ILAHIYYAT - Veri Tabanıisamveri.org/pdfdrg/D02632/2015_23/2015_23_MAHMUDOVAYQ.pdf · 2016-09-07 · M~s~l~n İslamdan önca güclü bir m~daniyy~t dair~sind~ formalaşmış Farslar

BAKI DÖVL8T UNİVERSİTETİ

• • ILAHIYYAT

FAKÜLT8SİNİN

·ELMİ M8CMU8Sİ

N!! 23 •iYuN (HAZİRAN) 2015

Coğrafi detenninizm ideyası va Azarbaycan madaniyyatinin as as in kiş af prioritetl<Jri 319

COGRAFİ DETERMiNizM iDEYASI va AZaRBAYCANMaDaNiYYaTİNİN aSAS İNKİŞAF PRİORİTETLaRİ

Yasaman Qaraqoyunlu (Mahmudova)

AMEA-nzn Falsafa, Sosiologiya va Hüquq İnstitunun

"Dinşunaslıq va madaniyyatinfalsafi problem/ari"

şöbasinin e/mi işçisi

Açar söz/ar: Coğrafi . detenninizm, Şarq, Qarb, Talassokratiya, Tellurokratiya,

Hartlend, Komplomerant, İpak Yolu. Keywords: Detenninism, East, West, Heartland, Talassocraty, Tallurocraty,

Complomerant.

Jüıwqeabıe CJıoaa: ,l{emepMeHu3M, BocmoK, 3anao, Ta;ıaccoKpamu.R,

TeJinypoKpamu.Jl, XapoHeHo, KoMnnoeMepaHm

B~ş~riyy~tin tarixi insan-t~bi~t, etnos-coğrafi mübit münasibatl~rinin qarşılıqlı

t~sirinin tarixidir. Coğrafi mübit c~miyy~tl~rin qarşılıqlı sosio-mad~ni t~siri

sah~sidir. Müxt~lif sivilizasiyalann va mad~niyy~tl~rin inteqrasiyasında coğrafi

aspekt böyük yer tutur. H~r bir m~d~niyy~t v~ sivilizasiya tipi bir coğrafi sistemin

t~msilçisi v~ t~zahürüdür. Geososiom~d~ni v~ geosiyasi amill~rin mür~khb

Ş~b~k~Sİ, sivilizasiyalann genetik DÜV~Sİ V~ asas XÜSUSİyy~tl~ri elm, m~d~niyy~t, t~hsil, etika v~ din sah~sind~ ~ks olunur.

Coğrafi m~kan Xalqlann antropoloji quruluşlan üz~rind~ t~sirli olduğu kimi

mad~niyyatl~rin d~ formalaşmsına t~sir etm~kd~dir. Müxt~lif coğrafi bölg~l~r f~rqli

olduğu kimi, o bölg~l~rd~ yşayan xalqlar v~ m~d~niyy~tl~r d~ f~rqlidir. Coğrafi

m~kanın qr:upun, kollektivin h~yatına forma v~ ş~k.il verm~si artıq mübahis~siz

q~bul edilm~kd~dir. Adat v~ ~n~n~l~rin, mentalitetin, dini, fals~fi dünyagörüşl~rin

formalaşmasında coğrafi faktar böyük rol oynamaqdadır. C~nub-Q~rbi Avropanın

v~ M~rk~zi Asiyanın k~sişma nö'qt~sind~ yerl~ş~n Az~rbaycan coğrafi determinizm

n~z~riyy~sin~ gör~ Asiya-A vropa, sivilizasion yanaşmaya göra is~ Ş~rq-Qarb

dualizminin m~rbzind~ yer almaqla bu dualizmi- yerl~şdiyi coğrafi m~kanın

t~l~bl~rin~ uyğun olaraq -tarix boyu vahdata çevirm~ missiyası daşımaqdadır.

320 Yasaman Qaraqoyımlu (Mahmudova)

Azgrbaycan mgdgniyygti Şgrqin vg Qgrbin, Asiyanın vg A vropanın dgygrlgri.İıi

sintez etımıklg özüngmgxsus simbioz mgdgniyygt tipidir. Azgrbaycan Mgdgniyygti

Şgrq-Qgrb sivilizasiyalannın dialoqunda Kampiementar (fransızca-complementaire-. . tamanılamaq) funksiya rolu oynamaqdadır. Şgrq-Q~rb sivilizasiyalannın qovşağında

yerlgş~rnk, Planetar Vghdgt ideyasının reallaşdırılması potensialına malik olan

Azgrbaycan coğrafi cgh~tdgn Ş~rq-Q~rb sivilizasiyalarının qarşılıqlı t~sird~ olduğu

m~d~~yy~tlgrarası t~mas m~rknidir.

8n~n~vi olaraq ictimai prosesl~rin dinamikası~ mahiyygti V~ forması, hgmçinin

m~d~niyy~tl~rin xarakteristikası v~ tipi onun formalaşdığı coğrafi grazinin

xüsusiyy\}tl~ri il~ izah olunur. İnsan, cgrniyy~t vg tgbigt vahid bir sistem tgşk.il edir

v~ c~miyy~t t~bigtd~n k~narda mövcud ola bilm~z. Hgr bir konkret t~bii mühit~ uyğun insan, cgmiyygt, mgd~niyygt tipi formalaşır. "Tgbi~tin vg c~miyy~tin

qarşılıqlı münasib~tinin müxt~lif modeligri h~mişg "coğrafi amil" vasit~sil~ ifadg

olunur. "(6, S. lll) Bu baxımdan Coğrafi determinizm n~z~riyy~si insan, c~miyygt

vg mgdgniyygt tipinin coğrafi amillgrl~ mü~yy~n olunmasına ~saslanır. İnsan i.içün

möv:cudluq m~kanı kimi çıxış edgn "coğrafi mühit tgbigtin vg cgmiyy~tin mür~kk~b

qarşılıqlı tgsir mexanizmi ilg insanların quruculuq ideallarına", mgdgniyygtin

stroktur yg tipologiyasına tgsir edir. Bu zaman Mgdgniyygt . T~bigtin inikası kimi çıxış edir. Hgr bir mgd~niyygt özündg formalaşdığı coğrafi grazinin xüsusiyygtl~iini

~ks etdirir. Coğrafi xarakteristikalar "Sosial gerçgklild~rin fonu kimi" sosial

t~şk.ilatlanmada çox vacib rol oynayırlar. (6. s. 1 ll) Elmi gdgbiyyatda coğrafi mühit

insan c~miyygtinin yer mühiti kimi mü~yy~n edilir. Bu isg öz növb~sindg

c~miyy~tin mövcudluğıınun zgruri şgrfi olub, özündg insan f~aliyy~tinin sferasının

v~ coğrafi m~kanın bir hissgsi kimi çıxış edir. (6, s. 110) M~dgniyy~t çevrgsi .

dedikd~ mü~yy~n coğrafi mühit başa düşülür. Coğrafi mühit ... t~bi~tin o hiss~si

adlanır ki, insanlıq öz h~yatında v~ istehsal f~aliyy~tinin tarixi inkjşaf m~rhglgsindg

bu hiss~ il~ yaxın t~masda olur. İnsanlığın sosio-m~d~ni ölçül~rind~n biri kimi coğrafi mühit c~miyygfin vg insanın h~yat mühiti kimi çıxış ed~r~k mgd~niyygfin, bütövlükd~ insanın mgn~vi dünyasının formalaşmasında aktiv rol oynayır. "Bu

bar~d~ Y. K. Pletnikov maraqlı b~yanatla çıxış etmişdir. T~bi~ti vg C~miyygti ayıran

s~rhgd nisbi vg ş~rtidir. Aliuna coğrafi mühit onların qarşılıqlı t~sir dair~sidir. "(6, s.

1 ll) H~r hansı bir m~d~niyygti meydana g~tir~n d~y~rl~rin, ünsürl~rin

doğulmasında başlıca rol oynayan üç faktar elm adamlan t~r~findgn diqq~t

m~rkgzind~ tutulmaqdadır. Bunlar coğrafi m~kan, insan ünsürü v~ c~miyy~tdir. (7, s.

51) Etnik kimliyin formalaşması vg ink.işafında coğrafi m~kanın v~ landşaftm böyük

Coğrafi detenninizm ideyası va Azarbaycan madaniyyatinin as as inkişaf prioritetlari 321

rol oynaması haqqında bir çox sosial falsafi va kulturoloji konseptlar vardır. Etnos

coğrafi hadisadir, landşaftala adapta olunmuş orqanizmdir. Yerda landşaftlar

müxtalif olduğu kimi, etnoslar da mü:Xtalifdir. Etnoslar asasan _madaniyyat ~sürü

kimi qarşınuza çıxır.

Tabiat ila davamlı şakilda iç-iça yaşaması, tabiatin balli bir etnik ünsürün

davranışlarının va yaşam ideallarının dayişmasinda, madaniyyatinin özünamaxsus . . xüsusiyyatlar qazanmasında tasirini ortaya qoya bilir. (9, s. 329) Etnoqrafiya,

madaniyyat antropologiyası va mad~niyyat etnologiyası kimi yeni yaranmış elm

sahatarinda tasbit olunduğuna göra "madaniyyat, bir qövmün tabiat ila uzun bir

tamas va mübariza naticasinda alda etdiyi hayat va düşünca tarzidir. (7, s. 50)

Coğrafiyanın, bölganin xüsusiyyatlarini aks etdiran bu tarz incasanat sahasinda aks

olunaraq milli madaniyyatin xarakterik xüsusiyyatlarinin formataşmasında

tayinedici faktar olur. Madaniyyat tabiatla incasanat arasında bir alaqa vasitasi kimi çıxış edarak , camiyyata müayyan sima qazandıran adat va ananalario macınusu

rolunda çıxış edir. Belikla da qeyd etmaliyik ki, madaniyyat coğrafi makan va etnik

münasibatlarin qarshılıqlı tasiri naticasinda formalaşan hayat va düşünca tarzidir.

Coğrafi makan va etnik münasibatlar haqqında tarix falsafasi, sosialogiya,

antropologiya alimlarinin çoxsaylı fıkirlari mövcuddur.

Maşhur Tarix falsafaçisi Arnold Toynbiya göra, Madaniyyatlarin ortaya çıxması

va inkişafı coğrafi makan şartlari, camiyyatda bir yaradıcı qrupun var olması, tabiat

va atraf mühitla insan arasında davaınlı bir "meydan oxuma" halının mövcud olması

· ila bağıdır. (2. s. 46). Toynbinin camiyyatda yaradıcı qrupun olması haqqında fikrini

L. Qumilyov inkişaf etdirarak bu yaradıcı qrupu "Passionar dinamiklarİn daşıyıcısı"

adlandırır. (15, sl83) İngilis Diffuzioncularının başında yer alan Smite göra, yüksak

bir madaniyyatin meydana galmasi Üçün atverişli coğrafi şartlara ehtiyac vardır, har

yerda bela atverişli coğrafi şarait mövcud olmadığından paralel madaniyyatlar

yarana bimaz .. Bela olduğu halda paralel madaniyyatlar nazariyyasi qabuledilmazdir.

atverişli coğrafi şartlarina göra ilk yüksak madaniyyat Misirda yaranmışdır, dünya

madaniyyatinin beşiyi Misir qitasidir. Madaniyyat yer üziina oradan yayılmışdır.

