In het labyrint Utopie en verlangen in het werk van Constant Jeroen Onstenk

In het labyrint Utopie en verlangen in het werk van Constant

Jeroen Onstenk

In de donkere dagen van 1982 koopt een bloembollenkoning het haagse massamassageapparaat Babylon en wordt vervolgens in een psychiatriese inrichting opgesloten. Was bet niet Marx die zei dat belangrijke gebeurtenissen uit de geschiedenis zich altijd twee keer voordoen, waarvan de tweede keer als farce. In ieder geval, Den Haag was 66k de stad waar in 1974 met een monumentale overzichtstentoonstelling het New Baby- lon-projekt werd afgesloten. De bezoekers konden door een labynnthiese ruimte dwalen, maquettes, tekeningen en schil- derijen bekijken en na afloop nog eens de bijbehorende filo- sof ie nalezen. Constant (geboren in 1920) had voor het eerst van zich doen spreken als lid en woordvoerder van de Cobra-groep (1947- 1951), die na de bevrijding de nederlandse kunstwereld op stelten zette met schilderijen vol ruige vormen en felle kleu- ren. New Babylon, waaraan bij van 1956 tot 1974 gewerkt heeft, kan beschouwd worden als een van de meest uitgewerkte arti- stieke utopieë die in Nederland sinds Mondriaan ontwikkeld zijn . In zijn werk heeft Constant altijd een nauwe verbinding wil- len hebben met het politiek-kulturele debat onder progressie- ve intellektuelen. In dit artikel wil ik onderzoeken in hoe- verre de verschuivingen in zijn werk iets te maken hebben met de verschuivingen in dit debat. Ik zal me daarbij koncen- treren op de twee laatste periodes in zijn werk: New Babylon en de eropvolgende terugkeer naar het schilderen. Dat Baby- lon er meer mee te maken heeft dan de (toevallige?) gelijk- namigheid zal in het vervolg blijken.

l. De opstand van de homo ludens?

New Babylon speelde een r01 in de ideologie van Provo. De na- druk lag daarbij op de in het projekt Ontwikkelde filosofie van de 'homo ludens' : er zou een tijdperk van onbegrensde "kollektieve kreativiteit" voor de deur staan, nu door de au- tomatisering het voor bet eerst in de geschiedenis mogeli.]k werd dat de arbeid verdween. New Babylon was een model om in

een dergelijke wereld te leven. "New Babylon functioneert in deze aktiviteiten (happe- nings provokaties witte plannen - JO) als een raam- werk waarin alle provo-ingrediënte tot een positieve eenheid gesmeed worden, geprojekteerd op de toekomst. Het leven is een spel, de stad een speelruimte, de mens kreatief. In de blauwdruk van New Babylon is het denk- haar, De fascinatie door het stralende model van New Babylon geeft provo een zeer optimistiese imborst".

Aldus Jos van de Lans in zijn beschouwing over de kultuur van het provolsme (in TEU 35, 1983, blz. 759).

Heel wat minder te spreken over de rol van Constant waren Konrad Boehmer en Ton Regtien in 1970:

"De geestelijke traditie, waarop Provo zich nadrukkelijk beriep is dan ook gekenmerkt door een utopies-irreë mysticisme,. . . Deze ontwerpen hebben een gemeenschappe- lijke trek: ze slaan allemaal de fase over van de soci- ale emancipatie en de klassenstrijd, die vooraf zouden moeten gaan aan hun eigen verwerkelijking, en zij beel- den hun maatschappelijke Utopia uit zonder enige konkre- tisering in het luchtledige van de theoretiese theorie. Dat geldt voor de twee belangrijkste ontwerpen die op- genomen zijn in de provoideologie, namelijk Huizinga's homo ludens-theorie en het ontwerp van een 'nieuw-Baby- Ion' van Constant Nieuwenhuis. Aan beiden ligt de idee ten grondslag van een maatschappelijke organisatie waar- in de individuen zonder enige kontradiktie geheel gein- tegreerd zijn. Zij bevatten beide een fascistoïd mo- ment omdat ze op de eerste plaats niet de maatschappe- lijke konflikten reflekteren die voorafgaan aan hun ei- gen verwerkelijking (en omdat zij met nadruk dekreteren dat die er niet zijn) en omdat ze op de tweede plaats de totale konfliktloosheid ontwerpen als een toestand, die eerst nog door het ontworpen systeem afgedwongen moet worden". (Van provo naar Oranjevrijstaat, SUA/SUN 1970, blz. 26)

Hoewel dit citaat laat zien op welke toon men binnen links en als Marx-lezers (ook Constant noemt zich herhaaldelijk marxist) met elkaar omging in die dagen, vinden we toch spo- ren van dit verwijt hij Constant zelf terug als hij de nadruk legt op het feit dat zijn plan bedoeld is voor een post-re- volutionaire situatie, waarin grond en produktiemiddelen ge- socialiseerd zijn (Constant 1971). Het uitblijven van de re- volutie en het krisiskarakter van de huidige weg naar het ar- beidsloze tijdperk is een van de redenen voor de afsluiting van het projekt in 1974 (zie Constant 1981, blz. 16).

Wat deze drie evaluaties van het projekt, met al hun verschil- len, gemeen hebben is het feit dat ze New Babylon als een u- topies lange termijnprojekt beschouwen dat aan gene zijde

van de aktuele maatschappelijke ontwikkeling tot al of niet gewenst inspiratiepunt dient. Er is de laatste jaren echter ook een ander type kritiek op New Babylon ontwikkeld. Dat gaat ervan uit dat New Babylon veeleer model staat voor een verandering die zich in organi- satievormen van macht aan het voltrekken is. 30s van der Lans konstateert:

'(Nieuwenhuls definieert) de stad als socioruimte, waar- mee hij de ruimte van de stad in het teken van de speel- se ontmoeting tussen mensen zet. Juist in deze definitie van de ruimte vinden het pragmaties en konkreet utopisme van provo en Constants radikaal-futuristies utopisme elkaar".

Nee, zeggen een aantal door het franse denken van Foucault tot Baudrillard beïnvloed auteurs (l), daar vinden de uto- pie en een nieuwe vorm van machtsuitoefening elkaar. Een macht die niet langer gebaseerd is op wet en uitsluiting maar op bekentenis, participatie en kommunikatie. Wellicht is een element dat in de diskussie in de zestiger jaren nau- welijks een rol speelde, namelijk dat New Babylon gekenmerkt wordt door manipulaties met ruimte en de produktie van kunst- matige en geintensiveerde verblijfplaatsen, de kern van de hele zaak. In feite is deze hypothese een stuk verontrusten- der dan de stelling van Boehmer/Hegtien. Het probleem met New Babylon is niet dat ze niet gerealiseerd zou kunnen of moeten worden, het probleem is dat ze op een bepaalde manier al gerealiseerd is. Het enige verweer tegen de vergelijking tussen New Babylon en prikkelrijke gedragsruimtes als Baby- lon, Hoog-Catharijne, de parken van Sporthuis Centrum of de moderne stadsvernieuwingswijk, lijkt het uitblijven van de revolutie en het ontbreken van een totale maatschappijher- vorming te zijn (zie Constant 1981, blz. 15/16, en Paul Donker Duyvis 1979, blz. 173). Dit argument wordt echter ont- kracht door de konstatering dat er juist wel een maatschappe- lijke hervorming heeft plaatsgevonden (z12 het geen revolu- tie, maar een involutie) ( Z ) , waar deze hoogtepunten van mas- sakultuur naadloos in passen.

