Top Banner
IDENTIFIKASI INTERAKSI OBAT PADA PASIEN PENYAKIT DALAM RAWAT INAP DI RUMAH SAKIT UMUM DAERAH MARGONO SOEKARDJO PURWOKERTO SKRIPSI Evi Widiya Ningsih 0508010037 PROGRAM STUDI ILMU FARMASI UNIVERSITAS MUHAMMADIYAH PURWOKERTO FAKULTAS FARMASI 2010
15

IDENTIFIKASI INTERAKSI OBAT PADA PASIEN PENYAKIT DALAM ...repository.ump.ac.id/6916/1/EVI WIDIYA COVER.pdf · IDENTIFIKASI INTERAKSI OBAT PADA PASIEN PENYAKIT DALAM RAWAT INAP DI

Dec 02, 2020

Download

Documents

dariahiddleston
Welcome message from author
This document is posted to help you gain knowledge. Please leave a comment to let me know what you think about it! Share it to your friends and learn new things together.
Transcript
Page 1: IDENTIFIKASI INTERAKSI OBAT PADA PASIEN PENYAKIT DALAM ...repository.ump.ac.id/6916/1/EVI WIDIYA COVER.pdf · IDENTIFIKASI INTERAKSI OBAT PADA PASIEN PENYAKIT DALAM RAWAT INAP DI

i

IDENTIFIKASI INTERAKSI OBAT PADA PASIEN PENYAKIT DALAM RAWAT INAP DI RUMAH SAKIT UMUM DAERAH

MARGONO SOEKARDJO PURWOKERTO

SKRIPSI

Evi Widiya Ningsih 0508010037

PROGRAM STUDI ILMU FARMASI UNIVERSITAS MUHAMMADIYAH PURWOKERTO

FAKULTAS FARMASI 2010

Page 2: IDENTIFIKASI INTERAKSI OBAT PADA PASIEN PENYAKIT DALAM ...repository.ump.ac.id/6916/1/EVI WIDIYA COVER.pdf · IDENTIFIKASI INTERAKSI OBAT PADA PASIEN PENYAKIT DALAM RAWAT INAP DI

i

IDENTIFIKASI INTERAKSI OBAT PADA PASIEN PENYAKIT DALAM RAWAT INAP DI RUMAH SAKIT UMUM DAERAH

MARGONO SOEKARDJO PURWOKERTO

Skripsi Sebagai salah satu syarat untuk memperoleh gelar

Sarjana Farmasi panda Program Farmasi

Evi Widiya Ningsih 0508010037

PROGRAM STUDI ILMU FARMASI UNIVERSITAS MUHAMMADIYAH PURWOKERTO

FAKULTAS FARMASI 2010

i

Identifikasi Interasi Obat..., Evi Widiya Ningsih, Fak. Farmasi UMP 2010

Page 3: IDENTIFIKASI INTERAKSI OBAT PADA PASIEN PENYAKIT DALAM ...repository.ump.ac.id/6916/1/EVI WIDIYA COVER.pdf · IDENTIFIKASI INTERAKSI OBAT PADA PASIEN PENYAKIT DALAM RAWAT INAP DI

ii

ii Identifikasi Interasi Obat..., Evi Widiya Ningsih, Fak. Farmasi UMP 2010

Page 4: IDENTIFIKASI INTERAKSI OBAT PADA PASIEN PENYAKIT DALAM ...repository.ump.ac.id/6916/1/EVI WIDIYA COVER.pdf · IDENTIFIKASI INTERAKSI OBAT PADA PASIEN PENYAKIT DALAM RAWAT INAP DI

iii

iii

Identifikasi Interasi Obat..., Evi Widiya Ningsih, Fak. Farmasi UMP 2010

Page 5: IDENTIFIKASI INTERAKSI OBAT PADA PASIEN PENYAKIT DALAM ...repository.ump.ac.id/6916/1/EVI WIDIYA COVER.pdf · IDENTIFIKASI INTERAKSI OBAT PADA PASIEN PENYAKIT DALAM RAWAT INAP DI

iv

SURAT PERNYATAAN

Yang bertanda tangan dibawah ini, saya:

