İslam Sanatında Geometrik Desenler

TÜRK- İSLAM MEDENİYETİ AKADEMiK ARAŞTIRMALAR DERGİSİ

Yılda iki kez yayımlanan uluslar arası hakemli bir dergidir.

Editor f Editor in Chief

Prof. Dr. MehmetAYDIN

EditörYardımcılan/ Associaties Editor

Doç. Dr. Dicle AYDIN

Yrd. Doç. Dr. Ahmet ARAS

Yıl/ Years: 8 Sayı/ Number: 15

KONYA- 2013- KIŞ

İSLAM SANATINDA GEOMETRiK DESENLER

Hüseyin ŞEN*

Öz

İslam Dünyası' mn hemen hemen heryerinde, bina ve objelerde İslami geometrik desenierle karşılaşmak mümkündür. Her ne kadar İslam öncesi medeniyetlerde de geometrik desen var olsa da, bu bezerne sana h İslam medeniyetinde, özellikle Büyük Selçuklu Devleti döneminde zirve noktasına ulaşmışhr. Binlerce örneğiyle karşılaşhğımız bu desenierin hangi niyet ve yöntemlerle yapıldığı sorusuna cevap verebilecek kaynak sayısı yok denecek kadar azdır. Bu kaynakları tanıhnak ve konuya ilgi çekmek niyetiyle bu makalemizde kısa bir tarihçeyle birlikte günümüze kııdar ulaşan 5 nadir kaynak konu bağlamında analiz edilmiştir.

Arı.ahtai. kelimeler: islami geometrik desenier, Ebu'l Vefa, Topkapı Parşömeni, Taşkent Parşömenieri, Mirza Akbar Parşömenieri

Geometric Patterns in İslamic Art

Abstract

Islamic geometric patterns can be seen all over the Islamic world on numerous buildings or objects. Although geometric patterns as a decorative art predate the Islamic civilization, this form of art reached its peak during the Islamic civilization, especially during the Great Seljuk Empire. Despite thousands of surviving examples, medieval written sources on how and with what intention these patterns were made are extremely rare. With the intention of drawing aliention to the subject and making these sources known, 5 manuscripts sources will be shortly deseribed and analyzed after a brief history of the development.

Keywords: Islamic geometric patterns, Abu'l Wafa, Topkapi Scroll, Tashkent Scrolls, Mirza Akbar Serolis

1. Giriş

Geometrik desenierin sanat alanındaki yansımaları evvela İslam öncesi uygarlıklarda görülse de, bu sanatsal örnekler matematiksel karmaşıklıkları açısından, İslam medeniyetinde ve bilhassa Büyük Selçuklu Devletinde zirve noktasına gelmiştir (Fot.l). Daha sonra bu sanat Kuzey Afrika üzerinden

• Hüseyin Şen, Uçak ve Uzay Mühendisi / İslam Bilim Tariheisi (Uzmanlık alanı İslam Matematiği ve Astronomisi), Türk ve Arap Dünyası Araşbrmalan Vakfı (SOTA), Haarlem, Hollanda E mail: [email protected]

102 HiiseıJiıı ŞEN

Endülüs'e kadar ulaşmış ve yenidünyanın keşfinden soma Güney Amerika'ya kadar intikal etmiştir .I

Fot.1. Selçuklu dönerninden kalma Konya Karatay Medresesinin karmaşık geometrik desenlerden oluşan iç kubbesi. Kaynak: Hüseyin Şen

Çini, kündekari, cilt, tezhip gibi geleneksel İslam sanatının hemen hemen bütün alanlarında muhteşem örneklerine rastlanan bu deserlıere, Türkiye' de gereken ilgi henüz gösterilmemiş ve şimdiye dek yapılan bir takım çalışınalar ise yetersiz kalmıştır.

Konunun derin bir matematiksel boyutu olmasına rağmen, bu boyutunu ele alan ve desenierin matematiksel arka planını irdeleyen Türkçe yayınlar yok denecek kadar azdır.2

Bu makale, konuyla alakalı bir serinin başlangıcı olarak, bütüncül bir bakışla, kısa bir tarihi bilgilendirmenin ardından, İslami geometrik desenlerle

