İktisat Ders Notları 5 - 6 - 7

FİYAT

Nispi fiyat;bir mal ya da hizmetin değişim değerinin bir başka mal veya hizmet cinsinden ifadesidir. (1 kg muz = 3 kg elma)

Mutlak fiyat; herhangi bir mal ya da hizmetin değişim değerinin para cinsinden ifadesidir. (1 kg muz = 50 kuruş)

PİYASA

Alıcı ve satıcıların mal ve hizmetlerini değiştirmeleri amacıyla bir araya gelip fiziki ya da fiziki olmayan yerlerde yapılan düzenlemelerdir.

Tam rekabet olması için gerekli bazı şartlar* vardır: a) Atomisite Şartı: Bu şart,alıcı ve satıcıların tek başına piyasa fiyatını

etkileyemeyecek kadar çok sayıda olmalarını ifade eder.Çok sayıda olan alıcı ve satıcılar piyasa fiyatını veri almak yani kabullenmek zorundadırlar.

b) Mobilite Şartı: Alıcı,satıcı ve üretim faktörlerinin tam bir hareket serbestisine sahip olmalarını ifade eder.Alıcı istediği malı alır veya vazgeçer.Satıcılar,istediği malı üretebilir veya vazgeçebilir.Üretim faktörleri hangi alanda daha fazla getiriye sahipse o alana kayabilir.

c) Açıklık (Şeffaflık) Şartı: Alıcı ve satıcıların piyasada olup bitenler hakkında anında ve aynı oranda tam bir bilgiye sahip olmalarını ifade eder.Bu durum piyasada tek bir fiyatın oluşmasına imkan verir.

d) Türdeşlik Şartı: Üretilen aynı tip malların gerek görünüm gerekse nitelikleri yönünden aynı vasıflara sahip olmalarını ifade eder.

KTÜ

– H

UKU

K DERS NOTLARI

TALEP,ARZ VE PİYASA DENGESİ

PİYASA

Ulusal Piyasa Uluslararası Piyasa

Mal ve Hizmet Piyasası

(Mal ve hizmetlerin alınıp satıldığı piyasa)

Faktör Piyasası (Üretim faktörlerinin alınıp satıldığı piyasa)

Tam Rekabet Piyasası (Alıcı ve satıcıların belli koşullar* altında,hiçbir

engelle karşılaşmadan,rekabet

ettikleri ortam)

Eksik (Aksak) Rekabet Piyasası

(Bu şartların* birinin veya birkaçının gerçekleşmesi durumunda ortaya çıkan

piyasa)

TALEP

Yeterli parası (satın alma gücü) olmayanların ya da parasını harcamak istemeyenlerin istekleri alıcı konumda olmadıkları için talep kabul edilmez.

Belirli bir fiyattan talep; belirli bir piyasada belirli bir anda belirli bir fiyattan satın almak istenen mal ya da hizmet miktarına denir.

Çizelge anlamında talep; belirli bir piyasadaki,belirli bir zamanda (gün, hafta,ay) öteki faktörler değişmemek kaydıyla,bir mal ya da hizmetin çeşitli fiyatlarından satın almak istenen miktarları ifade eder. Talep Çizelgesi,Talep Kanunu ve Talep Eğrisi

Fiyat düştükçe talep edilen miktar artmakta,fiyat yükseldikçe talep edilen miktar azalmaktadır.Fiyat ile talep edilen miktar arasındaki bu ilişkiye “Talep Kanunu” denir.

Piyasa Talep Eğrisi Gerçek dünyada bir malın tek bir alıcısı yoktur.Bir malın satıcısı,tek alıcının değil o malı almak isteyen tüm alıcıların davranışları doğrultusunda kararlarını verir. Piyasa talebi,belirli bir mala karşı olan bireysel taleplerin toplamından oluşur. Talebi Etkileyen Diğer Faktörler;Talep Eğrisi

QTX= f(FX , Fİ , FT , G , T , B)

QTX => Maldan talep edilen miktar

FX => X malının fiyatı

Fİ => X malının ikamesi ya da rakibi olan malların fiyatı

FT => X malının tamamlayıcısı olan malların fiyatı

G => Tüketicinin geliri

T => Tüketicinin zevkleri ve tercihleri

B => Tüketicinin gelecek hakkındaki beklentileri

Talep Edilen Miktardaki Değişme ve Talepteki Değişme

Talep Edilen Miktardaki Değişme

QTX= f(FX , Fİ , FT , G , T , B)

değişken sabit

Talep eğrisi üzerinde değişir.

