Íslenska velferðarkerfið í nútíð og framtíð Velferð í nýju þjóðfélagsumhverfi eftir Stefán Ólafsson Apríl 2003
Jan 18, 2016
Íslenska velferðarkerfið í nútíð og framtíð
Velferð í nýju þjóðfélagsumhverfi
eftir
Stefán ÓlafssonApríl 2003
Efnisyfirlit
• Staða og einkenni íslenska velferðarkerfisins• Afturför íslenska velferðarkerfisins• Velferð í nýju þjóðfélagsumhverfi
– Lágskattasamkeppni og íslensk skattaparadís
– Hvert stefnum við?• Skandinavískt velferðarkerfi
• Amerískt velferðarkerfi
– Mikilvægi velferðarkerfis í hnattvæddu þekkingarhagkerfi
Þjóðfélagsleg hlutverk velferðarkerfisins
•Megin stoðir velferðarkerfisins• Almannatryggingar Heilbrigðisþjónusta• Húsnæðiskerfi Menntakerfi
•Skattakerfi
• Megin markmið velferðarkerfisins• Framfærslutrygging sem borgararéttindi -
viðunandi lágmarksframfærsla fyrir alla• Jafna lífskjör – draga úr fátækt
• Draga úr stéttaskiptingu=tryggja aðgang allra að tækifærum, menntun og heilsu, óháð efnahag
• Auka stöðugleika í samfélaginu•Styrkja þjóðfélagslegar forsendur hagvaxtar
Einkenni ólíkra almannatryggingakerfa
A B
Atvinnutengd réttindi Borgararéttindi
Lágmarksforsjá Bismarck Beveridge Skandinavískt
Ódýrari Örlátari Ódýrari Örlátari USA Þýskaland England Svíþjóð
Japan Frakkland Ástralía Danmörk Sviss Austurríki Nýja-Sjáland Noregur
Kanada Belgía Ísland Finnland
Söguleg urðu til tvær megingerðir félagslegra trygginga:
Velferðarútgjöld í Evrópu 1999-%VLF
Heimild: NOSOSKO 2002
14,7
19,1 2021,9
22,925,3 25,5
26,7 26,927,9 28,1 28,2 28,6 29,4 29,6 30,3
32,9
0
5
10
15
20
25
30
35
40
Luxemborg
Grik
klan
d
Finnla
nd
Bretla
nd
Noregur
Holland
Frakkl
and
Útgjöld til velferðar og heilbrigðismála í Evrópu 1999% af VLF
Almannatryggingar, fjölskyldubætur, heilsugæsla, atvinnuleysisbætur, húsnæðismál, annað.
Heimild: NOSOSKO 2002
Óvenju ódýrt velferðarkerfi
• Íslenska velferðarríkið er eitt það ódýrasta á Vesturlöndum (bæði mælt sem % af VLF og sem kaupmáttur velferðarútgjalda á íbúa).
• Ástæður þess eru einkum:– Grunnlífeyrir almannatrygginga er lágur
– Víðtækar tekjutengingar spara útgjöld alm.tr.
– Þjóðin er frekar ung (lágt hlutfall eldri borgara)
– Hlutur einkageira er frekar stór í velferðarþjónustu hér
– Atvinnuþátttaka hefur verið óvenjumikil á Íslandi
Samantekt um íslenska velferðarkerfið
• Íslenska velferðarkerfið varð aldrei jafn öflugt og þau skandinavísku – réttindi þrengri og tryggingavernd lakari• Var þó með ýmis einkenni borgararéttinda - einkum í heilbr.þjónustu, skólum, dagvistun barna (þ.e. aðgengi fyrir alla)• Bætur almannatrygginga á Íslandi eru afar lágar – sumar undir raunverulegum fátæktarmörkum• Síaukin notkun tekjutenginga breytir kerfinu í ölmusukerfi -“velur inn” einungis þá fátæku í stað þess að “velja út” þá ríku (eins og gert er t.d. í Ástralíu og Kanada)• Lágar bætur og miklar tekjutengingar fara illa saman – skapa víðtækar fátæktargildrur• Tekjutengingar eru þægilegar fyrir stjórnmálamenn sem vilja draga úr útgjöldum – flóknar og sveigjanlegar-auðvelt að flækja
