ΦIEPΩMA Iστρία επτά αιώνων · tύρκς περιηγητής eλιά tσελε-μπή πυ επισκέθηκε την hπειρ (1670) αναέρει τι στα

2 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 5 IANOYAPIOY 1997

AΦIEPΩMA

KYPIAKH 5 IANOYAPIOY 1997

2-32 AΦIEPΩMA� Iστ�ρία επτά αιώνων.Φωτ�γραίες μνήμης και

ν�σταλγίας απ� τα

Iωάννινα.

� «Tων Iωαννίνωνπ�λίδι�ν».Iστ�ρικ� περίγραμμα της

π�λης απ� την

εγκατάσταση των

Bυ�αντινών στα 1204 έως

τα �ρ�νια τ�υ Aλή Πασά.

T�υ Bασ. Bλ. Σ�υρ�ερα.

� H νεώτερη π�λη.Σελίδες ιστ�ρίας των

Iωαννίνων απ� την

καταστρ�ή τ� 1820, την

περί�δ� της

τ�υρκ�κρατίας, την

απελευθέρωση στα 1913

έως και τ� πρώτ� μισ�

τ�υ αιώνα μας.

T�υ Bασ. Bλ. Σ�υρ�ερα.

� Στις ��θες της Λίμνης.Περιδια"αίν�ντας στα

Tαμπάκικα, στις

απ�"άθρες με τα καΐκια,

στα κρασ�π�υλειά.

Γνωριμία με έναν

άγνωστ�, %ε�ωριστ�

κ�σμ�...

T�υ Δημήτρη Xατ�ή.

� H ε�ραϊκή κ�ιν�τητα.Στιγμι�τυπα απ� την

α%ι�λ�γη συμμετ��ή τ�υς

στην εμπ�ρική, κ�ινωνική

και θρησκευτική �ωή της

π�λης των Iωαννίνων.

T�υ Δημήτρη Xατ�ή.

� O λ�γι�ς π�ιητής Γιωσέ� Eλιγιά.Aγνωστη αλλά

σημαντική πρ�σωπικ�-

τητα της ε"ραϊκής

κ�ιν�τητας της π�λης και

άριστ�ς μεταραστής

"ι"λικών κειμένων και

της νεώτερης ε"ραϊκής

π�ίησης.

T�υ Γιώργ�υZωγρα�άκη.

E�ώ�υλλ�: Aμέσως μετά την απελευθέρω-ση, 1945 (�ωτ.: K. Mπαλά�ας).

Yπεύθυν�ς «Eπτά Hμερών»:

BHΣ. ΣTAYPAKAΣ

Iστ�ρία επτά αιώνωνΦωτ�γραίες μνήμης και ν�σταλγίας απ� τα Iωάννινα

Mικρ�ί ��σκ�ί· στ� �άθ�ς η π�λη και η λίμνη (�ωτ. Nelly’s), 1930.

«Γαλα��πράσινη και �αθιά, δίπλα στη μικρή π�λη, απλώνεται η λί-μνη. Mέσα στα νερά της καθρε�τί�ει τα ψηλά τ�υ τα τεί�ια τ� παλι�,μεσαιωνικ� και –θέλ�υν να λεν– ακ�μα παλι�τερ� κάστρ� της...».

Δημήτρης Xατ�ής«T� τέλ�ς της μικρής μας π�λης»

IΩANNINA. Σύγ�ρ�νη π�λη, με μακραίωνη ιστ�ρία καιπλήθ�ς μνημεία, είναι κτισμένη στις ��θες της θρυλικήςλίμνης, της Παμ�ώτιδας. Aιώνες τώρα παραμένει τ� με-γαλύτερ� εμπ�ρικ�, �ι�μη�ανικ� και πνευματικ� κέντρ�της Hπείρ�υ. T� �ν�μα της π�λης ανα�έρεται πρώτη ��-ρά, τ� 1020, σε έγγρα�� τ�υ Bασιλεί�υ τ�υ B�υλγαρ�-κτ�ν�υ. Tην κατέλα�αν �ι N�ρμανδ�ί και �ι Φράγκ�ι καιμετά πέρασε, διαδ��ικά, στα �έρια των Bυ#αντινών καιτων Σέρ�ων (καταλή�θηκε τ� 1345, απ� τ� �ασιλιά τηςΣερ�ίας Στέ�αν� Δ�υσάν) και των T�ύρκων, τ� 1431.

Aκ�λ�υθεί η επ��ή τ�υ Aλή πασά, τ� 1788. Eίναι γνω-στή η ακμή π�υ γνώρισαν τα Iωάννινα και ακ�μη πι� γνω-στ�ί �ι θρύλ�ι γύρω απ� τ�ν Aλή πασά, την αυλή τ�υ, τηνKυρά-Φρ�σύνη, ανάμικτ�ι με τις ιστ�ρικές μνήμες (�ι α-γώνες των Σ�υλιωτών, η καταστρ��ή της π�λης τ�1820...) π�υ ε%ακ�λ�υθ�ύν και σήμερα να συν�δεύ�υντ�ν τα%ιδιώτη, κυρίως �ταν �ρίσκεται στ� κάστρ�, περι-δια�αίνει τις ��θες της Παμ�ώτιδας και �τάνει στ� νησά-κι της με τα μ�ναστήρια τ�υ 13�υ αιώνα.

Tα Iωάννινα, με τ�υς θρύλ�υς τ�υς και τη λίμνη αδιά-σπαστ� σύν�λ�, την ιστ�ρία, τη �ύση, τ�υς ανθρώπ�υς,τ�υς λ�γ�τέ�νες, τα μνημεία και ��ι μ�ν�, παρ�υσιά#�-νται στ� έργ� «Iωάννινα 1890-1950), λεύκωμα - σταθμ�

των εκδ�σεων «Oλκ�ς» και ��ρηγ� τ� «Iδρυμα Pι�αρεί�υEκκλησιαστικής Σ��λής». Γνωστ�ί �ωτ�γρά��ι (Mπαλά-�ας, Mελετ#ής, Kαλ�γερίδης, Παναγιωτίδης, Nelly’s, Πα-παϊωάνν�υ...) αλλά και άγνωστ�ι, �πως � Nισήμ Δαυίδ Λε-�ή –E�ραί�ς γιατρ�ς και ερασιτέ�νης �ωτ�γρά��ς– απα-θανάτισαν σε μαύρ�-άσπρ� τη �ύση, τ� δ�μημέν� περι-�άλλ�ν, τ�υς ανθρώπ�υς, τ�ν τρ�π� #ωής και τα σημα-ντικά ιστ�ρικά γεγ�ν�τα των Iωαννίνων και της ευρύτε-ρης περι��ής. T� �ωτ�γρα�ικ� υλικ� π�υ συνέλε%ε τ�«Pι#άρει� Iδρυμα», �πως σημειώνει στην εισαγωγή �πρ�εδρ�ς τ�υ κ. Aγγελ�ς Kίτσ�ς, «έ�ει δια�ρ�νική α%ία,και με τις επικυρώσεις των εμπειριών π�υ κάνει, και μετις πληρ��ρίες π�υ μας δίνει, πρ�σ�έρεται για π�λλάπράγματα: π�λιτική ανάγνωση, π�λε�δ�μική, αρ�ιτεκτ�-νική, ενδυματ�λ�γική μελέτη, συγκριτικές έρευνες, κ�ι-νωνι�λ�γικές αναλύσεις κ.ά. Πέρα απ� �λα αυτά �μως,μέσα απ� τ� λυκ��ως των μαυρ�ασπρων �ωτ�γρα�ιών,αναδύεται αμυδρή, αλλά αυθεντική η εικ�να της �μ�ρ-�ιάς, της αρ��ντιάς και της πρ�κ�πής – μιας δέσμης α-%ιών π�υ, σε παλαι�τερ�υς �ρ�ν�υς, συμ��λι#αν τη συ-νείδηση τ�υ έθν�υς στα Iωάννινα». Oι «Eπτά Hμέρες» μετην άδεια των εκδ�σεων «Oλκ�ς» αναδημ�σιεύ�υν τ�κείμεν� τ�υ �μ�τιμ�υ καθηγητή στ� Πανεπιστήμι� τηςAθήνας κ. Bασ. Σ�υρ�ερα, «Iστ�ρικ� περίγραμμα επτάαιώνων». T� α�ιέρωμα συμπληρών�υν απ�σπάσματα α-π� τ� αριστ�ύργημα τ�υ Δημήτρη Xατ#ή «T� τέλ�ς τηςμικρής μας π�λης» και �ι�γρα�ικ� σημείωμα τ�υ Γιώρ-γ�υ Zωγρα�άκη για τ� σημαντικ�, αλλά άγνωστ�, E�ραί�π�ιητή Γιωσέ� Eλιγιά. B.Σ.

KYPIAKH 5 IANOYAPIOY 1997 - H KAΘHMEPINH 3

«Tων Iωαννίνων π�λίδι�ν»Iστ�ρικ� περίγραμμα απ� την εγκατάσταση των Bυ�αντινών έως τα �ρ�νια τ�υ Aλή Πασά

Γιαννιώτικη ικγένεια στ τέλς τυ αιώνα.

T�υ Bασ. Bλ. Σ�υρ�ερα

Oμ�τιμ�υ καθηγητή τ�υ Πανεπιστημί�υ Aθηνών

ΣTIΣ APXEΣ τ�υ 13�υ αιώνα, μετάτην κατάληψη της Kωνσταντιν�ύπ�-λης απ� τ�υς Σταυρ��ρ�υς και τ�νκαταρκεματισμ� των �υ�αντινών ε-δα�ών, κλάδ�ι ισ�υρών και αρ��ντι-κών �ικ�γενειών απ� την πρωτεύ�υ-σα και απ� άλλα κέντρα της αυτ�-κρατ�ρίας ανα�ήτησαν και �ρήκανστην Hπειρ� κατα�ύγι�, «σώτειρανκι�ωτ�ν», �πως �αρακτηρί�ει κείμε-ν� της επ��ής τ�ν τ�π� της εγκατά-στασής τ�υς.

T� «των Iωαννίνων π�λίδι�ν», π�υπαρα�ωρήθηκε στ�υς �υ�αντιν�ύςπρ�σ�υγες, με τ� ρι�ικά ανακαινι-σμέν� ευθύς μετά τ� 1204 Kάστρ�,συγκέντρωσε τις επ�μενες δεκαε-τίες και άλλ�υς κατ�ίκ�υς και τ�

1319 σε �ρυσ��υλ� τ�υ �υ�αντιν�ύαυτ�κράτ�ρα Aνδρ�νίκ�υ B΄ ανα�έ-ρεται ως «άστυ π�λλών δια�έρ�ν»,π�υ «μεμέστωται �ικητ�ρων, ακμά-�ει δε πλ�ύτω και πάσιν άλλ�ις ενα-�ρύνεται».

H ανάπτυ�η της π�λης

Aπ� την αρ�ή τ�υ 14�υ αιώνα τ�Kάστρ�, έδρα τ�υ Δεσπ�τάτ�υ τωνIωαννίνων, π�υ εί�ε απ�δεσμευθείαπ� την ηγεμ�νία της Aρτας, υπήρ$εαπ� κάθε άπ�ψη σημαντικ� κέντρ�στην καρδιά της Hπείρ�υ επί τρειςαιώνες, ώς την απ�τυ�ημένη ε$έ-γερση τ�υ Δι�νυσί�υ Φιλ�σ��υ τ�1611. Tην ανάπτυ$η της π�λης δεν α-νέκ�ψε η τ�υρκική κατάκτηση. Tαπρ�ν�μια π�υ ��ρήγησε στ�υς κα-τ�ίκ�υς � Σινάν πασάς μετά την α-

ναίμακτη παράδ�ση των Iωαννίνωντ� 1430 επέτρεψαν τη συνέ�ιση της�ικ�ν�μικής δραστηρι�τητας τωνκατακτημένων. Διατηρήθηκαν �ι θε-σμ�ί αυτ�δι�ίκησης, η εκκλησιαστι-κή �ωή δεν επηρεάστηκε, δεν «ε�α-λάσθησαν» �ι να�ί και τα μ�ναστήριακαι δηλων�ταν στ� κείμεν� των πρ�-ν�μίων �τι δεν θα ε�αρμ�σθεί παι-δ�μά�ωμα και δεν θα �τιστεί τ�αμίστην π�λη. Διατηρήθηκε επίσης τ�καθεστώς της γαι�κτησίας («�ι άρ-��ντες �σ�ι έ��υσι τιμάρια, πάλιν νατα έ��υσι»).

Παρά τ� γεγ�ν�ς �τι �ι ειδήσειςγια τ�ν πληθυσμ� της π�λης κατάτην πρώτη περί�δ� της τ�υρκικήςκατάκτησης είναι πενι�ρές, τα στ�ι-�εία π�υ έ��με στη διάθεσή μας �-δηγ�ύν στ� συμπέρασμα �τι τα Iωάν-νινα, ε$αιτίας πιθαν�τατα των πρ�-

ν�μίων τ�υς, υπήρ$αν π�λ�ς έλ$ηςγια κατ�ίκ�υς της ενδ��ώρας αλλάκαι άλλων περι��ών.

Σύμ�ωνα με μαρτυρία π�υ ήλθεπρ�σ�ατα στ� �ως, τ� 1430 στα Iω-άννινα υπήρ�αν 200 ν�ικ�κυριά(1.000 κάτ�ικ�ι) και στις αρ�ές τ�υ16�υ αιώνα εί�αν $επεράσει τα 500(2.500 κάτ�ικ�ι). Λίγες δεκαετίες αρ-γ�τερα, τ� 1564, σε τ�υρκικ� κατά-στι�� αναγρά��νται 1.300 �ικ�γενει-ακές εστίες (περίπ�υ 6.500 άτ�μα),απ� τις �π�ίες μ�ν� 50 είναι μ�υ-σ�υλμανικές, δεν γίνεται �μως μνείαγια τ�υς E�ραί�υς της π�λης, μ�λ�-ν�τι μαρτυρ�ύνται απ� τ� 1319 στ��ρυσ��υλ� τ�υ Aνδρ�νίκ�υ B΄. OιEλληνες και �ι E�ραί�ι παρέμενανστ� Kάστρ�, ενώ η τ�υρκική �ρ�υράστρατ�πέδευε έ$ω απ� τα τεί�η, σε

Συνέ�εια στην 4η σελίδα

Συνέ�εια απ� την 3η σελίδα


Γεύμα αρ��ντων στις ��θες της λίμνης, την περίδ της Tυρκκρατίας.

Γιαννιώτισσα στις αρ�ές τυ αιώνα.

τ�π�θεσία π�υ έμεινε γνωστή με την�ν�μασία T�υρκ�πάλ�υκ�.

H ε�έγερση τ�υ 1611

Στην τελευταία δεκαετία τ�υ 16�υαιώνα, ακρι�έστερα τ� 1589, � πλη-θυσμ�ς εί�ε �τάσει τ�υς 10.000 κα-τ�ίκ�υς και �ι γιαννιώτες πραγμα-τευτάδες εί�αν αρ�ίσει να κιν�ύνταιπρ�ς άλλες περι��ές των Bαλκανίωνκαι πρ�ς τη Bενετία. Tην �ικ�ν�μικήανάπτυ$η της π�λης, π�υ συνε�ι��-ταν με αργ�ύς αλλά σταθερ�ύς ρυθ-μ�ύς, ανέκ�ψε η απ�τυ�ημένη ε$έ-γερση τ�υ 1611, �ργανωμένη απ�τ�ν επίσκ�π� Tρίκκης Δι�νύσι� Φι-λ�σ�� (Σκυλ�σ�� κατά τ�υς ε-�θρ�ύς τ�υ). T� μαρτυρικ� θάνατ�τ�υ ακ�λ�ύθησαν σκληρά αντίπ�ινατων T�ύρκων.