Talepteki Değişme

QTX= f(FX , Fİ , FT , G , T , B)

sabit değişken

Talep eğrisi komple yer değiştirir.

Talepteki Değişmeye Neden Olan Faktörler

a) Diğer Malların Fiyatındaki Değişme (Fİ , FT) İkame malların fiyatları yükseldiğin de X malına olan talep artar

(Doğru yönlü ilişki vardır). Tamamlayıcı malın fiyatı yükseldiğinde X malına talep azalır(Ters

yönlü ilişki vardır). He

rhan

gi b

ir fa

ktör

ün o

mal

ın t

aleb

ini

nasıl

etk

i-led

iğin

i te

spit

edeb

ilmek

için

o fa

ktör

dışı

ndak

i diğ

er tü

m fa

ktör

lerin

sa

bit t

utul

mas

ı ger

ekir.

=>

Cet

eris

Par

ibus

İlke

si

A

B

P1

P2

Q1 Q2 Miktar (Q)

Fiyat (P)

Talep Eğrisi

Miktar (Q)

Fiyat (P)

A B C P

Q1 Q2 Q

b) Tüketicinin Gelirindeki Değişme (G) Gelir düzeyi arttıkça normal mallara olan talep artar,

gelir düzeyi düştükçe azalır.(Fakir mallara bu kural tersine işler.) c) Tüketicinin Zevk ve Tercihlerindeki Değişme (T) Diğer faktörler sabitken tüketicilerin tercihlerinde,X

malı lehine bir değişme olursa,X malının talebi artar.Yani talep eğrisi sağa kayar. Genelde moda ve reklamlar etkili olan faktörlerdir.

d) Gelecek Hakkındaki Beklentiler Bir malın fiyatının gelecekte artacağı bekleniyorsa o

malın talebi artar.Tüketici gelecekte daha pahalı almak yerine talebini öne çeker.

ARZ

Belirli bir piyasada,belirli bir anda,belirli bir fiyattan satılmak üzere piyasaya sunulan mal ya da hizmet miktarına denir.

Fiyat ile arz edilen miktar arasındaki doğru yönü ilişkiye “Arz Kanunu” denir.

Arz Fonksiyonu

QAX= f(FX , FD , FÜFF , T , B)

QAX => Maldan arz edilen miktar FÜFF => Üretim faktörlerinin fiyatı

FX => X malının fiyatı T => Teknolojik bilgi seviyesi FD => Diğer malların fiyatı B => Gelecek hakkında beklentiler

Arz Edilen Miktardaki Değişme ve Arzdaki Değişme

Arzdaki Değişmeyi Etkileyen Faktörler

a. Diğer Malların Fiyatlarındaki Değişme Herhangi bir X malının fiyatındaki değişiklik yokken,bu malın

üretiminde kullanılan üretim faktörleriyle üretilebilecek malların fiyatları değiştiğinde X malının arzı da değişir (Dada karlı olanı üretmek ister).

b. Üretim Faktörlerinin Fiyatı Bir malın üretiminde kullanılan üretim faktörlerinin fiyatları arttığında

o malın arzı azalır. c. Teknolojik Bilgi Seviyesi Eğer kullanılan teknolojide bir ilerleme olursa,üretim maliyetleri düşer

ve ilgili malın arzı artar. d. Gelecek Hakkında Beklentiler Eğer malın fiyatının gelecekte artacağı tahmin ediliyorsa ve malın

stoklanması mümkün ise o malın arzı azalır.Çünkü üretici malı gelecekte daha pahalı satacağını tahmin ettiğinden şimdi satmaktan vazgeçer.