ı İslami geometrik desenierin tarihi gelişimi bakınız: Tabaa, The Transfomıation of Islamic Art, 2002 ve Gülru Necipoğlu, The Topknpı Scroll, 1995. İslami geometric desenierin Amerika kıtasının keşfinden sonra Yeni Dünya'ya intikali hakkında bakınız: Eve Grinstead, Absorbing the Mudejar: The Islamic Imprint of the Spanish Architectural Aesthetic, Journal of Art History, The University of Tampa, Vol. 4, 2009 ,http:/ /journal.utarts.com/articles.php?id=148&type=paper veya Angelica Jimenez Martinez, Searching for Mexico's Mudejar Heritage, T7ıe Berkeleıj McNair Research Joımıal, Winter 2003- Volume Eleven. http:/ jwww.aad.berkeley.edu/journals/2003Journal/ AJimenez.html ı Bildiğim tek kitap Metin Arık ve Mustafa Sancak, Pentapleks Kaplama/ar, TÜBITAK popüler Bilim kitaplan 254, Arıkara, 2007

Hiiseyiıı ŞEN 103

alakah özellikle yurt dışında yapılan çalışmalar hakkında ilgilileri bilgilendirmek ve kaynakları tanıtmak niyetiyle kaleme alınmışbr.

2. İslam Sanalında Geometrik Desenierin Tarihçesi

Her ne kadar geometrik süslemenin tarihi İslam öncesi uygarlıklara kadar gitse de, bu sanat tarzı İslam medeniyetinde, özellikle "girili tarzı" (girili mode) olarak adlandırılan iç içe geçmeli kompleks geometrik şekillerden oluşan bir stilin tezahürüyle, zirve noktasına ulaşınışbr.ı

Günümüze kadar ulaşan arkeolajik kalıntılar, girili tarzı'nın ne zaman ve nerde ilk olarak ortaya çıkhğı konusunda kesin bilgiler sağlamasa da, dalaylı kanıtlar bu tarzın ilk defa Abbasilerin başkenti Bağdat'ta geliştiğille işaret

etmektedirler. Zira o dönemlerde Bağdat, estetikle alakalı konularda gerçekleşen başka köklü değişimierin de merkeziydi. Özellikle Abbasi veziri ve hattah İbn Mukla'nin ilk defa sistematize ettiği, nizarn ve ahengini bir takım kaidelere bağladığı Arap hath (hatt-i mensup) ve standardize edilmiş allı yazı stilinden oluşan ( aklam-ı sitte) geometrfr oranhlı sistem , 'Ali b. Halil Ibn el-Bevvab (ö. 1022) taı;afından geliştirilmiş ve mükemmelleştirilmişti. Bu konulara dair önemli çalışmalara iinza atmış olan Prof. Gülru Necipoğlu'na (Necipoğlu 1995) göre; Ibn el-Bevvab'ın işlek Kur'an hattında ve girih desenlerinde dairenin çevresi ve yarıçapının bir oranh yöntemi olarak kullarulınış olınası, bu tarzların ortak bir çevrede tezahür ettiklerinin bir göstergesidir. Yine aynı şekilde, 3 boyutlu geometrik bir bezerne türü olan mukamasların oluşumu, Necipoğlu dahil birçok araşbrmacıya göre yine son dönem Abbasi Bağdat'ına işaret etmektedir. Ayrıca bir diğer ilginç husus, Ibn el-Bevvab'in günümüze kadar ulaşan bir Kuran-ı Kerim nüshasında, gelişmiş geometrik desenlerden oluşan tezhip sayfalarının bulunuyor olınasıdır.ı

Abbasi döneminde geliştirilmiş olan girili tarzı, Büyük Selçuklu devletinde en gelişmiş halini alarak en naclide eserlerini ortaya koymuştur. Bu olayın neden özellikle bu dönemde gerçekleştiği konusunda, kaynaklarda fazla ipucu bulunmasa da, bu desenleri taşıyan eserlerin özellikle "sunni canlanma" (sunni revival) olarak adlandırılan tarihi dönemle ilişkili yapılarda görülınesi, sunni şahlanmarun girili tarzının yükselişiyle bir bağlantısı olabileceğini

düşündürmektedir.3 Mesela, Selçukluların tam tersine, Fatimiler dönemi

1 Yeni keşfedilen ve Roma dönemine ait devasa bir geometrik desenli mozaik için bakıruz: http:/ jwww.arkeolojikhaber.com/?p=925 veya http:/ jnewsroom.unl.edujreleases/2012/09/18/UNL+archaeological+team+unearths+giant+Rom an+mosaic+in+southem+Turkey. Girih, Farsca düğüm anlamına gelmektedir ve girih desenlerini oluşturan 5 farklı karonun tekran ile oluşturulan desenleri tanunlamak için kullanılır. Girili hakkında genel bilgi için bakıruz: EııcıJclapedia Iraııica, Online edition, "Gereh-Sazi", http:/ jwww.iranicaonline.org/ articles/ gereh-sazi ı Tabbaa, s.47-49 3 Yasser Tabbaa özellikle bu konuyu irdeleyen T7ıe Traıısfonııatioıı of Islamic Art during tlıe Sımııi