Veel aktuele aandacht dus voor een 'zestiger jaren figuur', waarbij enerzijds zijn inspirerende werking geprezen wordt, maar hij anderzijds in te passen blijkt in een traditie van gedragsregulaties van massa's mensen door ingrepen in de ge- bouwde omgeving. Een tegenstrijdige waardering die wel wat lijkt op recente heroriëntatie rond Wilhelm Reich (zie De emotionele pest, 1984) (3). Alle reden het New Babylon-projekt nog eens grondig te bekij- ken. Maar er is meer. Constant is na 1974 niet opgehouden als kunstenaar. Integendeel. Hij is begonnen aan een indruk- wekkende reeks schilderijen, etsen en aouarellen die voor een deel gelezen kunnen worden als zijn artistiek kommentaar op het New Babylon-projekt.

Mede doordat dit kommentaar primair als schilder (en soms alsikonograaf van zijn eigen schilderijen) gegeven wordt, valt achteraf op hoe weinig het artistieke karakter van het projekt in de diskussies betrokken is geweest. En de genoem- de auteurs gaan al helemaal niet in op dit werk na New Ba- bylon. Tot nu toe is daar alleen nog door kunstkritici en museumdirekteuren over geschreven. De terugkeer naar de schilderkunst was voor Constant ook een politieke en strategiese stap, maar h1.l lijkt deze te moeten bekopen met een ingesloten raken in musea en het kunstcircuit. Mijns inziens kan deze stap echter ook in verband gebracht worden met enerzijds verschuivingen in de kunst en anderzijds met veranderingen in de politieke en strategiese opties van progressieve intellektuelen tussen de zestiger en de tachti- ger jaren.

In de volgende paragrafen wil ik ingaan op het werk van Con- stant met nadruk op het New Bahylon-projekt en op de erop- volgende periode van de terugkeer naar de schilderkunst. Daarbij staan een paar vragen centraal. In hoeverre laat New Babylon als kunstwerk de tegenstrijdigheden en dubhelzinnig- heden van het utopies projekt zien die in de euforiese tek- sten van Constant zelf en in de naadloze invoeging door de kntici geheel verdwijnen (paragraaf 2). In hoeverre kan de 'terugkeer naar de schilderkunst' die Constant vanaf 1970 onderneemt gezien worden als de strategie van de kunstenaar om met deze dubbelzinnigheden om te gaan en te pogen een op- lossing of in ieder geval bewegingsvrijheid te verkrijgen (paragraaf 3). In hoeverre laat deze ontwikkeling iets zien van verschuivingen, problemen en dilemma's in het funktio- neren van kunstenaars en intellektuelen als politikus en progressief ideoloog (paragraaf 4).

2. Groeten uit New Babylon

Het projekt New Babylon bestaat uit een veelheid van maquet- tes, proefruimtes, tekeningen, aquarellen, etsen en schilde- m e n plus een serie begeleidende teksten, waarvan de meeste verzameld zijn in "De opstand van de Homo Ludens" (1969) en in de katalogus van de New Babylon-tentoonstelling in het Haagse Gemeentemuseum in 1974. Ik bespreek nu enerzijds de maquettes, proefruimtes, teksten en anderzijds de tekeningen en schildenjen afzonderlijk. Zowel in tijd als inhoudeliJk vertegenwoordigen ze verschil- lende aspekten van het projekt.

De maquettes behelzen vooral de makrostrukturen, de rood, geel en oranje gekleurde sektoren die op hoge poten in het landschap staan. Er zijn ladderlabynnten (1967), de spatio- vore (1959, 1960). die in de Juinensche Courant nog model

s t a a t voor een pre tpark van wethouder Hekking, maar meestal gaat het om u i t metaal , p l e x i g l a s ( toen een nieuw mate r i aa l ) en hout gebouwde s k e l e t a c h t i g e s t r u k t u r e n , d i e een vermoeden van mogelijkheden t o t vee l zelfwerkzaamheid aan de ruimte- l i j k e inde l ing openla ten , maar verder vooral een g roo t scha l i - ge en onherbergzame indruk maken. Z i j roepen a s s o c i a t i e s op met v l iegvelden, r eusach t ige met ros ta t ions , p r e s t i g i e u s e winkelcentra of nieuwbouwwijken (La Defense). B i j de opening van h e t nieuwe Schiphol i n 1966 b e s c h r i j f t Constant trouwens zo'n v l i egve ld a l s een plek waar i e t s van h e t s o o r t leven i n New Babylon geproefd kan worden (Constant 1969, b l z . 82 e . v . ) . Tot h e t p ro jek t behoort ook een a a n t a l landkaar ten d i e inge- tekend z i j n met h e l e netwerken van d e r g e l i j k e sektoren of "geürbaniseerd zones". Tot de e e r s t e maquettes behoort een ontwerp voor een perma- nent zigeunerkamp i n h e t p l a a t s j e Alba i n I t a l i ' (1956). Het gaat d a a r b i j n i e t zozeer om een veredeld woonwagenkamp, maar om een plek waar de z igeuners , d i e Constant zowel door hun muziek a l s door hun nomadiese bes taan boeien, t i j d e n s hun j a a r l i j k s e bezoek aan h e t s t a d j e hun kamp konden opslaan. Achteraf pfoklmeert Constant d i t ontwerp t o t be t begin van New Babylon. De naam z e l f k r i j g t h e t i n 1958: Babylon s t a a t tegenover h e t r e l i g i e u s geïnsp i ree rd ideaa l van h e t Nieuw Jeruzalem en New d u i d t op h e t i n t e r n a t i o n a l e k a r a k t e r ervan. Maar h e t i s n i e t voor h e t e e r s t d a t Constant z i ch bezighoudt met de s t r u k t u r e r i n g van de ru imte . A l i n 1952 r i c h t h i j samen met de a r c h i t e k t Aldo van Eyck een "ruimte door k l e u r begrensd" i n voor een t e n t o o n s t e l l i n g 'Mens en Huis' i n h e t S t e d e l i j k Museum. Deze ruimte was een toepass ing van h e t " s p a t i a a l colorisme".

"Door de r u i m t e l i j k e en emotionele k w a l i t e i t e n van k l e u r wilden z i j de a r c h i t e k t u u r opwindender en sugges t i eve r maken en zo h e t menseli jk gedrag daar in k r e a t i e f a k t i - veren" (Locher 1980, b l z . 15).

Deze formulering maakt d u i d e l i j k d a t e r i e t s meer aan de hand is dan een experimenteren met k l e u r en vorm. De e v a l u a t i e van de Heer/Vollemans 1979 h a a l t i n d i t p ro jek t i e t s n a a r voren d a t ook i n New Babylon een c e n t r a l e r o l z a l spelen. Volgens hen betekent deze ruimte een breuk met de funk t ione le a rch i - t e k t u u r en de daa r in ontwikkelde experimentele ru imte van o .a . L i s s i t s k y , Gropius, of Schwìt te r s In dbze ruimte wordt

"de toeschouwer t o t p a r t i c i p a n t van een v o l l e d i g bete- kende omgeving d i e z e l f s z i j n gebaren i n de betekening opneemt" ( b l z . 131).