Nama : Evi Widiya Ningsih

NIM : 0508010037

Program Studi : Ilmu Farmasi

Fakultas/ Universitas : Farmasi/ Universitas Muhammadiyah Purwokerto

Menyatakan dengan sebenar-benarnya bahwa skripsi ini adalah hasil dari proses

penelitian saya yang telah dilakukan dengan prosedur penelitian yang benar

dengan arahan dari dosen pembimbing dsan bukan hasil penjiplakan dari hasil

karya orang lain. Sumber informasi yang berasal atau dikutip dari karya yang

diterbitkan maupun yang tidak diterbitkan dari penulis lain telah disebutkan dalam

teks dan dicantumkan dalam Daftar Pustaka dibagian akhir skripsi ini.

Demikian pernyataan ini, dan apabila kelak di kemudian hari terbukti ada

unsur penjiplakan, maka saya bersedia mempertanggungjawabkan sesuai dengan

ketentuan yang berlaku.

Purwokerto, Februari 2010

Yang menyatakan

Evi Widiya Ningsih

iv Identifikasi Interasi Obat..., Evi Widiya Ningsih, Fak. Farmasi UMP 2010

Page 6: IDENTIFIKASI INTERAKSI OBAT PADA PASIEN PENYAKIT DALAM ...repository.ump.ac.id/6916/1/EVI WIDIYA COVER.pdf · IDENTIFIKASI INTERAKSI OBAT PADA PASIEN PENYAKIT DALAM RAWAT INAP DI

v

PERSEMBAHAN

Karya kecil ini saya persembahkan kepada :

11.. AAllllaahh SSWWTT aattaass rraahhmmaatt ddaann hhiiddaayyaahh--NNyyaa ppeennuulliiss ddaappaatt

mmeemmbbuuaatt kkaarryyaa iinnii ttaannppaa hhaallaannggaann yyaanngg bbeerraarrttii..

22.. BBaappaakk ddaann iibbuu tteerrcciinnttaa yyaanngg ddeennggaann bbeessaarr hhaattii sseellaalluu

mmeemmbbeerriikkaann sseeggeennaapp kkaassiihh ssaayyaannggyyaa ppaaddaakkuu..

33.. SSuuaammii ddaann PPuuttrraa PPeerrttaammaakkuu tteerrssaayyaanngg yyaanngg sseellaalluu mmeemmbbeerrii

aakkuu dduukkuunnggaann sseerrttaa mmeennjjaaddii kkeekkuuaattaann uunnttuukk mmeennjjaallaannii hhiidduupp..

44.. KKeelluuaarrggaa bbeessaarrkkuu yyaanngg sseennaannttiiaassaa mmeemmbbeerriikkaann ddooaa ddaann

sseemmaannggaatt..

55.. SSaahhaabbaatt--ssaahhaabbaatt tteerrcciinnttaa yyaanngg ttaakk bbiissaa ddiisseebbuuttkkaann ssaattuu

ppeerrssaattuu yyaanngg sseellaalluu mmeemmbbeerriikkaann wwaarrnnaa bbaarruu ddaallaamm hhiidduuppkkuu..

v Identifikasi Interasi Obat..., Evi Widiya Ningsih, Fak. Farmasi UMP 2010

Page 7: IDENTIFIKASI INTERAKSI OBAT PADA PASIEN PENYAKIT DALAM ...repository.ump.ac.id/6916/1/EVI WIDIYA COVER.pdf · IDENTIFIKASI INTERAKSI OBAT PADA PASIEN PENYAKIT DALAM RAWAT INAP DI

vi

MOTTO

Hidup tidak menghadiahkan barang sesuatupun pada manusia

tanpa bekerja keras

Sabar dalam mengatasi kesulitan dan bertindak bijaksana

dalam mengatasinya adalah sesuatu yang utama.

vi

Identifikasi Interasi Obat..., Evi Widiya Ningsih, Fak. Farmasi UMP 2010

Page 8: IDENTIFIKASI INTERAKSI OBAT PADA PASIEN PENYAKIT DALAM ...repository.ump.ac.id/6916/1/EVI WIDIYA COVER.pdf · IDENTIFIKASI INTERAKSI OBAT PADA PASIEN PENYAKIT DALAM RAWAT INAP DI

vii

KATA PENGANTAR

Syukur kehadirat Allah SWT atas limpahkan rahmat dan segala

kemudahan-Nya sehingga saya dapat menyelesaikan skripsi berjudul

IDENTIFIKASI INTERAKSI OBAT PADA PASIEN PENYAKIT DALAM

RAWAT INAP DI RUMAH SAKIT UMUM DAERAH MARGONO

SOEKARDJO PURWOKERTO yang diajukan untuk memenuhi salah satu

persyaratan memperoleh gelar sarjana farmasi.

