İbrahim Kafesoğlu _ Türk Milli Kültürü

ibrahim Kafesolu _ Trk Milli Kltr

brahim Kafesolu _ Trk Milli Kltr

Prof. Dr. ibrahim Kafesolu TURK MLL KLTR

OTUKEN

YAYIN NU: 376 KLTR SERS: 128

Birinci Basm: 1977, T.K.A.E.

kinci Basm: 1982

Dzeltilmi ve Geniletilmi nc Basm: 1984

Onbeinci Basm: 1997, tken 31. BASIM

TC. KLTR ve TURZM BAKANLII

SERTFKA NUMARASI

16267

ISBN 978-975-437-236-6

TKEN NERYAT A..

stikll Cad. Ankara Han 65/3 34433 Beyolu-stanbul

Tel: (0212) 251 03 50 . (0212) 293 88 71 - Faks: (0212) 251 00 12

Ankara irtibat brosu:

Yksel Caddesi: 33/5 Yeniehir - Ankara

Teh (0312) 431 95 49

nternet: www.otuken.com.tr

E-posta: [email protected]

Kapak Tasarm: GNG Tantm

Dizgi- Tertip: tken

Kapak Basks: Plato Basm

Bask: Yaylack Matbaas (0212)6125860

Maltepe mah. Litros yolu Fatih Sanayi Sitesi No: 12/197-3

Topkap-Zeytinburnu

Cilt: Yedign Mcellithanesi

iindekiler

Blm I

GR KLTR VE MEDENYET

nsz . 9

Ksaltmalar.11

A- Kltr ve Medeniyet Fark.15

B. Medeniyetlerin Menei Hakknda Nazariyeler.18

a. Evolution (gelime, tekml) nazariyesi.18

b. Diffusion (yaylma, intiar) nazariyesi.19

c. "Yksek kltr" nazariyesi.21

f. "Ana kltr kalb" nazariyesi.23

C. Medeniyetin Dou Sebepleri.25

a. Coraf evre.27

b. nsan unsuru.27

c. Motivation nazariyesi . 28 f. Cemiyet.30

- Gebelik Meselesi.32

D- Viyana Diffusionculan ("Kltr evreleri" Teorisi).36

Blm Tabh

1- "Trk" Ad.43

2-Trk Soyu.46

3-Trklerin Anayurdu.48

4-Trklerin Yaylmalar.50

TRK DEVLETLER

1- Hun mparatorluklar.57

A. Asya Hunlar.57

B. Bat (Avrupa) Hunlar.69 C- Orta - Dou Hunlar.83 2-Tabga Devleti.88 3-Gk-Trkler.92

a-1. Ck-Trk Hakanl..........................................................................................................96

b- Dou Gk-Trk Hakanl...................................................................................................102

c-Bat Gk-Trk Hakanl......................................................................................................106

f- //. Gk-Trk Hakanl.......................................................................................................108

4-Uygur'lar...............................................................................................................................125

a- Uygur Hakanl.................................................................................................................126

b- Kan-ou Uygur Devleti.........................................................................................................130

c- Dou Trkistan (Turfan) Uygur Devleti.................................................................................131

5-Krgz'lar...............................................................................................................................133

6-Trgi'ler..............................................................................................................................135

7-Karluk'lar..............................................................................................................................140

8-Ouz'lar................................................................................................................................144

9-Sabar Devleti........................................................................................................................151

10-Avar Hakanl....................................................................................................................154

11- Hazar Hakanl..................................................................................................................161

12- Peenek'ler, Uz'lar ve Kuman (Kpak)'1ar..........................................................................173

13-Ogur'lar (Bulgar'lar)...........................................................................................................190

14- Bulgar Devletleri.................................................................................................................195

a- Byk Bulgaryj,..................................................................................................................195

b- Tuna Bulgar Devleti.............................................................................................................196

c- til (Volga) Bulgar Devleti....................................................................................................200

Blm m KLTB

BOZKIR KLTR

A-Esaslar.................................................................................................................................205

B- Bozkr Kltrnn Menei Meselesi....................................................................................208

a- skit Nazariyesi...................................................................................................................208

b- ndo-Germen Nazariyesi.......................................................................................................209

c- "Altayl" Nazariyesi.............................................................................................................211

f- Bozkr Kltrnn Teekkl a..........................................................................................217

C-Sosyal Yap...........................................................................................................................219

a-Aile (Ogu)..........................................................................................................................219

b-Urug....................................................................................................................................221

c-Boy (Bod), Ok.......................................................................................................................221

f- Bodun...................................................................................................................................223

d-Devlet (l, el)...................................................................................................................................224

1-stikll (Okszlk)...........................................................................................................225

2-lke (Ulus)....................................................................................................................227

3-Halk (Kn)....................................................................................................................228

4-Kanun (Tre).................................................................................................................237

- Hkmranlk (Erklik), "Kut" ve Cihan Hkimiyeti lks................................................239

D- Trk l'inde Tekilat............................................................................................................249

a) J- Devlet Meclisi (Toy)......................................................................................................249

2-Hkmet (Ayuk?)........................................................................................................253

b) 1- Hkmdar (lig)...........................................................................................................257

2-Htn..........................................................................................................;...................259

3-Velahd (Elig-Be).............................................................................................................260

4-kili Tekilt.....................................................................................................................261

5- "ifte Krallk" Meselesi.....................:...............................................................................263

6- Diplomasi (Eli-Bilgelik)....................................................................................................267

7-Ordu(S)........................................................................................................................270

8. Adliye (Knilik)..............................................................................,.................................280

9- Bozkr Trk Devletinin Kurulu zellii.............................................................................281

E-Din.......................................................................................................................................285

1- Totemcilik Meselesi............................................................................................................285

2- Samanlk Meselesi.............................................................................................................288

3- Eski Trk nanc................................................................................................................290

a- Tabiat kuvvetlerine inanma..............................................................................................290

b-Atalar klt....................................................................................................................292

c- Gk-Tanr dini...........................................................................................................................295

4- Dier Dinler.....................................................................................................................30i

F-ktisad Hayat.......................................................................................................................304

a- At ve Koyun......................................................................................................................304

b- Beslenme...........................................................................................................................305

c- Giyim................................................................................................................................306

f- Endstri ve El san'atlar.....................................................................................................307

d-ehir.................................................................................................................................308

e- Ticaret..............................................................................................................................312

/- Tarm, Mliye..........................................................................................................'..........313

G- Edeb Kltr ve San'at.........................................................................................................316

a- Destanlar ve efsneler........................................................................................................316

b-Yaz.................................................................................................................................321

c- Eitim...............................................................................................................................325

f- San'at, Mzik....................................................................................................................326

d- Zaman Hesab (Takvim)....................................................................................................328

H- Dnce ve Ahlk................................................................................................................331

BLM rv

SLM-TRK DEVRESNDE TRK KLTR

slm-Trk Devresinde Trk Kltr.......................................................................................339

1- Hkmranlk........................................................................................................................341

a- Umum Durum..................................................................................................................341

b- slm mme (kamu) hukukunda deiiklik....................................................................................344

c- Cihan hkimiyeti................................................................................................................347

- lkenin "taksimi" meselesi..................................................................................................349

2-Tekilt.................................................................................................................................351

a- Hkmdar ve Saray...........................................................................................................351

b- Hkmet...........................................................................................................................352

c- Adliye...............................................................................................................................353

-Ordu.................................................................................................................................354

3- Halk ve Toprak.....................................................................................................................357

4-Din Hayat............................................................................................................................360

a- Din Siyseti......................................................................................................................360

b- Snnlik-ilik...................................................................................................................361

c- Din Bilgiler......................................................................................................................363

f- Sflik...............................................................................................................................365

5- Felsefe ve lim.......................................................................................................................368

6-Edebiyat................................................................................................................................377

7- Gzel San'atlar ve mar Faaliyetleri......................................................................................379

Bibliyografya.............................................................................................................................385

indeks....................................................................................................................................407

nsz

RAHMETL brahim Kafesolu 1977 ylnda bu kitabn ilk basksnda unlar sylemi idi:

"Her millet madd imknlar ve manev deerleri ile bir kltr btndr. Bir millet yaamakta ise, onun bir kltr olacaktr. Biz de, a.ylc. 4000 yllk tarihe sahip Trk milletinin kltrn aratrdk. Aspa bozkrlarnda gelitirilen bu kltr eitli cepheleri ile, belirtmeyle altk. Kltr unsurlarnn da zamann ve evrenin artlarna uygun baz deiiklikler gsterdii, fakat ana vasflarn dima koruduu gereinden hareket ederek yaptmz i, btn ynleri ile Trk milletince ortaya konup gelitirilmi kltrn atsn kurmak ve onun yzyllarca karakterini muhafaza eden zelliklerini tesbit etmek gayretinden ibarettir. Konu asndan ilk deneme durumunda olan bu eser yurdumuzda, gelecek ilm aratrmalara bir yn verebilirse kendimizi bahtiyar sayacaz."

Kafesolu'nun son 25 yllk emeinin mahsul olan bu eser yaynland o tarihte byk yanklar uyandrd ve abucak tkendi. Bu eser ile Cumhuriyet tarihinde ilk defa "Trk Mill Kltr", ilm temeller zerine oturtuldu.

Trk Mill Kltr, bugn tarihi olsun veya olmasn gemiini merak eden herkesin elinden dmeyecek kaynak bir eser hviyetini tamaktadr. te bunun iindir ki, son 20 ylda yazlan tarih kitaplarnda btn yazarlar, Kafesolu'nun ortaya koyduu ilm gerekler dna kma cesaretini gsterememilerdir. Ayrca eser bugn Tarih Blm'nn olduu btn Fakltelerde ders kitab olarak okutulmaktadr.

Eserin ikinci basks 1982 ylnda yapld. Bunu takip eden her ylda bir basks daha yaplarak 1997'de 15. baskya ulat. lkemizde ilm bir eserin her yl yeni bir bask yapmas ender grlen hdisedir. Bu da eserin yalnzca niversite evresinde deil, ayn zamanda halk arasnda da okunduunu gstermesi asndan son derece nemlidir.