We hebben t e maken met een "simulatiemodel", met een geinten- s ivee rd universum van tekens en koderingen, d i e a l l e e n nog maar naa r e l k a a r verwijzen en n i e t meer naar een bu i t en h e t model l iggende werkel i jkheid . De " k r e a t i v i t e i t " d i e geakt i - veerd wordt is n i e t meer d i e van de produkt ie of konsumptie, maar d i e van de p a r t i c i p a t i e aan tekensysteem en kommunikatie.

In zijn Cobra-tijd verkondigde Constant een opvatting over kreativiteit, waarbij er een grote affiniteit bestond tussen kunstenaars en kinderen, folklore en primitieve volkeren. De- ze zouden een direkte toegang hebben tot de spontane menselij- ke kreativiteit doordat ze niet door de beschaving gekorrum- peerd waren. Constant, Karel Appel, Asger Jorn en de andere Cobra-mensen zagen hun werk als de eerste vormen van een nieu- we volkskunst, als uitingen van vrijheid en spontane expressi- viteit, die weer terug kon grijpen op 'oorspronkelijke' vormen als maskers, fabeldieren en kindertekeningen. Na de afbraak van de heersende esthetiese normen door de twintigste eeuwse avantgarde bewegingen in de kunst (die echter gekenmerkt wer- den door intellektualisme of waren vastgelopen in bloedeloze vormexperimenten, zoals resp. het surrealisme en de stijl), was het nu tijd om gebruik te maken van het naoorlogse gevoel van vrijheid en verandering en om de kreatieve mogelijkheden van de massa te prikkelen door een beroep te doen op hun on- derbewustzijn (Constant 1948, blz. 243). Na een periode waarin de Opgetogenheid over de Vrijheid ge- dempt werd door oorlogsdreiging (Korea) en vernietiging leidt de samenwerking met van Eyck tot de opvatting dat de kollek- tieve kreativiteit in plaats van door schilderijen en de spon- tane akt van het schilderen veel beter gestimuleerd en losge- maakt kon worden door een "suggestieve architektuur". Deze stond tegenover het fmktionalisme met zijn op arbeid en nut gebaseerde, sterk gereguleerde en gestruktureerde ti~d-ruimte struktuur, die de kreativiteit niet stimuleerde en bovendien 3-n toenemende mate zou falen de maatschappelijke problemen van verdwijnende arbeid door de automatisering en de daardoor ontstane groei aan vrije tijd en mobiliteit van de mensen op te lossen. Van het begin af aan stond het kreativiteitsbegrip van Constant tegenover de wereld van de arbeid en het nut. Uiteindelijk zou deze verschuiving naar de stimulerende wer- king van de ruimtelijke omgeving uitgroeien tot New Babylon als een simulatiemodel Op maatschappijgrootte.

In 1956 vormt hij samen met o.a. Asger Jorn (die hij nog uit Cobra kende) en Guy Debord (die later een van de theoretici van Mei '68 zou worden) de Internationale Situationniste. Ge- inspireerd door o.a. de Homo Ludens van Huizinga en de ontdek- king van de stad als socioruimte, akkulturatiezone en biotoop door de franse socioloog Chombart de Lauwe, leggen Constant en Debord in de "Declaration d'Amsterdam" de nadruk op de noodzaak de kunst te integreren in de konstruktie van de men- selijke 'habitat'. Dat betekende het einde van het schilderen dat beschouwd werd als overleefde, individualistiese kunstvorm en niet geschikt om bij te dragen aan de konstrukties van "am- biance~" (omgevingen). In plaats daarvan hebben kunstenaars

"de taak nieuwe technieken uit te vinden en gebruik te maken van licht, geluid, beweging en in het algemeen al- le uitvindingen die de ruimtelijke omgevingen kunnen be-

invloeden" (geciteerd in H.V. Haaren, 1976, blz. 11). In 1960 treedt Constant weer uit deze beweging (die tot 1972 blijft bestaan) omdat ze hem niet radikaal genoeg was. Het was volgens hem niet voldoende situaties, environments en happe- nings te organiseren, maar het ging erom de struktuur van de hele samenleving te veranderen. Maar de principes ervan blij- ven richtinggevend voor New Babylon.

"Het gaat erom het onbekende te bereiken door de ontregeling van alle zinnen". Dit citaat van Rimbaud kiest Constant als motto voor de New Babyloniese kultuur (katalogus 1974, blz. 57). In de praktijk betekent deze ontregeling vooral intensi- vering en dynamisering, bewerkstelligd door een kunstmatige omgeving. Hij gaat daarbij niet over een nacht ijs. Zo is in de katalogus van de New Babylontentoonstelling uit 1974 een schema opgenomen, waarin de leefsfeer wordt uitgesplitst in sfeermomenten van arcbitektoniese, klimatologiese en psycholo- giese aard die de vijf zintuigen gezicht, gehoor, reuk, tast- zin en smaak beïnvloeden Al die sfeermomenten kunnen op hun beurt gemanipuleerd worden. In de visie van Constant zijn het de "mensen zelf" die daarvoor naar behoefte de aard van de ruimte veranderen.

"De meest uiteenlopende middelen, zowel techniese als natuurlijke,kunnen bij het ontstaan van sferen een rol spelen. Men doorkruist koele en donkere ruimten, warme, lawaaiige, kakelbonte, helverlichte, sombere, lege, verstikkende ruimten, natte, winderige ruimten onder de blote hemel, obskure gangen en stegen, misschien een grot van glas, een dwaaltuin, een vijver, een windtun- nel, maar ook ruimten voor cinematografiese spelen, voor radiofoniese spelen, voor psychologiese spelen, weten- schappelijke spelen en erotiese spelen, en ruimten voor isolement en rust" (gecit. in van Haaren, blz. 14).

Zelfs de natuur is hier opgenomen als potentiël prikkel in het artificiële geïntensiveerd universum. In 1966 wordt in het Bouwcentrum in Rotterdam een proefruimte opgezet met o.a. een sonorium, deurenlabyrinth, spiegelzaal, odoratorium, buk- en kruipgangen en een werkplaats. En zoals bet hoort was er voor de bezoekers gelegenheid bun reacties te geven, die vervolgens voorwerp werden van heus sociologies onderzoek. Ook op de tentoonstelling in 1974 was een deuren- labyrinth opgesteld. In bet boek 'Meten en regelen aan de stad' (1981), waarin o.a. de stadspolitiek geanalyseerd wordt als een verstrengeling van architektuur en menswetenschappen, die optreden als s(t)imulato- ren van het leven, komt het dynamies labyrinth van Constant ook ter sprake. Zijn streven ligt volgens de auteurs in het verlengde van deze politleken, voorzover ook Constant ervan uitgaat dat ruimte 'boeiend' moet zijn om het vermogen te be- zitten de individuen te absorberen en op zich te fixeren. Het voornaamste verschil is dat bij de strategen (b.v. waarnemings-

psychologen) van de stadspolitiek vooral de oriëntatie psy- chiese stabiliteit en identiteit centraal staan, terwijl Con- stant mikt op kontinue desoriëntati en het aktieve ingrijpen door de individuen die voortdurend de ruimtes veranderen en daardoor steeds opnieuw desoriëntati produceren (blz. 88-90).