Penulis ucapkan banyak terima kasih kepada Bpk. Drs. Soedarso, Apt

selaku Pembimbing I dan Bpk. Didik Setiawan, S.Farm.Apt., selaku Pembimbing

II, dengan penuh kesabaran telah membimbing, memberi dorongan dan

mengarahkan penulis sehingga skripsi ini dapat terselesaikan. Tanpa bantuan

berbagai pihak, penulis tidak mungkin dapat menyelesaikan penyusunan skripsi

ini dengan baik, oleh karena itu penulis juga menyampaikan banyak terima kasih

kepada:

1. Drs. H. Moeslich Hasanmihardja, Apt selaku Dekan Fakultas Farmasi

Universitas Muhammadiyah Purwokerto.

2. Bapak, Ibu, Suami, Putraku dan keluarga besarku, terima kasih atas kasih

sayang dan doa yang selalu terlimpah untukku.

Penulis menyadari bahwa skripsi ini masih jauh dari kesempurnaan, oleh

karenanya segala saran dan kritik yang bersifat membangun senantiasa penulis

harapkan untuk kesmepurnaan skripsi ini.

Semoga karya ilmiah ini bermanfaat.

Purwokerto, Februari 2010 Penulis

Evi Widiya Ningsih

vii Identifikasi Interasi Obat..., Evi Widiya Ningsih, Fak. Farmasi UMP 2010

Page 9: IDENTIFIKASI INTERAKSI OBAT PADA PASIEN PENYAKIT DALAM ...repository.ump.ac.id/6916/1/EVI WIDIYA COVER.pdf · IDENTIFIKASI INTERAKSI OBAT PADA PASIEN PENYAKIT DALAM RAWAT INAP DI

viii

DAFTAR ISI

Halaman

HALAMAN JUDUL ........................................................................................ i

HALAMAN PERSETUJUAN ......................................................................... ii

PENGESAHAN ............................................................................................... iii

SURAT PERNYATAAN ................................................................................ iv

HALAMAN PERSEMBAHAN ...................................................................... v

MOTTO ........................................................................................................... vi

KATA PENGANTAR ..................................................................................... vii

DAFTAR ISI .................................................................................................... viii

DAFTAR TABEL ............................................................................................ x

DAFTAR GAMBAR ....................................................................................... xi

DAFTAR LAMPIRAN .................................................................................... xii

ABSTRAK ....................................................................................................... xiii

ABSTRACT ..................................................................................................... xiv

BAB I PENDAHULUAN

A. Latar Belakang.......................................................................... 1

B. Rumusan Masalah .................................................................... 3

C. Tujuan Penelitian ...................................................................... 3

D. Hipotesis ................................................................................... 3

BAB II TINJAUAN PUSTAKA

A. Interaksi Obat ........................................................................... 4

1. Interaksi Farmasetik .......................................................... 4

2. Interaksi Farmakoklnetika ................................................. 5

3. Interaksi Farmakodinamik. ................................................ 6

B. Rekam Medik Rumah Sakit...................................................... 8

C. Rumah Sakit ............................................................................. 8

viii

Identifikasi Interasi Obat..., Evi Widiya Ningsih, Fak. Farmasi UMP 2010

Page 10: IDENTIFIKASI INTERAKSI OBAT PADA PASIEN PENYAKIT DALAM ...repository.ump.ac.id/6916/1/EVI WIDIYA COVER.pdf · IDENTIFIKASI INTERAKSI OBAT PADA PASIEN PENYAKIT DALAM RAWAT INAP DI