(23, s. 24). Yüksak madaniyyat nazariyyasinda xalqlar arasında madaniyyat va tarix

ortaqlığı asas alınmaqla va aralarında siyasi alaqalar va dil biriiyi olan oturaq

xalqların yüksak madaniyyatlar yaratdığı qeyd edilmişdir. Masalan qadim Misirlilar,

Assur, Babil, Finikiya va Kaldalılar "kültür va tarix ortaqlığına dayanan tipda

madaniyyat formalaşdırmışlar. Yüksak madaniyyat nazariyyasini tamsil edaD;lardan

biri olan Rus Pan-slavyanisti N . Y. Danilevski (ö. 1885) bela madaniyyatlari

322 Yasaman Qaraqoyunlu (Mahmudova)

parçalann bir-birin~ v~ bütün~, bütünün d~ parçalanna bağı olaraq bir orqnizm t~şkil

etdiyini yazmışdır. Siyasi ~laq~l~r, Ticar~t ~laq~l~ri dil v~ inanc birliyi, h~yat t~rzi

arasmda oxşarlıq v~ s. olan xalqlar arasında tarix ortaqlığı v~ m~d~niyy~t birliyi

m~d~niyy~tl~rin xarakterini formalaşdırır. M~s~l~n, q~dim Yunan m~d~niyy~tinin

estetik, Hind m~d~niyy~tinin dini, Q~rb m~d~niyy~tinin mexaniki-texniki xüsusiyy~t

daşıdığı qeyd edilmişdir. Türk alimi İbrahim Q~f~soğlu "m~d~niyy~t adı veril~n

sosial varlığın v~hd~tli bir bütün olmayıb, bir-birind~n f~rqli bir çox kültür

d~y~rl~İinin ah~ng içind~ bir araya g~lm~sind~n doğulduğunu qeyd etm~kd~dir. "Yüks~k m~d~niyy~t'' n~z~riyy~sini ink.işaf etdir~n Toynbe m~d~niyy~t il~ sosial

qrup· ( etn?s, millet, c~miyy~t) arasında aynlmazlıq, eynilik q~bul ed~r~k, bütün

insanlığın tarixini Yüks~k m~dniyy~t konseptin~ ~sas~n sisteml~şdir~r~k, bir birin~

bağı olmayan, müst~qil ş~kild~ mövcud olan 20-:d~n cox m~d~niyy~t t~sbit etıiıişdir.

(3. sl2). Vyana diffuzyonçulan "M~d~niyy~t çevr~l~ri" n~z~riyy~sini t~hlil ed~rk~n

M~d~niyy~t çevr~sinin genişl~nm~si n~tic~sind~ m~d~niyy~tin yayılması v~ dig~r

müs~qil m~d~niyy~tvarlığının ink.işafına v~ xarakterin~ t~sir etdiyini yazmışlar. Bu

n~z~riyy~y~ göm etnik miqrasiyalar, İmperiyalaşma zamanı başqa etnos v~

m~d~niyy~tl~rl~ ~laq~y~ girm~y~ m~cbur olmaq kimi tendensiyalar m~d~niyy~t

çevr~l~rinin yayılmasına v~ ya aksin~ daralmasına sab~b ·olur. M~daniyyat dair~sinin

genişl~nm~si zamanı hakim tiırixi-etnoloji m~d~niyy~t d~y~rl~ri başqa IJ?.~d~niy

y~tl~r v~ xalqlar t~r~find~n m~nims~nilir v~ bel~likl~ çevr~d~ hakim tarixi-etnoloji

metod olan m~d~niyy~t ortaya qoyulur.

Bel~likl~ d~ tarixd~ bir neç~ m~d~niyy~t dair~si yaranmışdır: (20, s.· 289-301) ·

İbrahim Q~fasoğlu is~ coğrafi m~kan va landşaftla ~laq~ ş~klind~ formalaşaraq etnik

t~rz v~ xüsusiyy~t~ malik madaniyy~t dair~l~rinin milli kimliyin ş~kill~nmasind~

başlıca rol oynadığını, h~r m~d~niyy~t dair~sinin öz ş~rtl~rin~ uyğun güclü dövl~t,

sosial-psixoloji d~y~rlar v~ dünyagörüş yaratdığı fikrini irali sürmüşdür. (9. s. 37).

Yüksak mad~niyy~t n~z~riyy~sin~ göra güclü. m~d~niyy~t güclü dövl~t doğurur.

M~s~l~n İslamdan önca güclü bir m~daniyy~t dair~sind~ formalaşmış Farslar v~ RomaWar güclü dövlat qurmuşdular. Yunarustanda is~ har biri öz müstaqilliyini '

qoruyan şahar dövl~tl~r birliyini birlaşdir~n bir Ellin kültür dairasi var idi. M~hz

buna gör~ d~ Smith Yunan mill~tind~n deyil, Yunan m~daniyy~tindan söz

edilm~sinin vacibliyini vurğulamış, Friedrich Meinecke is~ bu tip. ş~har dövl~t

c~miyy~tl~rini Kulturnatioıi (kültüral mill~t), Vahid dövl~t hakimiyy~ti v~

m~d~niyy~ti altında birl~şib öz irad~sini özü mü~yy~nl~şdir~n camiyy~tlar~ is~

Staatsnation ( dövlat mill~ti) siyasi mill~t adiandırmağı t~klif etmişdir. Ziya Gökalp

Coğrafi dete1minizm ideyast va Azarbaycan madaniyyatinin asas inkişaf prioritetlari 323

milli kültür!~, Milli m~d~niyy~t terminl~rini bir-birind~n ayırır, M~d~niyyy~ti

Ümumb~ş~ri, universal d~y~rl~rin c~mi, kültürü is~ lokal, etnik d~y~rl~rin c~mi hesab etııllşdir. Ziya Gökalp milli m~d~niyy~tı~. milli kültürü m~ğlubiyy~tl~rin v~

süqutun ~sası hesab etmişdir. Göklpa gör~ q~dim Misirlil~r m~d~niyy~td~ yüks~l~n

kimi, kültürd~ çökmüş, n~tic~d~ m~d~niyy~tc~ z~if, kültüre~ yüks~k olan Farslar

. Misirlil~ri m~ğlub etmiş, bir neç~ ild~n . sonra İran m~d~niyy~ti yüks~l.pıiş, t~bii

olaraq milli kültür z~ifl~mişdir. M~d~niyy~ti aşağı, milli kültürü yüks~k olan

Yunanlar onları m~ğlub etmişdi. Yunan m~d~niyy~ti yüks~ln kimi, milli kültürü

güclü olan ar~bl~r Yunanlan V~ Sasanlıları ~zmiş, ar~b m~d~niyy~tini is~ milli

kültürü güclü olan Türk kültürü ~zmişdir. (24, s. 36. ) Bütün bu prosesl~r etnik

milli kimlikl~rin m~d~niyy~tl~raası ~laq~l~rin t~siri il~ yenid~n ş~kill~nm~sin~ v~

inkişafina öz t~sirini göst~rmişdir. M~d~niyy~tl~r arası ~laq~l~r n~tic~sind~ h~r

kültür ş~kil d~yşdikc~, bundan etnik kimlikl~r d~ t~sirl~nir. Xristianlığın doğuşu il~

q~dim Roma imperiyasına qatılan etnoslnn milli kimlikl~ri q~dim Yunan

y ~hudi(Sami) d~y~rl~rinin sintezi olan Xristian m~d~niyy~ti içind~ ş~kill~nm~y~

başlamış, İslamın doğuşu il~ b~rab~r bir- birind~n tamamil~ f~rqli ar~b, Türk, Fars

kültürl~ri . v~ etnik kimlikl~ri İslam m~d~niyy~ti içind~ ümumi xarakterl~r v~ xüsusiyy~tl~r ~Id~ etmişl~r .. (16. s. 432. ) Bütün bu deyil~nı~rd~n bel~ n~tic~ çıxır ki, coğrafi m~kan v~ landşaft xüsusiyy~tl~ri lokal M~d~niyy~t dair~l~rinin (Kültür

çevr~si) doğulmasında böyük rol oynayır.

8traf mühit sosial t~şkilatlanmada dominant rol oynayır. Sosial t~şkilatlanmiı

mü~yy~n m~kan daxilind~ baş verir. T. Bagerstand C~rniyy~tin daha yüks~k s~viy

y~li t~şkilatlanması v~ sosial f~allığın artması s~viyy~sinin ~traf mühit~ bağı olduğu

nu yazır. Bu "~traf mühit'' humanitar v~ tarixi-m~d~ni m~kan adlanır. Coğrafi m~kan

ölbnin v~ xalqın tarixi müq~ddaratım, potensial imkanlannı mü~yy~nl~şdirir.

Fransız sosioloqu Elis Reklus, Rus alimi A. A. Antipova öz ~s~rl~rind~ Landşaft v~ iqlimin t~s~rrüfat f~aliyy~tin~ v~ m~d~niyy::ıtin inkişafina tasir etdiyini yazmışlar.

Bel~likl~ d~ qeyd etm~liyik ki, Coğrafiyanın sosial elml~rl~, xüsusil:1:1 m~d::ıniyy~t:.

şünaslıqla konvergensiyası q~dim dövrl~rdan etibar~n elmi metodologiya kimi istifad~ olunmaqdadır. M~hz bu baxımdan, h~r hansı bir lokal m~daniyy~tin

t~hlilind~ coğrafi determinizm( Determinizm- lat. determinarte-mü~yy~n etm~k.

C~rniyy~t V~ t~bi~td~ baş Ver~n bütün hadis~}~rİn ümumi obyektiv qanunlardan V~

·s~b~biyy~t ~laq~sind~n asılı olduğu haqqında elmi anlayış . Müxt~lif elm sah~l~rin~

t~tbiqin~ gör~ spesifik adiarda işl~dilir. Coğrafi determinizm, fiziki determinizm

sosial detenninizm v~ . s. Det~rminizm:1 qarşı indeterminizm - (lat. in-inkar bildir~n

324 . Yasaman Qaraqoyımlıt (Mahmudova)

söz önü v::ı determinizm) sözü işl::ıd.ilir. İndeterminizm üçün s::ıb::ıbiyy::ıtin ::ın ümumi

xarakteriiı.in inkar edilm::ısi saciyy::ıvidir. ) konsepsiyasından istifada edilmakdadir. Bu mad::ıniyy::ıtin tahlilinda istifada edilan an q::ıd.im metodoloji üslubdur.

Coğrafi mühitin (makan, landşaft, danizlar, · çaylar) tarix::ı, insana va

mad::ıniyyata tasiri haqqında ideyalara Lao-tszı(e. ::ı. VI-V asrl::ır), Konfusi (e. ::ı. taqr. 5~51-e. ::ı. 479), Men-tszı (e. a. taqr. 372-289), Kautilya Arthaşastra (e. ::ı. V ::ısr), Fales (e. ::ı. taqr. 625-547), Anaksimandr (e. ::ı. taqr. 610-540), Herodot (e. a. taqr.