Maalesef Trk Mill Kltr adl eser bundan nceki basklarnda -rahmetlinin de salnda ikyet ettii gibi-, hocann anna yarar bir ekilde baslmad. Hurufat sistemi arzu edilen teknik gzellikte deildi. Metin ierisinde "italik" tarz da yoktu. Satrlar skk idi ve gzleri olduka yoruyordu. Ciltlerde iplikli diki kullanlmad iin yeni alnan kitaplar hemen dalyordu.

te btn bu olumsuz durumlara son vererek eseri "istenilen ve de arzu edilen seviyede" basma iini zerine alan, bunda da muvaffak olan tken Neriyat yetkililerine, hussiyle tertip, tanzim ve tashihinde hibir fedakriktan kanmayan Erol Kln dostumuza ailesi ve ahsm adna kranlarmz sunarz. Ayrca eserin yeniden dizilmesi sebebi ile tashihi ve indeksi'nin hazrlanmasnda byk emek sarfeden asistan arkadalarmz Ali Ahmetbeyolu, Mualla Uydu, Orhan Doan ve Abdurrahman Kaplan'a teekkr ederiz

Eser, rahmetli hocamn arzu ettii ekilde basld iin, o kadar mutluyum ki... Trk>Trk eklinde gelimesini mmkn grmeyen ve bir kabile ad da olmadn belirten G. Doerfer(1965)'e gre, Orhun kitabesindeki "Trk" tbiri daha ziyade "devletin esas halkm tekil eden millet" ("Staatsvolk") mnasna gelmektedir. Fakat "trk" sznn cins ismi olarak "g-kuvvet" (sfat hli ile: Gl-kuvvetli) mnasn tad 19irde neredilen eski bir Trke vesikadan anlalmtr'". Burada geen "trk" kelimesinin millet ad "Trk" sz ile ayn olduu A. v. Le Coq tarafndan ileri srlm' (1912) ve Gk-Trk kitabesinin zcs V. Thomsen tarafndan da kabul edilen (1922) bu gr, daha sonra Gy. Nemeth'in aratrmalar ile (1927) kesinlik kazanmtr'^. Trk kelimesi "semantique" olarak; meydana km, ekil alm, gelimi, ok gelimi, kuwet(li) mnalarn kazanm olmaldr'^. in kay-

TARH

45

'' Bu ince eklin asl sylenii hakknda trl grler: Trkt (P. Pelliot, 1915, 1926); Trkit (A. V. Gabain, 1943, 1955); Trkz (P. A. Boodberg, 1951, 1962); Trk (G. Clauson, 1962), Trk (E.G. PuUeyblank, 1965), Trk (G. Doerfer, 1965), Turkyt Q. Harmatta, 1972). Kelime ince'ye Sogd dilindeki eklinden (Twrky, oul Twrkyt = Turkit, Turkid) getii iin sondaki + t'nin Moolca ile ilgisi yoktur. Bk. J. Harmatta, Acta Orientalia, XXV, s. 263 vd, 273.

^ L. Bazin, Notes sur les mots "Ouz" et "Trk", s. 315-322.

'' in kaynaklan: Bk. Liu Mau Tsai, Die chinesischen Nachrichten zur Geschchte der Ost-Trken, 1, s. 40.

' slm kaynaklan: bn'ul-Fakih; BGA, V, s. 224; Gerdiz, bk, KSz, II, s. 2.

* Kgarh Mahmud, DLT, I, s. 351.

' eitli aratrmalarda, bk. Gy. Nemeth, gst. yer.

'" Bk. F. W. K. Mller, Uigurica II, s. 10, 97. Dier Uygur vesikalarmda (bk. R. R. Arat, Eski Trk iiri, s. 388) ve Kutadgu-Bilig (III, s. 48I)'de, DLT (I, s. 353)'de verilen mnanm da "g-kuvvet" ile ilgisi aktr; R. Grousset, L'Emp. d. Steppes, s. 125, n. 1.

" Ein manichaischer Buch-Fragmer}t aus Chotscho, s. 151.

'^ Gy. Nemeth, ayn esr., s. 278; Ayn. mell., A Trk nepnev, s. 273; A. v. Gabain, Hunnisch-Trkische Beziehungen, s. 18; G. Doerfer, Trkische und mongolische Elemente im Neupersischen, II, 1965, s. 483-495.

'^ Bk. L. Bazin, ayn. esr., s. 'ili. Ancak G. Doerfer {ayn esr., s. 492), aslnda "g-kuvvet" mna-

naklarna gre "Trk" deyimi nl Ana ailesinin mensup olduu kabileyi tavsif etmekte idi (bk. a. Gk-Trk Hakanl).

Cins ismi hlinde ok eskiden beri Trke'de mevcut glmas gereken "Trk" kelimesinin "Altayl" (Seyhun tesi, Turanl) kavimleri ifade etmek zere 420 tarihli bir Pers metninde, daha sonra, yine cins ismi olarak, 515 yl hdiseleri dolaysiyle "trk-Hun" (kuvvetli Hun) tbirinde zikredildii bildirilmektedir'''. Fakat "Trk" kelimesini Trk devletinin resm ad olarak ilk kullanan teekkl Gk-Trk imparatorluudur (552-744). Btn bunlar "Trk" adnn belirli bir toplulua mahsus "ethnique" bir isim olmayp, siys bir ad olduunu ortaya koymaktadr'^. Gk-Trk hakanlnn kuruluundan itibaren, nce bu devletin, daha sonra bu imparatorlua bal, kendi huss isimleri ile de anlan, dier Trklerin ortak ad olmu ve zamanla Trk soyuna mensup btn topluluklar ifade etmek zere mill ad payesine ykselmitir. Millet ve devlet ad olarak "Trk" kelimesi, ilk defa; in'de Chou sllesi (557-579) yllnda, Bat'da Bizansl tarihi Agathias(lm. 582)'n eserinde'^, Arapa'da Chiliyye devri iri Nbigat'uz-Zubyn (lm. M. 600'e doru)'nin Divn'nda'^ ve slavca'da 12. asr "ilk Rus kroniki"nde zikredilmitir.

Coraf ad olarak "Trkiye" (=Turkhia) tbirine ilk defa Bizans kaynaklarnda tesadf edilmektedir. VI. asrda "Trkiye" tbiri Orta Asya iin kullanlyordu (Menandros). 9.-10. asrlarda Volga'dan Orta Avrupa'ya kadar olan sahaya bu ad verilmekte idi. (Dou Trkiye = Hazarlarn lkesi. Bat Trkiye = Macar lkesi). 13. asrda "Trk Devleti" zamannda Msr ve Suriye'ye "Trkiye" deniliyordu. Anadolu ise 12. asrdan itibaren "Trkiye" (Turda) olarak tannmtr^^.

sna geldiini ve daima "Trk" eklinde okunmas gerektiini syledii kelimenin "zuhur etmek" mnasn tamad dncesindedir.

" H. V. Haussig, Theophylaktos, Excurs ber die skytischen Vlker, s. 310, n. 92; Ayrca bk. ayn. mell., CAJ, II, 1, s. 23; W. Samolin, CAJ, II, 4, s. 314. Asya Hun hkmdar ailesi veya kabilesinin ad olan Tu-ka kelimesinin aslnda "Trk" sznn ince transkripsiyonu olmas ihtimali belirtilmitir. Bk. W. Eberhard, in Tarihi, s. 137; ayrca a. n. 107.

" Bk. G. Doerfer, ayn esr., II, s. 485.

'^ Bk. Gy. Moravcsik, Byzantinoturcica, I, s. 104.

" T. Kowalski, Die aeltesten Erwaehnungen der Trken in der arabischen Literatr, s. 38-41.

"* Tafsilt iin bk. . Kafesolu, TonTte "Trk" Ad. s. 306-319; A. N. Kurat, Gk-Trk Kaanl, s. 2-6; 01. Cahen, Le probleme ethnique en Anatolie s. 360. n. 12; O. Turan, Seluklular Tarihi ve Trk-slm Medeniyeti, s. 258 vd., n. 150.

2- Trk Soyu

Tarihte Trk topluluklar hakkndaki antropolojik tavsifler olduka karktr. Gerek in yllklarnda^ gerek Bat kaynaklarnda^ Trkler daha ok Mool tipinde (sar renkli ve dolikosefal) tasvir edilmilerdir. Trklerle Moollar arasnda dil birlii bakmndan bir mnasebet olmad', etnoloji ynnden bir ilgi bulunmad* ve bilhassa Orta Asya'daki kazlarda elde edilen antropolojik malzemenin incelenmesi sonucu olarak, bu iki kavim arasnda soy birliinin bahis konusu edilemeyecei' ortaya konduuna gre, eski alarda Trklerin "mongoloid" gsterilmeleri, o zamann Trk devletlerinde Mool unsurunun okluu ile aklanabilir. Trklerin tarih boyunca en sk temaslar yakn komular Moollarla olmu, kalabalk Mool ktleleri Trk idaresine alnm (Asya Hunlar'nda, Tabgalar'da olduu gibi) ve onbinlerce Mool, Trklerle birlikte uzun glere katlmtr (Bat Hunla-rnda ve Avarlar'da olduu gibi). Ayrca sk temaslarn mmkn kld baz rk karmlar da dnlrse, yabanclarn dtan mahedelerine hayret etmemek gerekir. Son yarm asr iinde yaplan antropolojik incelemeler Trklerin beyaz rka mensup bulunduklarn gstermitir*. Yeryznde

' Bk. R. Grousset, L'Empire des Steppes, s. 55.

^ Bk. P. Vczy, Hunlar Avrupa'da, bk. Attil ve Hunlan, s. 60 vd.

' J. Nemeth, Die trkisch - mongolische Hypothese, s. 549-576; M. F. Kprl, A, mad. Altaik; J. Benzing, Einfhrung in das Studium der altaischen Philologie und der Trkologie, s. 27, 42; L. Bazin, Appartenances lingiustiques, s. 135 vd.; . Kafesolu, Trk Tarihinde Moollar ve Cengiz Meselesi, s. 113-125; G. Clauson, The Case against the Altaic theory, s. 181-187; ayn. mell.. The earliest Turkish..., s. 174-187; ayn. mell., Trk, Mongol, Tungus, s. 109-112; G. Doerfer, ayn. I, s. 51-105. Baz Mongolistler (G. J. Ramstedt, 1915, N. Poppe, 1926, U. Posch, 1958 vb.) aksi iddiadadrlar.

* Bk. W. Eberhard, in Kaynaklarna Gre Orta Asya'da At Cinsleri, s. 189; ayn. mell.. inin imal Komular, s. 45-64; ayn. mell.. Eski in Kltr ve Trkler, s. 27, Aile, din, hkmranlk, ekonomi ayrlklar, bk. a. Kltr Blm.

= Tafsilen bk. B. gel, slmiyetten nce Trk Kltr Tarihi, s. 3-14, 47-49, 196; ayrca bk. W. Eberhard, in Kaynaklarna Gre Orta Asya'da-At Cinsleri, gst. yer.

'' Bilhassa Asya'da M.. 3. binden beri mevcut kurganlardan karlan iskeletler zerinde: G. F.