ix

BAB III METODE PENELITIAN DAN ANALISIS

A. Lokasi dan Waktu Penelitian .................................................... 10

B. Batasan Variabel Operasional .................................................. 10

C. Bahan Penelitian ....................................................................... 10

D. Alat Penelitian .......................................................................... 10

E. Populasi .................................................................................... 10

F. Jalannya Penelitian ................................................................... 10

G. Analisis Data ............................................................................ 11

BAB IV HASIL PENELITIAN DAN PEMBAHASAN

A. Hasil Penelitian ......................................................................... 13

1. Usia Pasien .......................................................................... 14

2. Jenis Kelamin Pasien .......................................................... 14

3. Jumlah Obat yang Diminum Pasien .................................... 15

4. Jumlah Interaksi Obat Yang Terjadi Dalam Satu Resep .... 15

B. Pembahasan

1. Klasifikasi Mekanisme Interaksi Obat Yang Terjadi ....... 18

2. Klasifikasi interaksi Obat Yang Terjadi ............................ 19

3. Klasifikasi Interaksi Obat Berdasarkan Tingkat

Signifikasi .......................................................................... 20

BAB V KESIMPULAN DAN SARAN

A. Kesimpulan ............................................................................... 24

B. Saran ......................................................................................... 24

DAFTAR PUSTAKA

LAMPIRAN

ix Identifikasi Interasi Obat..., Evi Widiya Ningsih, Fak. Farmasi UMP 2010

Page 11: IDENTIFIKASI INTERAKSI OBAT PADA PASIEN PENYAKIT DALAM ...repository.ump.ac.id/6916/1/EVI WIDIYA COVER.pdf · IDENTIFIKASI INTERAKSI OBAT PADA PASIEN PENYAKIT DALAM RAWAT INAP DI

x

DAFTAR TABEL

Nomor Halaman 1. Tingkat Signifikansi Interaksi Obat. .............................................................. 12 2. Usia dan Presentase Usia Pasien. .................................................................... 14 3. Jenis jelamin Dan Presentase Jenis Kelamin Pasien. ...................................... 14 4. Jumlah obat tiap pasien selama menjalani rawat inap .................................... 12

5. Jumlah dan Presentase berdasar potensi terjadinya interaksi obat ................ 16

6. Jumlah dan Presentase keseluruhan resep berdasar potensi terjadinya

interksi obat. ........................................................................................................ 16

7. .Jumlah dan presentase Interaksi obat Dalam Tiap resep ............................... 17

8. Jumlah dan Presentase Keseluruhan Interaksi Obat Dalam Tiap Resep. ........ 17

9. Jumlah dan Presentase .Interaksi Obat Berdasarkan Mekanisme interaksi

Obat ..................................................................................................................... 18

10. Jumlah dan Presentase interaksi Obat Berdasarkan Tingkat

Signifikansi. ........................................................................................................ 20

11. Jumlah dan Presentase Keseluruhan Interaksi Obat Berdasar Tingkat

Signifikansi. ........................................................................................................ 20

x

Identifikasi Interasi Obat..., Evi Widiya Ningsih, Fak. Farmasi UMP 2010

Page 12: IDENTIFIKASI INTERAKSI OBAT PADA PASIEN PENYAKIT DALAM ...repository.ump.ac.id/6916/1/EVI WIDIYA COVER.pdf · IDENTIFIKASI INTERAKSI OBAT PADA PASIEN PENYAKIT DALAM RAWAT INAP DI

xi

DAFTAR GAMBAR

Nomor Halaman 1. Alur Penelitian .............................................................................................. 11

xi

Identifikasi Interasi Obat..., Evi Widiya Ningsih, Fak. Farmasi UMP 2010

Page 13: IDENTIFIKASI INTERAKSI OBAT PADA PASIEN PENYAKIT DALAM ...repository.ump.ac.id/6916/1/EVI WIDIYA COVER.pdf · IDENTIFIKASI INTERAKSI OBAT PADA PASIEN PENYAKIT DALAM RAWAT INAP DI

xii

DAFTAR LAMPIRAN

Nomor Halaman 1. Distribusi Intteraksi Obit yang Terjadi Dalam Resep Passion Rawat

Inap Dari Klinik Penyakit Dalam RSUD Prof. Dr. Margono Soekardjo

Purwokerto ................................................................................................... 26