Faki

r mal

kav

ram

ı o m

alın

köt

ü ol

duğu

anl

amın

a ge

lmez

.

Gerçekte orjine göre içbükey eğridir.

Q

P

P1

P2

Q1 Q2 Q

P

A

B

Q

P

P

Q1 Q2 Q

A A1 A2

Arz edilen miktardaki değiş-mede eğri üzerinde kayar.

Arz edilen miktardaki değişmede eğri grafikte komple hareket eder.

Piyasa Dengesi

Ne arz ne de talep eğrisi tek başına piyasada oluşacak denge fiyatı ve denge miktarını belirleyemez.Tam rekabet piyasasında bir malın fiyatı arz ve talebin kesişmesi sonucu belirlenir.

Arz ve talep piyasada karşılaştığında arz edilen miktar ile talep edilen miktarı birbirine eşitleyen fiyata “denge fiyatı” ya da “piyasa fiyatı” denir.Bu fiyat tektir ve alıcı – satıcılar tarafından kabullenir.

Özetle;fiyatın,denge fiyatından ayrılması durumunda alıcılar ya da satıcılar arasındaki rekabet fiyatı tekrar denge fiyatına döndür-mektedir.

TALEBİN FİYAT ESNEKLİĞİ

eT= 푻풂풍풆풑 풆풅풊풍풆풏 풎풊풌풕풂풓풅풂풌풊 % 풅풆ğ풊ş풎풆

푭풊풚풂풕풕풂풌풊 % 풅풆ğ풊ş풎풆

Fiyattaki % değişmesini,talep edilen miktardaki % değişim üzerinden ölçen ifadedir.

Esneklik katsayısı sıfır ile sonsuz arasında değer alır.

Nokta ve Yay Esnekliği

Q

P

D Denge Fiyatı

Arz Fazlası

Talep Fazlası

A

T

KTÜ

– H

UKU

K DERS NOTLARI

ARZ VE TALEP ESNEKLİĞİ

∆푸 => miktardaki değişme푸ퟏ => ilk miktar

∆푭 => fiyattaki değişme푭ퟏ => ilk fiyat

eT =1 Birim esneklik

eT <1 inelastik / sert / fiyat değişimle-rinden pek etki-lenmez.

eT >1 elastik / duyarlı eT =0 hiç esnek değil / fiyat değişiminden hiç etkilenmez

eT = ∞ tam esnek

Q

P

P1

P2

Q1 Q2 Miktar (Q)

Fiyat (P)

A

B

Nokta esnekliğinde A ->B giderkenki esneklik katsayısı ile B ->A giderkenki esneklik katsayısı eşit olmayabilir.

Bu yüzden ortalama alınarak bulunabilir.Buna yay esnekliği denir.

A ile B arasındaki mesafe az olduğunda nokta esnekliği de işe yarar.

Nokta Talep Esnekliğinin Geometrik Yoldan Gösterimi

Talebin Fiyat Esnekliğini Etkileyen Faktörler

a) Mala duyulan ihtiyacın şiddeti: Zorunlu malların fiyatlarındaki değişme talep edilen miktarı fazla etkilemez.Talep esnekliği serttir. Lüks mallarda fiyat değişimi karşısında talep edilen miktar oldukça fazla etkilenir.Talep esnekliği yumuşaktır.

b) Malın ikamesinin olup olmaması: Bir malın ikame olanakları fazla ise, malın fiyatı düştüğünde talep edilen miktar artar,fiyat yükseldiğinde ise miktar azalır.Talep esnekliği yumuşaktır,elastiktir.Aksine malın ikame olanağı sınırlı ise,talep edilen miktar fiyat değişmelerinde fazla etkilemez.Talep esnekliği serttir.

c) Mala harcanan paranın tüketici bütçesindeki nispi payı: Mala harcanan para tüketici bütçesinde fazla bir yer tutmuyorsa,bu tür malların fiyat değişimi talep edilen miktarı fazla etkilemez.Talep esnekliği serttir.Tam tersinde talep esnekliği yumuşaktır.

d) Zaman: Başlangıçta fiyat esnekliği serttir.Ancak zaman uzadıkça talep edilen miktarın fiyat değişimlerine karşı gösterdiği duyarlılık artar ve zaman uzadıkça talep esnek hale gelir.