Revival adını taşıyan bir eser kaleme almıştır. Geometrik desenierin gelişimi dördüncü bölümde ele alınmaktadır. Yazar konuya girmeden önce İslam sanatında geometrik desenierin gelişimi

104 Hüseyin ŞEN

sanabnda birkaç istisna dışında geometrik desenler kullanılma~ştır. 1 Mısıra Geometrik desenleri ilk olarak Eyyfrbiler Suriye'den taşımışlar, Memlüklüler ise yaygınlaştırmışlardır. Mısır üzerinden bu sanat Mağrip ve Endülüs'e ulaşmış ve orada yaygınlaşmıştır. 2

Mağrip ve Endülüs'te geometrik desenler çoğunlukla alhgen ve sekizgen ve 12, 24, 16 ve 32 kenara sahip çok kenarlılardan oluşmaktadır. Iran ve sınır bölgelerde ise tercih daha çok beşgen ve ongenlerden tarafa olmuşhır. Bunlar dışında yedigen, dokuzgen, onbirgen ve on üçgenlerden oluşan desenler çok nadiren görülseler de, mevcuthır. 3

3. İslam Dünyası'nda Teorik Geometri

Dokuzuncu asırda Bağdat'ta Abbas! halifeleriilln himayesi ve desteğiyle Yunanca' dan Arapça'ya tercümeleri yapılan Öklid'iri Unsurlar (Elements), Arşirned'iri ve Apollonius'un Konik Kesitler (Conics) gibi matematik kitapları, antik dönemde ulaşılan en yüksek geometri bilgisillin İslam dünyasına iritikalirıi ve özürnsenmesirıi sağlamış, daha soma İslam matematikçileri tarafından yapılacak çalışmalara da sağlam bir zemirı oluşturmuştur.4

Ortaçağ geometri ilmirıde, İslami geometrik desenlerle alakah olarak, özellikle eş kenarh çokgenleriri çizirn yöntemleri oldukça önemlidir. Bu konuda Yunan dönemi matematiğirıden devralınan yöntemlere İslam dönemi matematikçileri önemli katkılarda bulunmuş, zaman zaman eski yöntemleri beğenmeyerek yeni yöntemler geliştirmişlerdir. Mesela Ebu'l Vefa el-Buzcaru, bu konuyla alakah yazıruş olduğu eserinde eş kenarh bir beşgenirı, pergel açısını sadece bir kez sabitleştirerek nasıl çizilebileceğinirı yöntemirıi vermiştir (daha soma bu yöntemi "küflü pergel yöntemi" olarak adlandırılıruştir). Buna ilaveten eş kenarh çokgenleriri çizim yöntemleri arasında özellikle eşkenarh 7 gen ve 9 genler önemli bir problem teşkil etmektedir. Lakirı bu iki çokgeni "pergel cetvel konstrüksiyonu" adıyla adlandırılan yöntemle çizmek mümkün olmadığı içiri İslam medeniyetinirı matematikçileri özel olarak 7-gen ve 9-gen çizimini konu

konusundaki araştırmalar ve yorumlar konusunda güzel bir özet vermektedir. Bakıruz, Tabbaa, s.73-102 ı Tabbaa, s.73-102 2 "Bııt argııing for at least same sigııification is tlıe appearance and intense development of tlıe tıoo­

dimeıısional giri/ı in regions and momımeııts that are closely linked witlı tlıe Sımni revival. Tlıese inclııde

middle Abbasid Baglıdad, GJıaznavid and Seljzıq Iran, Zaııgid and Ayyzıbid Syria, Seljzıq Anatolia, and Nort/ı Africa ımder tlıe Almoravids and Allıomalıds. Furt/ıemıore, this otlıerıaise smootJı dispersionan; model is once again intemıpted by Fatimid Egı;pt, wlıose omamental styles continııed well into tlıe tıoelft/ı ceııtıın; to demonstrate a sustained preference for contained decorative friezes and Jranıed jloral onıanıeııts, wit/ı fairly limite examples of overall arabesqzıe onıameııt. Indeed, wit/ı tlıe exception of some notable spednıens tlıat seeın intnısive in Fatimid art, tlıe giri/ı mode only eııtered Egı;pt witlı tlıe Ayı;ubids and readıed its fııllest developeınt ımder the Mamlııks" Tabbaa, s. 101 3 Hogenclijk, Middeleeuwse islamitische geometrische ornarnentiek, s. 1 4 Yunan biliminin İslam dünyasına intikali hakkında bilgi için bakıruz: Fuat Sezgin, İslam'da Bilim ve Teknik, Kültür Bakanlığı Yayınlan, 2007, Cilt 1. Beş ciltlik bu eser İstanbul İslam Bilim ve Teknoloji Tarihi Müzesi'nin websitesi www.ibttm.org den PDF olarak inclirmek mümkündür.