2. Jumlah dan Presentase Interaksi Obat Berdasarkan Mekanisme

Intteraksi Obat .............................................................................................. 29

xii Identifikasi Interasi Obat..., Evi Widiya Ningsih, Fak. Farmasi UMP 2010

Page 14: IDENTIFIKASI INTERAKSI OBAT PADA PASIEN PENYAKIT DALAM ...repository.ump.ac.id/6916/1/EVI WIDIYA COVER.pdf · IDENTIFIKASI INTERAKSI OBAT PADA PASIEN PENYAKIT DALAM RAWAT INAP DI

xiii

ABSTRAK

EVI WIDIYA NINGSIH. Identifikasi Interaksi Obat pada Pasien Penyakit Dalam Rawat Inap di Rumah Sakit Umum Daerah Margono Soekardjo Purwokerto. Dibawah bimbingan SUDARSO dan DIDIK SETIAWAN

Pemberian Obat pada pasien sebaiknya memastikan dulu kemungkinan tidak terjadi interaksi. Hal ini dimaksudkan agar dalam mengkonsumsi obat, seorang pasien terhindar dari efek samping yang merugikan bagi pasien itu sendiri. Tujuan penelitian ini adalah untuk mengidentifikasi interaksi obat pada pasien rawat inap penyakit dalam RSUD Margono Soekardjo. Penelitian ini bersifat deskriptif dengan menggunakan metode pengumpulan data secara retrospektif. Bahan yang digunakan adalah kartu obat pasien rawat inap di RSUD Margono Soekardjo pada bulan april 2009. Data yang diperoleh sebanyak 280 pasien yaitu 115 pasien umum, 99 pasien askes, dan 66 pasien maskin. Berdasarkan hasil penelitian ini dapat disimpulkan potensial interaksi obat yang paling sering terjadi yaitu interaksi ranitidine dengan ketoprofen, interaksi ranitidine dengan diazepam, ranitidine dengan alumunium hidroksida, ranitidine dengan magnesium hidroksida, kemungkinan interaksi obat dengan obat dengan tingkat signifikansi 1 yaitu furosemid dengan digoxin, gentamicin dengan furosemid, doxycyclin dengan golongan penicillin(amoxillin dan ampicillin)

Kati kunci: Identifikasi, interaksi, obat

xiii

Identifikasi Interasi Obat..., Evi Widiya Ningsih, Fak. Farmasi UMP 2010

Page 15: IDENTIFIKASI INTERAKSI OBAT PADA PASIEN PENYAKIT DALAM ...repository.ump.ac.id/6916/1/EVI WIDIYA COVER.pdf · IDENTIFIKASI INTERAKSI OBAT PADA PASIEN PENYAKIT DALAM RAWAT INAP DI

xiv

ABSTRACT

EVI WIDIYA NINGSIH. The identification of drug interaction for patient taking care internal disease at “Rumah Sakit Umum Daerah Margono Soekardjo Purwokerto.” It’s supervised by SUDARSO and DIDIK SETIAWAN

It’s better to make sure in consuming medicine that there is no possibility to be interaction. This means that in consuming medicine, a patient will be avoided from the side effect wich gives disvantages for that patient himself. The purpose this research is to Identify drug interaction for patient taking care at “Rumah Sakit Umum Daerah Margono Soekardjo Purwokerto”. This research incluced descriptive by using of data collection method of retrospective. The material that used is medicine card patient that taking care at “Rumah Sakit Umum Daerah Margono Soekardjo Purwokerto”. on april 2009. The data’s patient wich was taken are 280 patients are 115 general patient, 99 health insurance patient and 66 pure patient. Based on this research result, it can be concluded that the potentially of the drug interaction the most ever happened are ranitidine interaction with ketoprofen, ranitidine with diazepam, ranitidine with aluminium hidroksida, and ranitidine with magnesium hidroksida. It is possible that medicine with the drugs for first significance are furosemid with digoxin, gentamicin with furosemid, doxycyclyn with penicillin (amoxillin and ampicillin). Keyword: Identification, Interaction, Drugs

xiv Identifikasi Interasi Obat..., Evi Widiya Ningsih, Fak. Farmasi UMP 2010