490-480), Hippakrat (e. a. 460-377), Fukidid (e. ::ı. 460-401), .Platon (e. a. 428/7-348/7), Aristotel, Polibi, Yuli Sezar (e. a. 102 va ya 100-e .. 44), Mark Siseron (e. a. 106-43), Strabon, Plutarx (taqr. 46-127) va b. qadim müalliflarin asad::ırind::ı rast

g::ılmak olar. (17. s. 55-56). Masalan, Aristotel (e. a. 384-322) "Siyas::ıt" as::ırind::ı "Krit adasının coğrafi mövqeyinin · üstünlüklarina göra, bütün Yunanıstan üzarind::ı hökmranlıq etmak imkanlarına malik olduğunu qeyd etmişdir. Potibi (e. ::ı. taqr., 200-120-ci ill::ır) Arkad.iya sakinl::ırinin s::ırt xasiyyatini orada dumanlı v::ı soyuq iqlim

ş::ıraitinin olması ila izah etmişdir. "Bu sabahdan x~lqların xarakterinda, onların badan quruluşunda, darisinin rangind::ı, ::ıksar maşğuliyyatlarinda bu qad::ır kaskin farqlar yaranmışdır". Strabon (e. a. 64-63-cü illar-b. e. 23-24-cü ill::ıri) Qadim

Romanın gücünü va möht::ışamliyini onun xüsusi coğrafi vaziyyati, Apennin yarımadasında yedaşmasi, ::ıtrafdakı coğrafi va tabii üstünlüklada izah edirdi. Şarqin görbmli filosofu 8bu Nasr Mahammad ibn Mahammad al-Farabi (870-950) da

siyasi va ictimai hayatda baş ver::ın had.isal::ıri, proseslari tabiatla va t::ıbii sabahlada bağlamışdır. Farabiya göra, insan carniyyati yaşayış üzra vahid makanda müxtalif insanların bir araya galmasi, atraf mühitin tasiri ila ortaq yaşayış normalarının va sosial dayadario formalaşması prosesi idi. 81-Farabi, eyni zamanda, insan

carniyyatlarini dilina, dinina va davranış normalanna göra ayn-ayrı xalqlara bölürdü. Xalqlar arasındakı farqi o, üç tabii amilla: insan, dil, düşünca arnili ila qiymatl::ındirirdi. Bundan alava o, dil, düşünca farqini da millatlarin farqlandirici

keyfiyyati kimi taqd.im edirdi. Belalikl::ı 81 Farabi insanların düşüncasinin,

manaviyyatının, xasiyyatinin va dilinin forınalaşmasını farqli coğrafi m:übit va etnogenez sahabi ila izah eddird.i. (17, s. 55-56). Coğrafiyanın madaniyyatin

formalaşmasındakı tasiri haqqında fikirlar Orta asr İslam filosofu 8bu-r-Reyban Mabammad ibn 8hmad al-Biruni al-Xarazminin(97,3-1048) ·asarlarinda d:;ı aksini tapmışdır. "Hindistan tarixi", "Qad.im xalqların xronologiyası", "Keçrniş nasillardan qalan izl::ır" as::ıdarinda Biruni coğrafi determinizm geosiyasi ideyasından çıxış

edarak insanlığın inkişafında tabii arnillario rolunu, tabiatin, iqlimin va coğrafi

Coğrafi detemıinizm id~ası ~ Azarbaycan madaniyyatinin as as inldşaf prioritetlari 325

ş~raitin insan camiyyatl~rin~ t~siri m~s~l~l~rini ş~rh etmişdir. O ilk d~f~ Tarixi prosesin dövrülüyü idyasını irali sürmüşdür. (17, s. 59) İslam alimi 8bu 8li Hüseyn

ibn Abdullah ibn Sina (980-1 037) ~s~rlarinda insanların xarakterini, camiyyatlarin inkişafını coğrafi tabi~t f~rqi ila-yaşayış manb~l~ri, iqlim v~ dig~r t~bii v~ziyy~tl~ bağlayırdı"(17, s. 60). Aristatelin fikir v~ n~z~riyy~l~rinin ş~rhçisi, 8r~b f~ls~f~sin

d~ Rasionalizmin hanisi sayılan 8bülvalid ibn Rüşdüıi(l126-1198) "İctimai ideallan Platonuri "Dovl~t"~s~ri ideyalan z~mininda inkişaf etmişdir". (17. s. 60). İbn Rüşd Aristatelin ~s~rl~rina yazdığı ş~rhl~rl~ b~rab~r, ~ı q~zalinin "Filosoflan t~k.zib"traktatına qarşı "T~kzibi- T~kzib" ~s~rini yazaraq özünün ictimai qanunlar v~

m~d~niyy~tin inkişafının ilkin ş::ırtl~rinin yaranınası haqqında baxışlannı bilavasit::ı bu asarl~rd::ı qeyd etmşdir. XIV ~sr ~r::ıb filosofu 8bu Zeyd-8bd ~r-R~hman ibn x~lduna göra sosial birlikl~rin m~n::ıvi qüvv::ıl~ri. onlann qüdr::ıtli imperiyanı

qoruyub saxlamaq v~ fatehli.k uğrunda mübariz~da birlaşmay::ı qabil olub-olmaması il~ ölçülür. Bu m::ınavi qüvva ila tabii mühitd::ın irali g~lan impuls arasında sıx alaqa mövcuddur. "İbr::ıtlar kitabı, başlanğıc divanı v~ arablar, farslar va b::ırb::ırl::ırin

günlari v~ onların ali hakimiyy::ıt sahibi olan müasirlari haqqında m::ılumatlar" v~ "Müq::ıddima" adlı Kitablannda ::ır::ıbl::ırin farsların v::ı b::ırb::ırl::ırin yaşadıqlan

::ırazilarin coğrafiyası, t::ıbü iqlimi, m~skunlaşma prinsipl::ıri, IİI.İlli, sosial va mad::ıni farqlari, tarixi, tabiatİ va mad~niyyati haqqında malumatlar vermiş, xalqların sosio

madani inkişafi va hayat t~rzlari arasındakı f~rqlari coğrafi mühitin müxtalifliyi ila alaqalandirmişdir. Novruz Mamm::ıdova göra m::ışhur coğrafiyaçı va demoqrafV. P. Semyonov Tyan-Şanskinin ·(1870-1942) arazi m::ıskunlaşması il~ bağı yüzill~r sonra

irali sürdüyü geocoğrafi nazariyy~l::ırin bir çox elementlarini da İbn Xaldun ~saslandırmış~. (1 7. s. 65. ) İbn Xalduna göra insanlar dünyanı maskunlaşdıraraq harnin ~razilarda yaşayan başqa xalqlarla va insanlarla amakdaşlıq qurur, birga qida

v~ xarici istiladan qorunma vasitalarini bölüşür. O bu prosesi daimi sayır, insanlarm birl~şmasi v::ı qarşılıqlı faaliyyatini, Dünyanın maskunlaşmaşdınlması prosesini ~hadi hesab edir, insanlığın inkişafının b::ısitlikdan mür::ıkkabliya, sivilizasiyaya

gedan yolun m~skunlaşma va amakdaşlıqdan keçdiyini söyl::ıyir. İbn Xaldunun Sivi]izasiya nazariyyasi Asabiyyat adlanan xüsusi tipli sosial birlikdan - vahid dövlat

birliyina keçiş proseslarina asaslanır. İbn Xalduna göra insanlar avval nasil biriiyi v::ı

digar qohumluq alaq::ıl::ıri üzr::ı münasib::ıtlar v::ı ittifaqlar yaradır, bu ittifaqlann, birl::ışmal::ırin son m::ıqamı vahd dövl::ıt institunun yaradılması ila naticalanir. İbn Xaldun Dövl::ıt ittifaqının yaranmasının ::ısas s::ıbabini insaniann müdafia olunmaq v::ı yaşayış ücün birl::ışm::ık ehtiyacından irali galdiyini qeyd etmişdir.


A vropada Böyük coğrafi k~şfl~r dövrü coğrafi detenniniztİı ideyalannın inkişafında yeni m~rhl~ olmuşdur. Fransız alimi Jan Boden (1530-1596) ''Dövl~t haqqında altı kitab" adlı ~s~rind~ müxt~İif iqlim v~ coğrafiya ş~rtl~rind~ dövl~t

institunun yranması v~ qurulmasını t~hlil etm~kl~ coğrafi detenninizrn problemin~ yenid~n maraq oyatmışdır. O, dünyanın siyasi v~ dövl~t quruluşunda müxt~lif f~rq v~ d~yişiklikl~ri üç ~sas s~b~bl~-Al1ahın hökmü, insan taleyi v~ t~bi~tin t~siri il:} izah edirdi. T:}bi:}tin t:}sir qüvv:}sind:} mü:}llif ilk növb:}d:} coğrafi Ş:}rtl:}r:}, bütün

coğrafi amill~r arasında is:} daha çox iqlim~ üstünlük verirdi. Boden yer lciirnsini üç hiss:}y:} bölürdü: isti-ekvatorial, soyuq-polyar v~ mülayim orta. Q~dim yunan müt~f~kkiri Potibinin yolu il~ ged~r~k o, ~halinin xarakterinin ilk növb~d~ yaşayış yerinin iqlim ş~raitind~n asılı olduğunu t~sdiq etmişdir. Boden~ gör~ şi.ınalda fiziki C:}h:}td:}n daha qüvv~tli V:} döyüşbn, c~nubda is:} daha çox qabiliyy~tli insanlar yaşayır. J. Bodenin fikrine~ tarix~ n~z~r saldıqda gönn~k olar ki, ~n böyük

' S:}rbrd~l~r şimalda yetişir, inc~s:}n~t, f~ls~f~ v~ riyaziyyat is~ c~nubda yaranır.

Fransız maarifçisi Şarl Lui Monteskyö {1689-1755) "Qanunların ruhu"~s:}rind:} (1748) Ölk~nin siyasi sistemi il~ coğrafiyası, m~d~niyy~ti., tarixi konteksti arasında ~laq~l~rin olduğunu t~hlil ed:}r:}k, dövl~tl:}rin qanunverici quruluşuı;ıdakı f:}rql~rin :}Sas s~b~binin coğrafi-iqliml:} bağı olduğunu yazmışdır. Monteskyö dövlatin

quruluşunu, idar~çilik fonnalarını t~bii-coğrafi mühitla bağlamış, iqlim ş~raitiiıin dövl~t v~ c~miyy~t hayatına tasiri m~s~l~l~rini ş~rh etmişdir. Monteskyo yazırdı ki,

soyuq iqlimd~ yaşayan insanlar mülayi.ın iqli.ınd~.kilard~n daha ~xlaqlı olur, çünki, . mülayim iqlimd~ yaşayanlar iqli.ınin mü~yy~n xüsusiyyatlarini axz ed:}rak daha d~yişk~n olur. Monteskyönün fikrine~, isti iqlirn insanların .xarakterini daha çox

z~ifl~tdiyind~n, isti ~razilard~ köl~liyin (quldarlığın)inkişafına yol açmışdır. İstilik c~sar~tin z~ifl~m~sin~, insanların qorxaqlığına s~b:}b olur v~ onlar hökmdarların istibdadına v~ zülmüna qarşı çıxa bilmir, köl~ v~ziyy~ti ila razılaşırlar. Soyuq iqlimli

ölbl~~~ is~ ~ksin~ insanlar casar~tini qoruyurlar va bel~ iqlimli ölk~lard~ daha çox respublikalar qurulur. Avropanın mülayim iqlimi monarxiyaların yaranmasına sab~b olur. (17. s. 68) Fransız maarifçisi Jan-Jak Russo (1712-1778) da Yer .kürasinin bu

va ya dig~r makanında idaraetm~ formasının t~ş~kkülünd~ coğrafi determinizm qanununun mü~yy~nlşdirici rol oynadığını yazmışdır. Russonun yazdığın göra, ~kinçilik üçün ~lverişli olan isti iqli.ın ş~raitind~ ~m~k m~sr~fi sıfıra b~rab~rdir,

çünki ~kin-biçin üçün az s~ylar v~ üsullar t~tbiq edilir ki, bu da müst~bidliy~

(despotizm~) meyili t~f~kkür t~!Zinin forınalaşmasına t~sir göst~rir. Russo vurğulayır ki, "iqli.ın XÜSusiyy~tl~ri il~ ~laq~dar müst~bidlik isti, barbarlıq soyuq

Coğrafi detenninizm ideyası va Azarbaycan madaniyyatinin as as inkişaf prioritetlari 327

ölk~l~r üçün, ~n yaxşı idar~etm~ is~ onlann arasında yer tutan vilay~tl~r üçün

yararlıdır. Russonun _fikrine~. iqlim f~rdl~rin _ sosial f~aliyy~t~ münasibatini formalaşdırır. Onların yem~y~. d~bd~b~y~, paltara, davramş tarzin~ münasibati m~skunlaşdıqlan iqlim zolağının xüsusiyy~tl~ri il~ bağıdır. İsti öl.k~lrda insanlar az yeyirl~r, .. lakin bu möt~dillik onlann geyiml~rind~ hiss edilmir. Avropalılar

çoxyeyan olsalarda, geyimd~ daha möt~dildirl~r. çünki burada iqlim dayişkandir. Fransız alimiari Jan batist Düpon(1670-1 742), Ten İppolit (1828-1893), Edmon Demalen (1852-1907), Elize Reklü (1830-1905), ingilis alimiari Henri - Tomas Bokl(1821-1862), alıİıan alimiari İmınanuel Kant (1 724-1804), İohann Qotfrid

Herder (1744-1803), Georq Yilhelm Fridrix Hegel (1770-1831), Aleksandr Fon Humbolt (1769-1859), Rus alimiari S. M. Solovyov, B. N. Çiçerin, A. P. Sapov coğrafi determinizm idyasına asaslanraq iqlim va t~bü mühitin, yerli şaraitin,

insanların, xalqlann va ictimai tiplarin formalaşmasıdakı tsirini öyranmiş, ölkanin iqlim şaraitinin xalqların madani inkişafında asas amil olduğunu yazaraq, coğrafi mövqenin madaniyyatlarin va sivilizasiyaların inkişafında başlıca rol oynadığım

bildirmişlar. Alman coğrafiyaşünası Karl Ritterin (1779-1859) fikrine~, har bir insan, xalq, doğma tabiatinin, yaşadığı arazinin övladıdır v~ onu ahat~ edan tabii landşaft harnin insanın fıziki görünüşünda, xarakterinda, milli va sosial

davramşında, madaniyyat va dilin da, şüurunda mütlaq şakilda aks olunur. (17, s. 7 .. ) Rus alimi Lev· İliç Meçnikov (1838-1888) "Sivilizasiya va böyük çaylar. Müasir camiyyatlarin yaranmasının coğrafi manzarasi" adlı asarinda tabii-coğrafi arnillario

insan hayatında va madaniyyatlarin formalaşmasındakı rolundan bahs etmişdir.