Hüseyin ŞEN 105

alan eserler kaleme almışlardır .ı İlginçtir ki, çok yönlü meşhur aJim Ebu Reyhan el-Birılrii, 7- ve 9- genlerle alakah bu geometri bilgisini çiçekleri incelerken bile kullanır:

Çiçeklerin garip yanlan içinde bir tanesi vardır ki, ne kadar şaşılsa yeridir. Taçyapraklannın sayısını kastediyorum. Açılmaya başladıklannda bu taç yapı-aklann üst kısımlan bir daire oluşturur ve bu çoğu kez geometrinin kanunianna da uyar. Konik kesitlere değil de, yine çoğu kez geometri kanunlan ile bulunan dairenin kirişlerine uygundurlar. 7 ya da 9 taçı;apraklı çiçek bulmak çok zordur, çünkü bımlan geometri kanunlamza göre bir daireı;e ikizkenar (üçgen) olarak yerleştiremezsiniz.

Taçı;apraklannın sayısı her zaman 3, 4, 5, 6 ya da 18' dir. Bu sık sık karşılaşılan bir şeı;dir. Belki bir gün 7 ya da 9 taç yaprağına rastlanır. ı

Her ne kadar İslam medeniyetinde (teorik) geometri alanında erişiiinen yüksek seviye şüphe götürmeyecek kadar bariz olsada, günümüze kadar ulaşan yüzlerce teorik geometri yazması ile aynı döneme ait yapı veya farklı eşyalarda bulunan geometrik desenler arasındaki bağlanh malesef çok belirgin değildir. Günümüze_kadar ulaşan İslami geometri yazmalarında, sanatsal bir tarz olarak İslami geometrik deseclere ahflar hemen hemen yok gibidir. Bir sonraki kısımda günümüze kadar ulaşan birkaç nadir eser incelenecektir.

4.İslam Sanalında Geometrik Desenierin Kaynakları

İslam sanahnın ve . mimarisinin hemen hemen her alanında İslaıni geometrik desenlerle karşılaşmaımza rağmen, bu desenierin nasıl ve niçin yapıldığı sorularına ışık tutabilecek kaynaklar yok denecek kadar azdır. Yazılı · kaynak olarak günümüze, 3ü tomar, 2si yazma olınak üzere, sadece 5 farklı kaynak ulaşmıştır:

1. Sanatkarların ihtiyacı olan geometrik konstrüksiyonlar hakkında kitap - Ki tab fima yalıtaju ilaylıi · al-saııi min a'mal al-lıaııdasa, Ebu'l Vefa el-Buzcani (Farklı nüshaları mevcut)

2. Topkapı Parşömeni (Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesi)

3. Taşkent Parşömenleri (Doğu Araştırmaları Enstitüsü)

1İslam matematikçileri Arşimed'in yedigen çizimi için vermiş olduğu eksik bulmuşlar, yeni yöntemler geliştinnişlerdir. İslam matematikçileri tarafından yedigen ve dokuzgen çizimi ile alakah eserlerinin kapsamlı bir envanteri ve analizi için bakıruz: Jan Hogendijk, Greek and Arabic Constnıctions of tlıe Regular Heptagon, Arehive for History of Exact Sciences 30 (1984), pp. 197-330 veya Jan Hogendijk, on tlıe iriseetion of an angle and tlıe constnıction of a regular nonagon by means of conic sections in medieval Islamic geometn;, Paper presented to the Second International Symposium of the History of Arabic Science, to be held in Aleppo, Syria, 5-12 April 1979. Http:/ jwww.jphogendijk.nl/publjTris.pdf İslam dünyasında geometrik konstrüksiyonlar, Arşimed'in yedigen çizim yöntemi, Ebu Sahl'in geliştirilmiş yedigen çizim yöntemi ve dokuzgen çizim yöntemi için bakıruz: Lermart Berggren, Episodes of Matlıematics in Medieval Islam, 2003. 2 Bİr].lnİ (973-1048), Mazideız kalanlar, Selenge Yayrrılan, p. 312

.... --

,··!