Oι �ριστιαν�ί διώ�θηκαν απ� τ�Kάστρ�, η �υ�αντινή π�λη καταστρά-�ηκε, τα πρ�ν�μια τ�υ 1430 καταρα-γήθηκαν και στη θέση της �υ�αντι-νής μητρ�π�λης κτίσθηκε τ� Φετι�έτ�αμί, και λίγα �ρ�νια αργ�τερα, τ�1618, στην άλλη ακρ�π�λη τ�υ Kά-στρ�υ, τ� τ�αμί τ�υ Aσλάν πασά, π�υσώ�εται μέ�ρι σήμερα.

O πυρήνας της νέας π�λης, π�υδημι�υργήθηκε στην περι��ή τηςΣιαρά�ας μετά την έ$ωση των Eλλή-νων απ� τ� Kάστρ�, αναπτύ�θηκε ε-ντυπωσιακά.

T� δεύτερ� μισ� τ�υ 17�υ αιώνα �T�ύρκ�ς περιηγητής E�λιά Tσελε-μπή π�υ επισκέ�θηκε την Hπειρ�(1670) ανα�έρει �τι στα Iωάννινα��ύσαν 4.000 �ικ�γένειες (περίπ�υ20.000 κάτ�ικ�ι), υπήρ�αν καλ�-�τιαγμένα σπίτια και μαγα�ιά, ανάμε-

σα στα �π�ία ρα�εία και �ρυσ��εία,και απ� τις π�λεις τ�υ I�νί�υ και τηςAδριατικής εισάγ�νταν μετα$ωτά καιάλλα εμπ�ρεύματα. Tην εικ�να ακ-μά��υσας π�λης μας δίνει και � Γάλ-λ�ς γιατρ�ς Spon, στ� περιηγητικ�τ�υ �ι�λί�, π�υ τυπώθηκε τ� 1679και ανάλ�γες περιγρα�ές �ρίσκ�μεστα περιηγητικά κείμενα τ�υ 18�υαιώνα.

Oικ�ν�μικ� κέντρ�Tα Iωάννινα απ�τελ�ύσαν τ� ση-

μαντικ�τερ� π�λιτιστικ� και �ικ�ν�-μικ� κέντρ� τ�υ ��ρει�δυτικ�ύ ελ-ληνικ�ύ �ώρ�υ και ένα απ� τα πι� α-$ι�λ�γα της ευρύτερης περι��ήςτων Bαλκανίων ώς την EλληνικήEπανάσταση. Oι Πηλι�ρείτες ΔανιήλΦιλιππίδης και Γρηγ�ρι�ς Kωνστα-ντάς, στ� πρωτ�π�ριακ� για την ε-π��ή έργ� τ�υς Γεωγρα�ία Nεωτερι-κή, π�υ εκδ�θηκε τ� 1791 –τ� �ρ�ν�αυτ� εί�ε εδραιωθεί στ� πασαλίκιτ�υ � Aλή πασάς–, γρά��υν: «Iωάννι-να, π�λη μεγάλη, π�λυάνθρωπη, πλ�ύ-σια, εις τη μεσ�γει� της Hπείρ�υ... Kα-τ�ικείται απ� Pωμαί�υς (: Pωμι�ύς)π�λλ�ύς και απ� T�ύρκ�υς �λίγ�υς καιE�ραί�υς. Oι Pωμαί�ι Iωαννίται είναιπερί�ημ�ι εις �λη σ�εδ�ν την T�υρκίαδιά την πραγμάτεια �π�ύ κάμν�υν. TαIωάννινα είναι περί�ημα και διά τασ��λεία, τα �π�ία τώρα δεν ακμά��υνκαθώς και πρωτύτερα και διά τ�υς πρ�-κ�μμέν�υς άνδρας, �π�ύ κατά καιρ�ύςέ�γαλαν».

H π�λυάνθρωπη πλ�ύσια π�λη τ�υ1791 με τ�υς 30.000 κατ�ίκ�υς της,στην �π�ία συμ�ίωναν ειρηνικάEλληνες, π�υ απ�τελ�ύσαν τα δύ�τρίτα τ�υ πληθυσμ�ύ, E�ραί�ι και



Eρταστική εκδήλωση στην κεντρική πλατεία τ 1898.

H συνικία τυ Kάστρυ με τ Aσλάν T�αμί και την Tυρκική Bι!λιθήκη (�ωτ.: Bασ. Kυτσα!έλης), 1930.

T�ύρκ�ι, έ�τασε στα επ�μενα τριά-ντα �ρ�νια στ� απ�γει� της �ικ�ν�-μικής, κ�ινωνικής και πνευματικήςτης ακμής.

H α�ετηρία της αν�δικής π�ρείαςτων Iωαννίνων τ�π�θετείται στ�δεύτερ� μισ� τ�υ 17�υ αιώνα, λίγεςδεκαετίες μετά την έ$ωση των �ρι-στιανών απ� τ� Kάστρ�. Eκτ�ς απ�τις περιγρα�ές τ�υ E�λιά τσελεμπήκαι τ�υ Spon, άλλες μαρτυρίες της ί-διας επ��ής για συντε�νίες στα Iω-άννινα απ�δεικνύ�υν την ύπαρ$η�ι�τε�νικής και εμπ�ρικής δραστη-ρι�τητας, π�υ ευν�ήθηκε και απ� τηγεωγρα�ική θέση της π�λης, κ�μ-��υ των �ερσαίων εμπ�ρικών δρ�-

μων της ��ρει�δυτικής Eλλάδας π�υσυνδέανε την Hπειρ� με τη Θεσσα-λ�νίκη και τη Θεσσαλία, αλλά και μετα κυρι�ερα λιμάνια τ�υ I�νί�υ.

Tην ίδια περί�δ� τ� μετανατευτικ�ρεύμα πρ�ς τις ιταλικές π�λεις, τηNεάπ�λη, την Aνκ�να, τ� Λι��ρν�και κυρίως πρ�ς τη Bενετία, ενισ�ύ-θηκε με νέ�υς απ�δημ�υς, π�υ ανή-καν κατά καν�να σε ε$έ��υσες �ικ�-γένειες της π�λης, και �ι απ�δημίεςσυνε�ίστηκαν αργ�τερα πρ�ς τιςΠαραδ�υνά�ιες ηγεμ�νίες και τη ν�-τι� Pωσία και απ� τις αρ�ές τ�υ 18�υαιώνα πρ�ς την Kεντρική Eυρώπη, ι-διαίτερα πρ�ς τη Bιέννη και τη B�υ-δαπέστη. Oι γιαννιώτες απ�δημ�ι, �-πως και άλλ�ι Hπειρώτες, σταδι�-

δρ�μησαν ως έμπ�ρ�ι και κληρ�δ�-τησαν στη γενέτειρά τ�υς τεράστιαπ�σά για την κάλυψη κ�ινωνικών καιπαιδευτικών αναγκών.

H ίδρυση σ��λών

T� 1647 � Eπι�άνι�ς Hγ�ύμεν�ς,γι�ς εν�ς άσημ�υ Γιαννιώτη π�υ εί-�ε εγκατασταθεί στη Bενετία τ�1556, επιτυ�ημέν�ς έμπ�ρ�ς, διέθε-σε τ� μεγαλύτερ� μέρ�ς της περι�υ-σίας τ�υ για την ίδρυση σ��λής σταIωάννινα. Στη συντήρησή της συνέ-�αλαν αργ�τερα άλλ�ι Γιαννώτες α-π�δημ�ι στη Bενετία, � Πάν�ς Iερ�-μνήμων (1691) και � Nικ�λα�ς Kαραϊ-ωάννης (1732). T� 1676 ένας �ιλ�-

μ�υσ�ς Γιαννιώτης, μεγαλέμπ�ρ�ςτης Bενετίας, � Mάν�ς Γκι�ύμας (ήΓκι�νμας) ίδρυσε νέα σ��λή, π�υ έ-γινε γνωστή ως «Mπαλαναία» απ�τ�υς λ�γι�υς, συγγρα�είς και κληρι-κ�ύς τ�υ 18�υ αιώνα Mπαλάν� Bασι-λ�π�υλ� και K�σμά Mπαλάν�, π�υ ε-πί δεκαετίες δίδα$αν σ’ αυτήν. T�1742 στις σ��λές των Iωαννίνωνπρ�στέθηκε νέα, ιδρυμένη απ� τ�υςαδελ��ύς Mαρ�ύτση, επιτυ�ημέ-ν�υς επίσης εμπ�ρ�υς στη Bενετία,με πρώτ� σ��λάρ�η τ�ν Eυγένι�B�ύλγαρη, και � αστερισμ�ς των εκ-παιδευτηρίων των Iωαννίνων, συ-μπληρώθηκε με την ίδρυση απ� τ�νZώη Kαπλάνη της �μώνυμης σ��λήςτ� 1805 και απ� τ�υς αδελ��ύς Zω-σιμά της Zωσιμαίας σ��λής τ� 1828.

Στις σ��λές αυτές δίδα$αν, ανάμε-σα σε άλλ�υς ά$ι�υς δασκάλ�υς των�ρ�νων της T�υρκ�κρατίας, και �γεωγρά��ς Mελέτι�ς Mήτρ�υ, � Mε-θ�δι�ς Aνθρακίτης, � Aθανάσι�ς Ψα-λίδας, κ�ρυ�αί�ι λ�γι�ι, καιν�τ�μ�ικαι εκ�ραστές τ�υ ανανεωτικ�ύπνεύματ�ς π�υ κυριάρ�ησε στα Iω-άννινα στ� �ώρ� της παιδείας. Aπ�τις εκατ�ντάδες των μαθητών τ�υςπ�λλ�ί διετέλεσαν αργ�τερα δάσκα-λ�ι σε �ωριά και σε π�λεις τ�υ ελλα-δικ�ύ �ώρ�υ και στις ελληνικές κ�ι-ν�τητες της Διασπ�ράς, γεγ�ν�ςπ�υ, με κάπ�ια υπερ��λή, επισημαί-νει � Nε��υτ�ς Δ�ύκας (1760–1845):«Kατά τ�ν δέκατ�ν �γδ��ν αιώνα �σ�ιε�ρημάτισαν Eλληνες συγγρα�είς καιδιδάσκαλ�ι υπήρ!αν Iωαννίται ή μαθη-ταί της των Iωαννίνων σ��λής». Στ� τέ-λ�ς τ�υ 18�υ αιώνα τα Iωάννινα �α-ρακτηρί��νταν «μητρ�π�λις πάσηςμαθήσεως» και «Aθήναι της νεωτέ-ρας Eλλάδ�ς».

Eκδ�ση έργων

Tα σ��λεία της π�λης πλ�υτί��-νταν με επ�πτικά �ργανα π�υ στέλ-ν�νταν απ� τ�υς απ�δημ�υς στη Δύ-ση Hπειρώτες, και με �ι�λία, π�υ ταπερισσ�τερα πρ�έρ��νταν απ� τατρία μεγαλύτερα ελληνικά τυπ�γρα-�εία της Bενετίας, π�υ εί�αν ιδρύσει�ι Hπειρώτες Nικ�λα�ς Γλυκύς(1670), Nικ�λα�ς Σάρ�ς (1686) καιΔημήτρι�ς Θε�δ�σί�υ (1755). Xαρα-κτηριστικ�ς της διακίνησης τ�υ �ι-�λί�υ στα Iωάννινα είναι ένας κατά-λ�γ�ς εμπ�ρικής «συντρ��ίας» τηςπ�λης τ�υ 1809, στ�ν �π�ί�ν περι-λαμ�άν�νται 63 τίτλ�ι �ι�λίων, �ρι-σμένα απ� τα �π�ία υπάρ��υν σεπ�λλαπλά αντίτυπα, και ανέρ��νταισυν�λικά στα 971. Aνάμεσα σ’ αυτά,εκτ�ς απ� τα λειτ�υργικά – εκκλη-σιαστικά, π�υ πρ��ρί��νταν για τ�υςνα�ύς και τις μ�νές, υπάρ��υν �Xρ�ν�γρά��ς τ�υ Δωρ�θέ�υ, �ιΓραμματικές τ�υ Bησσαρίων�ς καιτ�υ Θε�δώρ�υ Γα�ή, η Eγκυκλ�παί-δεια τ�υ Πατ�ύσα, � Bί�ς τ�υ Aισώ-π�υ, η Iστ�ρία τ�υ M�ρέως και άλλα.Δύ� �ι�λία των ηπειρωτικών τυπ�-γρα�είων της Bενετίας, π�υ στηνπερί�δ� της T�υρκ�κρατίας υπήρ-$αν τα �ασικά ��ηθήματα της γλωσ-σικής διδασκαλίας στα «κ�ινά» σ��-λεία της Eλλάδας αναγρά��νται: ηOκτώη��ς και τ� Ψαλτήρι σε 280 α-ντίτυπα τ� καθένα.

Στα �ι�λία της εμπ�ρικής «συ-ντρ��ίας» πρέπει να πρ�στεθ�ύνκαι �σες εκδ�σεις άλλων τυπ�γρα-�είων έστελναν στα Iωάννινα �ι Zω-



Eκτέλεση ληστύ τη δεκαετία τυ ’20.

σιμάδες, π�λύ πριν απ� την ίδρυσητης Zωσιμαίας σ��λής: τ� 1799 διέ-θεσαν σημαντικ� π�σ� για «την σύ-στασιν και καλλωπισμ�ν τ�υ σ��λεί-�υ των Iωαννίνων με την συσταθεί-σαν �ι�λι�θήκην και τ�υς μισθ�ύς(:υπ�τρ��ίες) των ενδεών μαθη-τών». Eίναι γνωστ� �τι �ι Zωσιμάδεςδεν περι�ρί��νταν μ�ν� στην απ�-στ�λή �ι�λίων στα σ��λεία της Hπεί-ρ�υ και άλλων περι��ών. Xρηματ�-δ�τησαν εκδ�σεις τ�υ Nικη��ρ�υΘε�τ�κη, τ�υ K�σμά Mπαλάν�υ Bα-σιλ�π�ύλ�υ, τ�υ Eυγενί�υ B�ύλγα-ρη και απ� τ� 1805 �ι εκδ�σεις έρ-γων τ�υ K�ραή πραγματ�π�ιήθηκαν,�πως αναγρά�εται στ�υς τίτλ�υςτ�υς, «δαπάνη των αδελ�ών Zωσι-μάδων παιδείας ένεκα των την Eλλά-

δα �ωνήν διδασκ�μένων Eλλήνων».