"Meçnik:ov tarixi inkişafın asasım hidrosferada görürdü. O, başar tarixini üç marh~lay~ ayırırdı. Bu marhalalarİn sivilizasiyasının asasım- Çay, daniz, okean

taşkil edir". (5. s. 21. ) Coğrafi deteminizm naz~riyyasinin"başar camiyyatinin inkişafında atraf mühitin xüsusi rolunu göst~r~n "makan amili" (insanlann · faaliyy~tinin siyasi, sosial, manavi-madani va iqtisadi sah~sini ümumi pan ideya ~sasında- Şarq, Qarb, PanAsiyaçılıq, Panslavyanizm, Avropamarkazçilik,

panislamizin v~. s. ila birlaşdiran çox ölçülü -harbi, siyasi, iqtisadi, demoqrafik, sosiom~dani, informativ va s. ) kommunikasiya makanının coğrafi interpretasiyası)

qanunu m~daniyyat v~ sivilizasiyanın tipologiyasım göstaran faktortardan biri hesab

edilir. "(17. S. 138.) "İctimai inkişafda makan arnilinin rolunu A. Mehen göst~rmişdir. Mehen "Daniz qüdratinin tarixa tasiri"adlı ~sarinda dövlatlarin va xalqlann hayatında, inkişafında makan arnilinin rolunun şaxsiyyatin, insanlarm va

xalqların rolundan az olmadığım sübut etmaya çalışmışdır. Om.i.n. fikrinca, -tabii-

328 Yasamon Qaraqoyımlu (Malımudova)

coğrafi ş~raiti ~lverişli olan (m~kan amili) dövl~tl~r v~ xalqlar hansı xarakterd~

olmasından, hansı idar~çiliy~ malik olmasından asılı olmayaraq daha sür~tl~ inkişaf

eir. o ÖZ fikrini İngilt~r~nin XIX ~srd~ki inkişafı u~ ~saslandırır V~ bel~ hesab edir

ki, onun inkişafının ~sasında "malik olduğu m~kanın üstünlükl~ri" dayanmışdır (17.

s. 138) M~d~niyy~tl~rin V~ sivilizasiyalann xarakterik xüsusiyy~tl~rinin t~hlilind~

coğrafi Determinizm nn~riyy~sin~ . ~saslanmaqla bir sıra elmi pradiqmalar

yaradılı:ruşdır. Bu Paradiqmalardan biri planetin coğrafi quruluşu v~ sivilizasiyalann

tarixi tipologiyasında özünü büruz~ ver~n "fundamental dualizın" qanunudur.

"KJassik Q~rb aliml~rinin dem~k olar ki, hamısı - R. Çellen v~ A. Mehen, H.

Makinder. v~ K. Haushofer, Rus t~dqiqatçılanndan N. Y. Danilevski v~ V. P.

Semyonov-Tyanşanski, P. N. Savitski v~ L. N. Qumilyov bu qanuna müraci~t etmiş

v~ h~r biri onun t~zahürl~rini öz arqumentl~ri il~ ~saslandınnağa çalışmışlar.

Fundamental Dualizm-"D~niz v~ Quru dualizmi" konsepsiyası Alman hüquqşü

nası Karl Şmitt (1888-1985) t~rafından yaradılmışdır. Bu paradiqmaya ~sasan, Ş::ırq

sivilizasiyasının (Asiya) m::ıkan ikonoqrafiyasmı(m::ıkan ikonoqrafiyası anlayışına

arazil~rin sosial m::ıd~ni, dini, milli v::ı maiş::ıt cizgil::ırini özünd~ ~ks etdir::ın

xarakteristika daxildir) Quru ünsürü, Q::ırb sivilizasiyasını (A vropa) isa D::ıniz ünsürü

müayy::ın edir. Quru v~ D::ıniz makanının keyfiyy::ıtli t::ışkili nainki Ş::ırqda va Q::ırbda

s~ciyy::ıvi Sivilizasiyalann v::ı dövl::ıt quruluşlannın tör::ımasin::ı s::ıb::ıb oldu, h::ım d::ı

xüsusi D::ıniz v~ Quru geesiyasi strategiyalannın asasını taşkil etdi. Bel~ ki, Yerin

nizarnı Qurunun dayişmaz coğrafi v::ı relyef h~r~k::ıtsizliyini, dayanıqlığını va

etibarlığını ~ks etdirir. D::ıniz nizarnı isa su ünsürünün har~katliliyini, d~yişk~nliyini

v::ı sabitsizliyini simvoliz~ .edir. Daniz va Qita alarnlarinin qarşıdurması...makan

dualizminin ~sasını taşkil edir. Bel::ılikl~, b~şar c~miyyatl?rinin bütün tarixi iki stixiyadan- "Su"( "maye", "axıcı") v~ "quru'~ ("torpaq") ("Möhkam", "B::ırk",

"sabit") stixiyalanndan ibar~tdir.

"Fundamental dualizm"~ göra, dövlatl~r va xalqlar öz coğrafi ~razi

xarakteristikasına görn iki qrupa -Quru ("tellurokratiya"-yunanca "torpaq vasit::ısil~

hökmranlıq" v::ı ya "qurunun qüdr~ti" demakdir) v~ D::ıniz::ı ("talassokratiya"

yunanca "d~niz vasitasil~ hökmtanlıq" va ya "daniz qüdr~ti"demakdir. H~rbi d~niz

v~ ticar~t donanmasına malik dövl::ıtl~rin daniz qüdr~ti) bölünür v::ı başariyy~tin .

bütün inkişafı dövründ~ bu iki qrup arasında qarşıdurma v::ı müba~ getmişdir.

Fundamental dualizm n~z~riyy~sina göra. Quru dövl~tlari qrupuna daxil olan Sparta

dövl~ti, Roma imperiyası il~ D::ıniz qrupuna daxil olan qadim Afına, Karfagen

arasmda o dövrd::ı başlanan geosiyasi m::ıkan v~ s~rv~t ugrunda mübariz~ müasir

Coğrafi detenninizm ideyası va Azarbaycop madaniyyatinin asas inkişafprioritetlari 329

dövrd~ Avropanın, Q~rbin d~oiz dövl~tl~ri il~ Avrasiyanın quru ölbl~ri arasında (Rusiya, İran-Y. M) davam etmkd~·dir v~ g~l~c~kd~ d~ davam ed~c~kdir. (17. s. 136.) Talassokratiya tarix~n Q~rbl~ v~ Atiantik okeanı il~, Tellurokratiya is~ Ş~rql~,

Avrasiya qit~si il~ bağıdır. Quru v~ D~niz qüdr~tl~ri(imperiyalan) ~n~n~vi Ş~rqQ~rb sivilizasiyalannı t~msil edir. Sivilizasiya t~msilçil~ri olan İmperiyalar ya Talssokratik yada Tellurokratik olur. Talassokratiyanın metrapoliyalan v~ müst~ml~k~l~ri olur. Lakin bu müst~ml~k~l~r Qurunun bir m~kanında c~ml~şm~diyi üçün

~razi baxımından yekcins v~ k~sintisiz olmur, bu is~ ~razi inkişafında fasil~lik

yaradır. Bel~likl~ onun inkişaf tsikll~ri fasil~li, k~sintili olur. Tellurokratiyanın ( quru qüdr~tioin) paytaxtı, ~yaltl~ri, sabit d~y~rl~ri v~ k~sintisiz ~razil~ri olur. Bu is~ davamlı inkişaf tsikll~ri il~ müşayi~t olunmaq imkanı yaradır. K.lassik geosiyas~tin

banil~rind~n olan A. Mehen v~ H. Makinderio fikirl~rin~ gör~, Quru v~ Daniz qüvv~l~ri arasındakı banşmaz mübariz~nin s~b~bi, iki elementin- duru-axıcı (D~niz)

v~ b~rk-daimi (Quru) m~d~oi-tarixi sivilizasiyaların iki f~rqli tipi-demokratiya (yun.

demokratia, h~rfi m~nası-xalq hakimiyy~ti; demos-xalq, kratos-hakimiyy~t. dövl~tin idar~. edilm~si forması. birbaşa xalq hakimiyy~ti(birbaşa de.znokratiya) va ya xalq t~r~find~n, yaxud xalqın mü~yy~n bir hiss~si t~r~find~n seçil~n nümay~nd~İ~r

vasit~sil~ (nümay~nd~li demokratiya) h~yata keçirilir)-v~ ideokratiya (yunanca "ideyaların v~ idealların hakimiyy~ti"-Rus aliml~ri N. Trubetskoy, P. Savitski t~r~find~n taklif edilmiş bu termin materiyanın hakimiyyatin~, bazar sistemin~, "ticarat quruluşu"na qarşı qoyulur. İdeokratiya şaraitinda c~miyyatda iyeraİxiya va

amayin stimullaşdınlması qeyri-iqtisadi prinsiplar~ ~saslanır. İdeokratiyada İdeologiyalar, min ill~ri~ formalaşmış sosiom~d~oi ~n~n~ v~ mentalitet hakim olur. ) (17, s. 502) arasında ged~n daimi banşmaz düşmançilikl~ bağıdır.

Fundamental dualizm n~zariyy~sin~ ~sasan, Quru gücl~ri h~rbi-avtoritar v~ ideokratik sivilizasiya daşıyıcısına, d~oiz ölk~l~ri biriiyi isa ticarf sivitizasiyasına v~ demokratiyaya aid edilir. Quru -ideokratik sivilizasiya (tellurokratiya) özünün d~qiq

hüdudu v~ sabit makaru, ~halisinin mühaviz~kar düşüneasi v~ oturaq hayat t~rzi, ciddi ictimai davranış normalan v~ oizam-intizamlı c~miyyat h~yatı il~ seçilir. D~niz ( Q~rb-Y. M. ) va Quru (Ş~rq-Y. M .. ) dualizmi onu t~şkil ed~n qütbl~rin bir-birin~

düşm<m, altemativ olması keyfiyyatl~rin~ malikdir. "Müasir dövrün geosiyas~tçi

l~rind~n Frensis Fukuyama d~niz-quru qarşıdurmasını Ş~rq-Q~rb sivilizasiyalannın tazahürü kimi görmüşdür. (5. s. 28).

