etapie
przej ciowym45. Nowe pismo wyparo ostatecznie alfabet fenicki,
obecnie posuguj si nim jeszcze Samarytanie w swych ksigach
liturgicznych.
Przodek alfabetu fenickiego
Istnieje kilka hipotez, co do pierwowzoru alfabetu fenickiego.
Za spraw francuskiego orientalisty Maurice'a Sznycera za przodka
alfabetu fenickiego jest uznawane pismo
43 W Rzymie powstaa tak e tak zwana kapitaa rzymska, czyli
drukowane litery najcz ciej na
pomnikach lub budynkach u yteczno ci publicznej. Z biegiem czasu
wyksztacia si kursywa (szybkie odrczne pismo) oraz tak zwane pismo
minuskulne, czyli pismo, gdzie literki s mniejsze i wiksze. dy
upado Cesarstwo Rzymskie, nie zniko jego pismo, zachowao si i
przeszo pewne modyfikacje w pastwie rankw.
44 Nazwa pochodzi od ksztatu liter pisanych na planie kwadratu,
rozpoczynajc zawsze od lewego grnego naro nika.
45 Czasem odczytanie manuskryptw znad Morza Martwego nastrcza
sporo trudno ci, poniewa niektre litery lub ich poczenia w obu
alfabetach s do siebie podobne.
-
15
15 Alfabet fenicki
protosynajskie. Zwrci on uwag, e nazwy liter alfabetu fenickiego
pasuj do rysunkowych znakw protosynajskich o tej samej warto ci. Na
niektrych stanowiskach archeologicznych w Palestynie odkryto
pojedyncze, krtkie teksty zapisane znakami przypominajcymi alfabet
fenicki. Te inskrypcje, okre lane wsplnym mianem protokananejskich,
s z reguy trudne do odczytania i jeszcze trudniej okre li, kiedy
powstay. ntuzja ci uwa aj, e niektre z nich mog pochodzi nawet z
XVIII wieku przed Chr. Jednak ostro niejsze oceny przesuwaj ich
datowanie o niemal p tysica lat na okres od XIV do X wieku przed
Chr.
Jest tak e inna hipoteza przodka alfabetu fenickiego. Podczas
francuskich wykopalisk w Byblos w Libanie znaleziono jedn z
najstarszych inskrypcji spisanych pismem fenickim. Odkryto tu te
ok. 10 inskrypcji na tabliczkach z brzu i kamienia, pokrytych nie
znanym wwczas pismem. W inskrypcjach u yto nieco ponad 100 r nych
znakw. Na tej podstawie francuski filolog i archeolog Maurice
Dunand uzna, e jest to pismo sylabiczne. Spo rd tych 100 znakw 25
odpowiada ksztatem egipskim hieroglifom, a drugie tyle mogo by na
nich wzorowane, dlatego Dunand nazwa je pismem
pseudohieroglificznym46. Napisy z Byblos pochodz z XVIII-XVI wieku
przed Chr. (1750 1500 przed Chr.), natomiast powstanie pisma Dunand
datowa na koniec III tysiclecia przed Chr. (ok. 2200-2000 r.).
Uczony uzna, e to pismo pseudohieroglificzne z Byblos a nie
alfabet protosynajski jest bezpo rednim przodkiem alfabetu
fenickiego. Najwa niejszym argumentem na poparcie tej tezy by fakt,
e niemal wszystkie litery alfabetu fenickiego znajduj swe
odpowiedniki w sylabariuszu z Byblos. Ponadto w obu tych pismach
obowizywa ten sam kierunek zapisu, u ywano w nich takich samych
znakw oddzielajcych wyrazy i, co nie bez znaczenia, oba byy
stosowane na tym samym terenie. Pismo pseudohieroglificzne do tej
pory nie jest jednak odczytane, nie mo na wic porwna warto ci
fonetycznych podobnych znakw.
Zdaniem jeszcze innych, przodkiem fenickiego alfabetu jest pismo
klinowe (teza
najsabiej dzi forsowana). Wedug nich, pismo klinowe przeksztacio
si ok. XIV XIII wieku przed Chr. w alfabet starofenicki najpierw
pismo klinowe ulego uproszczeniu poprzez przyporzdkowanie okoo 30
znakw r nym spgoskom (jak w ugaryckim), a potem zredukowano ilo
znakw do 22.
Akcent i skadnia jzyka fenickiego
46 . Dhorme tak e ustali, e jest to pismo sylabiczne i e
zapisywano nim dawny jzyk kananejski.