Aλή ΠασάςH άνθηση της παιδείας αυτή την ε-

π��ή δεν θα ήταν δυνατή �ωρίς τιςπλ�υσι�πάρ��ες δωρεές των Γιαν-νιωτών της διασπ�ράς. Oι συνθήκες,ε$άλλ�υ, π�υ εί�αν διαμ�ρ�ωθεί σταIωάννινα, ακμαία πρωτεύ�υσα τ�υκράτ�υς τ�υ Aλή πασά κατά την τε-λευταία δεκαετία τ�υ 18�υ και τιςδύ� πρώτες τ�υ 19�υ αιώνα, ευν�η-σαν την ανάδει$η δυνάμεων, π�υ ε-πηρέασαν την κ�ινωνική, την �ικ�-ν�μική και την π�λιτιστική �ωή τηςπ�λης. O Aλή πασάς, πρ�σωπικ�τητααντι�ατική, π�υ πρ�καλ�ύσε ταυτ�-�ρ�να τ�ν τρ�μ� και τ�ν θαυμασμ�,εί�ε επι�άλει την ε$�υσία τ�υ σε �λη

σ�εδ�ν την ηπειρωτική Eλλάδα σταν�τια της γραμμής Δυρρα�ί�υ–M�-ναστηρί�υ–Θεσσαλ�νίκης, με μ�νηε$αίρεση την ανατ�λική Στερεά.Στην επιδίω$ή τ�υ να �ργανώσει τ�κράτ�ς τ�υ κατά τ� πρ�τυπ� ανε-πτυγμένων ευρωπαϊκών �ωρών στη-ρί�θηκε στ� ελληνικ� στ�ι�εί� για τηστελέ�ωση των υπηρεσιών τ�υ πα-σαλικί�υ τ�υ.

Σύμ��υλ�ί τ�υ υπήρ$αν � Mάνθ�ςOικ�ν�μ�υ, � Kώστας Γραμματικ�ς,� Σπύρ�ς K�λ��ς, στη �ρ�υρά τ�υυπηρέτησαν � Oδυσσέας Aντρ�ύ-τσ�ς, � Γεώργι�ς Kαραϊσκάκης, �Aθανάσι�ς Διάκ�ς, � Λάμπρ�ς Bέι-κ�ς και γιατρ�ί τ�υ διετέλεσαν � Kε-�αλ�νίτης Mετα$άς, � Zακυνθιν�ςΔι�νύσι�ς Tαγιαπιέρας, � Γεώργι�ς

Σακελλάρι�ς απ� την K��άνη και �ιHπειρώτες Iωάννης Kωλέττης και Iω-άννης Bηλαράς. T�ν Aθανάσι� Ψαλί-δα, τ� σ�� εκπρ�σωπ� τ�υ νε�ελ-ληνικ�ύ Δια�ωτισμ�ύ, σ�εδία�ε ναστείλει στη Bιέννη τ� 1814 για να πα-ρακ�λ�υθήσει τις διπλωματικές �υ-μώσεις των παρασκηνίων τ�υ Συνε-δρί�υ των Eυρωπαίων μ�ναρ�ών.

H �ήμη τ�υ Aλή πασά, τρία μ�λις�ρ�νια μετά την άν�δ� τ�υ στ� θρ�-ν� τ�υ πασαλικί�υ (1788), εί�ε περά-σει τα σύν�ρα τ�υ τ�υρκ�κρατ�ύμε-ν�υ ελληνικ�ύ �ώρ�υ και η E�ημε-ρίς των Mαρκίδων Π�ύλι�υ της Bιέν-νης, �ργαν� τ�υ Pήγα και των �πα-δών τ�υ, δημ�σίευσε στ� �ύλλ� της30ής Δεκεμ�ρί�υ 1791 μια είδηση

KYPIAKH 5 IANOYAPIOY 1997 - H KAΘHMEPINH 7Συνέ�εια στην 8η σελίδα

Xαγιάτι σε σπίτι τυ Kάστρυ (�ωτ.: Aγγελς Kαλγερίδης), 1947.



Πρωινές σκηνές στην αγρά (�ωτ.: K. Mπαλά�ας), 1949.

Kωδωνπιεί στη δεκαετία τυ ’30 (�ωτ.: Nelly’s).

π�υ α$ί�ει να παρατεθεί: «Γρα�αί α-π� π�λλά μέρη της P�ύμελης κηρύττ�υντην ευτυ�ίαν των ραγιάδων υπ� την η-γεμ�νίαν τ�υ υψηλ�τάτ�υ ηγεμ�ν�ςπάσης της Hπείρ�υ και πασιά των Iω-αννίνων Aλή πασιά... H Yψηλ�της τ�υ,α��ύ έκαμεν εις εκείνα τα μέρη να απ�-λαμ�άν�υν �ι �ριστιαν�ί μιαν άκραν ει-ρήνην και ελευθερίαν, ηθέλησε να τ�υςελα�ρώση και απ� τα δ�σίματα και ε-!ωτερικάς αδικίας και συμ�ωνώνταςμα�ί τ�υς ένα δι�ρισμέν�ν ελα�ρ�ν δ�-σιμ�ν (:��ρ�), �π�υ να τ�υ δίδ�υν δύ��ρές τ�ν �ρ�ν�ν με την ησυ�ίαν τ�υς...Oθεν εις τα Iωάννινα ευρίσκεται � λα�ςεις μεγάλην �αράν, επειδή και τα δ�σί-ματά των είναι ασυγκρίτως �λιγώτερα,ήγ�υν τ� 1/5 απ� τ� τι έπρεπε να δώ-σ�υν πρωτύτερα. Oλες αι π�λιτείες και�ώρες της P�ύμελης, α��ύ και ήκ�υσανετ�ύτ� τ� ά!ι�ν της Yψηλ�τητ�ς τ�υκατ�ρθωμα, �αίρ�νται ελπί��ντας να α-π�λαύσ�υν και αυταί μίαν τέτ�ια σ��ήνκαι �ρ�νιμ�ν διάτα!ιν και πρ�στρέ��υνθεληματικώς εις την σκέπην τ�υ ύψ�υςτ�υ.»

Tην ίδια άπ�ψη για τ�ν Aλή πασά�ρίσκ�με στην Eλληνική N�μαρ�ίατ� 1806 («ευρήκε εις αυτ�ν η εύκαρ-π�ς γη της Hπείρ�υ και Θεσσαλίαςκαι �ι κάτ�ικ�ι αυτών ένα διαυθε-ντευτήν και ένα πατέρα») και σε κεί-μεν� τ�υ Λ�γι�υ Eρμή της Bιέννης,τ� 1817, στ� �π�ί� ένας Γιαννιώτης,� Δημήτρι�ς Aθανασί�υ, έγρα�ε:«την εις τας μαθήσεις υπεράσπισιν καιπρ�στασίαν τ�υ υψηλ�τάτ�υ ημών Aυ-θέντ�υ απ�λαμ�άν�μεν.»


H T�υρκική Στρατιωτική Δι�ίκηση στα τέλη τ�υ περασμέν�υ αιώνα.

H νεώτερη πληΣελίδες ιστ�ρίας των Iωαννίνων απ� τ� 1820 έως τ� πρώτ� μισ� τ�υ αιώνα μας

T�υ Bασ. Bλ. Σ�υρ�ερα

Oμ�τιμ�υ Kαθηγητή τ�υ Πανεπιστημί�υ Aθηνών

H ΠENTAMHNH π�λι�ρκία των Iωαν-νίνων (Aύγ�υστ�ς 1820 – Iαν�υάρι�ς1821) απ� τα σ�υλτανικά στρατεύμα-τα π�υ εί�αν κατακλύσει την Hπειρ�για την ε��ντωση τ�υ απ�στάτη Aλήπασά, η πυρπ�ληση της π�λης τ�νAύγ�υστ� τ�υ 1820 απ� τ�υς π�-λι�ρκημέν�υς στ� Kάστρ� στρατιώ-τες τ�υ, �ι καταστρ��ές και �ι λεη-λασίες απ� τ�υς π�λι�ρκητές, μετέ-�αλαν την πρωτεύ�υσα τ�υ πασαλι-κί�υ σε σωρ� ερειπίων.

Oι κάτ�ικ�ί της, π�υ την εί�αν ε-γκαταλείψει κατά την περί�δ� αυτήκαι εί�αν κατα�ύγει στα κ�ντινά �ω-ριά, αλλά και στ� Mέτσ��, στηνAρτα και στη Θεσπρωτία, άρ�ισαν ναεπιστρέ��υν, λίγ�υς �μως μήνεςαργ�τερα � πληθυσμ�ς απ�δεκατί-στηκε απ� την πανώλη, π�υ εκδηλώ-θηκε τ� Mάι� τ�υ 1822 και συνε�ί-στηκε με κάπ�ια διαλείμματα ύ�ε-σης έως τ�ν Oκτώ�ρι� τ�υ 1823.

Xρειάστηκε να περάσ�υν ε�τά�ρ�νια για την ανασυγκρ�τηση τωνIωαννίνων. Mε τα λίγα εργαστήριαπ�υ εί�αν αρ�ίσει πάλι να λειτ�υρ-γ�ύν, με την ίδρυση τ� 1828 της Zω-σιμαίας σ��λής, π�υ γρήγ�ρα ε�ελί-�θηκε σε ένα απ� τα λαμπρ�τερα εκ-παιδευτικά ιδρύματα τ�υ αλύτρωτ�υEλληνισμ�ύ, και με την πλ�υσι�πά-ρ��η ενίσ�υση των απ�δημων Γιαν-νιωτών γρά��νταν �ι πρώτες σελί-δες της νε�τερης ιστ�ρίας της π�-λης.

H ισραηλιτικήκ�ιν�τητα

M�λ�ν�τι � πληθυσμ�ς τ� 1831δεν �επερν�ύσε τις 6.000 (πέντε �ι-λιάδες �ριστιαν�ί και �ίλι�ι E�ραί�ι),η επαναλειτ�υργία εργαστηρίων, ηανασύσταση των συντε�νιών, τα αρ-��ντικά σπίτια, π�υ μετά την κατα-στρ��ή τ�υ 1820 εί�αν απ�καταστα-θεί στην πρώτη τ�υς μ�ρ�ή, και ηκ�ινωνική διαστρωμάτωση δημι�υρ-

γ�ύσαν την εικ�να $ωντανής π�ληςκαι � Aγγλ�ς διπλωμάτης Nτέι�ιντEρκ�αρτ π�υ τα εί�ε επισκε�θεί τ�1830 τα �αρακτήρι$ε «Mάντσεστερκαι Παρίσι της P�ύμελης».

Aπ� την επ��ή αυτή �ι E�ραί�ι τηςπ�λης ασκώντας κυρίως τ� επάγγελ-μα τ�υ σαρά�η, με ιδιαίτερη επίδ�σηκαι στη μετα��υργία, τη �ρυσ�κε-ντητική και την ασημ�υργία, εί�ανστα �έρια τ�υς τ�ν �υσιαστικ� έλεγ-�� της �ι�τε�νίας και μεγάλ�υ μέ-ρ�υς της εμπ�ρικής δραστηρι�τη-τας. H συμμετ��ή, ε�άλλ�υ, τωνE�ραίων στην κ�ινωνική $ωή της π�-λης, απ� τ� δεύτερ� μισ� τ�υ 19�υαιώνα υπήρ�ε α�ι�λ�γη και απ� τησ��λή π�υ ίδρυση η ισραηλιτική κ�ι-ν�τητα, την «Alliance Israëlite»,πρ�ήλθαν σημαντικές πρ�σωπικ�τη-τες και ανάμεσά τ�υς � Eλλην�ε-�ραί�ς π�ιητής Γιωσέ� Aλιγιά (1901-1931).

Tην ανάκαμψη εν τ�ύτ�ις της �ι-κ�ν�μικής δραστηρι�τητας π�υ εί�εαρ�ίσει να σημειώνεται απ� τις αρ-

�ές της τέταρτης δεκαετίας τ�υ19�υ αιώνα, διαδέ�θηκε η στασιμ�-τητα και στη συνέ�εια η συρρίκνωσητης �ι�τε�νικής παραγωγής, απ�τέ-λεσμα της εμπ�ρικής διείσδυσης τηςδυτικής Eυρώπης στ�ν ελληνικ� �ώ-ρ�. Oι �ι�τέ�νες των Iωαννίνων, α-δυνατώντας να αντιμετωπίσ�υν τ�νανταγωνισμ� απ� την αθρ�α εισαγω-γή �ι�τε�νικών πρ�ϊ�ντων, έγινανστ� μεγαλύτερ� π�σ�στ� τ�υς απλ�ίμεταπράτες, �ι συντε�νίες �μως π�υεί�αν επι�ιώσει ε�ακ�λ�υθ�ύσαν ναδιαδραματί$�υν, σημαντικ� στην αρ-�ή, περι�ρισμέν� αργ�τερα, ρ�λ�στην κ�ινωνική, στην �ικ�ν�μική καιστη θρησκευτική $ωή των Iωαννίνων.Aσκ�ύσαν έλεγ�� στη δια�είρισητων κληρ�δ�τημάτων, ενίσ�υαν �ι-κ�ν�μικά τα άπ�ρα μέλη τ�υς και άλ-λ�υς �τω��ύς Γιαννιώτες και ενδια-�έρθηκαν για την αν�ικ�δ�μηση τωνεκκλησιών π�υ εί�αν καταστρα�είκατά τις επι�ειρήσεις εναντί�ν τ�υAλή πασά. Στη συντε�νία των τακια-



Στιγμι�τυπ� απ� τις γι�ρτές για την ανάρρηση τ�υ σ�υλτάν�υ A�δ�ύλ Xαμίτ B΄ (1906).

ντ$ήδων (κατασκευαστών σκ�ύ�ων)��είλεται η αναστήλωση της εκκλη-σίας τ�υ Aγί�υ Nικ�λά�υ K�πάνων,π�υ άρ�ισε τ� 1843 και �λ�κληρώθη-κε τ� 1845.

Mε τη �ρ�ντίδα των συντε�νιώνκαι με τη γενναία �ικ�ν�μική ενίσ�υ-ση των Zωσιμάδων, τ�υ Γεωργί�υXατ$ηκώστα και άλλων Hπειρωτώνευεργετών της γενέθλιας γης π�υεί�αν σταδι�δρ�μήσει στη Pωσία,στις παραδ�υνά�ιες �ώρες και στηνAυστρία, αν�ικ�δ�μήθηκαν �ι τέσσε-ρις μεγάλες εκκλησίες της π�λης, ηMητρ�π�λη (Aγι�ς Aθανάσι�ς), �Aγι�ς Nικ�λα�ς της Aγ�ράς, η AγίαMαρίνα, η Περί�λεπτ�ς, και απ�κα-ταστάθηκαν στην παλιά περίπ�υμ�ρ�ή τ�υς. O υστερ��υ$αντιν�ςνα�ς τ�υ Aρ�ιμανδρεί�υ, π�υ θεω-ρήθηκε ετ�ιμ�ρρ�π�ς, κατεδα�ί-

στηκε τ� 1852 και η αν�ικ�δ�μησήτ�υ άρ�ισε τ� 1856 και �λ�κληρώθη-κε τ� 1860.

H πυρκαγιά τ�υ 1869

Kατά την περί�δ� αυτή η αθρ�α ει-σαγωγή στα Iωάννινα ιταλικών, γαλ-λικών και κυρίως αυστριακών �ι�τε-�νικών πρ�ϊ�ντων και η διάθεσήτ�υς σε τιμές ανταγωνιστικές πρ�-κάλεσε νέα κρίση στη λειτ�υργίατων συντε�νιών και των εργαστη-ρίων της π�λης, π�υ δέ�τηκαν θανά-σιμ� πλήγμα απ� την πυρκαγιά τ�υ1869. T� �ρ�ν� αυτ� � T�ύρκ�ς δι�ι-κητής της Hπείρ�υ Pασίμ πασάς,σ�εδιά$�ντας τ�ν εκσυγ�ρ�νισμ�της πρωτεύ�υσας τ�υ πασαλικί�υ,πρ�σπάθησε να πείσει τ�υς �ι�τέ-�νες και τ�υς εμπ�ρ�υς της Aγ�ράςνα αντικαταστήσ�υν τα �ύλινα εργα-στήρια και καταστήματά τ�υς με λι-

θ�κτιστα ή να μετα�ερθ�ύν σε άλληπερι��ή.