"Tellurokratiya", "quru qüdr~ti" m~kanın sabitliyi, onun keyfiyy~t oriyentasiya va xarakteristikalannın davamlı olması il~ alaq~dardır. O, sivilizasiya ·s~viyy~sind~


oturaqlıqda, mühaviz~karlıqda, iri insan birlikl~rinin -q~bil~l~rin. tayfalann,

xalqlann, dövl~tl~rin. imperiyala:rm tabe olduğu ciddi hüquqi normativl~rd.~ t::ıc~ssüm olunur. Qurunun möhk~mliyi m~d~ni bax:ı.mdan ~xlaqın q~tiy)r~tind~ v~ sosial ::ın::ın~l~rin davamlılığmda t~c~ssüm olunur. Quru ;:ırazid::ı yaşayan (xüsus~n oturaq h~yat t;:ırzi keçir;:ın) xalqlar üçün f::ırdiyy;:ıtçilik, ·sahibkarlıq ruhu kimi keyfiyy;:ıtl~rl;:ı müqayis~d;:ı kollektivizm v~ iyerarxiya daha s;:ıciyy;:ıvidir. (17, s. 21). Quru -h;:ımiş~ davamlı v~ möhk;:ım hesab olunur. Bu möhk~mlik h~m qanunlara ~ml etm~kd~, ad~t ~nan~l~rd~, ictimai t~f~kkürd~ özünü göst~rir v~ h~m ·da nasild~n

n~sil~ ötürülür. Quruda yaşayan xalqlar, etnik qruplar oturaq h~yat t::ırzin~ malikdir, f~rdiyy::ıtxilikd~n uzaqdır, kollektiv davranış normalanna am~l etm~y~ meyllidir. Quruda ciddi idar;:ıçilik v~ davramş iyerarxiyası mövcuddur. (1 7, s. 137). Coğrafi mövqeyind~n dolayı Tellurokratik sivilizasiyanın tamsilçil~ri olan İs lam önc~si

Azarbaycan dövl~tl~ri -Şumer, Aratta, Elam, Manna, Albaniya, Atropatena, Midiya, Parfiya etnososio- m~d~ni an~n~l~rini davam etdiran müasir Azarbaycan

Respublikası İdeokratik d~y~rl~rin t~msilçisi statusunda çıxış etm~kd~dir. "D~niz gücü v~ ya "talassokratiya", ... sivilizasiyamn tam ~ks tipin~ aiddir.

Ticr~t sivilizasiyası adlandırılan bu qrup daha çox dinamik v~ texniki t~r~qqiy~ meyllidir, f;:ırdi sahibkarlığa üstünlük verir. Bu c::ımiyy~td~ f;:ırdin v~ ya qrupun ~sas keyfiyy;:ıtl::ırini D~niz mü~yy~ıil~şdirir. T;:ış~bbüskarlıq v;:ı· qeyri standart q~rarlara

qadir olan f;:ırd böyük d;:ıy;:ır ifad;:ı edir. Bel~ sivilizasiyada m;:ın;:ıvi v;:ı hüquqi normalar, prinsipl;:ır v;:ı qanunlar nisb~t~n tez meydana g~lir. O, quru sivilizasiyasına nisb;:ıt;:ın daha aktiv inkişaf ed~ bil;:ır, m~n;:ıvi va m~d:?ni d;:ıy;:ırl;:ırini asanlıqla dayişir,

iraliy;:ı, yeni k;:ışflara, ma ca ralara doğru öz c alıdini getdikc;:ı artırır. (17, s. 13 7). "Talassokratiya", "d;:ıniz qüdrati" farqli d;:ıy;:ırlar;:ı asasıanan sivilizasiya tipi kimi qabul edilir. Dinamik, mütah~rrik, texniki inkişafa meyl ed;:ın bu tipin prioritetlari köç;:ıri hayat t;:ırzi (xüsusan danizçilik), ticar;:ıt, f;:ırdi sahibkarlıq ruhudur. F;:ırd

_kollektivin ;:ın müt;:ıh~rrik hiss~s~ kimi an yüks~k d~y~r k~sb edir, bu halada etik va hüquqi normalar arasında hadl~r silinir; onlar nisbi va d~yişk~n olur. Sivilizasiyamn

bu tipi sür~tl~ inkişaf edir, faal t~kamül prosesi keçir, zahiri .ın~d~ni ~lamatl~rini asanlıqla dayişir, yalnız ümumi daxili identikliyini qoruyub saxlayır. (17, s. 220) H. Makinderin tas~vvüründa Tellurokratiya va talassokratiyanın Planetar duallığı ab~di,

d~yişmn bir qanundur. B~ş~r tarixinin çox hiss~si h~r iki oriyentasiyanın mahdud miqyası daxilinda

"tellurokratiya"nın qlobal hökmranlığı şaraitind~ c~r~yan etmişdir. (17, s. 137). Biza

göra, Tellurokratiyaiıın tamsilçilari- Azarbaycanın gah m~rk~z, gah da ayal~t bölg~si

Coğrafi detenninizm ideyası va Azarbaycan madaniyyatinin asas inkişaf prioritetlari 331

kimi rol oynadığı Şumer-Elam, Midiya, 8hamani, Parfiya, Sasanlı, İslam Xilafati içarisind~-Salcuqi1ar, Teymur va Çingiıxan, Safavi va Osmanlı imperiyalannm yaratdıqları İdeoqrafik dayar simvolları Şarq sivilizasiyasının asasıarını va tipik xarakterini yaratmışdır va bu, "Torpaq" (quru) elementi sivilizasiyalann bütün ansamblı üzarinda hala da XXI asrda da üstünlük taşkil etmak iddiasındadır. Hal hazırda bu proses yenada davam etmakdadir. Daniz gücünü ABŞ, Qarbi Avropa, Quru Gücünü Rusiya va İran tamsil etmakdadir va Azarbaycan XXI asrda çox saylı qlobal eneıji layihalari ila Daniz (Avropa) va quru (Asiya) gücünün inteqrasiyasına çalışmaqdadır. "Tellurokratiya" zonası Şimal-Şarqi Avrasiyanın ucsuz-bucaqsız

qitadaxili arazisi ila (bütövlükda çar Rusiyasının va keçmiş SSRİ-nin arazisi ila) eynilaşdirilir. Azarbaycan Tellrokratiyanın markazinda qalaraq onun bütün xüsusiyyatlarini madaniyyat va sivilizasiya tipinda aks etdirir. "Talassokratiya" Avrasiya materikinin sahil zonalan, Aralıq danizi arealı, Atıantik okeam va A vrsiyanını canubdan va qarbdan alıata edan arazi manasında qabul edilir.

Belalikla dünya xarit~si mad~niyy~tl~rin v~ sivilizasiyalann tipologiyasının

formataşmasında vg mü~yy~nlaşm~sind~ asas tayinedici faktor rolu oynayan coğrafi m~kan (arazi) arnili asasında siyasi baxımdan qütbl~şir va ya qruplaşır (17. s. 137) Bu zaman Quru m~kanın mgrbzi- Hartl~nd f.Y erin M;;ırbzi), D~niz v~ okean sahil zonaları -Riml~nd (Sahil zolağı) adlandırılır.

Qruplaşma zamarn "1. Qitadaxili makanlar "qeyri-mütaharrik" platformaya, "Hartl~nd"a ("Yerin mark~zi"na ), "tellurokratik" sivilizasiyaya xas olan mahiyy~tini qoruJ'U:b saxlayan "tarixin coğrafi oxu" na çevrilir. 2. "Daxili v~ ya kontinental aypara", "sahil zonası", "Rimland" intensiv madani inkişaf makamdır. Burada "talassokratiya" cizgilari aşkar görünür, h~rç~nd, çoxsaylı "tellurokratik" meyill~r bu cizgil~ri tarazlaşdırır.

Ş~rq-Qgrb Sivilizasiya dayarl~ri asasında formalaşan Avropa-Asiya dövl~tl~rinin siyasi coğrafiyalarının şakillanm~sina Tellurokrtiya v~ Talassokratiya dualizm.i tarix boyu öz. t~sirini göst~rmişdir. Bu Dualizm içind~ HARTL8ND-i tgmsil ed~n Az~rbaycanın geosiyasi m~nsubiyyati v~ mövqeyi geosiyasi n~zariyyalard~ daqiq müayy~nlaşdirilmişdir. M~s~l~n, H. Makinderin 1904-cü ildg yaratdığı konsepsiyaya göra Az~rbaycanın yerl~şdiyi grazi "tarixin coğrafi oxu" adlanan mgrk~zin. geosiyasi m~kanına aiddir. Makinderin Harth:ınd adlandırdığı

"Şarqi Avropadan tutmuş Çin~ qadar uzanan· Avrasiyanın markazi torpağı"

adlandırdığı bu geniş arazinin tam ortası Azarbaycandır. H. Makinderd~n sonra bütün geosiyasatçi ngzariyyaçil~r dünyamn geosiyasi bölgüsünü tasvir edarkan


Az~rbaycam "Hartl:md"~ daxil etmişl~r. Geostrateji c~h~td~n Hartl~ndin m~rk~zind~ "tarixin coğrafi oxu"mövqeyind~ yerlaş~n Az~rbaycamn - Şimalla c~nubun, Ş~rql~

Q~rbin, y~ni müxt~lif geosiyasi qütbl~rin, sivilizasiyaların v~ dinl~rin qovuşduğu,

regional v~ qlobal maraqlann üst-üst~ düştüyü m~kan kimi fövq~lad~ ~h~ıniyy~ti il~ ş~rtlanir. Bütün bunlar ölbni unikalhğı il~ f~rql~ndirir v~ dünyamn t~hlük~sizlik arxitekturasının formalaşmasında Az~rbaycamn s~m~r~li iştirakını vacib edir. (18, S.

240). Q~dim Ş~rq Şumer, Aratta, Elam mad~niyy~tinin etnososiom~d~ni varisi olan Az~rbaycan coğrafiyi mövqeyin~ göra- Planetin m~hv~r regionu, yerin mark~zi, tarixin coğrafi oxu(Hartl~nd) olması etihan il~ İslamdan öne~ Ş~rq tarixi tipoloji sivilizasiyasının (Tellurokratiya) t~msilçisi Parfiya, Sasanlı imperiyalan il~ Qarb tarixi tipoloji sivilizasiyasım(Talassokratiya) t~msil ed~n Roma, Bizans irnperiyalan

arasındakı sivilizasion qarşıdurmalann, İslamdan sonra is~ İslam v~ Xristianlıq dini ~n~n~l~ri ÜZ~rind~ barq~rar olan Ş~rq-q~rb sivilizasiya tipl~ri arasındakı

qarşıdurmalann m~rkazi bölg~si olaraq h~r iki sivilizasiya d~y~rl~rind~n

bahr~l~nm~kl~ barabar, tarix boyu sosiom~dani, sosial-siyasi inkişaf xüsusiyy~tl~ri il~ Ş~rq sivilizasiyasının, "Tellurokratiyanın t~rkib hiss~si v~ t~msilçisi kimi barqarar olmuşdur.