Jednak jego prba odczytania tego pisma nie zostaa uznana przez
uczonych za udan i nie zostaa przyjta.
-
16
Jzyk fenicki wydaje si mie silny toniczny akcent, ktry zwykle
pada na ostatni sylab wyrazu, co wynika z badania iloczasu i zmian
samogoskowych47. To wskazuje, e mamy w fenickim ten sam ukad
akcentu tonicznego, jak w innych jzykach grupy kananejskiej, w tym
hebrajskim. Takie akcentowanie musiao si zatem utrwali, zanim
enicja i poudniowy Kanaan rozdzieliy si definitywnie (w lingwistyce
okre la si tak cech mianem shared retention, w przeciwiestwie do
shared innovation).
Jest jednak r nica pomidzy fenickim i hebrajskim, jak powoduje
akcent w formach czasownikowych. W hebrajskim druga samogoska
rdzenia, cho akcentowana, pozostaje krtka (np. mlak, ntan), a w
fenickim jest wydu ona (malk, iatn).
Budowa zdania fenickiego, gdy upro cimy jego ukad, wykazuje te
same cechy, jak uproszczona skadnia hebrajska. Charakterystyczn
cech jest tu nadrzdno w zdaniu orzeczenia, ktre wystpuje jako
pierwsze, przed podmiotem, dalej id dopenienia. Mamy wic kolejno
orzeczenie (czasownik), podmiot (rzeczownik, zaimek), dopenienia.
Taki ukad orzeczenia i podmiotu jest nietypowy dla jzykw nowo
ytnych. Przed orzeczeniem mog si pojawi okoliczno ci i warunki, a z
dopenie najpierw pojawia si dalsze (niebezpo rednie), a potem bli
sze (bezpo rednie).
dyby zachoway si fragmenty poetyckie jzyka fenickiego, z pewno
ci zaobserwowaliby my paralelizmy tak charakterystyczne dla poezji
hebrajskiej i ugaryckiej na co wskazuj ustalone pary wyrazw, jak
krl-wadca (mlk-pt), syn-crka (bn-bt ), niebo-ziemia (rs-mm),
dzie-noc (jm-ll ) itp., wystpujce w inskrypcjach (zob. np.
inskrypcja na sarkofagu Ahirama, powy ej).
Morfologia jzyka fenickiego
Analiza morfologii jest wa nym czynnikiem w badaniu stopnia
relacji pomidzy spokrewnionymi jzykami. Dostpny materia fenicki
wskazuje na znaczne podobiestwo form gramatycznych jzyka fenickiego
z okresu biblijnego oraz klasycznego jzyka hebrajskiego (ang.
Classical Biblical Hebrew, CBH48).
47 Zob. np. Z.S. Harris, A Grammar of the Phoenician Language,
New Haven: American Oriental
Society 1936, s. 25-26. 48 Jzyk, na ktry skada si biblijna proza
i poezja, powstaa za czasw Pierwszej wityni
(Picioksig, starsze ksigi historyczne i prorockie). CBH jest
wyra nie odr nialny od LBH (Late Biblical Hebrew) etap jzyka
reprezentowany najlepiej w ksigach Koheleta, Kronik, zdrasza,
Nechemiasza, Estery i Daniela. Po niewoli babiloskiej jzyk ulega
zmianom, cz ciowo pod wpywem aramejskiego. Jzyk tego okresu jest ju
bardziej ni klasyczny zbli ony do hebrajskiego wspczesnego.
-
17
17 Alfabet fenicki
Czasownik fenicki charakteryzuje si formami perfectum i
imperfectum, ktre s jak w CBH raczej aspektem czasownika ni jego
gramatycznym czasem: perfectum su y gwnie do oznaczania przeszo ci,
imperfectum przyszo ci i trybu wolitywnego waw consecutivum
(inwersyjne) spotykamy jedynie trzy razy w j. punickim. leksja obu
aspektw czasownika jest zbli ona do hebrajskiej (np. sufiks yt w 1
os. sing. perf. czy samogoska i
regularnych prefiksw w imperf.). Tryb jussivus czy tzw. nun
energicum rwnie si pojawiaj. Infinitivus posiada form absolutus i
constructus (wokalizacja prawdopodobnie zbli ona do hebrajskiej)
participium activum peni rol czasu tera niejszego tak jak w CBH.