Hiermee is ook de paradox in het werk van Constant aangesne- den. New Babylon is een ontwerp van iets wat eigenlijk niet ontworpen kan worden, n.l. het zelfscheppende vermogen van mensen om kontinu hun omgeving te veranderen. Deze paradox kan de grens aangeven van de mogelijkheid een toekomstmodel te ontwerpen. De kunstenaar-revolutionair biedt zijn model aan en trekt zich bescheiden terug met de mededeling "de wa- re ontwerpers van New Babylon echter zullen de newbabylonen zelf zijn" (1974, blz. 72). Het zou echter ook kunnen zijn, en deze hypothese is interes- santer, dat deze paradox de kern van het hele projekt is. New Babylon is de verbinding van een utopies ideaal (de vrije kre- ativiteit van de mensen) en de oplossing van een probleem: hoe een funktionerende maatschappij te denken die niet meer op zijn plaats gehouden wordt door de zware strukturen van de ar- heid/produktie. Hoe de mensenmassa's te reguleren die niet meer aan huis, haard en arbeidsplek gebonden zijn. In New Ba- bylon wordt het ideaal ingezet om het probleem op te lossen.

Ingang van een labyrint, 1972 inkt, 113x 134cm gesign. m.o. n

De mobiliteit van mensen wordt tegelijk kontinu (er zijn geen woningen meer, alleen woonhotels) en verlangzaamd (mensen rei- zen niet meer naar andere landen, kulturen, klimaten, maar van plek naar plek). Mensen worden geboeid door een overwel- digend aanbod aan keuzemogelijkheden, maar deze zijn wel ge- programmeerd. Er is niet voorzien in de mogelijkheid buiten bet systeem te stappen, of het zelfs maar over je heen te la- ten komen.

"De sfeer van de ruimte ondergaat, door het kollektieve gebruik ervan, een kwalitatieve verandering in die zin dat het niet langer mogelijk is zich aan deze sfeer passief over te geven ... In een sociale ruimte waarin zowel het aantal aanwezige individuen als de onderlinge verhouding tussen de individuen aan voortdurende ver- andering onderhevig zijn, verwekt ieder gegeven moment in het bewustzijn van alle op dat moment aanwezigen een impuls tot verandering van de individueel ervaren sfeer" (1974, blz. 60).

Zo lijkt de gegarandeerde participatie in de plaats te komen van de gegarandeerde cirkulatie waar het funktionele stadsmo- del vanuit ging. Het strak tijdruimtelijk gestruktureerde schema van de arbeid (scheiding woonplaats-werkplek, arbeid- vrije tijd, loonslavernij-rekreatie) wordt vervangen door de polymorfe prikkeling van het struktuur- en tegenspraakloze zwerven. Als we van de maquettes, proefruimtes en teksten overstappen naar de schilderijen, etsen en aquerellen geeft Constant ons een visuele indruk van het leven in New Babylon. Behalve een paar schilderijen die direkte beelden geven van een dichte, kleurige karnavaleske menigte, gaat het vooral om voorstel- lingen van ruimtes, labyrinthen, strukturen, rasters met ver- spreide tekenen van leven erin, die vaak niet meer zijn dan kleurvlakken en snelle schetsen van menselijke of dierlijke figuren. Tot de laatste schilderijen van het projekt behoren ook een aantal voorstellingen van woeste, lege ruimtes met bier en daar resten van muren en betonnen staketsels. Ondui- delijk blijft of het gaat om terreinen waar aan New Babylon gebouwd wordt of dat er afgebroken wordt. Meerdere kommentatoren hebben er al Op gewezen dat de sfeer die uit de schilderijen spreekt allesbehalve eenduidige eufo- ries of optimisties is. De figuren lopen verloren in de reus- achtige ruimtes. In een schilderij als "Ingang van het laby- rinth" lijken de bloedrode, wild op het doek gesmeten kleur- vlekken zich te snijden aan het messcherpe netwerk van lijnen en vlakken, ze drukken zich angstig tegen de wanden zodat de ruimte op het eerste gezicht bijna leeg lijkt. De "Ladderla- byrinthen" zijn kwa kleurzetting en strukturering vriendelij- ker en roepen eerder associaties op met kermisattrakties en pretparken, maar lijken ook in kontakt te staan met de ker-

k e r s van P i r a n e s i en de onderaardse s t a d u i t Metropolis van F r i t z Lang. In de e t s e n en s c h i l d e r i ~ e n wordt een n i e t nader benoemde on- r u s t z i ch t - en voe lbaa r , d i e ee rde r een vraag s t e l t b i j h e t k a r a k t e r van h e t leven i n New Babylon dan d a t ze e r getuige- n i s van g e e f t . Het d u i d e l i j k s t wordt d i t a l s men ze v e r g e l i j k t met de s c h i l d e r i j e n en aquare l l en d i e Constant na 1974 i s gaan s c h i l d e r e n .

3 . De s c h i l d e r i n z i j n a t e l i e r

De a f s l u i t i n g van h e t New Babylon-projekt i n 1974 i s i n zeke- r e z in ook h e t e inde van de ' a k t i e v e p o l i t i e k ' van Constant . Geen manifesten meer, geen groepsprojekten, geen soc io log ies en m a r x i s t i e s g e t i n t e analyses meer. Constant wordt wat h i j a l t i j d geweest is: s c h i l d e r . H i j onderneemt re izen naa r de g r o t e musea van Europa en (her)ontdekt de oude meesters: Goya, Delacroix , Velasquez, Rubens. I n in terviews en beschouwingen ( z i e Fanny Kelk, 'Constant ' , 1980) s t e l t h i j zeer nadrukke- l i j k de t echn iese aspekten van h e t sch i lde ren aan de orde: h e t gebruik van v e r f , sch i lde r t echn ieken , ma te r i a len . Het sch i lde ren v e r s c h i j n t a l s een ambachteli jk produktieproces. Des t e opval lender a l s men z ich de nadruk h e r i n n e r t d i e Con- s t a n t i n z i j n Cobra- t i jd legde op h e t belang van de a k t van h e t sch i lde ren a l s spontane en d i r e k t e express ie . I n 1948 schreef h i j : "Een s c h i l d e r i j i s n i e t een bouwsel van kleuren en l i j n e n , maar een d i e r , een nach t , een schreeuw, een mens, of d a t a l l e s samen". In de jaren v i j f t i g en z e s t i g verkondigde h i j h e t e inde van de ind iv idue le kunstenaar en h e t on t s t aan van een k o l l e k t i e v e k r e a t i v i t e i t . In 1977 s c h i l - d e r t h i j "De s c h i l d e r i n z i j n a t e l i e r " , waarin de s c h i l d e r eenzaam s t a a t tegenover z i j n s c h i l d e n j e n , omgeven door v e r f , penselen, doeken. D i t s c h i l d e r i j vorm een kommentaar op een s c h i l d e r i j van Courbet u i t 1855. Daarop beeldde Courbet z i chze l f a f , omringd door mensen van a l l e r l e i s tanden en pro- klameerde l u i d : 'Het rea l isme i s de demokratie binnen de k u n s t ' (De Vree, b lz , 3 ) . Voor Constant d i e z i chze l f a l t i j d a l s s o c i a a l r e a l i s t is b l i j v e n beschouwen, z i j h e t van een e igenzinnig s o o r t , was d i t t e g e l i i k een opdracht voor de kun- s t e n a a r de voorhoede t e z i j n van de komende k r e a t i v i t e i t en h e t ve r lo ren gaan van h e t ind iv iduee l kunstenaarschap t e ak- sep te ren t e n behoeve van een komende k o l l e k t i v i t e i t . Nu moet h i j kons ta te ren d a t h i j u i t e i n d e l i j k ' s l e c h t s * een s c h i l d e r is . Het v e r s c h i l t u s s e n Courbet en de huidige kunstenaar is volgens Constant d a t s c h i l d e r s nu " n i e t gedragen worden door een maatschappeli jke gedachte , n i e t gesteund door mensen hui- t e n de wereld van de kuns t . En d i e eenzaamheid heb i k i n mijn s c h i l d e r i j wi l l en weergeven" ( g e c i t . i n De Vree, 1981, blz.48) Het i s n a t u u r l i j k mogelijk om, z o a l s b .v . de Vree doe t , de