TARH

47

mevcut drt byk beyaz rk grubundan "Europid" ad verilen grubun "Turanid" tipindeki "brakisefal" Trklerin, kendilerini, bata "dolikosefal Mongoloid"ler olmak zere dier rklardan ayran antropolojik izgilere sahip olduklar anlalmtr^.

Ayrca, bilindii zere, Tevrat'ta nakledilen eski geleneklerde Trk soyu (Hm ve am'dan deil, Yfes'den tremi olarak) beyaz rktan gsterilmitir*. Turan tipini temsil eden Orta Asya, Mverannehir ve dier yakn dou Trkleri beyaz tenli, koyu parlak gzl, deirmi yzl ('ay yzl, badem gzl"), endaml, salam yapl erkek ve kadnlar ile^ Orta-a kaynaklarnda gzellie rnek olarak gsterilmi, hatt ran edebiyatnda "Trk" sz bazan "gzel insan" mnasnda alnmtr (bk. a. IV. Blm).

Debets, 1948, 1950, 1958; V. V. Ginzburg, 1946, 1950, 1954 vd. Trk rk: Brakisefal, sava, beyaz rk: "Andronovo insan" (=Trk rk), bk. B. gel, gst. yer. Rus antropologlarnn son tesbitlerine gre Andronovo tipi: "Dunkles Haar, geblich-weisse Hautfarmittlere Krpergrousse (um 167 cm.), einen kubischen, brachy-kephalen Kopf, lngliches ovales Gesicht, breite Backenknocken, nicht mongolid Augen, aber hufige Fallung des Lidspaltenrandes..." = "Koyu renkli sa, hafif esmere alan beyaz [buday rengi] ten, brakisefal kafa, orta boy (ortalama 167 cm.), uzunca-beyz [deirmi] yz, hafif ekik, fakat mongoloid olmayan gz [badem] vb." Bk. A. Kollautz, Geschichte und Kultur..., I, s. 197. Kr. a. n. 25, 621.

Uzak-dou ve Orta-dou'da asrlarca ikametin ve anayurt dndaki blgelerde coraf artlarn sebep olduu baz deiiklikler dikkate alnmak zere Trk'n ("Turan" tipinin) dominant vasf; beyaz renk, dz burun, deirmi ehre, hafif dalgal sa, orta grlkte sakal ve byktr. Bk. L. Bartucz, A. Magyar ember, Budapest, 1938, s. 414 vd., L. Rsonyi, Tarihte Trklk, s. 9; B. gel, ayn. esr., s. 196; Mool'dan ve "sar" inli'den farkl beyaz Trk rk. J. Deniker, Les races et les peuples de la tene, Paris 1926, s. 459; G. E. Smith, Human History, s. 146; W. M. McGovern, The Early Empires Of Central Asia, s. 95 vd., W. Eberhard , Eski in Kltr ve Trkler, s. 27. Eserini Attil'nn lmnden yz sene sonra yazm olan Jordanes'in Attil'y halis Mool tipinde tasvir eden ve oradan Bat'da okul kitaplarna da aktarlan satrlarnn gerekle ilgisi olmad hakknda bk. Blm III, n. 495.

Bk. i. Kafesolu, Tarihte "Trk" Ad, s. 308 vd., ayrca bk. Urfal Mateos, s. 171, n. 154. rnek olarak, Gk-Trk prensi Kl Tegin'in bst: bk. Belleten, say 107, s. 408, resim II; bir Seluklu prensesinin ba, bk. A. V. Pope, A Survey of Persian Art, VI, London, 1939, (New York Metropolitain mzesinde).

3- Trklerin Anayurdu

TARH

49

Orta Asya'da S. V. Kiselev ve S. S. ernikov taraflarndan yaplan arkeolojik aratrmalar M.. 2. binden daha nceki durumu, yni Trk anayurdunu tesbitte daha kesin neticeler vermitir. Buna gre, Minysinsk blgesindeki Afanasyevo kltr (M.. 2500-1700)* ile bilhassa ayn blgedeki Andronovo kltr (M.. 1700-1200) ^'nn temsilcileri olup etraftaki dolikosefal mongolidlerden ve keza dolikosefal "Akdeniz tiplerinden farkl bulunan "brakisefal sava beyaz rk" Trk soyunun proto-tipi idi ve Ta Dev-ri'nin ilk alarndan beri Altaylar-Sayan dalarnn gney-bat blgesinde (a. yk. Minusinsk - Tuva - Abakan bozkrlar) yaamakta idi^.

lk Trklerin glerden nce oturduu topraklar meselesi geen asrdan beri mnakaa edilen bir konudur. Batl bilginlerden ou meseleyi kendi megul olduklar ilim dallar bakmndan ele aldklarndan bu hususta eitli neticelere varmlardr. Tarihiler, in kaytlarna dayanarak, Altay dalarn Trklerin anayurdu kabul ederken O- Klaprothe, 1824; J.v. Hammer, 1832; W. Schott, 1836; M. A. Castren, 1856; A. Vambery, 1885; E. Oberhummer, 1912), san'at tarihileri Tanr dalar - kuzey-bat Asya sahasn Q. Strzygowsky, 1936,) baz kltr tarihileri rti-Urallar arasn (. Zichy, 1938), veya Altay-lar-Krgz bozkrlar arasn (O. Menghin, 1937), veya Baykal Gl'nn gneybatsn (W. Koppers, 1937) gstermiler, baz dil aratrclar d Altaylar'n dousunun (W. Radloff, 1891; L. Ligeti, 1940), veya Kingan silsilesi blgesinin (G. J. Ramstedt, 1928), veya 90. boylam'n dousunun (K. H. Menges, 1968) Trk anayurdu olmas gerektiini dnmlerdir. Bunlara bakarak eski Trk yurdunun coraf snrn izebilmek az-ok mmkn olmakla beraber, belirli ve daha dar bir blgenin tyini olduka mkldr. Bunun sebebi Trklerin daha ilk zamanlardan itibaren geni bir corafyaya yaylm bulunmalar ve kltrlerini uzaklara kadar gtrmeleri olsa gerektir. Son "linguistique" aratrmalar ise bu sahann Altay-Ural dalar arasna alnmas, hatt Hazar denizinin kuzey-dou bozkrlarnn asl Trk yurdundan saylmas ihtimalini kuvvetlendirmitir. nk M.. 2. bin ortalarna (1500'ler) it baz dil yadigrlarnn ortaya koyduu gibi' Trklerin o tarihlerde hem kuzey-batdaki eski Urall kavimlerle, hem de gney-batdaki Hind-Avrupa dillerini konuan rlerle temas edebilmeleri^ ancak bu coraf kesimde mmkn olabilirdi^.

' Gy. Nemeth, A honfoglal magyarsg kialakulsa, s. 93 vd.; 1. Kafesolu, Trk Tarihinde Moollar..., s. n9 vd.

^ Son olarak bk. L. Rasonyi, Tarihte Trklk, s. 7. Ayrca bk. B. gel, Trk Kltr Tarihi, s. 26.

^ Bk. Gy. Nemeth, "Trkln Eski a", lk, say 88, s. 299-304; say 90, s. 509 vd.; ayn. mell. Probleme der trkischen Urzeit, s. 58-63, 84-95; kr. H. Haussg ndogermanische und altai-

sche Nomadenvlker im Grenzgebiete rans, s. 233-248.

Bk. F. Han ar, Dos Pferd in praehistorischer undfrher historischer Zeit, s. 225-230.

Bk. F. Han ar, ayn esr., s. 230-250; A. M. Tallgren, Some North-Eurasian Sculptures, ESA, XII,

1938.

Tafsilen bk. B. gel, ayn. esr., s. 3-8, 128, 196; ayrca bk. yk. n. 24.

'W

TARH

51

^4- Trklerin Yaylmalan

Eski ve Orta-alar dnya tarihinde bilhassa Trk topluluklar iin karakteristik olan byk g hareketlerinin balang devri yukardaki incelemeler nda artk olduka aydnlk kazanmtr. Bundan 40 yl kadar nce ilim adamlar M.. 4. asrda Gobi'nin gneyi, Kan-su, Huang-ho dirsei dolaylarnda grlen Trklerin (asker, ekonomik zellikleri, dil, din ayrl vb. dolaysiyle) dardan geldiklerini belirtmilerdi\ Son zamanlarda varlan arkeolojik ve antropolojik neticeler ise, daha ok "Asya Hunlar" diye tannan bu Trk ktlelerinin anayurt blgesinden k tarihini ve g ynlerini tesbite imkn vermektedir. Yukarda sylendii gibi, 'Ta Devri'nin ilk alarndan beri" Altaylar-Sayan dalarnn gney-bat ksmnda yaayan brakisefal beyaz rk, Afanasyevo kltrnn gelimesi ile karakteri daha belirli hle geldii sezilen "Andronovo insan"nn temsilcisi olarak S. V. Kiselev ile S. S. ernikov'un tesbitlerine gre, "gebe ve sava" ktleler hlinde, M.. 1700'den itibaren, etrafa hkim olmaa balam ve sonraki iki asr iinde Altaylar' ve Tanr dalarn kaplamt. Dier taraftan, ayn rk mensuplarnn, yni proto-Trklerin (Trklerin atalarnn) bir ksm bugnk Kazakistan zerinde Mverannehr'e kadar yaylarak oradaki dolikosefal "Akdeniz" rklar ile temas kurarken, batya doru alan gruplar da Ural (Fin-Ugor) kavimleri ile balant salamlard^ ki, bu durumun, yukarda belirtildii zere M.. 1500'lerde bir yandan Ural dili, dier yandan ndo-Avrupa dilleri ile Trke arasnda kelime al-veriini gerekletirdii anlalmaktadr. Proto-Trk yaylmas veya genilemesinin ynn ve zamann eitli yerlerde grlen Andronovo kltr zelliklerine bakarak takip etmek mmkndr (bk.a. Bozkr Kltrnn Menei: Altayl Nazariyesi). Buna gre, Trkler M.. 700'e kadar Altaylar'a yerleirken, bir yandan da, belki M.. llOO'lerden itibaren, kalabalk ktleler hlinde, in'in kuzey-

' L. Ligeti, Asya Hunlar, s. 30; W. Eberhard, Eski in Kltr ve Trkler, s. 22-25, 29. ^ Bk. B. gel, Trk Kltr Tarihi, s. 5-8.

batsndaki Kan-su, Ordos bozkrlarna doru kaymaa devam etmilerdir. nk burada, gney in meneli olup, tarma dayanan Lung-shan adl eski kltr yerine, Moollar ve Tibetlilere nisbetle Trklerin dalja tesirli mdahalesi sonucunda farkl bir kltr meydana gelmitir. "Yang-shao" diye anlan -ve bugnk in kltrnn esasn tekil eden- yeni kltrde, bunun siys alanda belirtisi olan Chou devleti (M.. 1050-256)'ndeki grntlerinden anlald zere, iktisad (at besleme), din (gk klt), idar (gelimi asker karakter), san'at (hayvan slbu) vb. gibi asl Trk unsurlar mahede edilmitir^. Sonraki in kaytlarnda "Hiung-nu" ad ile gsterilen topluluun ekirdei phesiz bu Asya Hun (Trk) ktlesidir.