Talebin Fiyat Esnekliği ve Toplam Harcamalar (Toplam Satış Hasılatı)

Toplam Harcama = Toplam Hasılat = P x Q

TALEBİN GELİR ESNEKLİĞİ

eG= 푻풂풍풆풑 풆풅풊풍풆풏 풎풊풌풕풂풓풅풂풌풊 % 풅풆ğ풊ş풎풆

푮풆풍풊풓풅풆풌풊 % 풅풆ğ풊ş풎풆

A

B

C

eT =푨푪푨푩

H M

eT > 1 P1

P2

Q1 Q2

P1 – P2 arasındaki fark,Q1-Q2 arasındaki farktan az olduğu için elastiktir.

D

DMQ1Q2>P1P2HD olduğu için toplam hasıla artmış.

D

P1

P2

Q1 Q2

M

H eT < 1

P1P2DH>DHQ1Q2 olduğu için toplam hasıla azalmış.

P1

P2

eT = 1

P1P2DH=DHQ1Q2 olduğu için toplam hasıla değişmez.

D

Q1 Q2

∆푸 => miktardaki değişme푸ퟏ => ilk miktar

∆푮 => gelirdeki değişme푮⬚

ÇAPRAZ TALEP ESNEKLİĞİ

eÇ = İ풍품풊풍풊 풎풂풍 풏 (풙 풎풂풍 )풎ş풌풕풂풓 풏풅풂풌풊 % 풅풆ğ풊ş풎풆

푫풊ğ풆풓 풎풂풍 풏 (풀 풎풂풍 )풇풊풚풂풕 풏풅풂풌풊 % 풅풆ğ풊ş풎풆

ARZ ESNEKLİĞİ

eA= 푨풓풛풆풅풊풍풆풏 풎풊풌풕풂풓풅풂풌풊 % 풅풆ğ풊ş풎풆

푭풊풚풂풕풕풂풌풊 % 풅풆ğ풊ş풎풆

Nokta ve Yay Esnekliği

Fiyat değişmeleri yüksek olduğunda yay esnekliği formülü kullanılması uygundur.

eA =

∆푸푸ퟏ 푸ퟐ

ퟐ∆푷

푷ퟏ 푷ퟐퟐ

Arz Esnekliğini Etkileyen Faktörler

a) Üretim sürecinin karakteristiği ve maliyet yapısı: İkamesi kolayca mevcut olan malların arz esnekliği yüksek,ikamesi olmayan malların arz esnekliği düşüktür.Malın üretimi artıtıldığında,birim maliyetler hızlı bir şekilde artarsa arz esnekliği düşük,maliyetler daha yavaş yükseliyorsa arz esnekliği yüksek olur.

b) Stoklanabilme özelliği ve maliyeti: Bir mal kolayca stoklanabiliyorsa ve stoklanma maliyeti düşükse arz esnekliği yüksek olur.

c) Zaman: Üç zaman dönemi vardır:Piyasa döneminde (çok kısa dönem) artırmak,miktarını değiştirmek mümkün olmadığından arz esnekliği sıfırdır (Ayarlanma olanağı olmadığından).Üreticilerin ya da firmaların üretimlerinin üretim kapasitesi dahilinde sınırlı olarak artırabildikleri döneme kısa dönem denir.Çok kısa döneme göre daha esnektir.Uzun dönem,üreimi artırabilmek için yeni yatırımların ve tüm girdilerin değiştirilebildiği dönemdir.Arz esnekliği bu dönemde oldukça esnektir.