nadruk t e leggen Op de t r a g i e s e kant aan d i t v e r l i e s van een d i r e k t e band met een p o l i t i e k e beweging of om de terugkeer naar h e t sch i lde ren t e z ien a l s d e s i l l u s i e en r e g r e s s i e . Maar misschien is e r meer aan de band.

Er wordt g r o t e nadruk gelegd op h e t produktieproces van h e t sch i lde r i . ] . U i t de beschr i jv ingen daarvan komt een boeiend beeld naar voren van u i t schetsen en kleurvlakken opr i jzende betekeniskomplexen. Het sch i lde rp roces begint a l s kontakt t u s - sen doek, verf en pensee l . E r on t s t aan l i j n e n , vlakken, vlek- ken. Pas langzaam on t s taan f iguren en s t r u k t u r e n . E r kunnen aksenten gelegd worden met houtskool . Op een gegeven moment wordt de l i j n van h e t sch i lde ren g e k r u i s t door een andere, d i e van de v o o r s t e l l i n g . B i j de f iguren en s t ruk tu ren on t s t aan bee ld - en v e r b a a l a s s o c i a t i e s , d i e aanle iding geven t o t gron- d ige l i t e r a t u u r s t u d i e . Deze l i t e r a t u u r za l l a t e r meeklinken i n de t eks ten d i e Constant b i j een a a n t a l van de s c h i l d e r i j e n s c h r i j f t . De s c h r i f t u u r van de s c h i l d e r i j e n ver toont g e d e e l t e l i j k een s t e r k e verwantschap met d i e u i t N e w Babylon. Constant h e e f t ze ook wel eens b e t i t e l d a l s scenes u i t he t leven van New Ba- bylon. De afbakening en s t r u k t u r e r i n g van de ruimte, de kom- b i n a t i e van a fges lo tenhe id en openheid verwijzen e rnaa r . Ver- s c h i l l e n d e s c h i l d e r i j e n doen een omgevend l a b y r i n t h vermoeden, soms i n de hoeken, soms voor of a c h t e r de wanden van h e t s c h i l d e r i j . De f i g u r e n , d i e deze s c h i l d e r i j e n i n g r o t e g e t a l e bevolken

l i j k e n g e d e e l t e l i j k op de vlekken en sch ich t ige f iguren d i e door de l abyr in then zwierven, g e d e e l t e l i j k v e r s c h i l l e n ze e r - van doordat ze s t r a k om n i e t t e zeggen s t i j f getekend z i j n en i n scherpe kontouren hun p l a a t s op h e t beeld bewaken. Maar h e t b e l a n g r i j k s t e v e r s c h i l is d a t ze h i e r namen hebben, namen afkomstig u i t l i t e r a t u u r en tonee l : Cyrano, Pere Ubn, Salom6, Venus, J u s t i n e , Mephis tofe les , Orpheus, Casanova. De a r t i s t i e k e kamera zoomt i n op de r a s t e r s en l a b y r i n t h i e s e ruimtes van N e w Babylon en l a a t i l l u s t e r e personages z ien d i e verwikkeld z i j n i n gekompliceerde scenes d i e doortrokken z i j n van macht en s e k s u a l i t e i t .

Constant l e g t zee r v e e l nadruk op h e t belang van de voors te l - l i n g . In 1975 v e r s c h i j n t z e l f s een heus pamflet , ZIJ h e t i n een museumpublikatie, waarin be t belang van de ikonograf ie verdedigd wordt. Constant ve rze t z i c h zowel tegen de formal is - t i e s e en a b s t r a k t e kunst a l s tegen be t a b s t r a k t expressìonis me. In z i j n s c h i l d e r i j e n moet zowel h e t toeva l a l s de bewuste ingreep aanwezig z i j n , d i e samen komen i n b e t bee ld . In deze werkwijze l i j k t h i j op een s c h i l d e r a l s Bacon. Maar t e r w i j l deze z ich vooral koncen t ree r t op de i n t e n s i t e i t van de f i g u u r en z ich v e r r e w i l houden van h e t v e r h a a l , s c h i l d e r t Constant de i n t e n s i t e i t van r e l a t i e s en ontmoetingen en l e v e r t z ich daarmee u i t aan h e t v e r b a a l , z i j h e t n i e t zozeer de anekdote

1 Ubu en Justine 1975 o/d 190 x 200 gem en gedat r m Constant '75 Stedelijk Museum, Amsterdam

a l s wel de a l l e g o r i e . De i n t e n s i t e i t en gelaagdheid van h e t beeld wordt daar e c h t e r n i e t zonder meer door aange tas t . Aan h e t e ind van h e t langdur ige produktieproces van een sch i lde - r i j is een werk on t s t aan "waarvan i k e l k e cen t ime te r kan ver- antwoorden" (Constant) . Nie t s i s meer aan h e t toeva l overge- l a t e n , h e t gehele v lak van h e t s c h i l d e r i j is betekend. B i j een a a n t a l s c h i l d e r i j e n s c h r i j f t h i j een t e k s t d i e de voors te l l ingen t o e l i c h t en n i e t , z o a l s z i j n vroegere t e k s t e n , vooral ingaa t op de p o l i t i e k - a r t i s t i e k e kontekst waarin de s c h i l d e r i j e n g e p l a a t s t moeten worden. I n deze t e k s t e n is p l a a t s voor humor en i r o n i e . Eerder dan een a fged ich te i n t e r - p r e t a t i e wordt een nieuwe a s s o c i a t i e k e t e n aan h e t bee ld toe- gevoegd. Treffend wordt d i t g e z l l u s t r e e r d door de opmerking van Constant d a t men van h e t s c h i l d e r i j Ubu en J u s t i n e hee l goed een andere ikonograf ie zou kunnen s c h r i j v e n , a l s men het . anders zou noemen (Constant 1975, b l z . 19) .