Wystpuj koniugacje, czyli formy pochodne czasownika, wyra ajce jako
czy sposb wykonania czynno ci formy te s analogiczne do hebrajskich
(z pewnymi niuansami oraz nieznan w hebr. form (h)iftaal49). Co wa
ne, tylko hebrajski i fenicki cechuje takie samo odstpstwo od
koniugacji D i C (piel i hifil ) w stosunku do
proto-pnocnozachodnio semickiego, co wskazuje na ich szczegln za yo
50. Fenickie czasowniki sabe zachowuj si analogiczne do hebrajskich
sabych (np. elizja pierwszego nun w imperfectum, kocowe alef staje
si spoczywajcym, przez co wpywa na zmian poprzedniej samogoski
itd.).
Prefiks h, wokalizowany w zale no ci od sylaby, do ktrej si
docza, jest tym
samym rodzajnikiem okre lonym, jaki istnieje w hebrajskim i
innych dialektach kananejskich (cho tu znacznie rzadziej u ywanym).
Zaimki osobowe (dla l. poj. $na ta ah ah),
sufiksy zaimkowe (dla l. poj. y $ $ y y), pojawiajce si formy
status constructus (np. yba czy yxa w wikszo ci identyczne z
hebrajskimi, jak to wida w obu przykadach), wreszcie
kocwki rzeczownika (l. poj . at lub t t; l. mn. im ~ lub ot t) i
wystpowanie dwch
rodzajw i trzech liczb to kolejne potwierdzenia bliskiego
pokrewiestwa obu jzykw.
eneralna uwaga nasuwa si taka, e mamy do czynienia nie z dwoma
jzykami, ale z historycznymi dialektami, rozwiniciami jednego
jzyka, do umownie nazwanego kananejskim. Podobiestwo obu dialektw
jest na tyle du e, e prof. Zelling Harris mo e stwierdzi w swej
gramatyce jzyka fenickiego The correspondence between Phoenician
and Hebrew in particular is so complete that after correcting for
the known differences
between the two, we can project our Phoenician material along
lines parallel to the Hebrew
49 Wystpujc za to w moabickim. Szerzej P. Schroeder, Die
phonizische sprache, Halle:
Buchhandlung des Waisenhauses 1869 klasyczne opracowanie
gramatyki fenickiej; J. Friedrich, W. Rolling, Phnizisch-Punische
Grammatik. 3. Auflage, neu bearbeitet von Maria Giulia Amadasi
Guzzo unter Mitarbeit von Werner R. Mayer (Analecta Orientalia 55),
Roma: Editrice Pontificio Istituto Biblico 1999; C.R. Krahmalkov, A
Phoenician-Punic Grammar, Leiden-Boston: E.J. Brill 2001.
50 J.A. HAckett i N. Pat-el, On Canaanite and Historical
Linguistics, Maarav 17 (2010), s. 173-188 (tu:
177).
-
18
and so reconstruct the language51. Wniosek ten potwierdza si po
analizie leksyki fenickiej, czyli zasobu sownictwa.
Leksyka jzyka fenickiego
Co prawda analiza leksykalna nie mo e by gwnym argumentem w
grupowaniu czy porwnywaniu jzykw w gramatyce historycznej ze wzgldu
na stosunkowo du atwo zapo ycze wynikajcych z kontaktw midzy
jzykami52 jednak w cao ci obrazu mo e wzmocni lub osabi wcze
niejsze wnioski. Sownikw jzyka fenickiego jest w literaturze
wiatowej zaledwie kilka53. W analizie obecnej posu ono si najlepiej
opracowanym
sownikiem jzyka fenickiego A Phoenician-Punic Dictionary
Charlesa Krahmalkowa54. Porwnanie pokazuje, e wikszo leksemw55
wynotowanych z jzyka fenickiego ma swoje odpowiedniki w leksemach
hebrajskich. Np. fen. formy tbtk (perfectum), btkl (czas. +
przyimek), wbtyk (czas. + sufiks zaimkowy), wbtk (czas. + sufiks
osobowy), s r nymi
formami tego samego leksemu btk (pisa, zapisywa), wsplnego dla
jzyka fenickiego
i hebrajskiego por. te fen. ~da !b (ben adam), ~la ynb (bene
elim), ~[ ynb (bene am)
itd. Biorc pod uwag wyrazy na liter b bet sownika jzyka
fenickiego, wsplnych z
hebrajskim sw mo na dopatrzy si w 4 % rdzeni. Przy innych
literach alfabetu jest podobnie. Jest to fakt, ktry potwierdza tez
o bardzo bliskim pokrewiestwie jzykowym. Co ciekawe, podobiestw w
sownictwie jzyka fenickiego do hebrajskiego biblijnego wynotowa mo
na znacznie wicej ni bliskiego geograficznie jzyka ugaryckiego.