Oταν διαπίστωσε �τι τ�σ� �ι Eλλη-νες �σ� και �ι E�ραί�ι και �ι T�ύρκ�ιεπαγγελματίες δεν ήταν διατεθειμέ-ν�ι να συμμ�ρ�ωθ�ύν, σ�εδίασε τ�νεμπρησμ� της αγ�ράς, π�υ πραγμα-τ�π�ιήθηκε τη νύ�τα της 28ης πρ�ςτην 29η I�υλί�υ. Σε λίγες ώρες τ�τμήμα αυτ� της π�λης εί�ε απ�τε-�ρωθεί: σε εκατ�ντάδες υπ�λ�γί$�-νται τα ακίνητα π�υ καταστρά�ηκανκαι ανάμεσά τ�υς είκ�σι �άνια, σα-ράντα τρεις ��ύρν�ι, δεκάδες εργα-στήρια, κα�ενεία, �ιν�πωλεία. H έ-κταση της πυρκαγιάς μας είναι γνω-στή απ� ανταπ�κριση π�υ δημ�σιεύ-θηκε στην ε�ημερίδα της AθήναςMέλλ�ν στις 8 Aυγ�ύστ�υ: «Oλ�κλη-ρ�ς η αγ�ρά μέ�ρι τ�υ Φρ�υρί�υ, μέ�ριτης έ�ω Συναγωγής των E�ραίων, μέ�ριτης άνω θύρας της Mητρ�π�λεως, της

μεγάλης πρ�ς τις Kαμάρες, μέ�ρι τ�υΔημ�τικ�ύ αρτ�π�ιεί�υ, τ� κριθαρ�πά-"αρ�ν, την συν�ικίαν τ�υ Aγί�υ Nικ�-λά�υ εί�αν μετα�ληθεί σε ερείπια.» Tηνεπ�μένη της καταστρ��ής μη�ανι-κ�ί τ�υ πασαλικί�υ άρ�ισαν να εκπ�-ν�ύν τ� σ�έδι� τ�υ νέ�υ εμπ�ρικ�ύκέντρ�υ, �πως τ� εί�ε συλλά�ει �Pασίμ, και στ� σ�έδι� αυτ� στηρί-�θηκε η αν�ικ�δ�μηση, π�υ άρ�ισετ� 1870 και συνε�ίστηκε ώς τ� 1875.Aν �μως «ε�ηλεί�θη η ελεειν�τηςτ�υ ανηλί�υ και τρωγλ�δυτικ�ύ ε-μπ�ρικ�ύ κέντρ�υ» των Iωαννίνων,�ι δρ�μ�ι παρέμειναν στεν�ί και στ��ώρ� αυτ� περι�ρίσθηκε επί δεκαε-τίες η �ικ�ν�μική $ωή της π�λης.

Mεταναστευτικ� ρεύμαMετά τ� 1869 η πτωτική π�ρεία

των συντε�νιών και η �ικ�ν�μική δυ-σπραγία εί�αν απ�τέλεσμα την έ�αρ-


ση τ�υ μεταναστευτικ�ύ ρεύματ�ςπρ�ς τα εμπ�ρικά και �ι�τε�νικά κέ-ντρα τ�υ ελεύθερ�υ κράτ�υς, πρ�ςτη Θεσσαλ�νίκη και άλλες π�λειςτ�υ τ�υρκ�κρατ�ύμεν�υ ελληνικ�ύ�ώρ�υ και πρ�ς τις �ώρες της Bαλ-κανικής, κυρίως πρ�ς τη Bλα�ία, αλ-λά και ��ρει�τερα πρ�ς τη Pωσία. Oι�ερσαί�ι δρ�μ�ι π�υ ακ�λ�υθ�ύσαντα καρα�άνια, γεμάτ�ι κινδύν�υς καιπεριπέτειες, ήταν γνωστ�ί απ� τ�υςπρ�ηγ�ύμεν�υς αιώνες, απ� τηνπρώτη περί�δ� της ηπειρωτικής με-τανάστευσης. H π�ρεία διαρκ�ύσεπ�λλές ημέρες και π�λλές ε�δ�μά-δες, ανάλ�γα με την επ��ή και τιςκαιρικές συνθήκες, �πως πρ�κύπτειαπ� τ�υς «Δρ�μ�δείκτες» π�υ κατη-ύθυναν τα καρα�άνια πρ�ς τ�ν πρ�-�ρισμ� τ�υς.

O Xρήστ�ς Xρηστ��ασίλης σε διή-γημά τ�υ δημ�σιευμέν� τ� 1899, π�υανα�έρεται στην π�ρεία εν�ς καρα-�ανι�ύ πρ�ς «την �ενιτειά, την Kίρκηαυτή τ�υ ηπειρωτικ�ύ κ�σμ�υ», γρά-�ει �τι «είκ�σι μέρες �ρειά$�ντανγια να πάει κανείς απ� τα Γιάννιναστην Π�λη, αν δεν τύ�αινε στ� δρ�-

μ� κανένα εμπ�δι�». Σε 165 ώρες υ-π�λ�γί$�υν �ι «Δρ�μ�δείκτες» τηδιάρκεια τ�υ τα�ιδι�ύ αυτ�ύ –�κτώώρες κατά μέσ� �ρ� την ημέρα– κιάλλες 116 απ� την Kωνσταντιν�ύπ�-λη στ� B�υκ�υρέστι. Aνάλ�γη ήτανη διάρκεια των τα�ιδιών πρ�ς τις π�-λεις της Kεντρικής Eλλάδας, πρ�ς τηNαύπακτ� και πρ�ς τα ηπειρωτικά λι-μάνια τ�υ I�νί�υ: 40 ώρες πρ�ς τηΛάρισα, 50 ώρες πρ�ς τη Nαύπακτ�,20 ώρες πρ�ς την Πάργα, 24 πρ�ς τηΣαγιάδα, κι ακ�μη: 77 ώρες πρ�ς τηΣκ�δρα (απ� τ� δρ�μ� Πρεμετής –Kλεισ�ύρας – Mπερατί�υ) και 48πρ�ς τα Mπιτ�λια (M�ναστήρι).

Θρυλική μ�ρ�ή στη γιαννιώτικηλαϊκή παράδ�ση και στ� ηπειρωτικ�δημ�τικ� τραγ�ύδι έμεινε � P��ας(ανα�έρεται σε έγγρα�α απ� τ�1840), π�υ �ργάνωνε και �δηγ�ύσετα καρα�άνια με ανθρώπ�υς και ε-μπ�ρεύματα πρ�ς τη Bλα�ία:

O P��ας ε�εκίνησε μες στη Bλα�ιάνα πάει.

Tην ώρα π�υ �επέ"ευε �λ�ι τ�ν ε-ρωτ�ύσαν:

P��α μ�υ, τι μας έ#ερες απ� ταμαύρα Γιάνν’να;

Σας έ#ερα εκατ� παιδιά, �λα Γιαν-νιωτ�παίδια,

τα τρία τα καλύτερα της �μ�ρ#ιάςστ�λίδια·

τ� ’να τ� λεν Aυγεριν�, τ’ άλλ� τ�λεν Φεγγάρι,

τ� τρίτ� τ� καλύτερ� τ� λεν Mαΐ-σι�ν ήλι�.

H ανάπτυ�ητ�υ εμπ�ρί�υ

Oι συνθήκες π�υ διαμ�ρ�ώθηκανμετά τ� 1869 –η διασύνδεση τηςHπείρ�υ με τις �ώρες της KεντρικήςEυρώπης και τη Pωσία, και η ανάπτυ-�η σ’ αυτές ισ�υρών �ικ�ν�μικών πα-ρ�ικιών– μετέ�αλαν �αθμιαία τηνκ�ινωνική διαστρωμάτωση της π�-λης. Oι Γιαννιώτες έμπ�ρ�ι πρ�σαρ-μ�στηκαν γρήγ�ρα στη νέα κατάστα-ση και επιδ�θηκαν στ� διαμετακ�μι-στικ� εμπ�ρι� ευρωπαϊκών ειδών α-π� τα Iωάννινα πρ�ς την Aλ�ανία, τηMακεδ�νία και τη Θεσσαλία. O πλη-θυσμ�ς της π�λης π�υ τ� 1852 ανερ-

��ταν σε 22.000 κατ�ίκ�υς (14.000�ριστιαν�ύς, 6.000 T�ύρκ�υς και2.200 E�ραί�υς), υπ�λ�γι$�ταν τ�1866 σε 18.000, με μείωση τ�υ αριθ-μ�ύ των �ριστιανών σε 10.000, τωνT�ύρκων σε 5.000 και με αύ�ηση τωνE�ραίων σε 3.000. H μείωση αυτή τ�υελληνικ�ύ στ�ι�εί�υ, συνέπεια τηςμετανάστευσης πρ�ς τ� ελεύθερ�ελληνικ� κράτ�ς και πρ�ς τις παρα-δ�σιακές �ώρες υπ�δ��ής των απ�-δήμων, δεν επηρέασε την �ικ�ν�μή$ωή, και τα Iωάννινα, παρά τα πλήγ-ματα π�υ εί�αν υπ�στεί, διατηρ�ύ-σαν κατά τις τελευταίες δεκαετίεςτ�υ 19�υ αιώνα την υπερ��ή τ�υς σεσ�έση με άλλες π�λεις τ�υ ελλαδι-κ�ύ �ώρ�υ, κυρίως ως σταυρ�δρ�μιδιακίνησης εμπ�ρευμάτων.

Eνδεικτική της σημασίας π�υ απέ-διδαν στα Iωάννινα �ι Eλληνες μεγα-λ�επι�ειρηματίες της Διασπ�ράς, �ι�π�ί�ι μετά τ� 1873 μετέ�εραν στηνEλλάδα μέρ�ς ή τ� σύν�λ� των �ικ�-ν�μικών τ�υς δραστηρι�τήτων, είναιη πρ�ταση π�υ υπ��λήθηκε στην κυ-�έρνηση K�υμ�υνδ�ύρ�υ τ� 1879

KYPIAKH 5 IANOYAPIOY 1997 - H KAΘHMEPINH 11Συνέ�εια στην 14η σελίδα

Aνακήρυ!η τ�υ τ�υρκικ�ύ Συντάγματ�ς απ� τ�υς Nε�τ�υρκ�υς τ� 1908 (�ωτ.: Γ. Δημητριάδης).


H #ωγρά��ς Θάλεια Φλωρά-Kαρα�ία στ� Eμίν Aγά κατά την π�λι�ρκία των Iωαννίνων τ� 1913.

O ελληνικ�ς στρατ�ς στην π�ρεία για την απελευθέρωση των Iωαννίνων, τ� 1913.


Eίσ�δ�ς τ�υ ελληνικ�ύ στρατ�ύ στα Iωάννινα τ�ν Φε�ρ�υάρι� τ�υ 1913.

Aπ� την είσ�δ� τ�υ ελληνικ�ύ στρατ�ύ στα Iωάννινα, στις 21 Φε�ρ�υαρί�υ 1913.


O Xρήστ�ς Xρηστ��ασίλης, π�λιτικ�ς, δημ�σι�γρά��ς και λ�γ�τέ�νης, συντρ��ιά με �ίλ�υς τ�υ, στη δεκαετία τ�υ ’20.

για τη σιδηρ�δρ�μική σύνδεση τηςπ�λης με τη ν�τια Eλλάδα: η σιδηρ�-δρ�μική γραμμή με α�ετηρία τ�Π�ρτ�–Pά�τη θα έ�θανε στην K�-ρινθ�, απ� την K�ρινθ� στην Πάτρακαι στη συνέ�εια απ� τ� Mεσ�λ�γγιθα πρ��ωρ�ύσε πρ�ς τ�ν Kαρ�ασα-ρά και τα Iωάννινα, με διακλαδώσειςπρ�ς τη B�νιτσα και την Πρέ�ε$α.Στην ίδια πρ�ταση πρ��λεπ�ταν άλ-λη σιδηρ�δρ�μική γραμμή π�υ θασυνέδεε τα Iωάννινα με τ� Mέτσ��,τα Tρίκαλα και τη Λάρισα. T� 1881, α-μέσως μετά την πρ�σάρτηση τηςΘεσσαλίας στην Eλλάδα, � AνδρέαςΣυγγρ�ς ίδρυσε την «Hπειρ�θεσσα-λική Tράπε$α» και �ι Hπειρώτες ευ-εργέτες ενίσ�υσαν με πλ�ύσιες δω-ρεές τα Iωάννινα. Στ�ν Γεώργι�Σταύρ�υ ��είλεται η ίδρυση, τ�1883, τ�υ �μώνυμ�υ Oρ�αν�τρ��εί-�υ και η διάθεση σημαντικών π�σώνγια τα σ��λεία της π�λης.

Στ� τέλ�ς τ�υ 19�υ αιώνα, εκτ�ςαπ� τη Zωσιμαία Σ��λή, στην �π�ία��ιτ�ύσαν, σύμ�ωνα με μαρτυρίατης επ��ής, 700 μαθητές απ� τηνHπειρ�, αλλά και απ� τη Θεσσαλίακαι τη Mακεδ�νία, λειτ�υργ�ύσαντρία παρθεναγωγεία με 440 μαθή-τριες, πέντε «αλληλ�διδακτικά»σ��λεία με 2.000 μαθητές και δύ�σ��λεία για παιδιά πρ�σ��λικής ηλι-κίας.

Tα εκπαιδευτικά ιδρύματα των Iω-αννίνων ενίσ�υε � «Hπειρωτικ�ςΣύλλ�γ�ς» π�υ εί�ε ιδρυθεί στηνKωνσταντιν�ύπ�λη τ� 1871 και τ�ν ί-δι� �ρ�ν� ιδρύθηκε στην π�λη η«Eμπ�ρική και Φιλ�λ�γική Λέσ�ηΠρ��δ�ς», στην �π�ία συγκεντρώ-θηκαν σημαντικές πρ�σωπικ�τητες,επιστήμ�νες π�υ εί�αν πραγματ�-π�ιήσει σπ�υδές στ� ε�ωτερικ� καιστ� Πανεπιστήμι� της Aθήνας, λ�γ�-τέ�νες και άλλ�ι τ�πικ�ί λ�γι�ι. T�1872 η ίδρυση της «Iσραηλιτικής

Eκπαιδευτικής Eταιρείας» (Xε�ράθTαλμ�ύθ T�ρά), με σκ�π� «την στε-ρέωσιν και τη διατήρησιν των νυν υ-παρ��ντων σ��λείων, την εκπαίδευ-σιν και την πρ��δ�ν των Iσραηλιτώνπαίδων», απ�τέλεσε τ� ε�αλτήρι�για τις μεταγενέστερες επιτεύ�ειςτης ε�ραϊκής κ�ιν�τητας.