Men zou de s c h i l d e r i j e n kunnen z ien a l s a l l e g o r i e à « n waarin middels k o n f r o n t a t i e s van v e r s c h i l l e n d e f i g u r e n , t i j d e n , s t i j - l e n en kul turen thema's aan de o rde g e s t e l d worden d i e voor Constant van c e n t r a l e be teken i s z i j n ( h i j k i e s t t e n s l o t t e voor d6ze ikonogra f i e ) , maar d i e ook verbonden z i j n met the- ma's d i e opkomen i n h e t l i n k s e i n t e l l e k t u e l e deba t , waar i n deze l fde t i j d een verschuiving t e z ien i s van de nadruk op r e v o l u t i e en k l a s s e s t r i j d naar aandacht voor de vers t renge- l i n g van macht en s e k s u a l i t e i t i n de mikropol i t iek van h e t verlangen. Dat de scenes ook een k i j k j e i n de labyr inthen van New Bahy- Ion z i j n b l i j k t n i e t a l l e e n u i t de formele overeenkomsten. De verbinding tussen de s c h i l d e r i j e n en New Babylon wordt ook gelegd door de aanwezigheid van de f iguren van i n i e d e r geval J u s t i n e en De Sade i n de kon t re ien van New Babylon, z o a l s b l i j k t u i t een twee ta l e t s e n u i t de z e s t i g e r jaren. In 1966, a l s Constants p o l i t i e k e a k t i v i t e i t op een hoogtepunt s t a a t , v e r k l a a r t h i j i n een in te rv iew d a t h i j , na de voornaamste w e - r e l d l i t e r a t u u r gelezen t e hebben, nog voornamelijk Marx en De Sade l e e s t a l s g r o t e kunstenaars en u t o p i s t e n . I n De Sade herkent h i j een i n z i c h t i n nachts- en dominantieverhoudingen tussen mensen voorzover d i e n i e t bepaald worden door s o c i a l e u i t b u i t i n g s - en onderdrukkingsstrukturen. Het is een van de weinige keren d a t t w i j f e l aan de inheren te goedheid van de k r e a t i v i t e i t i n z i j n u i t sp raken naa r voren komt. Aan de s c h i l - d e r i j e n t e z i e n , i s de f a s c i n a t i e voor De Sade s indsdien a l - l een maar g r o t e r geworden. Ook i n een ander opz ich t vormen de s c h i l d e r i j e n een voor tze t - t i n g van h e t New Babylon-projekt. Omdat de maquettes meer ver- warring brachten dan begr ip kweekten, s t a p t h i j over naar h e t sch i lde ren a l s middel "het onbekende z ich tbaa r t e maken" (Con- s t a n t 1981, b l z . 3 ) . Een s c h i l d e r i j moet een "venster op een andere wereld z i j n " , d a t i l l u s i e s oproept en z ich tbaa r maakt ( g e c i t , door Locher i n Constant 1980, blz. 22) . A l s de eerde-

r e opheff ing van de sch i lde rkuns t u i t de v i j f t i g e r en z e s t i g e r jaren a l voorbar ig was, b l i j f t b e t zo d a t ze opgeheven zou kunnen en moeten worden "wanneer onze i l l u s i e s t o t werkeli jk- he id gemaakt zouden kunnen worden". Met a l l e aandacht voor de s p e c i f i c i t e i t en i n t e n s i t e i t van h e t sch i lde ren b l i j f t h e t dus toch s l e c h t s een middel, een nieuwe poging een edukatieve werking t e organiseren. De sch i l - d e r i j e n b l i even geproklameerd a l s v i s i e s op een andere wereld i n p l a a t s van a l s ingrepen i n deze wereld en produkt ie van nieuwe i n t e n s i t e i t e n en e rva r ingsn ivo ' s voor d i t moment. In z i j n t h e o r e t i e s e beschouwingen s t a a t Constant wat d i t b e t r e f t dus v e r af van andere kunstenaars d i e een ' t e r u g naar de s c h i l d e r k u n s t * aanhangen, z o a l s de jonge I t a l i a a n s e of d u i t s e kunstenaars , d i e hun i n s p i r a t i e ee rde r i n hun r e g i o n a l i t e i t , geschiedenis of achtergrond zoeken (Chia, Cucchi, K i e f e r , Dahn e t c . ) . De s c h i l d e r i j e n z i j n e c h t e r s t e r k e r dan de beginselverklar ing. Op de s c h i l d e r i j e n wordt immers n i e t zozeer een vens te r ge- opend op een andere wereld, a lswel a l l e g o r i e à « v e r t e l d van geweld, macht en verlangen i n deze wereld. En d a t i n ruimtes d i e her inneren aan d i e andere wereld d i e Constant i n New Ba- bylon wilde schetsen.Vergeleken met de ' jonge wi lden ' , maar ook vergeleken met z i j n eigen eerdere sch i lde ren v a l t h e t be- h e e r s t e en akademiese k a r a k t e r van de s c h i l d e r i j e n op. De na- druk op de mater iaa lbeheers ing, h e t aanroepen van de g r o t e meesters , h e t beheers te en s t r a k k e ka rak te r van de vormen i n s c h i l d e r i j e n a l s "de bekering van Venus", " P l a i s i r e t T r i s t e s s e d'Amour", "De l i e f d e s v e r k l a r i n g van Cyrano" enz . , l i j k t tege- l i j k een poging t o t bezwering van de i n de thematiek naar vo- ren komende ondermijning van h e t u top iese p r o j e k t . In te ressan t worden dan ook de s c h i l d e r i j e n waar h e t vee l minder beheers t t o e g a a t , z o a l s "Ubu en Jus t ine" of "La l i b e r t à i n s u l t e I e peuple" (1975), de remake van h e t beroemde s c h i l d e r i j van De- l a c r o i x , waar de Vr i jhe id h e t volk op de ba r r ikades l e i d t . Hier k e e r t h e t volk de Vr i jhe id de rug t o e en gaa t z i j n eigen weg.

In z i j n s c h i l d e r i j e n b u i g t Constant z i ch middels een beroep op de geschiedenis van de sch i lde rkuns t t e r u g over de u t o p i e en de p l a a t s van de kunstenaar d a a r i n . De voorlopig l a a t s t e ontwikkeling daa r in i s een s c h i l d e r i j a l s " l a dompteuse" (1980), waarin de wildheid van h e t d i e r (be t s c h i l d e r i j , de spontane k r e a t i v i t e i t ? ) bedwongen i s , en een s e r i e aquarel- l e n , waarin de a k t i e en ontmoetingen van de s c h i l d e r i j e n 1974-1980 vervangen z i j n door de eenzaamheid van e n e r z i j d s de "Figuren i n een landschap" en a n d e r z i j d s de i n z ichze l f verzonken a rche typ iese f iguren van "De heremiet", "De bo- j a a r " , "De t i h e t a a n s e monnik", "De oude Chinees", "De oda- l i s k " , "De vrouw" (met poes ) , "Dame met bont jas" .

4 . A l s ons ver langen r e v o l u t i e maakt

"Men zou New Babylon h e t a b s o l u t e 'Gesamtkunstwerk* kun- nen noemen, de syn these van a l l e mense l i jke a k t i v i t e i - t e n , de maatschappi j a ls kunstwerk, de s t a d van de t ech - n i e s e massamens, de mens u i t h e t a r b e i d s l o z e t i j d p e r k " (Constant i n h e t Nieuwsblad van h e t Noorden 23-7-1966).