Yang-shao kltrnn bata gelen bir zellii olarak boyal keramii gsterilmektedir ki, bu tr keramiin daha ziyade n-Asya meneli oluu bu iki blgenin mnasebetlerini ortaya koyar. Balanty salayan unsurun Trkler olabileceini ileri sren W. Eberhard'm dncesi'' daha sonraki kazlarla desteklenmi gibidir. Nitekim, "Andronovo kltr"nn ke veya "meander" eklindeki basma desenlerle sslenmi keramii, M.. 2. binde yava yava "Andronovo kltr evresi"ne giren Harezm'de (Uzboy kltr) aynen mevcuttuk Bylece M.. 1300-1000 sralarnda bir ksm Trklerin Trkistan sahasnda bulunduklarna ve bu blgenin daha sonra Hind-Avrupallara getiine dair gr'' kuvvet kazanm oluyor. Esasen tarih devirlerde Mverannehr'de yaad bilinen Sogd blgesi halknn atalarnn (ihtimal Alp Er Tunga'nn hkmdarlk ettii eski Kang-k halk) ^, Ceyhun gneyi, ran, Pamir ve Afganistan'daki dolikosefallerden ayr ve Altay brakisefalleri ile ok yakn akraba olan "Tranid rk" (V.V. Girnzburg, 1950) veya "iki nehir aras tipi" (. Schwidetskiy, 1950) olduu belirtilmitir*. "Andronovo kltr evresi" daha M.. 2. bin ortalarnda olduka genilemi durumda idi: Douda Baykal gl ve Selenga kylarna, gneyde Tanr dalarna, gney batda Kazakistan'a ve Harezm'in gneyine, batda Sibirya zerinden Don nehrine kadar yaylm ve Andronovo'nun zelliklerinden olan at ve koyun besleme btn buralarda grlmee balamt^. Saydmz yerlerde kenarlardan merkeze gittike kuvvetlenmek zere Andronovo kltr devam ederken ve bu kltr u vadisi, gney Moolistan ve Bat in (Ordos blgesi) ile skca bal bulunurken (K. Jettmar, 1951; Kiselev, 1951), mer-

^ Tafsilt iin bk. W. Eberhard, Eski in Kltr ve Trkler, s. 25-29; ayn. melL, inin imal

Komular, s. 144 vd.; ayn. rnell., in Tarihi, s. 33-39, 69. * Eski in Kltr ve Trkler, s. 26. ^ B. gel, Trk Kltr Tarihi, s. 25, 27.

' W. Eberhard, in Kaynaklarna Gre Orta ve Garb Asya Halklar, s. 184. ' Buna dair Avesta'du da baz htralar grlr. Bk. M, mad. Turan. * B. gel, ayn esr., s. 6 vd. ' B. gel, ayn. esr., s. 18, 24, 27. Ayrca G. Clauson, The earliest Turkish..., s. 180.

i

52 ---------------------------------------------------------------------------------------------TRK MLL KLTR

kezdeki bir kesinti dikkati ekmektedir: "Karasuk" adl buluntu yerinin (Minusinsk havalisi) temsil ettii bu kltr Andronovo'dan farkl idi. M.. 700'lerden itibaren gney Sibirya'y, Baykal blgesini, Moolistan', Yedisu havzasn tesirine alan Karasuk kltr'", in ile Rusya arasnda temas salayan kavimler ktlesine aitti ve dier taraftan, bu tarihlerde mongoloid bir rkn Yenisey blgesinde, gney Sibirya' da etnik ynden stnlk kazand grlyordu. Yine Karasuk kltr zamannda Trkistan ve Ha-rezm'e ran'dan baz ktlelerin geldii seziliyordu". Demek ki, Altay-Sayan dalar gneybatsndaki (Tuva-Minusinsk-Abakan bozkrlar) anayurt sahasn deta boaltan proto-Trkler douda Ordos'a doru ve batda Volga'ya, Karadeniz'in kuzeyi dzlklerine doru olmak zere iki ksma ayrlmlar ve gney-batda da Asya'mn kuzey-batsna doru ynelmilerdi. Bu coraf ayrlk asl Trke'de de baz deiikliklerin meydana gelmesine, lehelerin domasna yol am grnmektedir. Nitekim Gy. Nemeth nce iki byk Trk lehesini tesbit etmitir. Biri yii Trke (Dou Trkleri lehesi), dieri s'li Trke (Yakut ve uva Trkleri lehesi). (Farklar bilhassa kelime balarnda grlr: Dou Trkesi'nde yedi /7/, Yakuta'da sette, uvaa'da sitte: Dou Trkesi'nde yaka. Yakuta ve uvaa'da saga, suga vb. Yakutlarn kendilerine "Saka" demeleri de bu y-s farkndandr). Yakutlar imdiki uzak kuzey-dou Sibirya'daki yurtlarna bu tarihlerde ekilmi olabilirler, nk dilleri ok zor anlalacak kadar deien Trk kavmi budur'^. Bir mddet birlikte yaayan bu iki Trk kavminden uvalarn ayrlarak batya yneldikleri, yahut Yakutlar imdiki yurtlarna ekilirken, bugn uva dediimiz ktlenin Ural dalarnn gneyine doru geldikleri, uva lehesinin ayn zamanda Bat Trkesi zelliklerini tamasndan anlalyor'^. Zira, Trk lehelerinde ikinci byk farkllama z ve r seslerinde vukua gelmitir". Dou Trkleri (Hunlar; Tabgalar, Gk-Trk-ler, Uygurlar, Sabarlar /ksmen/. Hazarlar, Peenekler, Kumanlar, Ouzlar ve dolaysiyle Azerbaycan, Irak, Suriye, Anadolu ve Balkan Trkleri) z'li Trke konuurlarken. Bat Trkleri (Ogurlar, Bulgarlar ve uvalar) r'li leheyi konumulardr'^. Son aratrmalara gre, bu ayrlma 3. asrda artk gereklemiti'*. Bat Trklerinden bir ksmnn M.. 5.-3. asrlarda Hazar-Volga etrafnda ve hatt daha

'" Tafsilen bk. F, Han ar, ayn esr., s. 250-256. " Tafsilen bk. B. gel, ayn esr., s. 29-33.

'^ Tafsilen bk. Gy. Nemeth, "Trkln Eski a," lk, say 90, s. 513; ayn. melL, Probleme der trkischen Urzeit, s. 87; N. Poppe, Die jakutische Sprache, s. 53-60.

" Bk. J. Benzing, Das Tshuwaschische, Hb. d. O. ayn esr., s. 61-71.

'"* Tafsilen bk. O. Pritsak, Der Rhotazismus und Lambdaizmus, s. 337-349.

'^ Mesel Tengiz=deniztenger, kzkr, kz~khr vb. gibi. Tafsilen bk. Gy. Nemeth, A honfoglal..., s. 85-98; . Kafesolu, Trk Tarihinde Moollar..., s. 116-125; L. Rasonyi, Tarihte Trklk, s. 14; R. Rahmeti Arat, Trk ivelerinin Tasnifi, s. 96 vd., 129.

" Bk. K. Czegledy, Nomd nepek vandorlsa, s. 108 vd., ayrca bk. ve kr. G. Clauson, Trk, Mongol, Tungus..., s. 117.

TARH

53

batdaki bozkrlarda ran asll skitlerle birlikte ve ihtimal hkim zmre olarak ("Kral skitler") yaadklar'^ bir ksmnn da, M.. 3. asrda kurulan Asya Byk Hun imparatorluuna dahil olarak Asya'nn kuzey-bat blgelerinde iken, daha sonra bat Sibirya'ya doru yollandklar anlalmaktadr (bk. a. Ogurlar).

Dier taraftan Hindistan'n ndus-Pencb havalisine doru ilk Trk hareketinin M.. 1. bin balarna rastlad tahmin edilmitir'*. Daha eski tarihlerde Trklerin ran yaylas zerinden Mezopotamya'ya inmi olmalar da mmkndr. Bunlar ilk "meden" kavim saylan Smer'lerdir ki, dilleri, Sm veya Hind-Avrupa olmayp, Trke'nin dahil bulunduu "bitiken" gruptan-dr'^. Ancak Sumerlerin menei meselesi halledilmemi, daha dorusu, aslen Orta Asyal ve muhtemelen Trk soyundan geldikleri ilim dnyasnca henz kesinlikle kabul edilmemitir^".

Mild'dan Sonra'ki asrlarda vukua gelen Trk glerine katlan boylar ve g zamanlar hakknda olduka kesin tarih bilgilere sahip bulunuyoruz: Hunlar Orhun blgesinden gney Kazakistan bozkrlarna, Trkistan'a (1. asr sonlar, 2. asr ortalar) ve Avrupa'ya. (375 ve mteakip yllarda); 350'lerde Uar-hun'lar Afganistan ve kuzey Hindistan'a (Ak Hun-Eftalitler); Ogurlar gney-bat Sibirya'dan gney Rusya'ya (461-465 yllar) Ouz'lar Orhun blgesinden Seyhun nehri kenarlarna (10. asr) ve sonra, Mverannehir zerinden ran'a ve Anadolu'ya (11. asr); Avar'lar Bat Trkistan'dan Orta Avrupa'ya (6. asr ortas); Bulgarlar, Karadeniz kuzeyinden Balkanlar'a ve Volga nehri kylarna (668'den sonraki yllarda), Macarlarla birlikte baz Trk boylar, Kafkaslar'n kuzeyinden Orta Avrupa'ya (830'dan sonra); Sabarlar Aral'n kuzeyinden Kafkaslar'a (5. asrn ikinci yars); Peenek, Kuman (Kpak) ve Uzlar (Ouzlardan bir kol) Hazar denizi kuzeyinden Dou Avrupa ve Balkanlar'a (9.-11. asr), Uygur'lar, Orhun nehri blgesinden Asya'ya (840' takip eden yllarda) g etmilerdir^\ Bunlardan zellikle Hun ve Ouz gleri, hem uzun mesafeler katetmek suretiyle yaplm, hem de ok mhim tarih sonular vermitir. Bu gleri, yeni vatan kurma maksadn gden byk apta ftuhat karakterize eder. Trk glerini belirli gayelerden yoksun ve sonu mehul birer macera giriimi olmaktan kurtarp

" B. gel, ayn. esr., s. 34; K. Jettmar, Diefrhen Steppenvlker, s. 15 vd.