Tην ίδια επ��ή (1871) άρ�ισε ναλειτ�υργεί «Iερατική Σ��λή εν τη νή-σω των Iωαννίνων», απ� την �π�ίαπρ�ήλθαν εκατ�ντάδες κληρικ�ί γιατην κάλυψη των αναγκών της εκκλη-σίας, στις π�λεις της Hπείρ�υ και σεδυσπρ�σιτα �ρεινά �ωριά, ώς τ�1911, �ταν � μητρ�π�λίτης Σπυρί-δων Bλά��ς, αργ�τερα αρ�ιεπίσκ�-π�ς Aθηνών, ίδρυσε τ� «Iερ�διδα-σκαλεί�ν Bελλάς».

Mετά την απελευθέρωση

H απελευθέρωση των Iωαννίνων

στις 21 Φε�ρ�υαρί�υ 1913 �ρήκε τηνπ�λη στην καλή ώρα της �ικ�ν�μι-κής και πνευματικής της π�ρείας. T�1903 εί�ε ιδρυθεί τ� «Aυστριακ�Eμπ�ρικ� Πρακτ�ρεί�» και τ� 1908τ� παράρτημα της «Aυστρ�ανατ�λι-κής Eμπ�ρικής Eταιρείας».

H ίδρυση τ�υ υπ�καταστήματ�ςτης Tραπέ$ης Aθηνών τ� 1910 αντι-μετώπισε τ� συναγωνισμ� τ�υ ευρω-παϊκ�ύ κε�αλαί�υ και η λειτ�υργίατ�υ κράτησε λίγ� �ρ�ν�, στις παρα-μ�νές �μως των Bαλκανικών π�λέ-μων τα Iωάννινα έσ�υ$αν απ� $ωή,π�υ απ�τυπώνεται στις ε�ημερίδεςHπειρ�ς τ�υ Γεωργί�υ Xατ$ή–Πελ-λερέν και H�ώ της Hπείρ�υ, αλλά καιστην κινητικ�τητα των τ�πικών συλ-λ�γων και των συλλ�γων των απ�δή-μων.

Aμέσως μετά την απελευθέρωσηάρ�ισε η πρ�σπάθεια να �αναγίν�υντα Iωάννινα «πρώτα στα γράμματα»και � Γ. Xατ$ής–Πελλερέν τ�νι$ε συ-



Mαθητές και καθηγητές της «γεραράς Zωσιμαίας Σ��λής» στη δεκαετία τ�υ ’30.

νε�ώς στην ε�ημερίδα τ�υ την ανά-γκη δημι�υργίας «εν�ς �ιλ�λ�γικ�ύσωματεί�υ μετά �ι�λι�θήκης, εις τ��π�ί�ν θα συναθρ�ί$εται �,τι καλ�νέ��μεν να επιδεί�ωμεν εις τα γράμ-ματα και εις τα τέ�νας».

T� 1915 ιδρύθηκε �ιλ�λ�γικ�ςσύλλ�γ�ς με σκ�π� τη «διάδ�σιν τηςελληνικής τέ�νης και καθ�λ�υ της�ιλ�λ�γίας και της επιστήμης» και α-κ�λ�ύθησε τ�ν ίδι� �ρ�ν� η ίδρυσητ�υ παραρτήματ�ς της «EνώσεωςEλληνίδων Kυριών» και τ�υ «Eρασι-τε�νικ�ύ Oμίλ�υ Aι M�ύσαι». Λα-μπρ�ί θίασ�ι απ� την Aθήνα έδινανπαραστάσεις στην αίθ�υσα τ�υ κινη-ματ�γρά��υ «Eδισσ�ν» με έργα τ�υΣαί�πηρ (H στρίγκλα π�υ έγινε αρνά-κι), τ�υ Iψεν (N�ρα) και άλλων απ�την ελληνική και �ένη θεατρική δημι-�υργία.

T� 1914 η διακίνηση των κατ�ίκωνγιν�ταν με τα παλιά ιππήλατα αμά-�ια, κυκλ��ρησε �μως και τ� πρώτ�λεω��ρεί� π�υ πραγματ�π�ι�ύσετακτικά δρ�μ�λ�για απ� τ� ένα άκρ�της π�λης στ� άλλ�, καθώς και τα�ί,π�υ ανήκαν στη Γενική Δι�ίκησηHπείρ�υ.

Iδιωτικά αυτ�κίνητα των πρ��ενεί-ων ευρωπαϊκών κρατών εί�αν κάμειτην εμ�άνισή τ�υς και τ� 1915 ελ�ε-τική εταιρία πρ�τεινε να ηλεκτρ�-�ωτίσει τις κυρι�τερες π�λεις τηςHπείρ�υ και να κατασκευάσει ηλε-κτρ�κίνητ� σιδηρ�δρ�μ�, π�υ θασυνέδεε τα Iωάννινα με την Πρέ�ε-

$α. (O ηλεκτρ��ωτισμ�ς των Iωαννί-νων άρ�ισε τ� 1927).

T� ��ρει�ηπειρωτικ� $ήτημα, �Πρώτ�ς Παγκ�σμι�ς π�λεμ�ς, � Δι-�ασμ�ς και η μικρασιατική εκστρα-τεία ανέκ�ψαν ή περι�ρισαν τις π�λι-τιστικές εκδηλώσεις, π�υ �ανάρ�ι-σαν μετά τ� 1924, σε μια περί�δ� �-�ύτατων π�λιτικών αντιπαραθέσεωνστην π�λη, τις �π�ίες υπ�δαύλι$αν�ι τ�πικές ε�ημερίδες.

Πέντε μέρες εν τ�ύτ�ις μετά τηνανακήρυ�η της Δημ�κρατίας, στις 30Mαρτί�υ, εκπαιδευτικ�ί, δημ�σι�-γρά��ι και άλλ�ι λ�γι�ι των Iωαννί-νων �λων των π�λιτικών απ��ρώσε-ων απ��άσι$αν την ίδρυση τ�υ«Hπειρωτικ�ύ Eκπαιδευτικ�ύ Oμί-λ�υ», παραρτήματ�ς τ�υ Eκπαιδευ-τικ�ύ Oμίλ�υ της Aθήνας.

T� καταστατικ� τ�υ Oμίλ�υ, π�υσυντά�θηκε την ίδια μέρα, απ�τελείλαμπρ� δείγμα της ηπειρωτικής λ�-γι�σύνης και �αρακτηρί$εται απ� τ�ρι$�σπαστισμ� τ�υ, π�υ θα μπ�ρ�ύ-σε να υπ�στηρι�θεί �τι πρ�δρ�μ�ίτ�υ μακριν�ί υπήρ�αν � Bηλαράς και� Ψαλίδας.

H πνευματική ανάταση των Iωαννί-νων συνε�ίστηκε και στη δεκαετίατ�υ ’30, και στην πνευματική παρά-δ�ση της π�λης στηρί�θηκε –παράτ� κεν� π�υ δημι�ύργησε η δικτατ�-ρία της 4ης Aυγ�ύστ�υ, � π�λεμ�ςκαι η εμ�ύλια σύρρα�η– η σημερινήπ�λιτιστική της παρ�υσία στ�ν ευρύ-τερ� ελλαδικ� �ώρ�.

O Δημήτρης Xα-τ#ής (Γιάννενα,1913 – Aθήνα,1981). Διηγημα-τ�γρά��ς, μυθι-στ�ρι�γρά��ςκαι �ιλ�λ�γ�ς.T� είδ�ς π�υ α-νέδει!ε τις συγ-γρα�ικές ικαν�-τητες τ�υ Δ. Xα-τ#ή υπήρ!ε τ�διήγημα. Π�λλάαπ� τα διηγήμα-τά τ�υ –είτε ταθέματά τ�υς α-να�έρ�νται στα�ρ�νια τ�υ Mε-σ�π�λέμ�υ είτεείναι επικε-ντρωμένα σεγεγ�ν�τα τηςKατ��ής και τ�υEμ�υλί�υ– συν-δέ�νται απευ-θείας με πρ�-σωπικά �ιώματακαι αναμνήσεις.Στ� έργ� τ�υ, ι-δίως στη συλλ�-γή διηγημάτωντ�υ «T� τέλ�ςτης μικρής μαςπ�λης», ανα-γνωρί#εται σ�ε-τικά εύκ�λα ηγενέθλια π�λητ�υ συγγρα�έα,τα Γιάννενα.


Φυλακισμέν�ι της «Δημ�κρατικής Aμυνας» κατά τ� κίνημα τ�υ 1935.

Γερμανική Kατ��ή (�ωτ.: B�ύλα Παπαϊωάνν�υ), 1941.


Xαμ�γελα λευτεριάς (�ωτ.: K. Mπαλά�ας), 1945.


Στις ��θες της ΛίμνηςΠεριδια�αίν�ντας στα Tαμπάκικα, στις απ��άθρες, στα κρασ�π�υλειά...

Tα Tαμπάκικα (�ωτ.: Aγγελ ς Kαλ γερίδης), 1948.

T�υ Δημήτρη Xατ�ή

Συγγρα�έα

ΓAΛAZOΠPAΣINH και �αθειά, δίπλαστη μικρή π�λη, απλώνεται η λίμνη.Mέσα στα νερά της καθρε�τί�ει ταψηλά τ�υ τα τεί!ια τ� παλι�, μεσαιω-νικ� και –θέλ�υν να λεν– ακ�μα πα-λι�τερα κάστρ� της.

Πίσω απ’ την ανατ�λική πλευράτ�υ κάστρ�υ, στην άκρη–άκρη τηςλίμνης, πάνω στην �!τη της, �ρισκ�-ταν � μα!αλάς των ταμπάκικων. Eτσιτα λέγανε τα �υρσ�δεψεία. Kαι τα-μπάκ�υς λέγανε τ�υς �υρσ�δέψες –

ταμπάκηδες π�υ τ�υς λένε στις Σέρ-ρες, στ� B�λ�, θαρρώ και στη Σύρα.

Σ’ �λ� τ� μάκρ�ς τ�υ μα!αλά, μέ-σα στ� νερ� της λίμνης, αραδια��-ντανε τα τ�μάρια, τε�αρισμένα καλάσε %ύλινα τελλάρα και τα παίρναν ύ-στερα, άμα μ�υλιά�αν και ταργά�ανεμέσα σταργαστήρια – στα ταμπάκικα.

Oλα θατανε καμιά δεκαπεντα-ριά–είκ�σι αυτά ταργαστήρια, λιθ�-κτιστα, δίπατα �λα, με θ�λωτές με-γάλες π�ρτες, στη σειρά κι’ ακ�υμπι-σμένα στα τεί!ια τ�υ κάστρ�υ. T�κάτω πάτωμα εί!ε τα παράθυρα μι-κρά, σαν π�λεμίστρες. Hταν �λ� ένα

μεγάλ� !αγιάτι πλακ�στρωτ�, με κά-τι %ύλινες σκά�ες απ� δω κι’ απ� κει.

Mέσα σ’ αυτά τα !αγιάτια, κάνε %υ-π�λητ�ι, κάνε με κάτι μεγάλα π�δή-ματα και %ε�ράκωτ�ι –δηλαδή μ�νά-!α με τ� �ρακί τ�υς– δ�υλεύαν �ι τα-μπάκ�ι τα δέρματα. Tαπάνω πάτωμαπρ��αλλε στ� δρ�μ� κάπ�υ μισ� μέ-τρ� παραέ%ω απ’ τ� κάτω κι’ εί!ε ταπαράθυρα μεγάλα – είδ�ς �ενετσιά-νικα. Hτανε τ� κατ�ικι� τ�υς εκεί κι’ανε�αίναν απ� μια μικρή %ύλινη σκά-λα μεσ’ απ’ ταργαστήρια. O τ�π�ς �-λ�ς τριγύρω �ρωμ�κ�παγε την %υνήδριμύλα τ�υ τ�μαρι�ύ.

Oι ταμπάκ�ι παινευ�ταν πως ήταναπ� τ�υς παλι�τερ�υς κατ�ίκ�υςαυτής της π�λης και πως ήταν �λ�ιτ�υς αρ!�ντ�ι «καστριν�ί», π�υτ�υς πέτα%αν �ι τ�ύρκ�ι απ’ τ� κά-στρ� ύστερα απ’ την επανάστασητ�υ Σκυλ�σ��υ, στα 1612. Kαι στα-λήθεια, μιλ�ύσανε τ� ιδίωμα της π�-λης καθαρ�τερα απ’ �λ�υς τ�υς άλ-λ�υς και τ� κρατ�ύσαν αμ�λευτ�στ� λε%ιλ�γι� και στη �ωνητική τ�υ.

Tα νταρα�έρια τ�υς ωστ�σ� μετην π�λη ήτανε π�λύ λιγ�στά. Σ!ε-δ�ν π�τέ δεν ανε�αίναν «απάνω» αν

Συνέ�εια στην 20ή σελίδα

KYPIAKH 5 IANOYAPIOY 1997 - H KAΘHMEPINH 19H επιστρ �ή των ψαράδων (�ωτ.: B ύλα Παπαϊωάνν υ), 1946.

δεν εί!ανε κάπ�ια δ�υλειά. Kατα-�ρ�ν�ύσανε τ�υς καιν�ύργι�υς κα-τ�ίκ�υς της και μπ�ρεί κανένας ναπει πως μήτε τ�υς ή%εραν τ�υς μα-!αλάδες π�υ �κιάσαν �ι μικρασιάτεςπρ�σ�υγες. Eμεναν εκεί, πίσω απ�τ� κάστρ�, ένας κ�σμ�ς %ε!ωριστ�ςκαι κλεισμέν�ς. Tελειωμέν�ς.

Λίγ� παραπάνω απ’ τα δικά τ�υςταργαστήρια ήτανε τα %υλάδικα. Mε-τσ��ίτες και �αγ�ρίσι�ι –απ’ τα �λα-!��άγ�ρα– δ�υλεύαν εκεί. Oι ταμπά-κ�ι δεν εί!ανε κανένα νταρα�έρι μα-�ί τ�υς. Δυ� δρ�μ�υς πραπάνω, �ι�αρελάδες – μετσ��ίτες και �λά!�ικι’ αυτ�ί, ��υσιώτες και ντ�μπρι-

ν��ίτες – κ�παν�ύσανε !ρ�νια εκείπέρα, πάνω στα ρ�μπ�λα και τις �-%υές, με τα %ύλινα σ�υριά τ�υς, τ�νίδι� μ�!τ�. Oι ταμπάκ�ι τ�υς %έρανε,τ�υς καλημερί�αν, δια��ρές δεν εί-!αν μα�ί τ�υς και πάρε – δ�σε δεν εί-!αν. Hταν, �λέπεις, ντατσκαναραί�ι,ήγ�υν !ωριάτες. Λίγ� παρακάτω, δί-πλα σταργαστήρια τ�υς ήταν η Σκά-λα.

Tα μεγάλα καΐκια της λίμνης, σκα-�ιδωτά κι’ αργ�κίνητα, %ε��ρτωνανεκεί, απ’ τα !ωριά π�υ �ρισκ�νταν α-γνάντια καυσ�%υλα, σ�α!τά, τυριά,��υτύρατα και τα τέτ�ια. Oι ταμπά-κ�ι ψωνί�αν άμα !ρεια��ντανε κάτιμα και κει δεν εί!ανε π�λλά νταρα-

�έρια – τι νταρα�έρια με τ�υς !ωριά-τες; T� �ράδι πηγαίνανε σε δικάτ�υς κρασ�π�υλειά �π�υ δεν πατ�ύ-σαν !ωριάτες – μ�νά!α καϊκτσήδεςαπ� τ� μικρ� νησί της λίμνης μπαίνα-νε καμιά ��ρά και πίνανε λίγ� μα�ίτ�υς, πριν γυρίσ�υν στ� νησί τ�υς τ��ράδι. M’ αυτ�ύς τ�υς ένωνε τ� πά-θ�ς τ�υ κυνηγι�ύ – γι’ αυτ� τ�υς δί-ναν τ� ελεύτερ� να κάτσ�υνε δίπλατ�υς.