Hartl~nd - Az~rbaycamn da daxil olduğu Böyük A vrasiya kontinenti-Şarq il~ Qarb arasında nahang t~bii kommunikasiya dalılizi rolu oynayır. Şarq-Qarb arası dahlizin-Hartl~ndin ucqarlan boyunca Aralıq d~nizi · sahill~rini, Avrasiya va Afroasiya çöllarinin t~bii etnik s~rh~dl~rini birl~şdirmiş dünya irnperiyalan Midiya,

8hamani, Roma, Osmanlı, Monqol-Tat.ar, Rusiya, 8rab Xilaf~ti irnperiyalan '{~

sivilizasiyalan yaranmış, mad~niyy~tl~rin çatışmalan, qarşıhqlı t~sirlari va birbirl~rini zanginl~şdirmasi baş vermiş, superetnoslann düşm~nçilik v~ sülh

sarhadlarinda ~hadi roadani dialoq axtanşlan getmişdir. Tarix boyu, Böyük Avrasiya çölü (Hartland) kontinentin ~sas kommunikasiya oxu olaraq qalmışdır. Kontinental ox atrafında barq~rar olmuş Ş~rq-Qarb Sivilizasiyalan "tarix boyu bir-birini. müntaza_m suratda ~v~z etmişdir. Elınin, madaniyy~tin, ilk insani dayarl~rin beşiyi

olmuş. Ş~rq b. e. ~. I minilliyİn birinci yansında öz avvalki inkişaf tempini va öncül mövqeyini tadric~n itirmiş, Qadirn Ş~rq sivilizasiyasından bahr~l~nan Antik sivilizasiya tamsilçisi Q~dim Yunanıstan elm v~ madaniyy~tin inkişafı sahasind~

ir~li çıxmışdır. Roma imperiyasının süqutu ila baş~r tarixinda ınisilsiz rol oynamış antik elm v~ mad~niyyat d~ süquta uğram.ışdır ... Antik sivilizasiyadan sonra başar tarixinda yeni elmi mad~ni yüksaliş erası VII ~srd~n sonra İslamın yaranınası il~ başlamış, elm v~ mad~niyyatin inkişaf m~rkazi yenidan şarq~ köçmüşdür. İslam

ı ı

ı ı ı

ı ı ı ! i

Coğrafi detemıinizm ideyası va Azarbaycan madaniyyatinin asas inkişafprioritetlari 333

sivil.izasiyası antik mad:miyy~ti qoruyaraq onu inkişaf etdirmiş, Q~rb~

ötürül.m~sind~ vasit~çi olmaqla Q~rb intibahı üçün ş~rait yaratmışdır. XV- XVI

~srl~rd.::ı (Orta ~sr İslam intibahının s~rv~tl~rind~n qidalanmaqla- Y. M) ~vv~ıc~ Renessans v~ daha sonra yeni iqtisadi münasib~tl~r~ -kapitalizm c~miyy~tin~

keçidin ~sasının qoyulması il~ yenid~n dirç~l~n Qarb sivilizasiyası öncül mövqey~

keçmişdir". (22, s152-153.) Bel~likl~ d;;ı Hartl;;ındin (Azarbaycaij.ln-Y. M) komple

merant rolu oynadığı "Şarq-Q~rb sivilizasiyalan b~ş;;ıriyy~tin m~n~vi t~rnqqisini

idar~ etmiş, m~n~vi t~r~qqinin b~r~btverici qüvv~l~ri olan dünya diniari v;;ı insan

büquqlan sivilizasiyalann s~rb~dl~rind;;ı yaranmışdır. Qarışıq dövrl~rda Hartl~nd

~trafmdakı sivilizasiyalann sarhadlarind~ peyğ;;ımb~rl;;ır yaranmış, t~f~kkür inkişaf

etmiş, man~vi dirç~liş baş vermişdir. (1 7, s. 489.) Az~rbaycanın t~msil etdiyi

Hartl~ndin tarixi funksiyası sivilizasiyalararası komplerİıentarlıq (tamamlama) rolu

oynamaq olmuşdur. Qeyd ed;;ık ki, Tarixi komplementarlıq (tamamlama) rolunu h~m

d~ Hartl~nddan keç~n İp~k yolu oynamışdır. B~rpa edilm;;ısind;;ı Az~rbaycanın f~al

rol oynadığı müasir İp~k Yolu qadim v~ orta çağlarda olduğıı kimi, mad~niyy~tl~r

arası dialoq, ölbl~r v~ xalqlar arası ~m~kdaşlıq, hüzur ve rifalı g~tir~r;;ık, bölgad~ki

istebsalın v~ iqtisadi inkişafın qalxmasma v~ qlobal iqtisadiyyatla inteqrasiya

olunınasma s~b~b olacaqdır. (I, s10) Q~dim İpak Yolu keçmişd~n başlasa da, g~l~

c~k inkişafa istiqam~tl~nib, Az~rbaycanm g~l~cak perspektivl~rini mü.::ıyy~n edir.

Hatl;;ındi-Yerin . coğrafi Oxunu t~msil ed~n Az~rbaycan m~d~niyyati

Sivilizasiyalar arası m~d~ni sintez prosesind~n doğıılmuşdur. Qeyd ed~k ki, tarixd~

olduğıı kimi, indi d~ Az~rbaycanın da daxil olduğıı ''Böyük A vrasiya çölü

kontinentin ~sas kommunikasiya oxu olaraq qalır, Q~rb il~ Ş~rq arasında intensiv

maddi, m~d~ni v~ informasiya mübadil~si bu ox boyunca baş verir. Q~rbi Avropada

v~ Sakit Okean regionunda iqtisadi v~ texnoloji inkişafın qütbl~ri arasında g;;ıl~c~k

n~qliyyat kommunikasiyalan buradan keçac~kdir. "(17, s. 489). Avrasiya çölü

~razisind~ sivilizasiyalar arasmda m~d~ni dialoqun va sarb~st ticar~tin tarixi

kommunikasiya qovşaqlan(TRASEKA, NABUKO, B kı-Tb ilisi-Ceyhan neft k~m~ri

Y. M) yerlaşir". Bütün tarixi dövrl;;ırd~ olduğıı kimi, müasir dövrümüzda d~

Hartl;;ınd (Az~rbaycan) "iqtisadi tranzit v~ sivil.izasiyalararası dialoqun transiyatoru

funksiyalannı yerin~ yetir~c~kdir". (1 7, s. 489)

Az;;ırbaycan tarixi Az~rbaycan siyasi coğrafiyasının Qara D~niz-X~z.::ır-B~sr~

körfni arası ~razil~rd~ böyüyüb kiçilm~ tarixidir. Azarbaycan m~d~niyy~t arealı isa

Aralıq danizi-X~z~r-Qara d~niz-B~sr~ körfazi arası ~razil~r olmuşdur. Aralıq d~nizi

x~z~r-Qara d~niz-B~sr~ körf~zi arası ~razil~rd~ doğıılmuş Antik Falsafa, İslam,

334 Yas<ım<ın Qaraqoyımlu (Mahmudova)

zardüştlük, xristianlıg, hinduizm va iudaizm ideyalan Azarbaycan sosio-madani

ananalarinda, dini-falsafi dünyagörüşlarinda sinkietik şakilda aks olunmuşdur.

Yax.ın va Orta Şarqda baş veran bütün dini-falsafi, sosial-madani proseslar

Azarbaycan sosial hayatının va madaniyyatinin şakillanmasinda öz tasirini hiss

etdirmişdir.

Asiya, Avropa va Afrika qitalarinin va madaniyyatlarinin kasişma va bir-birina

bağlanma nöqtasi olan orta şarqin markazinda Qara daniz-Xazar-Basrn körfazi

arasınçia yerlaşan Azarbaycan tarix boyu ham qadim Şarq ölblari va madaniyyatlari

içinda, ham da bütövlükda Ürourodünya madaniyyatinin qurulması va in.kişafı

prosesin~a faallıq faktoru kimi çıxış etmişdir. Har bir madaniyyatin formataşmasında rol oynayan asas ünsürlardan biri makan

anlayışının olmasıdır. Makan ikonoqrafiyası anlayışına arazilarin sosial-madani,

dini; milli va maişat cizgilrini özünda aks etdiran xarakteristika daxildir. ·

Madaniyyatlar varlıq -elm-dayar düşünca parametrlarini bir makana aks

etdirdiklarini va o makanı bu parametrlar asasında şakillandirdiklari ölçüda

-formalaşır va bir markaz xüsusiyyati qazanır ... Har bir madaniyyat ö~ yarandığı

makana markaz manası yüklayir. Madaniyyat va dünyagöitiş parametrlarinin

makanda aks etdirilmasi, o makanla etnos-millat ünsürünün bütünlaşmasi

madaniyy~tlarin xarakterini müayyanlaşdiran faktordur. · Tarix boyu Azarbaycan

madaniyyatlararası alaqalar prosesinda özünamaxsus bir mövqeya sahib olmuşdur.

Asiya-Avropa qitalarinin optimal markazinda(Hartland) yer alan Azarbaycan

iılsanlıq tarlxinin qadim madaniyyat markazlari.nin ham mirasçısı, ham da qonşu hövza madaniyyatlari arası alaqalarin qurulmasında bir markaz madaniyyat hövzasi

rolu oynamaqdadır. Turan, han, Sami, Ellin madaniyyatlarinin geokültür markaziari

va coğrafiyalan olan Mesapotomiya, Türküstan{Markazi Asiya), İran, Anadolu

bölgalarini bir. coğrafi va madani bağ kimi bir birina bağlayan Azarbaycan ham da

Misir; İran, HinQ, Çin, Türkiya madaniyyatlarinin formalaşdığı geokültüral xatt

üzarinda yerlaşan makan kimi, bu madaniyyatlarla qarşılıqlı alışveriş sistemina daxil

olmuşdur. Qadim madaniyyat xazinalarinin varisi olan Azarbaycan ananavi Şarq

İslam madaniyyati ila Yunan-Roma madaniyyat ananalari üzarinda yüksalmiş

Qarbin Modernlaşma prosesinin universal ideyalarını sintezlaşdirmakla "madaniyyat

baxımından şarq-qarb, ananavi-ça~daş, qadim-modern, iqtisadi-siyasi manada şimalcanuh qarşıdurmalarını öz madaniyyatinda aks etdiran va geniş şakilda yaşayan

ölkalardan biridir. Azarbaycan madaniyyat baxımından şarqin düşünca hikmati ila

qarbin rasional va ~raqmatik düşünca ananasini, şimalın iqtisadi yüksalişi ila

Coğrafi detenninizm ideyası va Azarbaycan madaniyyatinin asas in kiş af prioriletlari 335

c~nubun iqtisadi ddaldt .axtanşını birlikd~ içs~ll~şdir~r~k mdd~niyy~tind~ dks etdirm~ v~ tarix sah~sin~ daşıma qabiliyyatin~ malik olan bir ölk~dir. Az~rbaycan m~d~niyyati özünün 7000 illik tarixi inkişaf prosesind~ Ön Asiy~(Anadolu v~ İkiçayarası), Qafqaz, Orta Ş~rq(İran) coğrafiyalarında mövcud·ol~ m~daniyy~tl~rl~ qarşılıqlı ~laq~ ş~klind~ inkişaf ed~r~k, bu m~daniyy~t hövz~l~rind~ yaradılmış maddi-m~navi d~y~rl~ri öz dünyagürüşl~ri il~ çox müv~ff~qiyy~tl~ uyumlaşdıraraq eklektik, bütünl~şdirici bir m~d~niyy~t tipi fo~alaşdırmışlar.