In deze s t e l l i ngname is Constant w a a r l i j k modern. H i j kan ge- s i t u e e r d worden i n een t r a d i t i e i n de wes t e r se kuns t s i n d s pakweg 1800, waarin de kunst z i c h z e l f t en doel stelt een syn- t h e s e van maatschappel i jke ontwikkel ing en mense l i j ke vervol - making t e b e w e r k s t e l l i g e n . I n deze t r a d i t i e ( v o r i g j a a r nog u i t g e b r e i d gedokumenteerd i n de t e n t o o n s t e l l i n g Der Hang zum Gesamtkunstwerk i n Dusse ldo r f , Wenen en Kopenhagen) bevinden z i c h zulke u i t een lopende f i g u r e n a ls F o u r i e r Wagner, Marcel Duchamp en Jozef Beuys . U i t e r a a r d z i j n e r v e r s c h i l l e n i n de nadruk d i e ge legd wordt en i n de r o l d i e de kuns t enaa r wordt toegeschreven. I n h e t geval van Constant g a a t h e t om de syn- t h e s e tu s sen t e c h n i e s e voorui tgang en de spontane , k o l l e k t i e - ve k r e a t i v i t e i t . De kuns tenaar moet z i j n e igen s p e c i f i c i t e i t ( a r t i s t i c i t e i t , h e t s c h i l d e r e n , r e f l e x i v i t e i t ) ondergeschik t maken aan h e t algemene p r o j e k t . T e g e l i j k k r i j g t de kuns t een enorme maatschappel i jke werking door de k r a c h t van h e t voor- bee ld en h e t vermogen de f a n t a s i e op gang t e brengen toege- schreven. Constant doe t z i j n b e s t z i c h van deze t r a d i t i e t e onderschei - den. Men kan z i c h e c h t e r a fvragen i n hoeverre d i t onderscheid voora l de v e r s c h i l l e n d e vooronde r s t e l l i ngen b e t r e f t . T e r w i j l i n oudere u topieë ui tgegaan werd van ekonomiese s c h a a r s t e en dwang t o t a r b e i d (met de d a a r u i t volgende noodzaak t o t s t r e n g e r egu le r ingen en ged ragsvoor sch r i f t en ) , g a a t Cons tant u i t van ophe f f ing van priv6-eigendom en h e t e inde van de a r b e i d . I n z i j n model geen v o o r s c h r i f t e n Of r e g e l n e v e r i j . H i j s p i e g e l t ons s l e c h t s e n e r z i j d s de ru imtes van h e t oneindige zwerven en a n d e r z i j d s de homo ludens voor . Maar i k heb proberen t e l a t e n z i e n d a t New Babylon ook g e l e - zen kan worden a l s een blauwdruk van een nieuwe o r g a n i s a t i e van macht, waa rb i j de c e n t r a van de macht verdwenen z i j n en de r e g u l e r i n g van de bevolk ing p l a a t s v i n d t v i a f a s c i n a t i e en p r i k k e l i n g . Gest imuleerd t o t p a r t i c i p a t i e en k r e a t i v i t e i t c i r k u l e e r t men door massamassageapparaten. Cons tant v o e l t n a t - t i g h e i d a l s h i j zeg t " ik zou i n N e w Babylon n i e t kunnen l e - ven", maar l o s t d a t t e gemakkeli jk op door de p r e c i e s e invul - l i n g van b e t l even d a a r t o t een zaak "van de New Babylonen z e l f " t e maken.

New Babylon werd gep resen tee rd a l s een u i t d a g i n g aan de maat- s c h a p p i j , a l s een r e f l e k t i e op a k t u e l e problemen (van v r i j e t i j d t o t gestremde v e r k e e r s c i r k u l a t i e t i j d e n s s p i t s u u r en va-

kan t i e top) en a l s sugges t i e s voor een antwoord. En de ui tda- ging werd aanvaard! Mede door z i j n konnekties met Aldo van Eyck h e e f t h e t denken van Constant een g ro te invloed gehad op g e n e r a t i e s aankomende a r c h i t e k t e n en stedebouwers. Nieuwe winkelcentra (Babylon) getuigen van h e t idee van een dwalen door de ru imte g e l e i d door s teedsnieuw opdoemende p r i k k e l s en ve r rass ingen . Dynamiese stedebouwers verdedigen de bouw van t o r e n f l a t s i n h e t centrum van de s t a d met een beroep op de homo ludens d i e z i j n k r e a t i v i t e i t l i e f s t z e s t i e n hoog i n ha r t - j e Rotterdam w i l bo tv ie ren (Volkskrant d .d . 17-1-1984). N a t u u r l i j k , de v e r g e l i j k i n g tussen h e t voors te l van een net - werk van gebouwen d i e de t e g e n s t e l l i n g tussen s t a d en p l a t t e - land overwinnen waarin de v a s t e woon- of v e r b l i j f p l a a t s onbe- kend is en waarin de a rbe id verdwenen is en de r e a l i s a t i e van e i l a n d j e s van s t imule r ing van koopgedrag en pseudo-avontuur gaat mank, maar i s desa ln ie t t emin i n s t r u k t i e f . Z i j l a a t zien d a t de (moderne) s t r a t e g i e van de synthese , van h e t o v e r a l l - p lan , van h e t Gesamtkunstwerk t o t mislukken gedoemd is. In 1970 konden Boehmer en Regtien d a t nog wiJten aan h e t gebrek aan aandacht voor de maatschappeli jke krachten d i e d i t moes- t e n bewerkste l l igen. Die o p t i e is inmiddels aan de k r i s i s van h e t marxisme bezweken. Men kan N e w Babylon waarderen a l s een poging een p o l i t i e k van h e t verlangen t e formuleren. Het model is geheel g e r i c h t op h e t kreëre van ru imte l i Jke s t r u k t u r e n waarbinnen h e t verlan- gen i n z i j n wildheid en n a t u u r l i j k h e i d zoukunnen stromen. Het b i e d t e c h t e r geen aankoppelingspunten waar h e t verlangen z ich kan m a t e r i a l i s e r e n t o t s i t u a t i e s , gevoelens en gebeurte- n i s s e n . In u i t e r s t konsekwentie d r e i g t h e t verlangen zo op t e gaan i n de geprogrammeerde kodes van be t systeem waarbinnen h e t c i r k u l e e r t . Het pas t ook op d i e manier binnen h e t p ro jek t van h e t moderne d a t de heerschappi j van h e t ver langen, de v r i j - h e i d , h e t p r o l e t a r i a a t naa r een toekomst verschoven wordt d i e aan h e t e ind van de geschiedenis l i g t en waaraan momentele en l o k a l e s t r a t e g i e à « onderworpen moeten worden.