Σ’ αυτά τα κρασ�π�υλειά τα δικάτ�υς, τα τραπέ�ια ήτανε !αμηλά κι’εί!ανε στη μέση μια τρύπα για ναμπαίνει τ� !ειμώνα τ� μαγκάλι. Kα-θ�ντανε γύρω–γύρω, σε σκαμνιάπ�υτανε κι’ αυτά !αμηλά και τ� κρα-

σί πριν τ� πι�ύνε τ� �εσταίνανε σε!αλκωμέν�υς μαστραπάδες.

H κ�υ�έντα γύρι�ε πάντα σε πα-λιές ιστ�ρίες, κυνήγια, τέτ�ια πράγ-ματα. Aντρες σκληρ�ί και περή�α-ν�ι, σπάνια μιλ�ύσανε για δ�υλειέςκαι συμ�έρ�ντα – δεν τ� καταδέ!�-νταν. Kαι π�λιτική δε μιλ�ύσανε –δενεί!ανε με π�ι�ν να τσακωθ�ύνε, για-τί ’ταν �λ�ι τ�υς σ��δρα �ενι�ελι-κ�ί– Eλλάδα των πέντε θαλασσών,καθώς ταιρειά�ει σε παλι�ύς καστρι-ν�ύς αρ!�ντάδες. Ψή�ι�αν πάντ�τεκαι τ� �ενι�ελικ� υπ�ψή�ι� δήμαρ!�και τ�υς �ενι�ελικ�ύς επιτρ�π�υςστ� μητρ�π�λιτικ� να� τ�υ Aγί�υ



Συνέ�εια απ! τη 18η σελίδα

Bαρκάρης (�ωτ.: B ύλα Παπαϊωάνν υ), δεκαετία τ υ ’40.


Aπ "άθρα στη συν ικία τ υ Mάτσικα (�ωτ. Aγγελ ς Kαλ γερίδης), 1950.

Στις !�θες τ υ νησι ύ (�ωτ. T. Παναγιωτίδης), 1960.

Aθανασί�υ και τελειώνανε και μ’ αυ-τά. Aυτάρκεια. Hθική. K�ινωνική. Π�-λιτική.

Kαι επαγγελματική. Kανένας δενέ�υγε απ’ τ� επάγγελμα και κανένας%έν�ς δεν έμπαινε – η παράδ�ση τ�υσυνα�ι�ύ, π�υταν κι’ απ� τα παλι�-τερα της π�λης, λεν �ι αρμ�δι�ι, δενεί!ε αλλά%ει ακ�μα. M�ν� π�υ στα!ρ�νια π�υ γρά�ω, καθώς ήταν λιγ�-στ�ί και δεν�νταν �λ�ι με συγγένει-ες μετα%ύ τ�υς, εί!ε γίνει πια καιδ�υλεύαν συνεταιρικά σε κάθε ερ-γαστήρι.

Mαστ�ρ�ι και καλ�άδες γίναν ένα–ήταν �λ�ι τ�υς μαστ�ρ�ι πια– καιν�ικ�κυραί�ι. Aυτ� μ�νά!α εί!ε αλ-λά%ει. Oλα τάλλα μέναν �πως ήταναπ� τ�ν καιρ� π�υ πρωτ�γιναν αυτάταργαστήρια. Π�λύ λίγ� γν�ια��νταναυτ�ί να μάθ�υν τι γίνεται αλλ�ύ μετα δέρματα. Aκ�μα και την ψαρ�κ�λ-λα –τ�υκάλι τη λέγανε– τη �κιά!να-νε πάντα μ�νά!�ι τ�υς απ� τα ψάριατης λίμνης. Kαι �α�ές και �αψίματα,�πως τα %έραν, �πως τα �ρήκαν. Kαι�λα. Oπως τα %έραν, �πως τα �ρή-καν. Aναντάμ, παπαντάμ (...)

Σημείωση «Eπτά Hμερών»: T κείμεν είναιαπ�σπασμα απ� τ έργ «T τέλς της μι-κρής μας π�λης», τυ Δημήτρη Xατ�ή,εκδ. «Πλειάς» Aθήνα, 1974.


Συνέ�εια απ! την 20ή σελίδα

Πρωιν! στη Λίμνη (�ωτ.: K. Mπαλά�ας), 1945.

Ψάρεμα με καλάμι (�ωτ.: Σ. Mελετ�ής), 1937.


Bάρκες στη Λίμνη (�ωτ. Aγγελ ς Kαλ γερίδης).

Πρ ετ ιμασία για ψάρεμα (�ωτ. T. Παναγιωτίδης), 1950.

ΠAMBΩTIΔAΩ λίμνη, στα γλαυκά σ�υ τα νεράΠ�σα �νειρα παιδιάτικα λ�υσμένα— A! πώς ρ�δ�γελ�ύν τα ΠερασμέναΣτης μνήμης τα γιγάντια τα �τερά.

Aπ’ τ� γαλά�ι� κ�σμ� σ�υ, η XαράH παιδική !αρά μ�υ %επρ�-

�άλλειΣεμνή, με τα σεμνά τρελλά της κάλληMε δύ� ματάκια αθώα κι αστρα�τερά.

A! πλάι σ�υ, τα παλιά �ωντανεμέναP�δ�πλαστα, �ωτ�περε!υ-

μέναΣτ�ν π�ν� μ�υ ��τάνι μαγικ�

Mα �ταν γρ�ικώ νεκρά τα περασμέναΠώς ν�ιώθω να δακρύ�η ω Λίμνη, ωιμένα,Tης �αντασίας τ� �λέμμα εκστατικ�!

ΓIΩΣEΦ EΛIΓIA


H ε�ραϊκή κιν�τηταΣτιγμι�τυπα απ� τη συμμετ �ή της στην εμπ ρική, κ ινωνική και θρησκευτική �ωή της π�λης

E�ραϊκ�ς γάμ�ς στη δεκαετία τ�υ ’20.

T�υ Δημήτρη Xατ�ή

Συγγρα�έα

ΣTH μικρή μας π�λη εί�αμε κάπ�υτέσσερις �ιλιάδες E�ραί�υς – περισ-σ�τερ�υς ��ι λιγ�τερ�υς. Hταν �λ�ιτ�υς μα�εμέν�ι γύρω απ’ τη Συναγω-γή τ�υς – τ� συναγώϊ, π�υ τ� λέγανεκαι κείν�ι και μεις, μέσα στ� παλι�Kάστρ� της π�λης και σε μερικ�ύςδρ�μ�υς �λ�γυρά τ�υ. Oι �ριστιαν�ίπ�υ καθ�ντανε μέσα στ� Kάστρ� καισ’ αυτ�ύς τ�υς ε�ρέϊκ�υς δρ�μ�υς�λ�γυρα, εί�αν στην �!ώπ�ρτά τ�υςένα σταυρ� �ωγρα"ισμέν� μ’ ασ�έ-στη. Hταν �μως λιγ�στ�ί, τ�σ� π�λύ,π�υ σ’ αυτ�ύς τ�υς δρ�μ�υς ήτανεσυνήθει� παλι� να �γαίνει την Παρα-σκευή τ� �ράδυ άνθρωπ�ς της Συ-ναγωγής, μ�λις έπε"τε � ήλι�ς καιτελαλ�ύσε δυνατά:

— Ω...ω...ρα για Σαμπά!.. Ω...ρ...α-αα για Σα�ρί!.. Tελαλ�ύσε πως έπεσε� ήλι�ς κι άρ�ισε τ� Σά��ατ� και κα-νένας τ�υς να μη πιάνει "ωτιά μεςστα σπίτια τ�υς ώς τάλλ� τ� �ράδυ.

Παναπεί δηλαδή πως ήταν πέρα γιαπέρα ��ρέϊκ�ι δρ�μ�ι. Hταν � δικ�ςτ�υς μα�αλάς – τα ��ρέϊκα.

Tαπειν�ί, τ�σ� ταπειν�ί σαν νάτα-νε "��ισμέν�ι και "�υκαράδες ήταν�ι πλει�τερ�ι – �ι πι� "�υκαράδεςμέσα στην π�λη μας ήταν αυτ�ί. Aλή-θεια πως κ’ �ι δρ�μ�ι τ�υς μέσα στ�Kάστρ� ήταν απ’ τ�υς πι� �ρώμικ�υςκαι τα παιδιά τ�υς, απ’ τα πι� αρρω-στιάρικα – �λ� σπυριά. Kάνανε τ� �α-μάλη, τ� λ�ύστρ�, τ� μερ�καματιάρη– τέτ�ιες δ�υλειές. Kαι δ�υλεύαν καιτα παιδιά τ�υς απ� μικρά, μα�ί τ�υς ήκάναν θελήματα κ’ �ι γυναίκες τ�υς!εν�δ�ύλευαν, πλένανε, σ"�υγγαρί-�ανε στα !ένα τα σπίτια, ακ�μα καιστα π�ρνεία της π�λης – τ�σ� μικρήκαι τέσσερα–πέντε τα εί�ε – αυτέςκαθαρί�ανε, τ�σ� ήταν "τω�ές.Eργάτες ωστ�σ� να πάνε, να μάθ�υ-νε τέ�νες, ρα"τάδες να π�ύμε, μα-ραγκ�ί, σιδεράδες –τέτ�ια πράγμα-τα– κανένας δεν πήγαινε. Δεν θέλα-νε, λέγαν, να σκλα�ωθ�ύν με τ� με-ρ�κάματ� και την τέ�νη. Mερικ�ί τε-

νε�τσήδες – δηλαδή τενεκετ�ήδες –τσαγκαράδες – και καλλίτερα να πωμερεμετιτ�ήδες των παπ�υτσιών –κι’ ένας–δυ� �ασάπηδες, π�υ δενπ�ύλαγαν π�τές γ�υρ�υνίσι� κρέας,εί�αν κάτι μικρ�μάγα�α. Mα στα �-�ρέϊκα μέσα κι αυτ�ί – δεν πηγαίνανεπαραπέρα.

Hταν ύστερα �ι γυρ�λ�γ�ι τ�υδρ�μ�υ, πραματευτάδες δηλαδή,μεταπράτες και παλιατ�ήδες, τ� δικ�τ�υς τ� ��ρέϊκ� είδ�ς, τ� πάππ�υ –πρ�σπάππ�υ. Δεν ήτανε και π�λλ�ίμα γι�μί�αν �λη την π�λη με τη μεγά-λη "ασαρία π�υ κάνανε. Γυρν�ύσαντ�υς μα�αλάδες απ� τ� πρωί ώς τ��ράδυ με μια τά�λα κρεμασμένημπρ�στά στην κ�ιλιά τ�υς ή μια με-γάλη σακκ�ύλα στην πλάτη, κάνεσέρν�ντας τ� μικρ� καρ�τσάκι τ�υςκαι "ωνά�αν ακ�ύραστα – τελαλ�ύ-σανε την πραμάτεια τ�υς μ’ ένα τρ�-π� !ε�ωριστ� και δικ� τ�υς, κάπωςσαν τραγ�υδιστά, σα να σέρνανε τη"ωνή τ�υς στ� τέλ�ς των λέ!εων –καθώς συνήθαγαν �λ�ι τ�υς.

— Oυ�ριέ, τ�ν "ώνα�αν �ι γυναί-κες στ�υς μα�αλάδες, σκύ��νταςαπ’ τ� παράθυρ�– ακ�μα κι’ αν τ�!ε-ραν τ�ν�μά τ�υ.

Aυτ�ς άκ�υγε, δεν κακ�καρδι��-ταν π�υ τ�ν "ώνα�ε ��ραί�, ακ�υ-μπ�ύσε την πραμάτεια στ� πε��ύλιτης π�ρτας ή πάνω στ� δρ�μ�, έ-παιρνε μιαν ανάσα και την περίμενενα κατέ�ει για ναρ�ίσ�υν εκεί πα�ά-ρεμα ατέλειωτ� για ένα μασ�ύρικλωστή ή μια πή�υ λάστι�� για �ρα-κ��ώνα π�υ τ� �ρησιμ�π�ι�ύσαν καιγια καλτσ�δέτα.

Tα παιδιά καμιά "�ρά τρέ�αν πί-σωθέ τ�υ και "ωνά�ανε τραγ�υδιστάκαι τ�ν κ�ρ�ϊδεύαν:

Σπίρτα, ράμματα, ιλ�νια,τ�υρι�ύ τα παντελ�νια...

Aυτ�ς δεν κακ�καρδι��τανε με ταπαιδιά και τρα��ύσε τ�ν ανή"�ρ�,σκύ��ντας τ� κε"άλι τ�υ πάνω στηνπανάκρι�η πραμάτεια τ�υ, π�υ τηναυγάτι�ε μέρα με την ημέρα, μες τ�λι�πύρι και τη �ρ��ή, την κατα"ρ�-νια και τ�ν περίγελ�, �σ� να τ�υ α-


Mαθητές της ε�ραϊκής σ��λής σε εκδρ�μή, στη λίμνη, αρ�ές τ�υ αιώνα (�ωτ.: A��ί Mανάκια).

«Φίλ�ι στη γι�ρτή τ�υ Π�υρίμ» τ� 1908.Συνέ�εια στην 28η σελίδα

!ιώσει � Θε�ς ν’ αν�ί!ει κι’ αυτ�ς τ�δικ� τ�υ μαγα�ί στ� πα�άρι μα�ί μετ�υς άλλ�υς.

Στ� πα�άρι της π�λης θάτανε κα-μιά εκατ�πενηνταριά –διακ�σι�ιE�ραί�ι με μαγα�ιά –�σ�ι απ’ τις τέσ-σερις �ιλιάδες. Aλλ�ι με μικρά μαγα-�ιά και καμπ�σ�ι με �αρ�άτα εμπ�-ρια – �σ� �αρ�άτα μπ�ρ�ύσανε νά-ναι τα εμπ�ρια σε μια π�λη π�υ τηνέτρωγε τ� σαράκι, είδ�ς γερ�ντ��τι-κι�. Π�υλ�ύσανε πανικά, γυαλικά, σι-δερικά, τέτ�ια εμπ�ρια, είδ�ς έτ�ι-μ�, απ’ έ!ω "ερμέν�, ��ι στάρια,τρ�"ίματα, εγ�ώρια είδη – τέτ�ιαπράγματα δεν εί�ε κανένας τ�υς. Tαμαγα�ιά τ�υς ήταν ανακατωμένα μετων �ριστιανών, δεν εί�αν παρά!εν�τίπ�τα, γένια ή στ� ντύσιμ�, �πωςαλλ�ύ και τη "ωνή τ�υς ακ�μα πα-σκί�αν αυτ�ί και τη σ�υλ�υπώνανενα μη σέρνεται – !ε�ωρί�αν ωστ�σ�κι’ αυτ�ί με τ� πρώτ� πως ήτανE�ραί�ι.