Azdrbaycan coğrafiyası etno-kültüral vahid kimi e. ~. N ~srd~n etibar~n

formalaşmağa başlamışdır. (ll, S. 22. ) Bu dövr~ q~d~r is~ e. a. N minillikd~n

birinci minilliyin yansına q~d~rki dövrd~ Az~rbaycan İkiçayarası, Quzey-q~rbi İran, Xorasan(Türküstan) Ş~rqi Anadolu, Ön Qafqaz bölg~l~rini bir-birin~ bağlayan etnososio-kültür~l körpü v~ coğrafiya olmuş, bu bölg~d~ki xalqlar v~ n;ı.~d~niyy~tl~rl~ vahid genezis biİliyin~, etno-sosio- kültür~! bütövlüy~ malik olmuşdur. (12 .. s. 116.) Orta Ş~rqin mark~z bölg~si olan Az~rbaycan tarix boyu burda qurulmuş m~d~niyy~tl~rin vd imperatorluqlann mirasçısı v~ böyük m~d~niyy~t hövzasi olaraq tarixi bir ağırlığa malikdir. Türküstan, Anadolu v~ Orta Ş~rq regionlan arasında yerl~şan ~rbaycan Türk kimiiyi il~ A vrasiyanın c~nub qurşağında Çind~n Si bir~ q~d~r olan böyük Turan coğrafiyasının bir parçası v~ t~rkib · hiss~si olmaqla türk dünyasına nüfuz ed~ bilir. Az~rbaycan Sibird~n Altayiara q~d~r "böyük Avrasiya çölü"nü özünün m~d~ni t~sir dair~sin~ çevirm~k avantajına malikdir. Az~rbaycan Ş~rq (Türküstan), Q~rb (Anadolu) türklüyü arasında coğrafi, etnik, kültüral körpü v~ bağ kimi Türk dünyasının galdcayini b~lirl~y~n statusa malikdir. Coğrafi mövqeyin~ gör~ Qara d~niz- x~zar- B~sr~ körf~zi arası ~razid~ yerl~ş~r~k Orta Ş~rqin m~rk~z bölg~si olan Az~rbaycan müs~lman ölb kimi islam kimiiyi ila Asiya v~ Quzey Afrika islam ölk~l~ri il~, bütün Orta şarq müs~lman toplumlan il~ dini va kültür~l . bütünlüya malikdir v~ islam sivilizasiyasının bir parçası kimi islam dünyasının g~l~c~yinin quruluşlanmasında aktiv rol oynamaq ·patensialını qazandıran z~min~, tarixi islam m~ddniyy~tin~ · malikdir. Ön Qafqaz ölk~si kimi Az~rbaycan arazisi v~ ~halisinin böyüklüyü baxımından Qafqazın ~n güclü ölk~sidir v~ Qafqazda yaşayan xalqlar v~ kiçik etnik qruplarla coğrafi, tarixi, kültür~l, dini birliy~ v~ Qafqaz kimliyin<) malikdir. Bu baxımdan Azarbaycan bir Qafqaz ölk~si kimi Qafqazın iqtisadi va kültür coğrafiyasının g~l~c~yini müayyanl~şdir~n m~rk~z ölka olma potensialına malikdir. Ş~rq-Q~rb sivilizasiyalarının qovşağında yerl~şdiyi üçün · m~d~niyy~tinin t~m~lind~ Ş~rq-Q~rb m~dani d~yarl~rinin sintezini yarada. bilmiş Az~rbaycan coğrafi mövqeyi v~ m~d~niyy~ti il~ h~m Ş~r:q~, h~m Qdrbd nüfuz edd


bil~n m~rk~z ölk~ kimi böyük avantajiara malikdir. Bu baxımdan Az~rbaycan

m~kan v~ m~d~niyy~t baxımından bir Avrasiya ölbsidir. Avropa modernizm d~y~rl~rini (Demokratiya, insan haqlan, respublika, sientizm, sekulyarizm) ·m~nim

s~y~r~k islam m~d~niyy~ti il~ sintezl~şdirm~kl~ özün~m~xsus heterodoks islam m~d~niyy~ti yarada bil~n Az~rbaycao Ş~rq~ d~ Q~rb~ d~ açıq ölk~ olmaqla Ş~rq

Q~rb arasında dialoq, harmoniya, am~kdalıq yarada bilm~ imkanına sahibdir Bu bax.ımdan Az~rbaycan, kültür coğrafiyası kimi ş~kill~n~n Ş~rql~-Q~rb arasındaki m~d~iıi s~rh~dl~ri ayıran yox, bütüol~şd~o xüsusiyy~t~ malikdir. Az~rbaycan madaniyy~ti qapalı deyil açıq, ayıncı deyil bütüol~şdirici, uzlaşdırıcı m~d~ni-tarixi tip dir.

Ş~rq m~d~niyy~ti iç~risind~ özün~m~xsus m~d~ni-tarixi tip olan Az~rbaycan m~daniyy~ti daha cox Y axın v~ Orta Ş~rq m~d~niyy~ti il~ qarşılıqlı ~laq~d~

formalaşmışdır. Asiya, Avropa v~ Afrika qit~l~rinin v~ m~d~niyy~tl~rinin kasişm~ v~ bir-birin~ bağlanma nöqt~si v~ Islam sivilizasiyasinin coğrafi v~ m~d~ni bölg~si olan orta ş~rq, tarix~n ip~k yollarinin k~sişdiyi nöqta, y~huditik, xristianliq v~ isiamin doğulduğu yer olmaq etibari ila müq~dd~s torpaqlar adlandırılmaqdadir. Dinl~rio v~ m~d~niyyatl~rio qarşilaşdği, sintez olunduğu orta ş~rq bölg~sinin yer aldiği Avrasiya qit~sinin m~rk~zi ölkasi Iran, .Türkiy~ va ~~rbaycandir. Tarix boyu bu ölkal~rin m~d~niyy~tl~ri il~ qarşılıqlı ~laq~d~ inkişaf etmiş Az~rbaycan XXI .

yüzild~ orta ş~rqd~ m~d~niyy~tl~rin dialoqu layih~l~riod~ f~al iştirak etm~kl~ bu bölg~d~ki prosesl~rd~ v~ yenid~n qurulma lahiy~l~rind~ öz milli m~nafel~ri

bax.ımından yararlanma istiqam~tind~ f~aliyy~t göst~rm~kd~dir. Bütün bu faktorlan . nazar~ alaraq XXI yüzÜ Az~rbaycanın m~d~ni t~sir dair~sini v~ qarşılıqlı m~d~ni am~kdaşlığını Qafqaz, Yaxın v~ Orta Ş~rq, Turan, bütüolükd~ is~ A vro-Asiya m~kanlannda genişlandirm~k z~ruridir.

Az~rbaycan· Qara D~nizl~ genişl~y~r~k Qafqaz- Anadolu, Rusiya v~ Ukraynaya,

Xaz~r D~nizi vasi~sil~ Türküstan v~ İrana, Rusiyanın Volqa-Ural türk bölg~l~rin~, B~srn gölü vasit~sil~ Hörmüz boğazı- Ümman Danizin~ çıxış ~Id~ etm~kl~ Hind Okeanına çıxa bilm~ ilmkanına malikdir. Bu avantajdan istifad~ etm~l4~ ar~b

yanınadasına v~ Hindistan yanınıadasına nüfuz etm~ imkanına malikdir. Bu

geostrateji mövqeyind~n ir~li g~l~n avantajlannı yaxşı d~y~rl~ndirmkl~ genişl~nm~ potensialını yaratmalıdır.

Qeyd etm~liyik ki, bir sivilizasiyanın_ t~sir zonası prinsipi "Böyük M~kan" adı

almışdır. (1 7, s. 74). Az~rbaycanın t~sir dair~si tarix boyu Qafqaz, Yaxın v~ Orta Ş~rq, Turan, İslam coğrafiyalan olmuş, hazırda XXI yüzild~ bütün A vrasiya coğrafiyası

Coğrafi detenninizm ideyast va Azarbaycan madaniyyatinin asas inkişaf prioritetlari 337

boyu genişl~nm~kl~ bu coğrafiyalan türk m~dgniyy~tinin yayılmasının "böyük

M~kanına" çevirin~ potensialına mali.kdir. Az~rbaycan özünün coğrafi mövqeyind~n, dünya miqyaslı coğrafi - strateji ~h~miyy~t~ malik olan t~bü ehtiyatlarından v~

potensialından istifad~ ed~rk, İp~k Yolunun B~rpası, Avropa-Qafqaz-Asiya n~qliyyat

D~Wizinin yaradılması, x~z~r hövz~sinin karbohidrogen ehtiyatlannın işl~nm~si V~ dünya bazariarına çıxanlması layilı~l~rini s~m~r~li h~yata keçirir. (8, S. 24. ) Ş~rqQ~rb v~ Şimal-C~nub n~qliyyat v~ enerji d~hlizi üz~rind~ böyük ticarnt yollarının

k~sişm~sind~ yerl~şm~kl~, z~ngin t~bii ehtiyatlara malik Az~rbaycan hazırda region v~ dünya dövl~tl~ri il~ geniş siyasi, iqtisadi m~d~ni v~ dig~r ~laq~l~r qurur, bir çox beyn~lxalq iqtisdi enerji v~ n~qliyyat-'kommunikasiya layih~l~rinin ~sas iştirakçılarından v~ t~ş~bbüskarlarından biridir. 8srin müqavil~si olan Bakı- Tbilisi -Ceyhan

neft k~m~ri, Az~rbaycan qazım avropa bazarına n~ql ed~n Bakı-Tbilisi-8rzurum qaz x~tti, Bakı-Tbilisi-Qars d~miryolu x~tti regional v~ beyn~lxalq ~m~kdaşlığın parlaq nümun~l~ridir. Azrbaycan Avropanın enerji t~hlük~sizliyi üçün mühüm ~h~miyy~t

k~sb ed~n Nabukko layih~sin~ ön~m verir. İld~ 26-32 milyard kubmetr qaz ö~c~k Nabukko boru k~m~ri il~, Az~rbaycan, Qazaxıstan, Türkm~nistan qazı Avropa bazarianna ixrac olunacaq. Nabukko boru kam~rinin ötürülm~sind~ tranzİt ölka rolu oynayan Türkiy~, Bolqanstan, Ruminiya, Macanstan, Avstriya ölk~lgri il~

Az~rbaycan arasında enerji ~m~kdaşlığı v~ t~hlük~sizliyi sah~sind~ki ~m~kdşlıq

~rbaycamn beyn~lxalq mövqeyinin artmasına xidm~t etm~kd~dir. (18, S. 267-268. )

~rbaycan Böyük İp~k yolunun b~rpası il~ bağı Ş~rq-Q::ırb, Şimal-C~nub kommunikasiya layih~l~rinin h::ıyata keçirilm::ısind~ vacib rol oynayır. Bu m~qs~dl~ 1998-ci ilin sentyabrında Bala ş~h~rind::ı keçiriliDiş Böyük ip::ık yolunun b~rpası üzr~ beyn::ılxalq konfransda Avropa-Qafqaz-Asiya d~Wizinin inkişafi üzr~ çoxt~rnfli saziş

imzal~nmışdır. Az~rbaycanın bir çox ::ıh~miyy::ıtli enerji, n~qliyyat- kommunikasiya v~ tranzit yükdaşıma -Bakı-Tbilisi-Ceyhan ~sas neft v~ bakı-Tbilisi:.erzurum qaz k~m::ırl~ri, Avropa-Qafqaz-Asiya n~qliyyat-kommunikasiya d~Wizi( TRASEKA v~

Böyük İp::ık Yolu), Bakı-Tbilisi-Qars d~mir yolu layih~l~rind~ iştirala onun regionda v~ dünyada geoqitisadi ~h~miyy~tini artırmışdır. M~rk~zind~ Az::ırbaycaıiın dayandığı TRASEKA layih~sinin Hindistandan v~ Çind~n başlayaraq Portuqaliya v~ İspaniyaya

q~d~r böyük bir coğrafi ·~razidg yerl~ş~n Avropa v::ı Asiya dövl~tl~rini, C::ınub ş~rqi

Asiyadan A vropa İttifaqına q~d~r n~h~ng iqtisadi güc m~rk~zl~rini ~hat~ etm~si v::ı ~n ~lverişli marşrutla birl~şdirm~si regionaJ v~ qlob~ıl t~hlük~sizliyin t~min olunmasında

böyük töhf~ oJmuşdur. Qara d~niz V~ X~~r d~nizi regionunun dünya iqtisadiyyatına inteqrasiya olunmasını t~min etmişdir. Avropa ölk~l~ri il~ münasib~tl::ırin inkişafinda