'* W. Ruben, Hindistan'n En Eski Demircileri..., s. 237.

'' Son bir aratrma olarak, bk. M. Tosun, Smer Dili ile Trk Dili Arasnda Karlatrma, s. 147-

168. ^'' imdilik bk. W. Koppers, Cihan Tarihinin Inda lk Trklk ve lk ndo-Germenlik, s. 444-447;

A. Caferolu, Trk Dili Tarihi, 1, s. 40-48. Ayrca M.. 2. bin balarnda Orta-Dou'da grlen

"Saka"larn Trklk ile ilgisi bulunmayan Hind-Avrupal ktleler olduunu da belirtelim. " Sraladmz Trk glerinin tarihini baarsz bir zetleme denemesi iin bk. K. H. Menges,

The Turkic Languages and Peoples, s. 16-53. Balangtan 13. asra kadar Trk tarih ve kltrn

zetleme bakmndan ayn durum u eserde de grlyor: L. Kwanten, Imperial Nomads..., s.

9-68. Yeni yaynlanan (1979) bu bir eit Mool tarihinde baarszlk, yazarn, konu ile ilgili

literatre yabanc kalmasndan ileri gelmitir.

54

TRK MLL KLTR

baarl ekilde hedeflerine ulatran balca sebep de hemen btn glerin Trk hkmdar ailesi mensuplar tarafindan sk bir disiplin altnda sevk ve idare edilmesidir. Bylece eski Trk hkmranlk anlayna gre (bk. a. Kltr) kutsal saylan hanedan yelerinin bata bulunmas, onlara kar duyulan sayg ve ballk dolaysiyle, Trk ktlelerinin, hareket birliklerini muhafaza ederek eitli iklimlerde tarih misyonlarn gerekletirmelerini mmkn klmtr.

Tarihte Trk yaylmalarnn dier bir ekli de "szma" diyebileceimiz yoldur ki, kendi lkelerinde iktisad sknt iinde kalan baz kalabalka boy paralarnn veya ailelerin veya salam yapl genlerin yabanc devletlerde hizmet almalar suretinde belirir. Bu ekilde dahi Trklerin katldklar topluluklar iinde stn bir kabiliyet gstererek asker kuvvetlere veya siys hayata hkim olduklar, hatt devletler kurduklar bilinmektedir (Mesel Msr'da, Hindistan'da, a. bk.)^^.

Trklerin gerek "ftuhat", gerek "szma" vasfnda olsun etrafa yaylmalar phesiz her zaman kolay cereyan etmiyor, bazan iddetli atmalara sebep oluyordu. Bu durum, ar darbelere mruz kalan yabanclar taraflndan Trklerin sevimsiz karlanmalarna yol ayordu. Bozkrlarn coraf artlar icab hain, sert, iradeli ve mcadeleci bir ruh hline sahip, fakat aslnda iyi, haksever ve dil insanlar olan Trkler hakkndaki hayal mahsl trl sulamalar bundan ileri gelmi olmaldr.

Eski dnyann byk kt'asnda grlen geni Trk yaylmalarnn pek cidd sebeplere dayanmas gerekir. Tarihte gler konusunun aratrclar, en ilkeli dahil, hibir kavmin kendiliinden ve keyif iin yer deitirmediini, oturulan topraktan ebediyen ayrlmann bir insan iin ok mkl olduunu ve glerin ancak bir takm zaruretler yznden vukua geldiini gs-termilerdir^^ Tarih kaytlarda Trk glerinin de iktisad sknt, yni Trk anayurt topraklarnn geim bakmndan yetersiz kalmas dolaysiyle olduu belirtilmitir^''. Byk lde kuraklk^^, nfus kalabalkh ve otlak darl^'^

^^ iktisad slcmt sebebi ile yabanc llcere "szan" bu Trlcler, anlalaca zere, kle deildiler. Asker hizmet yapan ve bu grevlerine karlk para alan kimselerdi. Kendi baarlar ile hkmdar oluyorlar, hanedanlar kuruyorlard. slm kaynaklarnn bunlardan bahsederken "memlk" deyimini kullanmalar aratrclar yanltm ve onlarn yanl olarak "kle" gsterilmelerine sebep olmutur ("Klemen sultanlar", "Slave Kings" gibi). Klelik ile hkmdarlk ayn ahsta birleemez. Klelik baka eydir (bk. a. Kltr, Halk, s. 227, n. 133).

^^ Bk. A.C. Haddon, The Wanderings of Peoples, s. 1-6; P. L. Zambotti, Les origines et la diffusion de la civilisation, s. 20 vd.

^' Bat Asya bozkrlarnda byk kurakla sebep olan "devr" iklim deiiklikleri hakknda E. Huntington'un gr iin bk. W. Samolin, East Trkistan to the 12th. Century, s. 13 vd.

^^ Mesel Hun g iin bk. F. Altheim, Attil et les Huns, s. 72, 219; Uygur g iin "Kutlu Da Efsanesi" bk. At Melik Cuveyn, Trih-i Cihngu, I, s. 45; B. gel, Sino-Turcica. s. II vd.

-" Ouz g iin bk. erefz-Zaman Mervez, Tabyi'ul-hayavn, ng. tere. s. 29 vd., 95, metin, s. 18; Er-Rvendi, Rhat'us-sudr, s. 86; Hamd'uUah Mustavf, Trih-i Gzide, I, s. 434.

TARH-----------------------------------------------------------------------------------------------------------:------ 55

Trkleri ge mecbur etmitir^^. Tabiat verimlerinin ksrl dolaysiyle, nfusu beslemee kfi gelmeyen bozkrlarda, cz ziraat dnda, ancak hayvan yetitirebilen Trklerin normal bir hayat srebilmek iin, eitli gda maddeleri, giyim eyas vb. gibi baka iktisad vastalara da ihtiyalar var idi ki, bunlar, iklimi elverili, tabiat servetleri zengin ve o alarda pek az nfuslu komu lkelerde mevcut olup, yeteri kadar faydalanlmadan toprakta yatmakta idi. Trk tarihine dir kaytlarda glerin ve aknlarn balca sebebi olarak zikredilen bu hususlar Trklerin yalnz baka memleketlere ynelmelerine deil, bazan iktisad ve ticar ynden nisbeten daha fazla imknlara sahip dier Trk topraklarna saldrmalarna da sebep oluyordu. Bylece tarih devirlerde Trklerden bir ktle baka bir Trk zmresini yerinden kararak ge mecbur etmitir (Mesel 9.-11. asr gleri). Gerek bu ekilde, gerek yabanc ar d baskya mruz kalan (Mesel 5. asr Juan-juan basks; 11. asr Mool K'i-tan hcumu) Trkler, tbiiyeti kabul edip istikllden mahrum kalmaktansa, memleketi terk etmei tercih ediyorlard. Yerleik kavimler tarafindan gerekletirilemeyen bu durum, bozkrl iin mmknd (bk. a. Kltr: lke).

Trklerin birbiri arkasna eitli ynlerde yaylmalarnda kolaylk salayan baka bir mil de Trk maneviyatnn salamldr. Zaruret neticesi de olsa, bilinmeyen ufuklara doru akmak, her n karlalaca aikr tehlikeleri gslemee hazr bulunmak ve aralksz bir lm-kalm sava iinde yaamak, her millet iin tabi saylacak bir davran deildir. Trklerde ak ekilde mahede edilen ve onlarn tarih boyunca, hareketli bir topluluk hlinde srekliliini mmkn klan bu ruh zindelik, baarlarla birlikte daha da artm, her asker muvaffakiyet yeni bir siys hedefe yol am ve lkeler zapt edildike yeni fetih arzular kamlanmtr. Bu durum Trklerde, zamanla, dnyay huzur ve bara kavuturma gaye edinen bir ftuhat felsefesi ve her yerde dil, eitliki Trk tresini yrrle koymak zere bir cihan hkimiyeti lks dourmutur (bk. a. Kltr: Hkmranlk).

Aln deil, daha ziyade tokluun istillara sebep olduunu ileri sren ve Avrasya bozkrlarndaki iklim deiikliklerini Atlas Okyanusundan kalkp Altaylara kadar giden yamur tayc siklonlarn istikametine balayan L. N. Gumilev'in gr iin bk. S. Szyszman, Decou-verte de la Khazarie, s. 81 vd.

v^

TURK DEVLETLER

1- Hun mparatorluklar

Aslnda l deil, yayla iklimine sahip bozkrlar halk olan Trklerin, yaylmalar esnasnda, bozkr coraf ve iktisad artlarnn yer almad ve kltrlerinin yaama imknnn zayflad snrlarda durakladklar; ormanlk, scak veya ok rutubetli blgelere pek girmedikleri grlmektedir. Kendi hayat tarz ve anlaylarna uymayan corafyaya ve yabanc ktleler basksnn iddetli olduu blgelere nfuz etmi Trk zmrelerinin ise, oralarda fazla barnamamalar ve ok kere varlklarn kaybetmeleri dikkat ekicidir (in'de Tabgalar, Balkanlar'da Bulgarlar, kuzey Hindistan'da eitli Trk devletleri vb. gibi). Bu itibarla Trklerin irili ufakl siys kurulular meydana getirerek mevcudiyetlerini devam ettirdikleri saha, daha ziyade kuzey in'den balayarak, btn Orta Asya'y, ran' ve Anadolu'yu iine alacak ekilde, Avrupa'da Tuna dirseine kadar devam eden geni coraf kuak olmutur. Bugn de Trk topluluklar umumiyetle ayn kuzey in-Orta Avrupa geni kua zerinde yaamaktadrlar.