Tέλ�ς – ήτανε και κάτι λιγ�στ�ί,π�λύ λιγ�στ�ί, σπ�υδαγμέν�ι, ένας –δυ� γιατρ�ί, "αρμακ�π�ι�ί, ένας –δυ� δικηγ�ρ�ι και κάτι δάσκαλ�ι των!ένων γλωσσών, ��ι άλλες επιστή-μες, μη�ανικ�ί, γεωπ�ν�ι, να π�ύμε,τε�νικ�ί γενικά, π�υ και σ’ �λη τηνπ�λη δεν ήταν π�λλ�ί – δεν τ�υς σή-κωνε � τ�π�ς.

Aυτ�ί π�ύ�ανε τ�υς παράδες ��ύ-σανε �έ�αια καλλίτερα απ� τ�υς άλ-λ�υς, σε καλλίτερα σπίτια, εί�αν καιδ�ύλες –��ριές– κι εί�ανε "κιά!ει έ-!ω απ’ τ� Kάστρ� ένα – δυ� ��ρέϊ-κ�υς δρ�μ�υς, π�ύταν κι’ απ� τ�υςκαλλίτερ�υς της π�λης. Aυτ�ί τ�


«H παρέα τ�υ μπριτ�», 1920. E�ραί�ι έμπ�ρ�ι σε καΐκι στη λίμνη, 1928.

«O δ�κτωρ K��ινάς μετά τ�υ �αρκάρη τ�υ Γεωργάκη».


Δρ�μ�ς της ε�ραϊκής συν�ικίας (�ωτ.: K. Mπαλά�ας), 1948.

O Δα�ιτσών E�έντης, πρ�εδρ�ς της Iσραηλιτικής K�ιν�τητας, 1905. E�ραί�ς νερ�υλάς στη δεκαετία τ�υ ’30.



«Mετά τ� τέννις», 1905.

E�ραία αρ��ντισσα τ� 1910.

�ράδυ ανε�αίνανε και στα κα"ενείαστην πλατεία της π�λης, εί�αν ντα-ρα�έρια με καλ�ύς ν�ικ�κυραί�υςκαι καθ�ντανε μα�ί τ�υς και παί�ανετά�λι. Oπ�ι�ς έ�ανε πλήρωνε και γιατ�υς δυ� τ�υς.

Πλ�ύσι�ι και "τω��ί ήταν �λ�ιτ�υς μα�εμέν�ι γύρω απ’ τη Συναγω-γή τ�υς, ήταν �λ�ι θρήσκ�ι, κανέναςδεν έπιανε "ωτιά τ� Σα��άτ� και κα-νένας δεν δ�ύλευε τ� Σα��άτ�.Πλ�ύσι�ι και "τω��ί ήταν �λ�ι τ�υςτα�τικ�ί στη �ωή τ�υς, παντρευ�-νταν απ� μικρ�ί κι’ εί�αν �λ�ι τ�υς έ-να δεύτερ� ρ�ύ��, καλλίτερ�, για νατ� "�ράνε τ� Σά��ατ�, να πάνε τ�πρωΐ στη Συναγωγή τ�υς και να�γ�ύνε ταπ�γεμα να κάν�υν περίπα-τ�. Oικ�γενειακώς. Oσ�ι μπ�ρ�ύσα-νε καθ�ντανε και στ� κα"ενεί�, πάλι�ικ�γενειακώς. Πίνανε κα"έ ή μιαγκα��α, �ι γυναίκες τ�υς τρώγανεμια �ανίλια και τα παιδιά μ�ιρα��ντα-νε τ� λ�υκ�ύμι π�υ κ��ταν στα δυ�– δεν ντρεπ�νταν π�υ τ�υς κ�ιτ�ύ-σαν απ’ τα γύρω τραπέ�ια. Tην Kυ-ριακή ταπ�γεμα !ανα�γαίνανε περί-πατ�, πάλι �ικ�γενειακώς ή πηγαίνα-νε στ� κα"ενεί� και �ασμ�υρι�ντανώσπ�υ να περάσει κι’ αυτή – μια μέ-ρα ακ�μα �αμένη.

Tέτ�ια ταπεινή, "ρ�νιμη και συμ-μα�εμένη ήταν η �ωή �λωνών τ�υς(...)

Σημείωση «Eπτά Hμερών»: T κείμεν είναιαπ�σπασμα απ� τ έργ «T τέλς της μι-κρής μας π�λης», τυ Δημήτρη Xατ�ή,εκδ. «Πλειάς», Aθήνα, 1974.

T�υ Γιώργ�υ Zωγρα�άκη

O ΓIΩΣEΦ Eλιγιά γεννήθηκε τ� 1901στα Γιάννενα απ� γ�νείς μικρ�α-στ�ύς. Hταν μ�να��γι�ς και μικρ�ς�ρ�άνεψε απ� πατέρα. Mεγάλωσεμε τη �ρ�ντίδα της μητέρας τ�υ, καιγι’ αυτ� της δεί�νει, στα έργα τ�υ,μια τέτ�ια "ε�ωριστή λατρεία.

Παρακ�λ�ύθησε μαθήματα στηνAlliance Israelite της πατρίδας τ�υ.Hταν π�λύ �τω��ς, �μως αγαπ�ύσετη μελέτη. O ίδι�ς ανα�έρει σανσπ�υδαί� τ� γεγ�ν�ς �τι κατ�ρθω-σε, με α�άνταστες στερήσεις, να α-π�κτήσει στην πρ�τελευταία τά"η τ�γαλλικ� λε"ικ� Petit Larousse. Aπ�-��ίτησε τ� 1918. Tην επ��ή εκείνη,στα Γιάννενα, υπήρ�ε μια $ωηρή σιω-νιστική κίνηση και � Eλιγιά %ρισκ�-ταν στην πρώτη γραμμή. Mιλ�ύσε μεπίστη και τα λ�για τ�υ τα θέρμαινε,τα δ�ν�ύσε ένας παρά"εν�ς παλμ�ς.

T�τε πρωτ��ανερώνεται σαν π�ι-ητής με τ� π�ίημά τ�υ π�υ �έρει τ�ντίτλ� «Oι τρεις Pα%%ίν�ι».

T� πρώτ� τ�υ π�ίημα

Στ� περι�δικ� «Iσραέλ» των Tρικά-λων π�υ έ%γα$αν στα 1917 – 1918,μα$ί με άλλ�υς, � αείμνηστ�ς Γ. Για-κ�έλ και � άλλ�τε πρ�"εν�ς τ�υIσραήλ στην Aθήνα και ν�μ�μαθής κ.Aσέρ Mωυσής, στ� τεύ��ς 1, τ�μ�ςB΄ τ�υ N�εμ%ρί�υ 1918 σελ. 5 δημ�-σιεύεται τ� παρακάτω π�ίημα τ�υEλιγιά π�υ πρέπει να είναι απ� ταπρώτα τ�υ:

Mεσ’ τη Σιών κει στ� ��υν�T� πένθ�ς �ασιλεύειΣτ�ν τ�π� εκεί τ�ν σκ�τειν�Aπελπισιά εδρεύει.

Tα λείψανα απ� τ� Mίκδας εκείειν’ ερημωμένα

Kαι κει δια�άτης θα περνά με μά-τια δακρυσμένα

Aπ’ τ� παλάτι τ� λαμπρ� η δ��απια ε�άθη

Eκεί ανδρεί�υς και παιδιά εθέρισεη σπάθη.

Pα��ίν�ι τρεις εκεί περν�ύνAπ’ τ’ �λέθρ�υ τ� σκ�τ�ςOι δυ� αρ�ί��υν να θρην�ύνμα ��ι και � πρώτ�ς

Eίδαν απ’ τ’ αγιωτήρι� αλώπες να�γένε

Πικράθηκε η καρδιά τ�υς κι αρ�ί-σανε να κλαίνε

T� πρ�σωπ� �μως τ’ Aμ�ά σύννε-#� δεν σκεπά�ει

T� μάτι είναι �αρωπ� και δάκρυδεν σταλά�ει.

«Γιατί τ�υ λένε σαν κυττάςτέτ�ι� άνθ�ς μαραμέν�Aντί να πάψης, συ γελάςΣ’ ανάκτ�ρ� καμέν�»;

Δεν �λέπεις τες αλώπεκες να �γένε

απ’ τ� KάδεςEκεί π�υ στηρι��τανε τ�υ Aδ�νάι

�ι π�δες;Xαμ�γελ� λ�υλ�ύδισε στ�υ Aκι�ά

τ� στ�μαKαι με καημ� ε#ίλησε των ερει-

πιών τ� �ώμαKαι στ�υς συντρ�#�υς τ�υ: γελάω

δε στενά�ωΓιατί γλυκειά παρηγ�ριά απ� τ�

σκ�τ�ς �γά�ωOπως μας τώ��υνε ειπεί �ι Aγι�ι

μας πρ�#ήταιOτι αλώπεκες θα μπ�υν �π�υ τ�

Kάδες κείται.

Kι �πως τα λ�για αυτά τα θλι�εράΠραγματωθήκαν εδώ πέραEτσι θα λάμψη πάλι �ωηράH θεία λευτεριά μια μέρα.

Iωσή Eλία Iωσή

T� 1919 δι�ρί$εται δάσκαλ�ς στηνAlliance. Mια απ�τ�μη στρ��ή παρα-τηρείται στις ιδέες τ�υ. Aσπά$εταιτην πρ�σπάθεια για την α��μ�ίωσητων E%ραίων. Mελετά τα νε�ελληνι-κά γράμματα και τελει�π�ιείται στηνελληνική γλώσσα π�υ άλλωστε ήτανκαι η μητρική τ�υ γλώσσα.

Στρατεύεται τ� 1920. Eλά�ισταπ�ιήματά τ�υ μας είναι γνωστά απ�την επ��ή εκείνη. Aν και ψυ�ικά τ�στρατιωτικ� τ�ν κ�ύρασε, �μως ητ�π�θέτησή τ�υ στ� γρα�εί� της

Mεραρ�ίας τ�υ ά�ηνε καιρ� να με-λετά και να γρά�ει.

Oταν απ�λύθηκε, τ� 1921, "αναγύ-ρισε πάλι, σαν δάσκαλ�ς στ� Σ��λεί�της Iσραηλιτικής K�ιν�τητ�ς. Παρέ-διδε �μως και μαθήματα γαλλικής, ε-νώ ταυτ��ρ�να μελετ�ύσε τη γαλλι-κή �ιλ�λ�γία, την ελληνική καθώςκαι την ε%ραι�λ�γία. Στα 1924, μαςπαρ�υσιά$εται γνώστης %αθύς τηςTαλμ�υδικής και μεταταλμ�υδικής�ιλ�σ��ίας και π�ιήσεως και δειν�ςE%ραϊστής.

Mια διάλε"ή τ�υ, την επ��ή εκείνηστη Zωσιμαία Σ��λή, τ�ν απεκάλυψεστ� διαν��ύμεν� κ�σμ�. Στη διάλε"ήτ�υ αυτή, π�υ εί�ε σαν θέμα: «H με-τα%ι%λική ε%ραϊκή π�ίηση», απήγγει-λε τις πρώτες τ�υ μετα�ράσεις ε-%ραϊκών κειμένων1. Kι απ� τ�τε επί-σης αρ�ί$ει να δημ�σιεύει π�ιήματάτ�υ στ�ν «Hπειρωτικ�ν Aγώνα»,στ�ν «Kήρυκα», στην «Hπειρ�», μετ� ψευδώνυμ� I�ύλι�ς Συγκ�υλιέ-ρ�ς. Aλλά τ� περι%άλλ�ν των Iωαννί-νων τ�ν πνίγει. Oι αρ�ηγ�ί της K�ι-ν�τητ�ς δεν αναγνωρί$�υν τα πρ�-σ�ντα τ�υ. Oι �ίλ�ι τ�υ είναι �λ�ι ε-πιστήμ�νες, λ�γ�τέ�νες, α"ιωματι-κ�ί2. H διάστασή τ�υ με τ� περι%άλ-λ�ν �λ� και γίνεται πι� έντ�νη. Στ�τέλ�ς τ�υ 1922 απ��ασί$ει να εγκα-τασταθεί �ριστικά στην Aθήνα, μα$ίμε τη μητέρα τ�υ. Π�υλά τ� πατρικ�τ�υ σπίτι και κ�%ει κάθε δεσμ� με τηγενέτειρά τ�υ.

Aπ� τ� 1925, μια νέα $ωή αρ�ί$ειγια τ�ν Eλιγιά. Γνωρί$εται με Aθηναί-�υς λ�γ�τέ�νας3, δημ�σιεύει έργατ�υ σε περι�δικά, πρωτ�τυπα και με-τα�ράσεις. Παραδίδει γαλλικά σε ι-διωτικά σ��λεία. Oσ�ς καιρ�ς τ�υμένει τ�ν περνά στην Eθνική Bι%λι�-θήκη, μελετώντας, εκεί μέσα ώρες�λ�κληρες. O Bάρναλης, � Δά�νης,� Mαλακάσης τ�ν απ�καλ�ύν «π�ιη-τή».

Aπ� τ� 1925 ώς τ� 1927 τελει�π�ι-είται αδιάκ�πα. T� καλ�καίρι τ�υ1927 πεθύμησε τα Γιάννενα καιπραγματ�π�ίησε ένα τα"ίδι ώς εκεί.Oλ�ι ανεγνώρισαν τ�τε την α"ία τ�υκαι η υπ�δ��ή π�υ τ�υ κάνανε έσ%η-σε τις παλιές θλι%ερές αναμνήσεις.

Στ� σύντ�μ� διάστημα της παρα-μ�νής τ�υ εκεί, μελέτησε τα ήθη καιέθιμα της πατρίδ�ς τ�υ.

Στα 1928, στην Aθήνα, μας �ανε-ρώνεται πια �τασμέν�ς λ�γ�τέ�νης,�μ��ωνα αναγνωρισμέν�ς. Συνερ-γά$εται στα καλύτερα ελληνικά λ�-γ�τε�νικά περι�δικά, στ� Λε"ικ� τ�υΠυρσ�ύ. E"ακ�λ�υθεί �μως πάντανα παραδίδει μαθήματα Γαλλικής.

T�τε σκέ�θηκε να πάρει δίπλωμααπ� τη Γαλλική Aκαδημία Aθηνώνκαι να δι�ρισθεί κάπ�υ. Στρώθηκεστη μελέτη και κατ�ρθωσε, τ� δεύ-τερ� �ρ�ν�, να πάρει τ� δίπλωμάτ�υ.

Aπ� τ�τε τ�ν κυνηγ�ύσε η σκέψη


O π�ιητής Γιωσέ EλιγιάΣημαντική πρ�σωπικ�τητα της ε�ραϊκής κ�ιν�τητας και μετα�ραστής �ι�λικών κειμένων

T� ρ�λ�ι της κεντρικής πλατείας (�ωτ.: Bασ. K�υτσα�έλης), 1938.



O π�ιητής Γιωσέ� Eλιγιά.

να εκδώσει τα π�ιήματά τ�υ. Eκείν�τ� �ρ�ν� εί�ε γράψει και τα γνωστά«Tραγ�ύδια της Pε%έκκας».

Mε τ� δίπλωμα στ� �έρι, έναν �λ�-κληρ� �ρ�ν�, $ητά να δι�ρισθεί κά-π�υ. Στ� 1930 πέτυ�ε, επί τέλ�υς, ναδι�ρισθεί στ� γυμνάσι� Kιλκίς, σανκαθηγητής της Γαλλικής. Δέ�τηκε τηθέση με την ελπίδα πως γρήγ�ρα θαέπαιρνε μετάθεση για τη Θεσσαλ�νί-κη. Kατέ%αινε �μως συ�νά και συνα-ντ�ύσε τ�υς �μ��ύλ�υς τ�υ καιτ�υς $ητ�ύσε συνε�ώς να τ�ν %�η-θήσ�υν για τη μετάθεσή τ�υ αυτή.Oλα μάταια. Kι � καημ�ς αυτ�ς έμελ-λε να τ�ν �δηγήσει στ�ν τά��.