Hvaða hefur breyst síðustu 12 ár?• Vægi tekjutenginga bóta hefur aukist mikið (t.d. á
grunnlífeyri, og vegna lífeyris úr lífeyrissjóðum)• Aukin tekjutenging barnabóta – fækkun bótaþega• Lífeyrisbætur hafa dregist langt afturúr launum frá 1995• Síaukinn hlutur notendagjalda í heilbr.kerfi og skólakerfi• Einkalífeyrir, starfstengdir lífeyrissjóðir og
séreignasparnaður, taka í vaxandi mæli við hlutverki almannatrygginga – veikir almannatryggingar til lengri tíma
• Hlutverk markaðar og félagasamtaka í velferðarþjónustu hefur aukist – hlutverk ríkis minnkað
• Jöfnunarmarkmið, bæði í velferðarkerfi og skattakerfi, hafa vikið – bil milli ríkra og fátækra hefur aukist
• Íslenska velferðarkerfið hefur fæst í átt til frjálshyggjukerfis
Minnkandi velferðarútgjöld frá 1995
0
2
4
6
8
10
12
1980 81 82 83 84 85 86 87 88 89 90 91 92 93 94 95 96 97 98 99 2000
Almannatryggingar og velferðarútgjöld alls% af VLF (heilbrigðisútgjöld undanskilin)
Heimild: Hagstofa Íslands-Hagvísar
%
Lífeyrisþegar sátu eftir í góðærinu
90,0
100,0
110,0
120,0
130,0
1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001
Verg landsframleiðslaá mann
Ráðstöfunartekjur ámannLágmarkstekjurlífeyrisþega
Heimild: Hagstofa Íslands
Lífeyrir almannatrygginga dróst aftur úr launum
0
10
20
30
40
50
60
70
80
90
1988 89 90 91 92 93 94 95 96 97 98 99 2000 2001
Örorkulífeyrir og ellilífeyrir sem % lágmarkslauna
Ef tengsl örorkulífeyris og lágmarkslauna hefðu haldist frá 1995 væri hámark örorkulífeyris nú hátt í 20.000 kr. hærri en er,
eða álíka og “tímamótasamkomulagið” færir ungum öryrkjum
Heimild: TR 2002
Skattlagning hófst!hér
-------------------------
Greiðsla barnabóta 1991-2003Heildarútgjöld á ári. Mkr. verðlag 2003.
0
1000
2000
3000
4000
5000
6000
7000
8000
1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003
Tvö skref til baka
Eitt skref áfram
Tímamót!
Heimild: Fjármálaráðuneytið
Stuðningur ríkisins við fjölskyldur minnkaði
0
0,25
0,5
0,75
1
1,25
1,5
1,75
2
2,25
2,5
19
80
81
82
83
84
85
86
87
88
89
90
91
92
93
94
95
96
97
98
99
20
00
% a
f VL
F
Barna-, vaxta- og húsnæðisbætur, % af VLF 1980-2000
Heimild: Hagstofa Íslands-Hagvísar
Afturför að hluta í heilbrigðisþjónustu
• Margt gott, en.....• Aukin kostnaðarhlutdeild notenda þjónustu• Aukin kostnaðarhlutdeild sjúklinga í lyfjum = efnahagur skilyrðir not almennings!• Upplausn í heimilislæknisþjónustu• Heilsugæslustöðvar veikari sem fyrsti viðkomustaður• Kostnaður mikill við rekstur heilbrigðisþjónustu• Biðlistar eftir þjónustu hafa lengst-kreppudæmi• Hlutur markaðar og einkaaðila eykst-oft með gjöldum• Sjúkradagpeningar ótrúlega lágir – og hafa stöðugt lækkað miðað við laun – sbr. næsta línurit
Rýrnun sjúkradagpeninga almannatrygginga
0
5
10
15
20
25
30
35
40
Sjúkradagpeningar, %lágmarkslauna
Upphæð á mánuði nú: um 25.000 kr.!