A. ASYA HUNLARl

Trk glerinin dou ynnde devam ettii asrlarda in'de kurulan Chou devletinin (M.. 1050-256) Trklerle ilgisi zerine dikkat ekilmi, hkmdar sllesinde Gk dini, Gne ve yldzlarn kutlu saylmas gibi inanlarla, asker kuvvette harp arabalarnn bulunmas ve devletin daha ok Trklerle meskn blgede (en-si, Bat an-si, Kan-su) kurulmu olmas eitli ilim dallarndan baz bilginleri (F. Hirth, B. Karlgren, Ed. Chavannes, J. C. Anderson, R. Wilhelm, W. Eberhard vb.) bu hanedann aslen Trk olabilecei, veyahut devlette Trk unsurunun hkim bulunduu dncesine sevk etmitir'.' Bununla beraber, aslnda daha ziyade Trk kltr tesiri fazla belirli bir in devlet ve cemiyeti gibi grnen Chou devletine it bu faraziye kesinlik kazanncaya kadar Asya Trk tarihini Hunlarla balatmak yerinde olacaktr.

in kaynaklarnda M.. 4. asrdan itibaren Trklerle birlikte Mool, Tunguz soyundan baz gruplarn bandaki "Kuzey barbarlar hnedan"n belirlemek zere Hiung-nu (Hsiung-nu) diye anlan ktlenin hangi soydan olduklar hakknda trl grler ileri srlmtr: Bu grlerde, eskiden, in kaynaklarnn Hiung-nularla ilgili olarak verdikleri rf, det ve ekonomik faaliyetlere it iyi incelenmemi bilgi dikkate alnm, son zamanlarda ise hayli ilerleyen dil ve kltr aratrmalar esas tekil etmitir. Bunlara gre, Hiung-nular Trk'tr (J. De Guignes, 1757; J. Klaproth, 1825; F. Hirth, 1899; J. Marquart, 1903; P. Pelliot, 1920; O. Franke, 1930; Gy. Nemeth, 1930; McGovern, 1939; R. Grousset, 1942; W. Eberhard, 1942; B. Szsz,

Bk. W. Eberhard, Eski in Kltr ve Trkler, s. 25; ayn. mell., in Tarihi, s. 33-39; B. gel, slmdan nceki Trk Devletlerinde Timar Sistemi, s. 243; M. N. zerdim, Chou'lar ve..., s. 1-23 (Chou'lardan nceki devirler iin in yllnda verilen bilgiler hayaldir; masaldan ibarettir. Bk. L. Ligeti, Asya Hunlar, s. 27 vd.).

I

58

TRK MLL KLTR

1943; L. Bazin, 1949; F. Altheim, 1953; H.V. Haussig, 1954; W. Samolin, 1958; O. Pritsak, 1959; G. Clauson, 1960 vb.). K. Shiratori^ nce Trk kabul etmi, sonra^ da Mool olduklarn sylemitir*. L. Ligeti'^'ye gre Hiung-nularn kimliini tesbit etmek mkldr. A. v. Gabain'' Trk-Mool karm olduklar fikrindedir. Her ne kadar, Hiung-nularn byk imparatorluunda Trkler yannda Mool, Tunguz vb. yabanc kavimlerin de yer almalar tabi ise de, devleti kuran ve yrten asl unsurun Trk olduunda phe yoktur. Bu devlette, -aslnda orman kavmi olan Mool ve Tunguz^ deil-Trk bozkr kltr hkim olup* Gk Tann'ya inanlyor (aslnda totemci olan Moollara Tanr sz sonra Trklerden intikal etmitir. Bk. a. Kltr: Din), aile "baba hukuku" zerine kurulu bulunuyordu (bk. a Kltr: Sosyal Yap)'. Nihayet Hiung-nu de\*etinde idareci zmre ve hanedann dili Trke idi^. Siys ve kltrel mnasebetler vesilesi ile in yllklarnda Hiung-nu dilinden zapt edilen u kelimeler: Tanr, kut, br, il (el), ordu, tu, kl vb. Trke olup" Trk dilinin en eski yadigrlarndandr'^. Ve nihayet devletin sahipleri kendilerine, Trke'de "kavim, halk" mansndan olan "Hun" (Khun=fen) diyorlard'^ "Hun" ad, bir gre gre, M.. 1. bin balarnda

^ ber die Sprache der Hiung-nu und der Tunghu-stamme, Tokio, 1900, bk.' KSz, IV, '1903, s. 240 vd.

' Sur Toriine des Hiung-nu, s. 71-82.

"* Ayrca bk. B. Szsz, A Hunok trtenete, Attil Nagykirly, s. 24.

' Asya Hunlan, s. 28 vd.

'' Hun-Trk mnasebetleri, s. 908; ayn. mell., Hunnisch-Trkische Beziehungen, s. 27.

' G. Clauson, Turk, Mongol, Tungus, s. 110 vd.

' in kaynaklarnda "Hiung-nularn kltr maddeleri olarak nelerden bahsediliyorsa, bunlar aynen Gk-Trkler iin de tekrarlanr": W. Eberhard, inin imal Komular, s. 90 vd. Mool ve Trk kltrleri arasndaki farklar iin bk. W. Eberhard, Eski in Kltr ve Trkler, s. 21, 29: Mesel Trkler at yetitirmiler ve tarihleri boyunca asla domuzla ilgilenmemilerdir. Halbuki Moollar ve Tunguzlar iyi domuz besleyicisi idiler. Ayrca bk. W. Eberhard, inin imal Komular, s. 51, 62 vd., 94. Trklerde kurt efsanesine karlk MooUarda kpek rol oynar.

' MooUarda aile maderah (ana-erkil) idi. Bk. B. gel, Trk Mitolojisi, s. 56.

'" Bk. Gy. Nemeth, A honfoglalo Magyarsdg..., s. 141-149; B. Szsz, A Hunok trtenete..., s. 29 vd.; G. Clauson, Turk, Mongol, Tungus, s. 114 vd.; W. Eberhard, DTCF Dergisi, V, 4, s. 460; Asya Hunlar'nn bir kolu olan Orta Dou Hunlannn daha o tarihlerde "Trk" diye anld hakknda bk. a. n. 181.

" Bk. A.v. Gabain, Hunnisch-Trkische, s. 21 vd.; W. Eberhard, Belleten, say 35, s. 322, 332 vd. Ayrca incede bozulmu ekilleri ile ihtimal deve, by, doru (t'o-ki) vb. gibi kelimeler, bk. B. Szsz, A Hitnok trtenete, s. 26 vd.

" Asya Hunlannn Trk olduu, bk. W. Eberhard, in'in imal Komular, s. 90 vd. Ayrca a. bk. Gk-Trkler.

" Gy. Nemeth, A honfoglalo..., s. 145-149; ayn. mell., Hunlann Dili, s. 223; P. Pelliot - L. Hambis, Histoire des campagnes de Cengis Khan, s. 306; Hiung> Hung > Khun=Hun, bk. Gy. Nemeth, A Hiung-nuktol az Oszmanli nyelvtanig, s. 325; Gy. Moravcsik, Byzantinoturcica, II, s. 203. Veya adn asl, Trke g, kuvvet mnasnda: "qun" sz ile ilgili, bk. F. Altheim, Ge-schichte der Hunnen, I, s. 8, 29.

TARH----------^------------------------------------------------------------------------------------------------------59

Kwan, Gun, 5. asrdan nce Kun, 4-3. asrlarda ise Khun telffuz edilmiti'*. Arlk merkezinin, Orhun-Selenga rmaklar ve Trklerce kutlu lke saylan tken havalisi-Ongn rma zerindeki Karakum ile Ordos blgesi arasnda bulunduu anlalan Hun siys birliinin kesin tarihini M.. 4. asrdan itibaren takip etmek mmkn olmaktadr. Hunlarla ilgili en eski yazl vesika olarak M.. 318 ylnda yaplan bir anlama zikredilmitir'^ O zaman Chou iktidarnn zayflamas sonucu meydana kan 14 kadar byk derebeyliin mcadele sahas olan in'de birbirleri ile sava hlindeki bu feodal "muharip devletler"den Ch'in (Ts'in)'in gittike kuvvetlenmesinden endielenen komu be "krallk" (derebeylik) zikredilen ylda Hun birlii (Hiung-nu) ile ittifak andlamas yapmt. Hunlar daha sonra in topraklarnda basky artrdlar. Mahall hanedanlar, uzun mdafaa savalar srasnda, korunmak maksad ile, meskn sahalar ve asker ynak yerlerini surlarla eviriyorlard. Chou'lardan iktidar M.. 256'da tamamen devralan Ch'in devleti(en-si'de)'nin nl hkmdar Shih-huang-ti (M.. 247-210) kuzey taarruzlarna kar snrlarn bsbtn kapamak iin, surlarn i ksmlarn yktrarak elde ettii malzeme ile d surlar birbirine balamak ve bo yerleri tamamlatmak sureti ile mehur in Seddi'ni (15 m. ykseklik, 9 m. genilik, dz bir hat halinde uzunluk 1845 km.) meydana getirdi (M.. 214)'^. Bylece inlilerin en tesirli korunma tedbiri aldklarna kanaat getirdikleri bu srada iki mhim hdise vukua geldi: in'de uzun mddet dirayetli imparatorlar yetitiren Han sllesi (lk Han M.. 206- M.S. 22, kinci Han M.S. 24-220)'nin kurulmas ve Hun devletinin bana da Mo-tun (veya Mao-tun, Mav-dun; eski okunular: Moduk, Mei-tei, Mo-te, Me-te)' un gemesi (M.. 209).

in kaynaklarnda Hunlann Tu-ku (=Trk?) adl aile veya kabilesine mensup olduu bildirilen Mo-tun'^ (Be-tun), kendi olunu tahta getirmei

" O. Pritsak, Xun, der Volksname der Hsiung-nu, s. 27-34; buna kar bk. O. Maenchen-Helfen, Archaistic Names of the Hiung-nu, s. 249-261; buradaki itiraza kar Hiung-nu=Hun aynilii iin bk. R. Shafer, The Earliest Huns, s. 4-8.

'' M. De Groot, Die Hunnen der vorchristlichen Zeit, I, s. 38; L. Ligeti, Asya Hunlan, s. 28; B. Szsz, ayn. esr., s. 50. "Hiung-nu" ad ilk defa bu mnasebetle geer; A Kollautz, Geschichte und Kltr..., I, s. 42.

'^ Tafsilen bk. O. Franke, Gesc/c/te des Chinesischen Reiches, I, s. 195, 241-244; R. Grousset, L'Emp. d. Steppes, s. 54; W. Eberhard, in Tarihi, s. 83. Pekin'in kuzeyinden denize ulaan, batda da Kan-su'ya kadar uzanan bu duvar, daha sonraki asrlarda aralksz tamir ve takviye edilmi ve 15. asrda bugnk grnmn almtr.