Στις 15 I�υλί�υ 1931 κατέ%ηκε άρ-ρωστ�ς στην Aθήνα. Πήγε στ� σπίτιτ�υ με πυρετ�. Eί�ε κ�ιλιακ� τύ��.Oλ�ι �ι Aθηναί�ι λ�γ�τέ�νες τ�υ έ-δει"αν τη συμπάθειά τ�υς και ενδια-�έρθηκαν $ωηρά γι’ αυτ�ν. T�ν πή-γαν στ�ν Eυαγγελισμ�. Mα η κατά-σταση �ειρ�τέρευε. Hταν γρα�τ�τ�υ να μη $ήσει.

T� απ�γευμα της 19ης I�υλί�υ1931, ημέρα Παρασκευή, πέθανε. T�Σά%%ατ�, κατά τα ε%ραϊκά έθιμα, δενμπ�ρ�ύσε να τα�εί. T�ν μετέ�ερανστ� κάτω διαμέρισμα τ�υ Eυαγγελι-σμ�ύ. Kαι, τη νύ�τα τ�υ Σα%%άτ�υ, έ-γινε η κηδεία τ�υ, απλή, α�ανής, �-πως στάθηκε και �λ�κληρη η $ωήτ�υ.

Kι �πως μ�υ την περιέγραψαν �ί-λ�ι π�υ τ�ν ακ�λ�ύθησαν στη στερ-νή τ�υ κατ�ικία, ήταν επι%λητικ� τ�θέαμα των τρεμάμενων κεριών π�υγλιστρ�ύσαν ανάμεσα στα στενάδρ�μάκια, ενώ � Pα%%ίν�ς μ�υρμ�ύ-ρι$ε λέ"εις ακατάληπτες.

O Στέ�αν�ς Δά�νης τ�υ α�ιέρω-σε τ�τε τ� παρακάτω π�ίημα:

T� μεγάλ� παιδί τ� αγαθ� τ� πιστ�π�υ ήταν �λ�ς καρδιά καλωσύνηαν κι E�ραί�ς πάει να �ρη τ� Xρι-

στ�στων ψυ�ών π�υ τη λεν �ι�λική τη

γαλήνη.Mελετ�ύσε τα ιερά της #υλής τ�υ

�ι�λίαΠ�ιητής και σ�#�ς � Γιωσέ# Eλιγιάμια Pε�έκκα τ�υ αγνή και την έψελ-

νε αγίασα Δαυίδ σε μιαν άρπα γλυκειά.

Σε �ωρι� μακρυν� ήταν δάσκαλ�ς·�έν�

κι έρμ� η αρρώστια τ�ν �τύπησε ε-κεί

στην Aθήνα τ�ν #έρανε �ωνταν�πεθαμέν�

για να σ�ύση σε μια κλινική.

Στην κ�ιλάδα π�υ λεν Iωσα#άτ πά-ει η ψυ�ή τ�υ

τ� Xριστ� π’ αγαπ�ύσε πάει τώρανα �ρη

Hταν μέρα Σα��άτ�υ ιερή... τ� κ�ρ-μί τ�υ

τ� σκεπάσανε μ’ ένα σεντ�νι μακρύ.

T’ άλλ� �ράδυ μεσάνυκτα #αναρά-κια κρατώντας

κι � Pα��ίν�ς να λέη και να λέηT�ν επήραν σκιές στ� σκ�τάδι γλυ-

στρώνταςT�ν επήραν και πάνε �ι E�ραί�ι.

Στ. Δάνης

(Δημ�σιεύθηκε στη «Nέα Eστία»,15 Aυγ�ύστ�υ 1931)

Kαι η γνωστή Hπειρώτισσα π�ιή-

τρια Xρυσάνθη Zιτσαία, ένα άλλ�,στην επέτει� τ�υ θανάτ�υ τ�υ.

Στις ��θες της Παμ�ώτιδας, παιδίστ� κάστρ� γύρα

πλανι�σ�υνα ρεμ�αστικά.Kι έγερνε ως �ι κλων�γυρτες –πάνω

σ�υ– ιτιές, η μ�ίραμε τα πικρά της μυστικά.

Tης μ�ύσας διαλε�τ� παιδί... Πέρα-σες μες στα θάμπη

α�τίδα απ�να #ως γλυκ�.Πώς λα�ταράει, π�ιητή, η ψυ�ή και

τ’ �νειρ� πώς λάμπειγια κάθε ωραί� ιδανικ�

...Π�τε τα μίση θα πνιγ�ύν να λυ-τρωθ�ύν �ι τ�π�ι

πάνω απ� �ώρες και καιρ�ύς.ως π�τε θα τ�υς στήν�υνε στ� Γ�λ-

γ�θά �ι ανθρώπ�ιτ�υ μαρτυρί�υ τ�υς σταυρ�ύς;

Σε π�ιας αγάπης τ’ �ραμα να εί�ε�αθειά πιστέψει

ω! τρυ#ερή κι αγνή καρδιά.Πρ�σκυνητή της ανθρωπιάς θα σε

γυρεύει η σκέψηκαι τ�υ Xριστ�ύ μας, Eλιγιά!

Xρυσάνθη Zιτσαία

Zωή γεμάτη στερήσεις

H $ωή τ�υ Eλιγιά στάθηκε μια $ωήγεμάτη στερήσεις, ένας σωστ�ςΓ�λγ�θάς. Oπως η Π�λυδ�ύρη, �Aλε"ί�υ, η Aνθ�ύλα Σταθ�π�ύλ�υ, �Kαρυωτάκης, π�υ τ�υ α�ιερώνει ένατ�υ π�ίημα, ήταν, καθώς έλεγε � Nί-τσε: «τ� παιδί εν�ς αναπ�δείκτ�υ α-κ�μη μέλλ�ντ�ς». Eκαμε λάθ�ς στηνεπ��ή. Hρθε π�λύ νωρίς ή π�λύ αρ-γά. T� γεγ�ν�ς �μως είναι �τι ήρθε.Kι � ερ��μ�ς τ�υ αυτ�ς έπρεπε ναταυτισθεί με μια θυσία.

O Eλιγιά απ�τελεί ένα �αρακτηρι-στικ� παράδειγμα αυτής της θυσίας.Γιατί, γι’ αυτ�ν, ήταν μια συνέπεια,κάτι π�υ δεν μπ�ρ�ύσε να μη γίνει. Hθυσία ήταν τ� μ�ιραί� τέρμα μιαςπ�ρείας. Tην π�ρεία τ�ύτη τ�υ Eλι-γιά έ��υμε τη δυνατ�τητα να την πα-

ρακ�λ�υθήσ�υμε �άρη στ� π�ιητικ�τ�υ έργ�.

Eί�ε �μως τη δύναμη να νικά τ�ύ-τη την αντίσταση της $ωής και μέσααπ� τ�ν άνισ� αγώνα να �τάνει στ�ν�ημα της τέ�νης π�υ λυτρώνει.

Eν�ιωσε %αθιά τη λ�γ�τε�νική τ�υαπ�στ�λή και την �άρα"ε επιγραμ-ματικά σ’ ένα τετράστι��:

Kι ήρθες ω M�ύσα �ελ�γιάστρα, α-θώα κι αγνή

Στ’ ωραί� μεθύσι τ�υ Kαημ�ύ καιτης Iδέας

Mε της Eλλάδας τη μελίρρυτη #ωνήKαι με τη #λ�γερή ψυ�ή της I�υ-

δαίας.Oσ�ι σ�ετίσθηκαν με τ�ν Eλιγιά

και τ�ν γνώρισαν σαν άνθρωπ�, �μ�-λ�γ�ύν πως έδινε την εντύπωση ε-ν�ς μεγάλ�υ και αθώ�υ παιδι�ύ, γε-μάτ�υ καλωσύνη.

Aν�ι�τ�καρδ�ς, ευ�άριστ�ς, α-πλ�ς, έμ�ια$ε άνθρωπ�ς α�ελής καιδεν �ανέρωνε δι�λ�υ τ�ν εσωτερικ�τ�υ πλ�ύτ�, �ύτε και την τραγικ�τη-τα των πρ�%λημάτων π�υ τ�ν απα-σ��λ�ύσαν.

O κ. E.Δ. Λι%εριάδης, σε παράκλη-σή μ�υ, μ�υ έστειλε ένα συγκινητικ�και κατατ�πιστικ� γράμμα απ� τ�Kιλκίς, �π�υ ανάμεσα σε άλλα έγρα-�ε:

«Eκείν� �μως π�υ με κατεγ�ήτευεκαι με συνεκίνει ήτ� � Eλιγιά ως άν-θρωπ�ς με την άδ�λη, την αγνή καιπαιδική ψυ�ή π�υ ακτιν�%�λ�ύσεκαλωσύνη απέραντ�ν.

Eγώ τ�υλά�ιστ�ν �υδέπ�τε εγνώ-ρισα άνθρωπ�ν, εις τ�ν �π�ί�ν να υ-πάρ�ει τ�σ�ν αρμ�νικ�ς συνδυα-σμ�ς σ��ίας και αρετής».

Σημειώσεις «Eπτά Hμερών»: T� �ι�γρα#ι-κ� σημείωμα για τ�ν Γιωσέ# Eλιγιά α-ντλήθηκε απ� τ� έργ� τ�υ Γιώργ�υ Zω-γρα#άκη «Γιωσέ# Eλιγιά, π�ίηση», εκδ.«Δωδώνη», Aθήνα 1967. Θεωρήσαμε ανα-γκαί� να πρ�σθέσ�υμε στ�ι�εία για τ�νπ�ιητή απ� την εργασία της κ. EλένηςK�υρμαντ�ή «Γιωσέ# Eλιγιά – ΣαμπεθάιKαμπίγκ, Iδε�λ�γικά πρ��λήματα στηνπρ�π�λεμική ισραηλιτική κ�ιν�τητα Iω-αννίνων», ανάτυπ� απ� τη «Δωδώνη: Φι-λ�λ�γία» τ�μ�ς KB΄ (1993).

1) H εκδήλωση ήταν �ργανωμένη απ� τ�ν«Eκπαιδευτικ� Oμιλ�» των Iωαννίνων καια#ιερωμένη απ� τ�ν Γιωσέ# Eλιγιά στ�να�ι�λ�γ� δάσκαλ� τ�υ A�ραάμ Δα�ίδ.

2) Tην περί�δ� αυτή � Γιωσέ# Eλιγιά συνερ-γά�εται με την αριστερή μα�ητική ε#ημε-ρίδα «Nέ�ς Aγών», ε#ημερίδα ε#έδρωνπ�λεμιστών, �π�υ και παρατίθεται στηνπρώτη σελίδα κάθε #ύλλ�υ ένα π�ίημάτ�υ. H �μάδα αυτή εί�ε τ� θάρρ�ς να κά-νει στη Mητρ�π�λη Iωαννίνων μνημ�συν�για τ� θάνατ� της P��ας Λ�ύ�εμπ�υργκκαι τ�υ Λίμπκνε�τ. O Eλιγιά διατηρεί στε-νές σ�έσεις με πρ��δευτικ�ύς κύκλ�υςτων Iωαννίνων και ειδικ�τερα με τ� σ�-σιαλιστικ� πυρήνα π�υ εί�ε σ�ηματιστείστην π�λη. T� 1924 (22 και 23 Δεκεμ�ρί-�υ) με τη σύλληψη τ�υ σ�σιαλιστικ�ύ πυ-ρήνα στα Γιάννενα συλλαμ�άνεται και �Γιωσέ# Eλιγιά σαν ένας απ� τ�υς δημι-�υργ�ύς και τ�υς πρωτεργάτες τ�υ. Oισυλλη#θέντες (Π. Aπ�στ�λίδης ιατρ�ς,Bράσκ�ς μη�ανικ�ς, Kίρκας K�ύσης, Πέ-τρ�ς Mπάμπ�ς, N. Mπάρκης) κρατήθη-καν σ�εδ�ν ένα μήνα και α#έθησαν ελεύ-θερ�ι, κατ�πιν αθωωτικ�ύ ��υλεύματ�ς,την 16η Iαν�υαρί�υ 1925.

3) O Eλιγιά συναναστρέ#εται με μέλη της«Mεγάλης Eλληνικής Eγκυκλ�παίδειας»,στην �π�ία γίνεται τακτικ�ς συνεργάτης,καθώς και στ� λ�γ�τε�νικ� περι�δικ� π�υέ�γαινε για δύ� �ρ�νια. Aνταμώνεται μετη «Φιλική Eταιρεία» τ�υ Φώτη K�ντ�-γλ�υ, π�υ θαυμά�ει τα άτ�μα π�υ την α-π�τελ�ύν, τα �π�ία �πως γνωρί��υμε ή-ταν, εκτ�ς απ� τ�ν K�ντ�γλ�υ, �ι K. Bάρ-ναλης, Στρ. Δ�ύκας. B. Δασκαλάκης, Δημ.Πικιώνης και άλλ�ι. Tέλ�ς, εκτ�ς απ� τησυνεργασία τ�υ με τ� Φιλ�λ�γικ� Παράρ-τημα της Eγκυκλ�παίδειας τ�υ Πυρσ�ύ,εργα��μεν�ς για τ� κύρι� σώμα της ίδιαςEγκυκλ�παίδειας, εκπ�νεί μέ�ρι τ�ν θά-νατ� τ�υ διακ�σια τρία λήμματα π�υ α#�-ρ�ύν ιστ�ρικά, θρησκευτικά, #ιλ�σ�#ικάκ.ά. θέματα ε�ραϊκ�ύ ενδια#έρ�ντ�ς.



O Γιαννιώτης λ�γι�ς και δημ�σι�γρά��ς Γεώργι�ς Γάγαρης με συναδέλ��υς τ�υ, τ� 1915.

Eυ�αριστ�ύμε, για τ� #ωτ�γρα#ικ� υ-λικ� π�υ μας παρα�ώρησαν, τ� «Pι�ά-ρι� Iδρυμα», ιδιαίτερα τ�ν πρ�εδρ�τ�υ κ. Aγγελ� Kίτσ�, τις εκδ�σεις«Oλκ�ς», τ�υς #ωτ�γρά#�υς κ. Σπύρ�Mελετ�ή, Kώστα Mπαλά�α και τ�ν κ.Pα�αήλ Mωυσή. Eπίσης τις εκδ�σεις«Δωδώνη» και «Πλειάς». Tέλ�ς, τ�νκαθηγητή κ. Bασ. Σ�υρ�ερα για τη με-λέτη τ�υ «Iστ�ρικ� περίγραμμα επτάαιώνων», π�υ περιλαμ�άνεται στ� λεύ-κωμα «Iωάννινα, 1890-1950».

H κεντρική πλατεία ( ωτ.: Aγγελ�ς Kαλ�γερίδης),δεκαετία τ�υ ’60).

ΦIEPΩMA Iστρία επτά αιώνων · tύρκς περιηγητής eλιά tσελε-μπή πυ επισκέθηκε την hπειρ (1670) αναέρει τι στα

Documents