0
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
57 59 61 63 65 67 69 71 73 75 77 79 81 83 85 87 89 91 93 95 97 99200
1200
3
Atvinnuleysi á Íslandi 1957-2003
Vaxandi vandamál% af mannafla
%
Heimild: Þjóðhagsstofnun og Hagstofa Íslands
Atvinnuleysisbætur eru nú 77.000 kr. en væru um 87.000 ef tengsl við launhefðu ekki verið rofin af ríkisstjórn 1996
Velferðarkerfið hefur mætt afgangi
Félagslega húsnæðiskerfið lagt niður 1998 Ójafnvægi á markaði síðan þáHúsaleiga hefur hækkað mun meira en almennt verðlag
Gríðarleg aukning framfærslukostnaðar fyrir lágtekjufólk á húsaleigumarkaði Biðlistar eftir félagslegu leiguhúsnæði afar langir
Hlutur einkalífeyris hefur stóraukist >>> Ójafnari lífeyrisréttur í framtíðinniAlmannatryggingar verða ölmusutryggingar fyrir fátæka
Sköttum létt af hátekjufólki
-15
-10
-5
0
5
10
15
20
25
30
35
I II III IV V VIVII
VIII IX X
Haest
u 5%
1995
2001
Lægstu tekjur Hæstu tekjur
Sköttum einnig létt af fyrirtækjum, úr 50% >>>18%
Sköttun fjármagnstekna lækkuð úr 41% í 10%
Heimild: Fjármálaráðuneytið
Breytingar íslenska velferðarríkisins
Skandinavískaleiðin
Bandarískaleiðin
Íslenskaleiðin
•Minna hlutverk almannatrygginga – Meira vægi markaðar
•Meira vægi einkaaðila – Stærra hlutverk notendagjalda•Fátækraaðstoð meira veitt sem ölmusa
•Minni jöfnunaráhrif í velferðarkerfi•Minni jöfnunaráhrif í skattakerfi
Þjóðfélagið breytist
Ísland fjarlægist skandinavísku leiðinaTegund velf.kerfis:
Helsti fulltrúi:
Frjálshyggju
USA
Íhaldssamt
Þýskaland
Skandinavískt
Svíþjóð
Íslenskt
Ísland
Stærst hlutverk:
Almanatryggingar:
Grundvöllur réttar:
Helstu bótaþegar:
Megin markmið:
Fjöldi án réttar:
Örlæti bóta:
Tekjutengingar:
Jöfnun tekna:
Umfang fátæktar:
Jöfnun kynja:
Markaður
Þarfir
Fátækir
Draga úr fátækt
Mikill
Lítið
Miklar
Lítil
Mikið
Nokkur
Fjölskylda
Vinna/fjsk.
Fyrirvinnur
Tryggja afkomu
Nokkur
Mikið
Litlar
Lítil
Nokkurt
Lítil
Ríkisvald
Borgararéttur
Allir
Jafna og tryggja
Mjög lítill
Mikið
Litlar
Mikil
Lítið
Mikil
Ríki/Samt
Þarfir
Fátækir
Draga úr fátækt
Lítill
Lítið
Miklar
Nokkur
Nokkurt
Mikil
Þróun fjölskyldutekna í USA 1947-79
Breyting fjölskyldutekna í USA 1979-97
Gríðarleg aukning ójafnaðar -Mest hækkun í efstu tekjuhópum
Þróun launa og verðlags í USA
Stjórnendur 463%
Verkafólk 42%
Breyting eigna heimilanna í USA 1983-98
Minni eignir lægstu 40% heimilaog aukin skuldasöfnun.
Mikil eignaaukning hjá hæstu 40%.
Ójöfnuður tekna jókst á Íslandi
60,867,7
75,8 78,5 78,7 78 76,8 76,8 77,3
112,8
135
0
20
40
60
80
100
120
140
160
I II III IV V VI VII VIII IX X Hæstu5%
Aukinn ójöfnuður í tekjuskiptingunni 1995-2001 Hækkun heildartekna hjóna/sambýlisfólks eftir tekjubilum
Verðlag hvers árs - % aukning
Lægstu 10%
Næstu 10%
Hæstu 10%Heimild: Fjármálaráðuneytið 2002
Aukinn ójöfnuður ráðstöfunartekna
2,532,64
2,71
2,912,99 3,05
0
0,5
1
1,5
2
2,5
3
3,5
4
1995 1996 1997 1998 1999 2000
Bil milli lægstu 10% oghæstu 10% tekjuþega
Ójöfnuður ráðstöfunartekna jókst á hverju áriBil milli lægstu og hæstu tekjuhópa varð þrefalt
Heimild: Þjóðhagsstofnun 2001
Fátækt og ójöfnuður í USA-Hvar er Ísland?
0
2
4
6
8
10
12
14
16
18
20
Noreg
ur
Finn
land
Hollan
dSvis
s
Islan
d
Frak
kland
Astral
ia
Kanad
a UKUSA
Fátækt í USA og öðrum vestrænum löndum um 1990
Heimild: Íslenska leiðin (1999) og ASÍ 2003
Mat ASÍ á þróun fátæktar á Íslandi, 1995 til 2001:
Hækkun úr 8,8% í 13,2%
Hvers vegna stækkar lágtekjuhópurinn á Íslandi?