" Bk. W. Eberhard, in Tarihi, s. 137, 144, 174. Trke adn incelemi ekli olan Mo-tun keUmesinin asl: Bagatur? veya Davgu=Yabgu?: G. Clauson, Asia Major, N.S. VIII, 1, s. 115; veya -geree en yakn olan- Vikhtun -Biktun (a. bk. Bulgar Hakanlar listesi, bk. V. Beev-liev, Die protobulgarischen nschriften, s. 322) =Beg-tun= (Beg nesli) Bey-soy (Frstensippe), tafsilen bk. F. Altheim, Geschichte der Hunnen, I, s. 20-24. Trke beg>bey kelimesi incede umumiyetle "Mo" ekline giriyor (rnek: Mo-'o=Beg-or, bk. a. II. Gk Trk Hakanl);

60

TRK MLL KLTR

tasarlayan vey anasnn teviki ile babas T'u-man tarafndan tahttan mahrum braklmas teebbs karsnda, emrindeki demir disiplin altnda yetitirilmi 10 bin atl ile katld bir srek avnda T'u-man'n ldrlmesi zerine Hun hkmdar iln edilerek (M.. 209-174), Hun dilinde "imparator" mnasnda "sonsuz genilik, ycelik, ululuk" ifade eden ve Asya Trk devletlerinde 6 asr kadar kullanlan Tanhu (trl okuyular: Tanju, Jenuye, anu ve son olarak, ayn ince iaretin bugnk sylenii ile an-y, any) unvann ald^*. Devletini yeniden dzenledi ve kendisini iyi tanmadklar anlalan Tung-hu'larn (doudaki Mool-Tunguz kabileler birlii) srarla toprak talepleri karsnda sava aarak onlar perian etti. Bylece hkimiyetini kuzey Peili'ye kadar genilettikten sonra, Orta Asya'da Tanr dalar-Kansu havalisindeki, Hind-Avrupa meneli sanlan Ye-i (Yeh-ch'ih)leri malp etti'' (M.. 203). O srada Hun devleti "Sol Bilge elig'i"nin Shang-ku'da "Sa Bilge elig'i"nin Shang-kn(en-si)'de ikamet ettii tahmin edildii bu dnemde^" Mo-tun, daha sonra, in topraklarna yneldi, 3 yl kadar srd anlalan (201-199) bu savalarda Ma-i, Tai-yuan blgelerini zapt etti. Han sllesinin kurucusu mparator Kao-ti (M.. 206-195)'nin 320 bin kiilik ordusunu, Pai-teng'de bozkr usl sahte ric'at gsterisi ('Turan Taktiki" bk. a. Kltr: Ordu) ile ember iine ald. mparator, bozkr blgelerinin Hun devletine terki, yiyecek ve ipek verilmesi ve yllk vergi artlar ile kendini ve ordusunu kurtarmaa muvaffak oldu^\ Dou Asya tarihinde iki byk devlet arasnda akdedilmi ilk milletleraras mukavele olduu belirtilen bu andlama^^ (M.. 201) gereince Mo-tun'un bir in prensesi ile de evlenmesi sonucu in ile dostluk havas iinde, mparatorie L (M.. 195-179) ve mparator Wen-ti (M.. 179-157) zamanlarnda da devam etmi olan ticar mnasebetler gelitirilirken, Mo-tun, Baykal gl kylarndan rti yatana kadar olan bozkrlar ve daha batdaki Ting-ling'ler, baz Ogur (Ho-chieh = O-k'ue) kollar (bk. a. Ogurlar) ile meskn araziyi, kuzey Trkistan' zaptetti ve oradaki Ye-i'lerin komusu Wu-sun'lar himayesine ald^^. Bu suretle byk Hun hkmdar o ada Asya kt'asnda yayan Trk soyundan hemen btn topluluklar kendi idaresinde tek bayrak altnda toplam oluyordu. mparatorluk snrlarnn douda Kore'ye,

tun=ilk doum, ilk nesil, bk. G. Clauson, An Etymological Dictionary of Pre-thirteenth Century

Turkisch, s. 513a; ayrca bk. DLT, III, s. 137. Dier bir Asya Hun babuunun ad T'a-tun idi

(W. Eberhard, Birka Eski Trk Unvan Hakknda, s. 325). '* Bk. De Groot, ayn esr., s. 47-50.

" Tafsilen bk. W. Eberhard, Orta ve GarbAsya Halklar, s. 140-150, 170-175. ^ Bk. De Groot, ayn. esr., s. 58; ayrca bk. W. Samolin, East Trkistan, s. 20; K. Shiratory, On the

Territory of the Hsiung-nu Prince Hsiu-t'u Wang and his Metal Statues for Heaven-worship, s. 5 vd. " De Groot, Die Hunnen..., s. 63 vd.; B. Szasz, A Hiinok..., s. 52 vd. " Bk. W. Eberhard, in Tarihi, s. 89. ^^ M. . 176'ya kadar. Tafsilen bk. B. gel, in Kaynaklarna Gre Wusun'lar ve Siyas Snrlan

Hakknda Baz Problemler, s. 259-278.

TARH ---------------------------------------------------------------------------------------------------------------- 61

kuzeyde Baykal gl ve Ob, rti, im- nehirlerine, batda Aral glne, gneyde in'de Wei rma-Tibet yaylas-Karakurum dalar hattna ulat bu tarihlerde Hunlara tbi olanlar arasnda Moollar, Tibetliler, Tunguzlar ve inliler de vardr. Mo-tun tarafndan in hkmetine gnderilen M.. 176 tarihli mektuptan anlaldna gre, yalnz Asya'da Trk devletine bal kavim ve ehir-devletiklerinin says 26 idi"^* ve hepsi, Tanhu'nun ifadesi ile "yay geren"lerle "tek bir aile" hlinde birlemilerdi^^

Mo-tun M.. 174 ylnda ld zaman, sivil ve asker tekilt, i ve d siyseti, dini, ordusu, harp teknii ve san'at ile yksek vasfl bir cemiyet hlinde, daha sonraki btn Trk devletlerine rnek olan, tarihi kesin ilk Trk siys teekkl; "Byk Hun Devleti" kudretinin zirvesinde bulunuyordu. Grld zere bu devlet, idaresindeki kstl tarm sahalarna karlk, daha ziyade, otla bol, besicilie elverili bozkrlar blgesinde kurulmutu. Ekonomisinin temeli bata at olmak zere, hayvan yetitiricilik idi. Buna gre sosyal durumu da, topraa bal "kyl" kltrndeki geni arazi sahibi in "gentry" tabakas ile kle snfndan ok farkl idi. Ne maliknelere, ne de toprak klelerine rastlanmayan Hun blgelerinde halk, kan akrabal ile birbirine bal ailelerin meydana getirdii sosyal ve siys birlikler olarak disiplinli ve kendilerini mdafaa iin daima silhl kabileler (boylar) hlinde yayor ve devlet bu kabile birliklerinin (bodunlar) kendi aralarnda sk ibirlii yapmalarndan douyordu. Devlet, bu kuruluu icab ve bilhassa ordunun Mo-tun tarafndan tanziminden sonra merkezden idare edilen bir "asker tekilt" nitelii kazanmas sebebi ile asker karakterde idi ve gerekli artlar (bozkrda eitilmi olmak, at ve silh) hazr olduu iin de ftuhata akt. Bu ynden de "kyl" in devletinden ayrlyordu. in'de esas rejim "feodaUte" olduu hlde^^ Hun devletinde merkeziyetilik dikkati ekecek kadar belirli idi. Kk memurlar ve baz mavirler belki inli idi, fakat emirlerindeki silhl kuvvetlerle ayn zamanda birer kumandan olan btn yksek grevliler ile birinci derecede sorumlu makam sahipleri hep Hun asldan olduklar gibi, devlet tekiltnn da (mesel, sa-sol veya dou-bat taksimat vb.) inlilik ile hi ilgisi yoktu^^; Mo-tun tarafndan gerekletirilen ve toplulukta kabilecilik gayretlerini krarak deta devlete mill topluluk havasn getiren ordudaki lO'lu tertip de Trk idi (bk. a. Kltr: Ordu). Esasen devletin mill karakterinin korunmasna dikkat edildiine dair baz davranlar gze arpyordu: Mesel Pai-teng'de imparator idare-

^^ Bunlar hakknda bk. W. Eberhard, gst. yer.'

" Fr. Hirth, Hunnenforschungen, s, 84; De Groot, ayn. esr., s. 76 vd.; B. Szsz, ayn. esr., s. 55; L.

Ligeti, ayn.esr., s. 40; Liu Mau-Tsai, Kutscha und seine Beziehungen zu China vom 2. }h. bis zum 6.

]h.n.Chr,l,s. 119. ^^ O tarihlerde in'de senyrler saysnn 2000'e kt devirler olmutur. Tafsilen bk. W.

Eberhard, in Tarihi, s. 34-80. " W. Eberhard, lk, say 92, s. 190.

62---------------------------------------- ----------------------TRK MLL KLTR

sindeki in ordusunu kuatan Mo-tun'un, in ilerine dalarak bozkrdan uzaklamasna zevcesi ve herhalde devlet meclisi tarafndan engel olunmutu^**. nan ynnden de ne Mool totemcilii, ne de in toprak tanrcl ile ilgisi bulunmayan bozkr Trk Gk-Tanr itikadndaki Hun devleti (bk. a. Kltr: Din)'nin meydana geliinde "in imparatorluu"nun model olduuna dair yaygn gr^^ -normal llerdeki karhkl kltr tesirleri dnda- doru saylmamaldr. Zira bu dncenin gerekesinde ileri srlen, "Hiung-nu hkmdarnn, tpk in imparatoru gibi Gk'n (Tanr'nn) olu olarak grnmek ve in'dekine benzer saray erknna sahip olmak lzumu" Hun devleti iin zarur deildi. nce, devlet in topraklarnda deil, "Hiung-nu"lar sahasnda kurulmutu^"; dolaysiyle in meruiyet prensiplerini bu devlette aram,kta isabet yoktur. kincisi, Mo-tun'un "Gk'n olu" diye bir unvan taknd phelidir, nk onu tavsif eden: Teng-li Ko-to (ayn ince iaretin bugnk sylenii ile, Ch'eng-li ku-t'u) Tanhu^' tbirin-deki imdiye kadar "oul" mnasna geldii sanlan ikinci kelimenin "kut" (siys iktidar) demek olduu anlalmtr (bk. a. Kltr: Kut). ncs, in devletinde "Gk'n olu" kavram da aslen in deil, Trk menelidir. (Tafsilen bk. a. Kltr: Hkmranlk). Btn bunlardan dolay, Mo-tun zamannda kesin eklini ald grlen Byk Hun devleti, etnik ynden ve hkimiyet anlay, sosyal yaps, idar ve asker kurulular (sosyo-politik niteler, devlet meclisi = toy, sa-sol tekilt, bilge elig'ler vb.) dini ve dnya gr ile, Trk milletinin tarih ve kltrnde feyizli etkilerini iki bin yl srdren bir ana kaynak durumundadr. Bu itibarla, Trk ve dnya tarihinde ok byk nem tar.