106 HiiseıJin ŞEN

4. Mirza Akbar Parşömenleri (Victoria & Albert Müzesi, Londra)

5. İç içe geçen benzer veya karşılıklı şekiller hakkında, Fi tadaklıul el-eşkal el-muteşabihe ev mutevafike, Anonim, Farsça, 40 varak (Bibliotheque Nationale, Paris)

1. Topkapı Parşömeni

Topkapı Parşömeni adıyla bilinen ve Topkapı Sarayı Kütüphanesi envanterinde M. 1956 numarasıyla kayıtlı olan yaklaşık 29.5 metre uzunluğunda ve 33 cm genişliğindeki bu parşömen, 110 farklı desen içermekte olup, günümüze kadar ulaşan parşömenlerin arasında en önemlisi ve en güzelidir. Parşömende herhangi bir tarih kaydı olmasa da muhtemelen 16 yüzyılda İran'ın kuzey batısında, Tebriz kentinde üretildiği tahmin edilmektedir ve mukarnas, hat ve geometrik desenlerle alakah farklı çizimlerden oluşmaktadır (Fot.2).1

Parşömenin bir tıpkıbasımı, İslam Sanatında Geometrik Desenleri kapsamlı ve çok yönlü ele alan bir takım makaleler ile birlikte 1995 senesinde Prof. Dr. Gülru Necipoğlu tarafından İngilizce olarak neşredilmiştir (Fot.3).2

Fot. 2. Topkapı Parşömeni. Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesi M. 1956, Kaynak: Necipoğlu 1995, s. 30

1 Topkapı parşömeni'nden örnek bir çizim ve analizi için bakınız: B. Lynn Bodner, The Topkapı Scroll's Thirteen-Pointed Star Polygon Design, Proceediııgs of Bridges 2012, s.157-164. Http:/ /bridgesmathart.org/2012/ cdrom/proceedings/ 47/ index.html 2 Gülru Necipoğlu, The Tapkapı Scroll: Geometnj and Ornameııt iıı Islanıic Arclıitechıre, The Getty Center, New York, 1995. Kitabın baskısı tükenmiş olmasından dolayı kitabı piyasada bulmak çok zor ve bulunsa bile çok yüksek fiyatlara satılmaktadır. Bu eserin Türkçe olarak yayınlanmarnış olması çok esef verici bir durumdur. Kitap Farsça ya çevrilmiş ve düşük kaliteli bir baskıyla İran' da yayınlanmıştır.

HiiseıJin ŞEN 107

Fot. 3 Topkapı Parşömeni 28 nurnaralı desenin renklendirilmiş analizi. Alttaki şekiller çizirnde altyapı olarak kullanılmış olan beş temel girih parçacıklandır. Orijinal resim için kaynak:

Necipoğlu 1995, s.300. Çizim: Hüseyin Şen & Nihai Alodalı

2. Taşkent Parşömenleri

Taşkent Parşömenleri, en eskisi 16. yüzyıla ait olmakla birlikte farklı

dönemlere ait geometrik çizimler içeren farklı dosyalardan oluşmaktadır. Bu çizimler günümüzde Özbek Bilimler Akademisine bağlı Taşkent Doğu Araşhrmaları Enstitüsünde 8 dosya halinde muhafaza edilmektedirler. Bu çizimler en son LI. Notkin tarafından incelenmiş ve yayınlanmışhr.ı Taşkent parşömenlerinde bulunan bazı desenler Amerikalı Matematik profesörü B. Lynn Bodner'in birkaç makalesinde matematiksel açıdan detaylı olarak incelenmiştir.2

1 Notkin, LL 1995. Decoding Sixteenth-Century Muqarnas Drawings. In Muqarnas Volıırne XII: An Annual on Islarnic Art and Architecture. Leiden: E.J. Brill. http:// archnet.org/library / docıırnents/ one-docıırnent.jsp?docıırnent_id=5218 2 B. Lynn Bodner, ANine-and Twelve-Pointed Star Polygon Design of the Tashkent Scrolls, Bridges Conference Proceedings, 2011. Http:/ /bluehawk.monrnouth.eduj-bodner/papers/2011/BRll.pdf veya B. Lynn Bodner, From Sultaniyeh to Tashkent Scrolls: Euclidean Constructions of Two Nine­and Twelve-Pointed Interlocking Star Polygon Designs , Nexus Network Journal, Vol. 14, no. 2 (Ağustos 2012). Http:/ /bluehawk.monmouth.edu/-bodner/papers/2012/BodnerNNJ.pdf

108 Hiisetjiıı ŞEN

3. Mirza Akbar Parşömenleri

Mirza Akbar Parşömenleri İran Devleti Başmimarı Mirza Akbar'tarafından yapılan geometrik cizimlerdir.l Bu cizimler Akbar'ın vefatından sonra İngiliz seyyah Sir Caspar Purdon Clarke tarafından 1876 senesinde Tahran' da satın alınmış ve Victoria & Albert Müzesi'nin öncülü olan South Kensington müzesine hibe edilmiştir. Günümüzde de halen Victoria & Albert Müzesinde muhafaza edilmektedirler. Bu parşömenler her ne kadar Topkapı Parşömenleri kadar eski olmasalar da, bu tarz çizim geleneğinin nasıl devam ettiği konusunda fikir vermesi açısından önem taşımaktadır lar.