İkame Mal - eç pozitif yönlü

ikame malın fiyatı düştüğünde ilgili malın talebi düşer. (Zira Y malına yöneliş olur.)

eç<1

Tamamlayıcı Mal - eç negatif yönlü

Tamamlayıcı malın fiyatı düştüğünde ilgili malın miktarı artar. (Zira bu haliyle Y malı daha çok alınabilir.)

eç>1

eA>1 eA=1

eA<1

eA=0

eA=∞ Q

P Apiyasa Akısa

Auzun

P

Q

KARDİNAL YAKLAŞIM

Faydanın ölçülebilir olduğunu varsayan kardinal yaklaşım,mal ve hizmetlerden sağlanan faydaları bir birimle ifade etmiştir. [Örn.: 1 kg elma = 100 fayda birimi (util),1 otomobil = 1000 fayda birimi (util) gibi.]

Mal ve hizmetlerden sağlanan fayda bunlara duyulan ihtiyacın şiddetine bağlıdır.İhtiyacın şiddeti fazla olduğu zaman fayda yüksek olur,şiddet azalığında sağlanan fayda da azalır.

Tüketicinin belirli bir dönemde tükettiği bir malın tüm birimlerinden sağlanan faydaya toplam fayda (TF) denir.

Tüketilen malın en son biriminden elde edilen fayda ya da tüketilen en son birimin toplam faydada meydana getireceği değişme marjinal fayda (MF) olarak tanımlanır.

MF= 푻풐풑풍풂풎 푭풂풚풅풂풅풂 푴풆풚풅풂풏풂 푮풆풍풆풏 풅풆ğ풊ş풎풆

푻ü풌풆풕풊풎 푴풊풌풕풂풓 풏풅풂 푴풆풚풅풂풏풂 푮풆풍풆풏 풅풆ğ풊ş풎풆 = ∆푻푭

∆푸

İhtiyaçlar giderildiğinde nasıl şiddetleri azalıyorsa sağlanacak olan marjinal fayda da azalır.Bu duruma azalan marjinal fayda ilkesi denir. Tüketici Dengesi

Tercih ettiklerinden daha farklı mal ve hizmet bileşimi satın aldığında sağladığı toplam fayda artmıyorsa tüketici dengeye gelir.

Tüketici kendini dengeye getirecek yani ona en çok faydayı sağlayacak mal ve hizmetleri nasıl tespit edecektir.Bu tespit yapılırken bazı varsayımlar geçerlidir:

a. Tüketicinin geliri sabittir.

b. Piyasadak, mal ve hizmetlerin fiyatı sabittir. c. Tüketici her mal ve hizmetten sağladığı marjinal faydanın mikta-

rını bilmektedir ve azalan marjinal fayda ilkesi geçerlidir. Her mala harcanan son liradan sağlanan marjinal faydalar bütün mallar

için eşitlendiğinde denge sağlanmış ve en çok fayda sağlayan mal ve hizmet bileşimi tespit edilmiş olunur.

Denge = = = = ….. =

ORDİNAL YAKLAŞIM

Faydanın ölçülemeyeceğini savunurlar. Tüketici dengesini açıklarken kullandıkları araçlar farksızılık eğrileri ve

bütçe doğrusudur.

Farksızlık Eğrileri

Tüketiciye aynı fayda düzeyini sağlayan farklı mal bileşimlerinin geometrik yeri olarak tanımlanabilir.

Orjinden daha uzakta olan farksızlık eğrisi daha yüksek bir fayda düzeyini (U2) temsil eder.

Farksızlık eğrileri negatif eğimlidir yani sol yukarıdan sağ aşağıya doğru inerler.Bunun nedeni tüketicinin aynı fayda düzeyinde kalabilmesi için bir maldan aldığı miktarı azaltırken diğer maldan aldığı miktarı artımasıdır.

Farksızlık eğrileri birbirlerini kesmezler.

KTÜ

– H

UKU

K DERS NOTLARI

TÜKETİCİ DENGESİ ANALİZİ

U1 => U:Utility(fayda)

U2

A Malı

B Malı

A malının fiyatı ucuzlamıştır.

A malının fiyatı pahalılaşmıştır.