Zoals ook a l u i t g e b r e i d i n K n s i s aan de orde gekomen is . is e r h e t l a a t s t e decennium een groeiende k r i t i e k op d i t geloof i n de geschiedenis en een u i t e i n d e l i j k e b e v r i j d i n g naar voren gekomen. Men kreeg meer aandacht voor het funkt ionerenvanmacht en onderdrukking i n de a l l edaagse verhoudingen en i n p l a a t s van de geschiedenis en g loba le maatschappeli jke kategor ieë kwam een aandacht voor l o k a l e gevechten en over lev ingss t ra te - g ieën i n p l a a t s van de geschiedenis reeksen gebeur tenissen, i n p l a a t s van de toekomst en h e t moderne h e t ak tue le en h e t moment. In de s c h i l d e n j e n van Constant zou men een d e r g e l i j k e wen- d ing naar h e t aktuele kunnen waarnemen, en wel op twee n ivo ' s . Ten e e r s t e i s er een verschuiving i n de thematiek. In p l a a t s van een model d a t een t o t a a l o v e r z i c h t p re tendeer t en een alge- mene ontwikkeling w i l r ep resen te ren en beïnvloeden l everen

de s c h i l d e r i j e n a l l e g o r i e à « d i e aans lu i t en b i j a k t u e l e vragen rond macht en verlangen. H i s t o r i e s e en l i t e r a i r e gegevens worden d a a r b i j gemobil iseerd en gehergroepeerd, n i e t a l s voor- geschiedenis of toekomstverwijzing, maar a l s verhelder ing, a l s omtrekkende beweging, a l s he r inner ing , a l s v i s ioen met een emotionele en inzichtgevende betekenis voor h e t heden, voor h e t moment. Ten tweede wordt h e t sch i lde ren z e l f s t e e d s meer een speci - f i e k e s t r a t e g i e . In h e t moderne p r o j e k t was de a r t i s t i e k e be- z igheid ondergeschikt aan de algemene opdracht. Nu wordt h e t vee lee r het ui tgangspunt. De s t r e l e n d e aandacht voor natuur- l i j k e en duurzame mate r i a len , de gelaagdheid van k l e u r , vorm, i n t e n s i t e i t , de ze l f s t and ighe id van be t z i e n , duiden op een verandering i n s t r a t e g i e . Er wordt geen beroep meer gedaan op de spontane k r e a t i v i t e i t van de mens, op de schone wildheid van de na tuur . In p l a a t s daarvan t r e e d t een s t r a t e g i e van h e t genieten van h e t ambacht d a t z i ch bewust is van de eenmalige ontmoetingen d i e z i ch op h e t beeldvlak a f spe len , eenmalige ontmoetingen d i e z i ch eeuwig herhalen, t e l k e n s weer aktueel z i j n .

De geschiedenis van Constant begon met het verlangen de ge- zuiverde ruimtes van Mondrïaa en h e t funktionalisme weer t e vul len met h e t leven. New Babylon veranderde deze ruimtes i n een dynamies l a b y r i n t h om d i t leven t e s t imuleren en i n t e n s i - veren. De s c h i l d e r i j e n nemen e e n k i j k j e i n h e t l a h y r i n t h en ontdekken d a t h e t verlangen e r a l d i e t i j d geweest is: a l s leven en a l s dood, a l s p l e z i e r en a l s macht, a l s v r i j h e i d en a l s onderdrukking. Eerder dan om h e t ontwerpen van de i d e a l e ruimte gaa t h e t voortaan om h e t onderzoek naa r gebeurtenissen en i n t e n s i t e i t e n , v l u c h t l i j n e n en over lev ingss t ra teg ieë i n de voorhanden ruimte.

Noten

( l ) J a n de Heer/Kees Vollemans (1979) J a n de Graaf /Ad Habets/ W i m Nijenhuis (1981) Rypke S ierksma (19831 . I n z i j n roman Raadsels van h e t Rund (1978) g e e f t J a c q vo- g e l a a r op l i t e r a i r e w g z e kommentaar op de stedebouwkun- d ige p r e t e n t i e s van mensen a l s Constant en ~ l d o van ~ y c k . Gedragsregula t ie en h e t s t imuleren van 'gemeenschap' s t a a n h i e r c e n t r a a l .

(2) Het b e g r i p i n v o l u t i e v e r w i j s t naar de s t e l l i n g van Jean Baudr i l l a rd (1982) d a t westerse maatschappi~en i n toenemen- de mate s t r u k t u u r l o z e r worden door een overvolheid aan s t ruk tu re r ingen en s o c i a l e p r ikke l ingen .

(3 ) Ook b i j Reich z i e j e e n e r z i j d s waardering voor z i j n nadruk op de noodzaak van bevr i jd ing van een, p o s i t i e f en orgas- t i e s opgevat te s e k s u a l i t e i t en a n d e r z i j d s k r i t i e k (b.v.

b i j feminis ten of Foucault) d a t deze r e c h t op-en-neer sex prima p a s t i n nieuwe machtss t ra teqieë en s e k s u a l i t e i t s - d i spos i t i even . Net a l s Constant v e r k l a a r t Reich h e t be- s t a a n van a g r e s s i e en f r u s t r a t i e u i t de onderdrukking door h e t arbeidssysteem en de heersende k l a s s e van de oorspron- k e l i i k e , i n p r i n c i p e goede n a t u u r l i j k e energ ie van de mens, d i e z i ] r e sp . benoemen a l s s e k s u a l i t e i t en k r e a t i v i t e i t .

L i t e r a t u u r

Constant , Opstand van de Homo Ludens. Bussum 1979. Constant , Provo's wi l len Amsterdam e e r s t e s e c t o r maken van

CONSTANT'S NEW BABYLON. Het h e l e leven wordt v r i j e - t i j d s b e s t e d i n g . In terview met Constant i n Nieuwsblad van h e t Noorden 23-7-1966.

Constant , New Babylon na t i e n jaren. De l f t 1980. Constant , Catalogus Constant s c h i l d e r i j e n 1940-1980 (voorwoord

J .L Locher. Den Haag 1980. Constant , Catalogus New Babylon ( I n l e i d i n g J.L. Locher.

Den Haag 1974. Constant , Manifest van de Experimentele Groep (1948). In :

Van Gogh t o t Cobra. Nederlandse schi lderkunst 1880- 1950. Utrecht 1981.

Constant , Enkele opmerkingen omtrent z in en onzin van de

i conogra f i e (Mededelingen Centraal Museum Ut rech t , n r . 1 2 , 1975).

Freddy de Vree, Constant . Schelderode 1981. Fanny Kelk, Constant , in terviews en k r i t i e k e n . Den Haag 1980. H . van Haaren, Constant . Amsterdam 1987. Kees Vollemans en Jan de Heer, Postscriptum, i n Raster 12, 1979. Jan de Graaf , Ad Habets en W i m Nijenhuis, Meten en regelen aan

de s t a d . Nijmegen 1981. Rypke Sierksma, Machinale Metamorfosen, ca ta logus b i j h e t werk

van Raymond Barion. De l f t 1983. Jacq Vogelaar, Raadsels van h e t Rund. Amsterdam 1978. Konrad Boehmer/Ton Regt ien , Van Provo naar Oranje V r i j s t a a t .

Amsterdam 1970. 30s van d e r Lans, De Kultuur van h e t provoisme. In: Te

E l f d e r Ure 35. Nijmegen 1983. Jean B a u d r i l l a r d , A l 'omhre des majoTit&S s i l e n c i e u s e s OU

I e f i n du s o c i a l . P a r i j s 1982. Paul Donker Duyvis, New Babylon, speelmodel voor een nieuwe

maatschappij . I n : Ac t i e , werkel i jkheid en f i c t i e i n de kunst van de jaren '60 i n Nederland. Rotterdam 1980.