4. Sanatkarların ihtiyacı olan geometrik konstrüksiyonlar hakkında kitap (Ma yuhtac ileyhi al-sani min ilm el-hendese)

Bu eser onuncu yüzyılda yaşamış olan matematikci-astronom Ebu'l Vefa el­Buzcaru tarafından Arapça kaleme alınmış ve daha sonra Farscaya tercüme edilıniştir.2 Eserin çok güzel bir Arapça nüshası Süleymaniye Kütüphanesinde kolleksiyonunda kayıtlıdır. Bu nüsha bizzat Uluğ Bey'in Kütüphanesi için istinsah edilmiş olmakla birlikte meşhur Türk bilgini Ali Kuşçu tarafından İstanbul' a getirilmiş olması muhtemeldir. Eserin bir Türkçe tercümesi, baş kısmı eksik Uppsala nüshasından, Mehmet Bayraktar tarafından "Farabi: Teknik Geometri" ismiyle yanlış olarak Farabi'ye atfedilerek, yayınlanmıştır.3

Kitap onbir bölümden oluşmakla birlikte, kitabın hemen hemen tamamı Öklid düzlem geometrisine ait pergel-cetvel konstrüksiyonlarından oluşmaktadır (Şekill). 4

Bu kitabı önemli kılan ilk unsur, isminin bariz bir şekilde belirttiği gibi, kitabın özellikle zanaatkarlar için kaleme alınmış olmasıdır. Ebu'l Vefa, eserin başında geometrik konstrüksiyonların matematiksel ispatlarını kasten vermediğini, böylece konuyu zanaatkarlar için daha uygun ve anlaşılır kılınayı amaçladığını belirtmektedir. Eseri önemli kılan ikinci unsur ise matematikçi ile zanaatkarların arasında yapılan toplanhlar hakkında nadir bilgiler sunması. Kitabin onuncu bölümünde Ebu'l Vefa, bir grup geometrici ve zanaatkarm katıldığı bazı toplantılara katıldığından bahseder ve şöyle der:

1 Bu desenler hakkında detaylı bilgi ve bütün cizimlerin dijital resimleri için bakınız:

Http:/ /www.patterninislamicart.com/ drawingsdiagramsanalyses/?book_id=9&note_jd=10 2 Bu eserin farklı Arapça ve Farsca nüshalan ve eser hakkında yapılan çalışmalan içeren detayli bir liste için bakınız: Alpay Özdural, "Omar Khayyam, Mathematics, and Converzasioni with Artisans", s.67 (Appendix). 3 Uppsala nüshası, Uppsala Üniversitesi Kütüphanesi Thomberg 324 nurnarada kayıtlıdır. 4 Aslen onüç bölümden oluşan eserin son iki bölümü günümüze kadar ulaşmamıştır.

1 ı

HiiseyiH ŞEN 109

c '<c:{f-;0,.C-<;--7:·~~·~.J'~·~"'·~ ~üç:,:;jFJ ":":- ü.,..J. ;:,~;ı.o;...rı.,:.. ...... ,... '~ ....... ı.;ı:::; L- Lt:-· ~j ıjj

Şekil 1. Ebu'! Vefa'nın SaHatkiirlarzıı ihtiyacı o/aıı geometrik koHstriiksiyoHlar lıakkmda kitap adındaki eserinde daire içine beş, alh, yedi, sekiz ve dokuzgerrlerin çizimini anlathğı kısım. Kaynak: Süleymaniye Kütüphanesi, Ayasofya 2753, Yazma, 15. Yüzyıl.