Dzieje si tak, gdy jzyk ugarycki wbrew najbardziej
rozpowszechnionej klasyfikacji jzykw semickich nie naley do tej
samej grupy, co hebrajski i fenicki (zachodniosemickie), lecz do
grypy pnocnej jzykw semickich i do wcze nie oddzieli si od jzyka
kananejskiego56. Tak wa nie klasyfikuje wymienione jzyki m.in.
orientalista dward Lipiski.
51 Z.S. Harris, A Grammar of the Phoenician Language, New Haven:
American Oriental Society 1936,
s. 6. 52 S.P. Harrison, On the limits of the comparative method,
w: B.D. Joseph i R.D. Janda (red.), The
Handbook of Historical Linguistics, Oxford: Wiley-Blackwell
2008, s. 213-243. 53 Np. R.S. Tomback, A comparative Semitic
Lexicon of the Phoenician and Punic Languages,
Missoula, Mont. Scholars Press for the Society of Biblical
Literature 19. W internecie dostepny jest tak e sownik fenicki
online (po angielsku) M. Kassab, Online Phoenician Dictionary
http://www.canaanite.org/dictionary/ (20-06-2011), jednak z bardzo
ograniczonym sownictwem.
54 Ch.R. Krahmalkow, A Phoenician-Punic Dictionary. Studia
Phoenicia 15 (Orientalia Lovaniensia Analecta 90), Leuven:
Uitgeverij Peeters en Departement Oosterse Studies 2000.
55 Abstrakcyjna jednostka systemu sownikowego jzyka, mogca
przybra w zale no ci od wokalizacji i odmiany r ne znaczenia.
56 Szerzej M. Majewski, Ugarit historia, religia, literatura,
jzyk, s. 103-108.
http://www.canaanite.org/dictionary/
-
19
19 Alfabet fenicki
Hebrajski i fenicki nie s identyczne. Widoczne w zmianach
samogoskowych i w powy szych przykadach pewne r nice trzeba
postrzega jako efekt rozdzielenia si ze wsplnego korzenia i
rwnolegego rozwoju obu jzykw w cigu wiekw. W kocu masorecki
hebrajski, ktry znamy do dobrze, pochodzi z VI-X w. po Chr. Na
etapie wczesnego j. hebrajskiego (EBH Early Biblical Hebrew czasy
prowadzce do uksztatowania si monarchii Izraela) oba dialekty byy
do siebie zapewne jeszcze bardziej zbli one.
Wniosek
wny wniosek tego krtkiego artykuu mo na sformuowa w ten sposb, e
jzyki fenicki i hebrajski nie s dwoma r nymi jzykami, lecz raczej
dialektami jednego jzyka kananejskiego, jego dwoma rozwiniciami.
Przez dialekt rozumiem tu odmian jzyka, odznaczajc si swoistymi
cechami fonetycznymi, leksykalnymi itp., ktra posiada pewn liczb
wyrazw nie znanych innym odmianom. Wyra ne okre lenie granicy
pomidzy dialektem a jzykiem cigle pozostaje spraw umown, gdy nie
doczekao si jednoznacznej, cisej i akceptowanej przez wszystkich
definicji. Mo liwe jest ono w badaniu konkretnego
przypadku przy zastosowania tzw. kryterium porozumiewalno ci (je
li X i Y u ywajc swej mowy s w stanie porozumie si bez wikszych
problemw i bez dodatkowych pomocy, mo emy mwi o dialektach jednego
jzyka). Kryterium subiektywne, czyli kryterium porozumiewalno ci
jest powszechnie stosowane i najlepiej sprawdza si przy
definiowaniu dialektu i jzyka. Tym, co decyduje o mo liwo ci
porozumienia si nie s ani cechy fonetyczne ani nawet gramatyka (kto
bdzie mwi widzita, a kto inny widzicie, a przecie nie utrudni to
dyskusji), ale podobiestwo tekstw pisanych lub wypowiedzianych, a
ono z kolei zale y od najcz ciej u ywanych wyrazw czy elementw
jzyka.