Farksızlık eğrileri orjine göre dış bükeydir.Bunun nedeni marjinal ikame oranıdır(Birinden 1 birim daha alabilmesi için diğer maldan vazgeçmesi gereken miktar).

b1-b2 arasının çok küçük olduğunu kabul edersek marjinal ikame oranı farksızlık eğrisinin eğimine eşit olur.

B malından kullanılan miktar arttıkça marjinal ikame oranı gittikçe azalır.Marjinal ikame oranının gittikçe azalmasının nedeni,azalan marjinal fayda ilkesidir.

Bütçe Doğrusu

Belirli bir geliri ve veri piyasa fiyatları ile tüketicinin çeşitli mallardan satın alabileceği mal miktarlarını belirleyen bütçe kısıtı,bütçe doğrusu ile ifade edilir.

Kardinal yaklaşımda denge şartı;

푴푭풂

푭풂 = 푴푭풃

푭풃 idi.

Ordinal yaklaşımı dikkat alalım.Bütçe doğrusunun eğimi;

tan ∝ = //

= . = olur.

Farksızlık eğrisinin eğimi marjinal ikame oranınına eşittir.Yani;

MİOab= ∆∆

= dir.

DH

MU1

U2

A Malı

B Malı

α

X

Y

A1

B1 b1 b2

a1

a2

A Malı

B Malı

α β θ

b1 b2 b3

K

L

M

U1 U1

A Malı

B Malı

A Malı

B Malı

X

Y

B

A G/Fa

G/Fb

Bütçe Doğrusu

X: Alımlar durumunda gelirinin tamamını kullanıyor demektir.

Y: Bu noktadaki bir bileşimi satın alması mümkün değildir.

G/Fa: Gelirinin tamamı ile A malı satın almak isterse alabileceği miktar

G/Fb: Gelirinin tamamı ile B malı satın almak isterse alabileceği miktar

B

G/Fb

A

G/Fa

Ya tüketicinin geliri artmış ya da mallar aynı oranda ucuzlamıştır.

Ya tüketicinin geliri azalmış ya da mallar aynı oranda pahalılaşmıştır.

G/Fa

G/Fb

G/Fa1

G/Fa2

A Malı

B Malı G/Fb

G/Fa

B0

A0 D

Çünkü B malını ∆푏 kadar daha fazla tüketip A malı ∆푎 kadar azalttığında aynı fayda düzeyinde kalabilmek için

∆푎. 푀퐹 = ∆푏. 푀퐹 olur.Buradan

Kaybedilen Kazanılan

Fayda Fayda

MİOab = ∆∆

= eşitliği elde edilir.

D noktasında bütçe doğrusunun eğimi (Fb / Fa) ile farksızlık eğrisinin eğimi (MFb / MFa) birbirine eşit olduğundan; = olur.

Düzenleme yapıldığında = eşitliğine ulaşılır.Bu da kardinal yaklaşım-

daki dengenin aynısıdır.

Denge Noktasındaki Değişikler

a) Fiyatlardaki değişmenin tüketici dengesine etkisi: Tüketicinin satın aldığı mal ve hizmetlerin fiyatlarındaki değişim bütçe doğrusunun komple yer değiştirmesine ya da eğiminin değişmesine neden olur.

Fiyat tüketim eğrisi; tüketicinin satın aldığı mallardan birisinin fiyatının değişmesi durumunda,tüketiciye en yüksek faydayı sağlayacak farklı mal bileşimlerinin geometrik yeridir.

b) Gelirdeki değişmenin tüketici dengesine etkisi: Tüketici gelirindeki artma bütçe doğrusunun paralel olarak sağa,gelirdeki azalma ise bütçe doğrusunu paralel olarak sola kaydırır.

G/Fb1

D1

D2

G/Fb2

G/Fa

B Malı

A Malı

Fiyat-Tüketim Eğrisi

D2

D1

D3

G1/Fa

G2/Fa

G3/Fa

G3/Fb G2/Fb G1/Fb

Gelir-Tüketim Eğrisi

KTÜ

– H

UK

UK

MUTLUAY DAŞDEMİR

[email protected]