Bir kısım geometrici ve zanaatkarların katıldığı bazı toplantılarda

bulundum. Onlara üç kareden bir karenin konstrüksiyonu hakkında soruldu. Bir geometrici kolaylıkla, karesinin üç kareye eşit olduğıı, bir çizginin konstrüksiyommu üretti ama zanaatkiirlardaıı hiçbirisi geometriciııiıı

yapınış olduğımdan memmm kalmadı. Zanaatkfir, (daha önce) iki kare ve beş kare için tarif ettiğimiz gibi, o kareleri bir karenin oluşturulabileceği

parçalara bölmek ister. ı

Bir misal olarak ve kitabın içindeki geometrik konstrüksiyonlar hakkında fikir vermesi açısından, daha önce bahsettiğimiz gibi görülmesi nadir olan yedigenlerin çizimi konusunda Ebu'l Vefa'nın eserinde vermiş olduğu yaklaşık bir yöntemi Türkçe tercüme metni ve çizirnleriyle vermek istiyoruz. [Tercüme metinde parantez içinde verilen rakamlar, çizmiş olduğumuz açıklayıcı çizimiere atfen somadan eklenmiş rakamlardır]:

1 Süleymaniye Kütüphanesi, Ayasofya 2753, p. 53 yeya Bağdat edisyonu, sayfa 140, Türkçe tercüme: (ufak değişiklik ve uyarlamalarla): Bayrakdar 1989, s.133-134

110 Hiiseyi11 ŞEN

Birisi ABC dairesi içine bir 1{edigeni nasıl cizersiniz derse: ADC çapını çizeriz (1). A noktasını merkez alarak, yarıçap olan AD l:lZUnluğunda B,O işaretlerini belirleriz. R işareti üzerinde AC doğrusunu kesen BO doğrusunu birleştiririz (2). B noktasım merkez alarak, R uzunluğunda (yançapmda) H işaretini belirtiriz. B noktasım merkez alarak R uzunluğunda H işaretini belirleriz. Böylece BH yayı, yaklaşık olarak, kesin değil, dairenin yedide biri olur(3). ABCO dairesini BH yayma eşit, eşit parçalara ayırdığıınız ve köşelerini birleştirdiğimiz zaman, OTBHYKL yedigeni, eşkenar olur(4). İşte şekli (Şekil 2):1

CD@C®~~ (1) (2) (3) "-~' (4) ~-

NA

Şekil 2. Ebu'! Vefa'nın yedigen çizimi verdiği yaklaşık konstrüksiyon. Çizin1ler: Hüseyin Şen. Resim: Süleymaniye Kütüphanesi, Ayasofya 2753, S. 35 (Varak 13) ·

Örnekte görüldüğü gibi Ebu'l Vefa çok pratik bir şekilde, matematiksel ispat vermeden, açıklayıcı bir şekil eşliğinde ve kısaca bir yedigerlin nasıl

çizilebileceğini anlatınaktadır. Ayrıca Ebu'l Vefa'nın yedigen çizinri için verdiği yöntem, kendisi de ifade ettiği gibi, kesin bir yöntem değil, yaklaşık bir yönteındir. Daha önce de belirlliğinriz gibi, bir yedigeni pergel cetvel konstrüksiyonu ile çizmek mümkün olmadığı için çok daha zor olan korlik kesitler gibi bir yöntem gerekmektedir. Ebu'l Vefa ise bu istisnai durumda zanaatkarlar için çok daha kolay ve pratik olarak yaklaşık yöntenli verıneyi tercih etmektedir.

Sonuç olarak, kitabın hiçbir yerinde İslanri geometrik desenler söz konusu edilınese de, özel olarak zanaatkarlar için kaleme alınmış olması, ınateınatikçiler

1 Bağdat edisyonu s. 76, Türkçe tercüme :(ufak değişiklik ve uyarlamalarla) Bayrakdar 1989, s.54-55,

ŞEN 111

ile zanaatkarların arasındaki toplauhlardan bahsetmesi ve zanaatkarların çalışma . yöntemleri hakkında ipuçları vermesi açısından çok önemli bir eserdir.

5. İç içe geçen benzer veya karşılıklı şekiller hakkında kitap

Muellifi belli olmayan ve dili Farsça olan 40 varaklık bu yazma, Paris'te bulunan Bibliotheque Nationale kütüphanesinde, Persan 169 numarasıyla

kayıtlıdır. Yazma Ebu'l Vefa el-Buzcani'nin Farsça bir nüshası ile aynı ciltte yer almaktadır ve 11-13. Yüzyıllar arasında kaleme yazılmıştır. Bu yazma İslami geometrik desenierin yazılı bir metin eşliğinde açıklandığı tek eserdir. Kırk varaktan oluşan eser karmaşık bir yapıya sahip olmakla birlikte birden fazla yazar tarafından yazılınış olması ihtimal dil.hilindedir. Eserin sadece Rusça ve Modern Farsça tercümeleri yapılmıştır. Bunun dışında eserin rahmetli Türk araştırmacı Alpay Özdural tarafından kapsamlı bir şekilde incelenmiştir.1