Tarixi İpGk yolunun bGıpasını nGzGrdG tutan 'f.R..ASEKA proqrqmının hGyata keçirilmGsi mühüm rol oynayır . Bu nGhGng naqliyyat dGhlizinin mGrbzindG yerlGŞGn AzGrbaycan ŞGrqlG-Qarbin qovuşmasında mühüm rol oynayır. QGrb VG ŞGrq · madGniyyatlGrini birlaşdirGn köıpü kimi Azarbaycan sivilizasiyalar arasındakı

dialoqda fGal iştirak edGrGk bu ınGsalaya öz töhfasini verir. AzGrbaycan siyasi, sosialmGdGni baxımdan nüfuzlu beynGlx.alq tGşkilatlara inteqrasiya ol.maq xatti yürüdür. Hazırda dünyada dörd mindan çox beynalxalq va regional taşkilat mövcuddur ki, bunlardan 300- dGn çoxu hökümGtlGrarası tGşkilatlardır. AzGrbaycan BirlGşmiş MillGtlar Taşkilatı(BMT), Avropada TGhlükGsizlik VG 8mGkdaşlıq Taşkilatı(AT8T), Avropa Şurası (AŞ), MüstGqil DövlatlGr Biriiyi (MDB), GUÖAM (Gürcüstan, Ukrayna, Özbakistan, AzGrbaycan, Moldova), iKT (İslam Konfransı TGşkilatı), Qara DGniz İqtisadi Taşkilatı (QDİT), ParlamentlGrarası İttifaq (Pİ), İqtisadi 8mGkdaşlıq . TGşkilatı (İ8T) kimi beynGlxalq taşkilatların üzvü olmaqla bGrabGr, Avropa Birliyi, NATO, BeynGlxalq Valyuta Fondu, Avropa Yenidanqurma VG İnkişafBankı va digGr tGşkilatlarla fGal amakdaşlıq edir. (8, S. 24). "Maddi va MGnGvi sarvatlarinin qüdrati, geopoltik mövqeyi ila ŞarqdGn-Qarba qadar uzanan yolları bir-birina qovuşdurmaqla Asya-Avropa inteqrasiya prosesinda köıpü rolu oynayaraq, Şimal-Canuh daşımaçılıq koridorunda Canubun Şimala açılan qapısı olaraq, özünün hidrokarbon qaynaqlari ila Xazar, Ağdaniz, Qaradaniz, Baltik daniziari regionlarını ·birbirina qovuşdurmaqla, siyasi, iqtisdi potensialı ila ... Canubi Qafqazın Avropa Atıantik makanına inteqrasiya olunmasına nail ol.maqla AzGrbaycan, (19, s. 355) Yerin MGrkGzi kimi Asiya-Avropa, ŞGrq -QGrb sivilizasiyalarını sintezlaşdirmGklG planetar VGhdata nail olmaq missiyasını yerina yetirmGkdadir.

Coğrafi detenninizm ideyası va Azarbaycan madaniyyatinin asas inkişaf prioritetlari 339

öDöBİYYAT

1. Ahmet Veeeli CAN. Tarihi İpek Yolunun. Yeniden Canlandınlması: Engeller

ve Çözüm Arayışları. VIII Türk Dünyası İqtisadiyyat, Elm v:;ı Madaniyyat

Formunun "İpak Yolu XXI 8srda" ı:İıövzusunda Beynalxalq Koniransının materialları. Bakı: "İqtisad Universiteti" 2009 .

2. Arnold Toynbee. Sorakinin Tarih Felsefesi. Bk. Sorokin-Toynbee, Sosyal deyişmeler üzere denemeler. Ankara. 1964~

3. A. J. Toynbee. A. Study ofHistory/Abridget editionl London. 1962.

4. ,[{yrmı A. r . ÜCHO~LI reonoJIHTHKH. reopomrrKtieCKOe 6y.rıyı:I:{ee PoccHH. M.

, 1997. S. 23-24. Novruz M:;ımmadov. Geosiyasata Giriş. I cild. Geosiyasatin nazari ı

as aslan. Azarbaycan n:;ışriyyatı. Bakı. ı o ll. 5. 8rastun Habibbayli. Sivilizasiyalann bsişmasinda Türk dünyası: Elm va

Tahsil. Bakı. 2011.

6. Elbazak 8sg:;ırova. Müasir elmi idrakda coğrafi sistem.larin tadqiqi

problemi//Fannl:;ırarası metdologiyanın formalaşması:Problem.lar v:;ı perspektivlar. Bakı. Talaıur. 2012.

7. Fazil Q:;ızanfaroğlu. Türk kimiiyi va Az:;ırbaycan vatani. Yüksaliş İktisadi v:;ı Stratejik Araştırmalar Vakfı. Ankara 1998.

8. Heyd:;ır 8liyev va Şarq. II cild. Bakı. Ozan, 2002.

9. İbn Haldun. Mukaddin;ıe. 1.

10. İbrahim Qefesoğlu. Türk Milli Kültürü.l3oğaziçi yay., İstanbul. 1995.

1 1. İsmayıl Kayabalı. Çemender Arslanoğlu. Azerbaycan türkiari Kültür

tarihinin ana hatları. Azarbaycan kültür dam:;ıyi yayınları. N 12. Ankara. 1978.

12. İsmail Mehmetov. Türk kafkasında siyasi ve Etnik yapı. Eski çağlardan günümüze Azerbaycan Tarihi. Ötüken. İstanbul. 2009.

13. Kamal:;ı X8LILOVA. Q:;ıdim sivilizasiyalarin Böyük İp:;ık Yolu. VIII Türk

Dünyası İqtisa~.yyat, Elm v:;ı Madaniyy:;ıt Formunun "İp:;ık Yolu XXI 8srda"

mövzusunda Beyn:;ılxalq Konfransının materialları. Bakı: "İqtisad Universiteti"

2009.

14. Qabil MANAFOV. Böyük İpak Yolunuri Barpası- iqtisadi inkişafin mı,hı,m amilidir. VIII Türk Dünyası İqtisadiyyat, Elm va Madaniyy:;ıt Forumunun "İpak Yolu XXI 8srda" mövzusunda Beyn:;ılxalq Konfransının materiallan. Bakı: "İqtisad

Universiteti" 2009.


15. Lev Nikolay~viç Gumilyev. Geoqrafıya etnosa v istoriçüskiy period.

Leninqrad. 1990.

16. Lev Qumilyov. Q;;)dim Türklar. Çev. Vilayet Quliyev. Bala. 1993.

17. Novruz M;;)mm;;)dov. Geosiyas;;)t;;) Giriş. I cild. Geosiyas;;)tin n;;)Z;;)ri ;;)Saslan.

Az;;)rbaycan n;;)şriyyatı. Bala. 201 1.

18. Novruz M;;)mm;;)dov. Geosiyas;;)t;;) Giriş. ll cild. Müasir Geosiyasi prosesl;;)r.

Az;;)rbaycan n;;)şriyyatı. Bala. 20 ı ı.

ı9. Nerman Kocatürk İlham Aliyev: İp;;)k yolu uyqarlığı ve Azerbaycan

Diplomasisi. İstanbul. 2009.

20. Q. Menghin. Die weltgechictliche Rolle der ural-altaisehen Völker. AE, 42.

1929. 21. Rafiq HÜSEYNOV. Valid;;) MEHJ)f)YEVA. Böyük İp;;)k Yolu V;;)

Az;;)rbaycan. vrn Türk Dünyası İqtisadiyyat, Elm V;;) M;;)d;;}nİyy;;)t Formunun "İp;;)k

Yolu XXI 8srda" mövzusunda Beynalxalq .Konfransının materiallan. Bakı: "İqtisad Universiteti" 2009

22. S;;)lah;;)ddin X;;)lilov. Sivilizasiyalararası dialoq. Bala. 2009.

23. Smith Antoniy D. Milli Kimlik. /National İdentity. çev. Bahadır Sina Şener.

İletişim yayınlan. İstanbul. 1994.

24. Ziya Gökalp. Türkçülüyün ;;)Saslan. Inkilap kitabevi. istanbul. ı987.

25. (www. traceca. org. tr). ~.

Coğrafi detenninizm ideyası va Azarbaycan madaniyyatinin asas inkişafprioritetlari 341

XÜLASa

M~qal~d~ M~d~miyy~tl~rin v~ sivilizasiyalann xarakterik xüsusiyy~tl~rinin

t~blilinda Coğrafi Determinizm nazariyy;;ısin~ ;;ısaslan.maqla planetin coğrafi

quruluşu v;;ı sivilizasiyalann tarixi tipologiyasında öZÜnü büruz;;ı ver;;ın "fundamental dualizm" qanunu Ş;;ırq-Q~rb, Asiya-Avropa, Talassolcratiya (D~niz, su)Tellurolcratiya (Quru, Toıpaq) bölgüsü t;;ıdqiqata c;;ılb olun.muşdur.

T;;ıdqiqat zamanı aydın olunmuşdur ki, Ş;;ırq-Q;;ırb Sivilizasiya d;;ıy~rl;;ıri

~sasında formalaşan Tellurolcrtiya v~ Talassokratiya dualizmi içind;;ı HARTL8NDi("tarixin coğrafi oxu". Malcinderin Hartl;;ınd adlandırdığı "Ş~rqi Avropadan tutmuş Çin;;ı q~d~r uzanan Avrasiyanın marbzi toıpağı") t;;ımsil ed;;ın Az;;ırbaycan Şimalla c~nubun, Ş;;ırql;;ı Q;;ırbin, sivilizasiyalannın inteqrasiyasında böyük rol oynamaqdadır.

PE310ME

B .uaHHoM Hccrre.uoBaıı:mr oTpa)!(eHDr npo6rreMI>ı . «<l>yR.ZJ;aMeHTa..rn.Horo ,UyaJIH3Ma» B KORTeKeTe BOnpocoB omocHTeJThHO BocToKa-3arra.ua, A:nm-EBporn,ı, Tarraccoı<panm-TeJIJiypoı<paTHH (Mope, Bo.ua-3eMIDI, cyma) B xapaKTepHCTH'IecKHX oco6eHHOCTIDC, KOTopı,ıe rrpo.smmnoTc.sı B TeopHH reorpaıpW~ecKoro .ueTepMeHH3Ma, OCHOBaHHoro Ha reorpaıpH'leCKOM rrrraHeTapHOM YCTpOHCTBe H HCTOpW~eCKOH nmorrormı l(HBHJIH3al{H:i1:.

B xor.ue Hccrre.uoBaHH.sı 6ı.mo ycTaHoBrreHo, qTQ 6oJıı,myıo poJTh B UHBHJIH3aUHOHHoii HHTerpaıuru BocToKa 11 3ana.ua, ceBepa H ıora A.3ep6aif,zı;)!(aHa HrpaeT TeopH.si XAPTJIA.H,[(A (HCTOpH'IecKa.sı reorpa<l>W~ecKa.sı ocı.), .smmnoıı:ı;a.sıc.ıı: UeHTpa.JII>HDIMH 3eMIDIMH .A3ep6aii,zoKaHa, KOTOpa.sı IIpOCTHpaeTC.ıı: OT Kırra.sı .UO.si BocToımo:H: EBporn,ı H. KOTopa.sı npo.smrureTc.sı B .uya.mnMe Tarraccoı<panm

TeJIJiypoıq>anm, ıpopMHpYJOIUHXC.si Ha OCHOBe UeHHOCTeM 3ana,UHO-BOCTOtJHOH UHBHID13aUHH.


RESUME

"Fundamental dualisms" as East-West, Asia-Europe, Taıtasscraty (sea-water)Tallurocraty (land-soil) showing themselves on hasing to theory geographical

Determinism, geographical structure of planet and at the historical typology of .civilizations in analyze of characteristic properties of culture and civilizations had been investigated at this article.

The traditional culture (which had created during thousands years) and ideas

(ideocraty) dominates on Tallurocraty (land-soil) part of Earth; but the culture w hi ch dynamic, active, supporting technical development and defending individual rights

· of men dominates on Tallassocraty(sea-water) part ofEarth.

As a result of this work had lucid that Azerbaijan as one of the central country of Eurasia has importance in global and regional projects between Europe (seawater) and Asia (land-soil) according to Maccinder's theory which is named

Heartland (historical geographical axis) and covers central lands of Eurasia from Eastem Europe to Chine.

Çapa tövsiya etdi: f. e. d. R. x~lilov

ILAHIYYAT - Veri Tabanıisamveri.org/pdfdrg/D02632/2015_23/2015_23_MAHMUDOVAYQ.pdf · 2016-09-07 · M~s~l~n İslamdan önca güclü bir m~daniyy~t dair~sind~ formalaşmış Farslar

Documents