W przypadku staro ytnych jzykw hebrajskiego i fenickiego ju
pobie ne badanie fonetyki, skadni, morfologii i leksyki wskazuje, e
takie porozumienie byo najzupeniej mo liwe, i zapewne dokonywao si
z du ym powodzeniem, bez u ycia innych jzykw czy znakw miganych. Z
du ym prawdopodobiestwem mo emy przypuszcza, e np. kontakty pomidzy
Dawidem, Salomonem a Hiramem czy rozmowy pomidzy Achabem i Jezebel
dokonyway si bez u ycia tumacza57.
Podobiestwa midzy klasycznym jzykiem hebrajskim a jzykiem
fenickim czasw biblijnych wydaj zbyt du e, by okre la je jako
odrbne jzyki, a kryterium porozumiewalno ci na pewno wiadczyoby na
korzy u ycia w tym przypadku terminu dialekty. Je li kultur
materialn obu ssiadw, Izraela i enicji, okre la si jako
57 Przy zao eniu, e te dane biblijne maj charakter
historyczny.
-
20
essentially one culture58, zasadniczo jedn kultur, to tyczy si
to w du ej mierze rwnie obu pokrewnych jzykw.
Warto zaznaczy te opini przeciwn Astona Raineya zupenie
wyizolowan na tle dzisiejszych bada nad jzykami Kanaanu e hebrajski
nie nale y do grupy jzykw kananejskich i razem z moabickim bli szy
jest aramejskiemu. W zwizku z tym, w przeciwiestwie do fenickiego,
powinien by zaklasyfikowany do grupy Transjordanian languages59.
Jednak teza Raineya nie wnosi do debaty nad jzykami Kanaanu nic
nowego, atwo j bowiem podwa y od strony metodologicznej, co uczynio
do tej pory ju kilku badaczy.
Zakoczenie
Moje badanie jzyka fenickiego su y peniejszemu zrozumieniu jzyka
Biblii, hebrajskiego klasycznego. Wsplna historia i tak liczne
podobiestwa na wielu poziomach (morfologicznym, skadniowym,
leksykalnym) odsaniaj bliskie pokrewiestwo obu jzykw, tym
cenniejsze, im lepiej u wiadomimy sobie du liczb liczon w setki sw,
ktre wystpuj tylko raz w Biblii (hapax legomena) oraz rwnie poka n
liczb miejsc trudnych Biblii hebrajskiej, cigle czekajcych na
definitywne przetumaczenie i wyja nienie. Badania jzykw pokrewnych
jak fenicki, ugarycki i innych przyczyniaj si do znacznej redukcji
takich niejasnych miejsc.
Zaufanie do innych jzykw semickich zawsze byo i jest czym
nieuniknionym w badaniach nad raczej ograniczonym korpusem
biblijnej hebrajszczyzny. Jednocze nie wa ne jest, by nie ulega
zanadto euforii fenicki to nie hebrajski i nawet tam, gdzie
znaczenie sowa czy formy gramatycznej jest w fenickim pewne, nie ma
absolutnej gwarancji, e etymologicznie pokrewna forma w hebrajskim
ma tu identyczne znaczenie. Pod uwag trzeba wzi kontekst. Sam
fenicki te nie zawsze jest jasny. Chocia fenicjologia stoi dzi w
znacznym stopniu na wasnych nogach i jest niezale n dyscyplin
naukow, wiele form jzykowych zalicza si wci do niejasnych i trzeba
w ich interpretacji polega na rdach pozafenickich.
aktem jest jednak, e zwizek hebrajskiego i fenickiego jest bli
szy ni nam si czasem wydaje. I cho cigle sabo znamy ten drugi jzyk
(gwnie na podstawie nielicznych i do jednorodnych zabytkw pi
mienniczych), to mam nadziej, e na nowo podjte badania
archeologiczne w rejonie Tyru przez Su b Zabytkw Staro ytno ci w
Libanie
58 C.H.J. De Geus, The Material Culture of Phoenicia and Israel,
w . Lipiski (red.), Phoenicia and
the Bible. Studia Phoenicia 11 (Orientalia Lovaniensia Analecta
44), Leuven: Uitgeverij Peeters 1991, s. 15. 59 A.F. Rainey,
Redefining Hebrew. A Transjordanian Language, Maarav 14 (2007) s.
67-81; ten e,
Whence Came the Israelites and Their Language, Israel
Exploration Journal 57 (2007), s. 41-64.
-
21
21 Alfabet fenicki
przynios jeszcze niejedno odkrycie pomocne w rozumieniu tego
jzyka, a w konsekwencji bardzo blisko z nim spokrewnionego
biblijnego jzyka hebrajskiego.
Marcin Majewski