•Vegna aukins ójafnaðar í tekjuskiptingunni 1995-2001Lífeyristekjur TR drógust afturúr vinnumarkaðstekjum
Skattbyrði lágra tekna jókstAukið atvinnuleysi bætir síðan í fátæktina 2002-3
•Aukin framfærslubyrði lágtekjufólks á síðustu árum•Húsaleiga jókst langt umfram almennt verðlag
eftir niðurlagningu félagslega húsnæðiskerfisins 1998•Eftirspurn fyrir neyðaraðstoð jókst hjá Félagsþjónustu Rvíkur,
Mæðrastyrksnefnd og öðrum hjálparstofnunum•Framfærslugrunnur almannatrygginga
(opinberu fátæktarmörkin) er langt undir lágmarksframfærslukostnaði í landinu
Velferð í nýju þjóðfélagsumhverfiNýtt viðhorf: Paradísarheimt frjálshyggjumanna
Ísland sem skattaparadís fyrir erlenda auðmennFrelsi fjármagnsins og lágskattasamkeppniLágskattasamkeppni til að brjóta niður velferðarríkið?Færa velferðarþjónustuna og tryggingar til markaðarins?Sjálfstæðisflokkur hóf lágskattasamkeppnina á Íslandi í kosningabaráttunni 2003-framhald stefnunnar síðan 1995?
Hnattvæðing og þekkingarhagkerfiUpplýsingatækni breytir gömlum atvinnugreinum og getur af sér nýjar >>> Gríðarleg ný tækifæriTæknin breytir lífsháttum og þjóðfélagsskilyrðum
Hnattvæðing og þekkingarhagkerfi frh....Hnattvæðing er líka markaðsvæðingAfnám hindrana á flæði fjármagns, fyrirtækja, vöru, þjónustu, upplýsinga, afþreyingarefnis og fólksFjárfestar fá stærra hlutverk – Stórfyrirtækin einnigVöld og verkefni færast til markaðar frá ríkisvaldinuMarkaðurinn mótar þjóðfélag og lífshætti meira en áður
Hefur velferðarríkið hlutverk í hnattvædda þekkingarhagkerfinu? Skiptir markaðurinn einn máli?Skipta lágir skattar einir máli?
Velferð í nýju þjóðfélagsumhverfi
Það sem ræður staðsetningu þekkingarfyrirtækja
I. Álitleg lífsgæði á svæðinu
II. Aðgengi að vel menntuðu vinnuafliIII. Nálægð við markaðiIV. Hagstæður viðskiptakostnaður á svæðinuV. Nálægð við háskóla + miðborg VI. Hagstætt viðskiptaumhverfi (hagstætt
reglugerðarumhverfi, framtaksmenning, vinnuvilji, o.fl.)
VII. Lágir skattar• = Lífsgæði á svæðinu skipta miklu máli• Höfða þarf til fólks og fyrirtækja jöfnum höndum.
• Heimild: Pennsylvania Economy League, 1997
Áhættur: Harðara samkeppnisumhverfiVinnumarkaður breytistStarfsferlar verða óreglulegriUppsöfnun réttinda óreglulegriStarfsöryggi minnaHætta á atvinnuleysi eykst
Án launþegahreyfingar og velferðarríkis verða áhættur venjulegs lífs meiri og staða launafólks gagnvart atvinnurekendum mun veikari
Velferð í nýju þjóðfélagsumhverfi
Áhættur: Harðara samkeppnisumhverfiFjárfestar og fyrirtæki vilja meiri arðsemi en áður
Krefjast góðs vinnuafls, fárra regluhafta, lágra skattaSamkeppnishæfni ræður farsæld
Velferðarkerfið getur bætt samkeppnisskilyrðiMeð meiri jöfnuði og öryggi
Bætir lífsskilyrði-eykur stöðugleika Þarf að vera hagkvæmt og sveigjanlegt
Skandínavar hafa öflugt velferðarkerfi og öflugt þekkingarhagkerfi
Velferð í nýju þjóðfélagsumhverfi
Velferð á nýrri öldSkandinavíska leiðin stendur fyrir:
Hagkvæmni – Réttlæti – Öryggi
Bandaríska leiðin stendur fyrir:Hagkvæmni – Arðsemi/Ójöfnuð – Áhættu
Hvað verður um íslensku leiðina?Amerískara eða skandinavískara
velferðarþjóðfélag?