5. Sonuç

Türkiye'nin ve genel olarak İslam dünyasının dört bir yanında muhteşem binlerce örnekleriyle karşılaşhğımız İslami geometrik bezemeler, ne yazık ki Türkiye·; de yeterince araştırılmamaktadır. Ayrıca, mimari, sanat tarihi, matematik tarihi ve matematik gibi birçok disiplinin kesişme noktasında olan bu alanda Türkiye' deki en büyük eksiklik yeterince çoklu disiplinli çalışılmaması dır. Türkiye' de bulunan, özellikle Selçuklu dönemine ait cami, medrese, darüsşifa gibi binalar İslami geometrik desen veritabanı gibidir ve hala araştırılınayı beklemektedir. Ayrıca Türkiye'de ve dünyada sayıları yüz binleri bulan İslami yazmalar, bu desenierin tasarımı ve üretimi hakkında yeni ipuçları sağlayabilir.

6. Kaynaklar

Ebu Reyhan el-Birurıi, "Maziden Kalanlar", Selenge Yayınları, 2004

Ebu'l Vefa el-Büzdlni, "Ma yulıtac ileıjlıi al-sani min ilm el-lıendese",

Süleymaniye Kütüphanesi, Ayasofya 2753. (Yazma)

Ebu'l Vefa el-Büzcam (S.A. Ali), "Ma yulıtac ileıjlıi al-sani min ilm al-lıendese", li-Ebu'l-Vefa el-Büzcam, Bağdat L Bağdat Üniversitesi, 1979

BA YRAKTAR, M., "Fariibf Teknik Geometri", Kaynak Eserler Dizisi:27, Kültür Bakanlığı Yayınları1022, 1989

1 Bakınız: Alpay Özdural, On Interlocking Sinıilar or Corresponding Figures and Omamental Patterns of Cubic Equations, Muqanıas (13), 1996 , Alpay Özdural, Mathematics and Arts: Connections between Theory and Practice in the Medieval Islamic World, Histona Mntlıematics 27(2000) ve Alpay Özdural, Omar Khayyarn, Mahematicians, and 'Conversazioni" with Artisans, Jounıal of tlıe SociefıJ of Ardıitectııral Historian.s, Vol. 54. No.1

112 Hüseyin ŞEN

BERGGREN, J.L., Episodes in the Mathematics of Medieval Islam, Springer­Verlag, 1986

BODNER, B. Lynn, "The Topkapı Scroll's Tlıirteen-Pointed. Star Polygon DesigH", Proceedings of Bridges, 2012, s. 157-164.

BODNER, B. Lynn, "A Nine- and Twelve-Pointed S tar Polygon Design of the Tashkent Scrolls", Bridges Conference Proceedings, 2011.

BODNER, B. Lynn, "From Sultaniyeh to Tashkent Scrolls: E u elidean Constnıctions of Two N ine- and Twelve-Pointed In terlocking S tar Polygon Designs" , Nexus Network Journal, Vol. 14, no. 2 (Ağustos 2012).

HOGENDIJK, J., "Mathematics and Geometri c Onıamentation in The Medieval Islamic World", European Mathematical Society, Newsletter no. 86, December 2012, pp. 37-43

HOGENDIJK, J., "Middeleeuwse islamitisclıe geometrische onıamentiek", Nieuw archief voor wiskunde, Ser. 5, sayı: 12/4 (2011), s. 253-258

ÖZDURAL, A., "On In terlocking S imilar or Corresponding Figııres and Omamental Patterns ofCubic Equations", Muqarnas 13 (1996), 191-211

ÖZDURAL, A., "Mathematics and Arts: Connections between Tlıeory and Practice in the Medieval Islamic World", Historia Mathematica 27 (2000), 171-201

ÖZDURAL, A., KHAYYAM, 0., "Mathematicians, and "Conversazioni" with Artisans", Journal of the Society of Architectural Historians, VoL 54., No. 1 (Mart, 1995), s. 54-71

NECİPOGLU, G., "The Topkapı Scroll: Geometnj and Onıament in Islamic Arclıitecture", Santa Monica, Ca., Getty Center for the History of Art and the Humanities, 1995

NOTKIN, LL, "Decoding Sixteenth-Century Muqanıas Drawings", In Muqamas Volume XII (1995): An Annual on Islamic Art and Architecture. Leiden: E.J. Brill.

SEZGİN, F., (ed.), "Abu'l Wafii al-Büzjiini. Texts and Studies, Collected and Reprinted", Vol. 2. Frankfurt, Institut für Geschichte der arabischen-islarnischen wissenschaften, 1998. Series:Islarnic Mathematics and Astronomy, vol. 61.

TABBAA, Y., "Tlıe Tansfonnation oflslamic Art During the Sımni Revival", LB. Tauris,London,2002