Mo-tun'un olu tanhu Ki-ok (Chi-y. /Kk?/veya Lao-shang^^, M.. 174-160) Hun imparatorluunun bu bykln muhafaza etmee alt. Yurtlarndan oynatt Ye-i'lerin Afganistan'a giderek Baktria (Belh) blgesinde vaktiyle skender tarafndan kurulmu olan Grek hkimiyetine son verdikleri tarihte (M.. 166), kalabalk ordusu ile in'e girerek bakent Ch 'ang-an yaknndaki imparator sarayn yakan Ki-ok, bu seferdeki gayesine uygun olarak in ile iktisad ilikilerini dostane bir ekilde srdrmek iin, bir in prensesi ile evlendi. phesiz in saray ile devam ettirilen akrabalk siys mahiyette bir davrantan ibaretti. Fakat bu suretle ileride, in ile

^* De Groot, ayn. esr., s. 63 vd.; W. Eberhard, in Tarihi, s. 89.

^' B. Szsz, ayn. esr., s. 54; W. Eberhard, ayn. esr., s. 88 vd.; A. KoUautz, Geschichte und Kultur..., I,

s. 44. ^ Bununla beraber bu devlette Mool, Tunguz veya Tibet izgisi de hemen hi grlmez. Bk.

W. Eberhard, ayn. esr., s. 16-18, 1,47, 153 vd. " De Groot, Die Hunnen..., s. 53 vd.; G. Clauson, Asla Major, N.S. Vlll, 1, s. 115. -,^ ^^ "Koca ve en yksek" veya "semav ve yksek" mnalanna gelen Lao-shang deyiminin (B. Szsz,

ayn. esr., s. 77, n. 46) ashnda Trke bir kelime olmas mmkndr (De Groot, ayn. esr., s.

80).

TARH ----------------------------------------------------------------------------------------------------------------- 63

temas hlindeki hemen btn Trk devletleri bakmndan kt neticeler verecek olan bir r derinletirilmi oldu. nk hanedanlar arasndaki bu yaknlamalar, her zaman, in hile makinesinin harekete gemesi iin frsat tekil etmekte idi. Hun merkezinde inli prensesin himayesinden faydalanan in diplomat ve vazifelileri Hun imparatorluu topraklarnda serbeste gezip dolayorlar, Trkler ve tbi kavimler arasnda kt propaganda yapyorlar, devleti sinsice kuvvetten drmee alyorlard. Bundan baka, ticaret mal olarak memlekete sokulup Hun ileri gelenleri arasnda reva bulan in ipei, lks zevki yolu ile rehaveti arttrmakta idi'^. Ki-ok devrinde fazla hissedilmeyen bu menf durumlar onun olu Kn-in (Chn-ch'en) zamannda (M.. 160-126) gerek bir huzursuzluk kayna olarak kendini gsterdi. Keza Han sllesine dmad olan bu tanhu, babas ve dedesi lsnde dirayetli ve asker ruhlu bir hkmdar olmad iin Hun iktidarnda sarsntlar belirdi. inlilerin bu devirde (mparator Ching-ti: 157-141) snr boylarnda ufak aptaki aknlar durdurduu grlyordu. lk defa imparator Wu-ti (M.. 141-87) kalabalk ordular tekil ederek Hun hkimiyetinin yklmasn hedef tutan plnlarn tatbike giriti. Propaganday arttrd. Gayelerinden biri de, in iin byk gelir kayna olan ipee bat blgelerinde yeni pazarlar bulmak ve Asya-ran zerinden Akdeniz kylarna ulaan mehur "pek-yolu"nu^'^ emniyet altna almakt. Dolaysiyle Orta ve Bat Asya'da yabanclarn kudretini krmas lzmd. Bilindii gibi, aa yukar M.S. 1. bin sonlarna kadar Trk-in mcadelelerinin temel sebeplerinden biri, bu kervan yoluna hkimiyet meselesi olmutur'^ Wu-ti'nin pek-yolu zerindeki memleket ve kavimleri renmek ve Hunlara kar onlarla ibirlii salamak maksad ile batya gnderdii yksek rtbeli bir asker olan ang-k'ien(Chang-ch'ien)'in, gizli vazifesini yaparken Hunlar tarafndan bir sre gzaltnda tutulmasna ramen, buralarda geirdii uzun mddet iinde (M.. 138-126) edindii bilgiyi, temaslarn ve hkmete tavsiyelerini ihtiva eden mhim rapor imparatoru memnun etmi ve sonraki in siyseti iin balca rehber vazifesini grmtr^''. Bu arada inliler ok ehemmiyetli bir baar daha elde etmilerdi ki, o da ordularn Trk uslne gre yeti-

^^ Hun devletinin ekonomik kntye gidi sebebleri iin bk. W. Eberhard, Conquerors..., s. 74. Hun halkm "yozlatrp" devleti iten kertmek iin in tarafmdan alman tedbirler (Hunlara sunulan "5 yem") iin bk. a. Kltr: Diplomasi (Eli-bilgelik).

" Bk. Ed. Chavannes, Les pays doccident d'apres le Wei Lio (M. 3. asr) TP, II, s. 528-539, 552-563; A. Herrmann, Die alien Seidenstrassen zwischen China und Syrien, Berlin 1910; bk. R. Grousset, L'Empire des Steppes, s. 78 vd.; A. T'serstevens, Les Precurseurs de Marco Polo, s. 20-29.

'^ Tarih ynden tafsilt iin bk. W. Samolin, East Trkistan to the Twelfth century. The Hague, 1964.

'*' O. Franke, ayn. esr., 1. s. 337 vd.; R. Grousset, ayn. esr., s. 70 vd.; B. Szsz, A Hnok..., s. 58 vd., L. Ligeti, Bilinmeyen Asya, s. 51-58. Seyahat raporunun ngilizce'ye tere. F. Hirth, The Story of Chang K'ien. China's Pionier in Western Asia, Journ. Amer. Or. Soc. 1917, s. 89-152; Al-manca'ya tere. M. De Groot, Die Westliinde Chinas in der vorchristlichen Zeit, 11, 1926, s. 9-51.

64

- TRK MLL KLTR

tirmeleri ve Hun silhlar ile tehiz etmeleri idi. Daha Mo-tun'dan ok nceleri, 318 andlamas ile ilgili olup Hunlara kar asker gcn takviyeye alan Chao (an-si'de) kraUnda Wu-ling (M.. 325-298) zamannda balayp, daha sonra, kuzey in'de feodal hkmetlerin yerini alan byk Ch'in devletinin imparatoru Shih-huang-ti zamannda hzla devam eden bu asker slahat hareketleri, Han imparatoru Wu-ti'nin kumandanlarndan Wei-ts'ing ile Hun tarznda 140 bin kiiUk bir svari kuvveti karan Ho K'-ping tarafndan byk baarya ulatrlmt. M.. 127-117 yllar arasnda Ordos'daki Hunlara kar kazandklar zaferler Hun arlk merkezinin Gobi'den kuzeye, Orhun nehri blgesine kaymasna sebep olmutu.

Hunlar artk eskisi gibi deildiler. Aknlar duraklam, bilhassa Tanhu T s-ti-hou (Chu-t'e-ho) zamanndan itibaren (M.. 101-96) 40 yl devamnca, zengin gneybat topraklarnn (Tanr dalan-Cungarya, Turfan, yarkent, Kua vb.) dman istilsna uramas ile devlet geliri azalm, o zamana kadar in'den vergi ve hediye olarak salanan ml destek kesilmiti. huzursuzluk, idarecilerle babularn arasn amaa ynelen kesif in propagandas ile gittike derinleiyordu. Hun prenslerinin birbirleri ile olan anlamazlklar mcadeleyi iddetlendirdi. ktisad darlk ve asker gszlk karsnda, madd yardm temin edilir dncesi ile kar yol olarak Tanhu Ho-han-yeh (M.. 58-31)'in in himayesini isteme meyli durumu bsbtn kartrd. Sol Bilge elii (Sol kanat kral) olan i-i (Chih-chih, Tsit-ki) bu kardeinin tanhuluunu tanmad. Mesele Hun devlet meclisi (Trkesi: toy. bk. a.)'nde ar mnakaalara yol at. Ho-han-yeh'in teklifi; istikllin feda edilmesini "gln ve utan verici" bir davran sayan ve kendilerinden lkenin devralnd atalara kar hrmetsizlik kabul eden i-i taraftarlarnca reddedildi (bk. a. Kltr: lde istikll)^^. Tanhu'nun fikrinde direnmesi Hunlar ikiye ayrd (M.. 55). Devlet birliinin paralanmas ile in zerindeki Hun tehdidi ortadan kalkt iin Dou Asya tarihinde bir dnm noktas olan bu yllarda Hun prensleri arasnda iyice alevlenen ak mcadele sonunda, rakiplerini malp, bu arada tanhuluk merkezini de igal ederek Hun imparatoru durumuna ykselen i-i karsnda Ho-han-yeh, kendine bal ktlelerle birlikte, desteini salad in'in kuzey-bat snr blgesine (Ordos, Ping-u) ekildi (M.. 54)^1

Devletini glendirmek ve iktisad imknlara kavuturmak bakmndan hkimiyetini batya doru yayma uygun gren i-i Tanhu M.. Sl'de harekete geti. nce Tanr dalar kuzeyi -Isk gl havalisindeki Wu-sun'la-rn mukavemetini krd^'; Tarbagatay blgesindeki Ogurlar, daha kuzeydeki

^' De Groot, ayn. esr., s. 209 vd., 220 vd. ^' Tafsilen bk. De Groot, ayn. esr., s. 214-222.

" Bk. B. gel, in Kaynaklarna Gre Wu-sm'lar..., s. 259-278; ayn. melL, lk Tles Boylan, s. 801-805.

TARH-----------------------------------------------------------------------------------------------------------------65

Krgzlar ve rti etrafndaki Ting-ling'leri tbiiyetine ald. ki yl iinde kazand bu baarlardan sonra, Wu-sun aknlarnn tedirginliinden kurtulmak isteyen Kang-k (u-gney Kazakistan bozkr-Mverannehir) kralnn arzusu zerine -bu devleti himaye etmek vesilesi ile- Aral glne kadar btn bat blgesini idaresi altna alarak geni Orta Asya Hun imparatorluunu ihya etti. i-i, hkmetinin kuzey Moolistan'daki arlk merkezini de u-Talas nehirleri arasna kaydrarak orada etraf surlarla evrili yeni bir bakent in ettirdi (M.. 41)ki, bylece, mevkii dolaysiyle ran, Afganistan, Hindistan, Dou ve Orta Avrupa kt'alar bakmndan Asya tarihinin bundan sonraki geliiminde srekli tesiri grlecek olan Trkistan sahasna, Trk halknn iyice nfuzunu salam oluyor (Bat Hunlar) ve Fergane, Baktria (Belh) havalisini kendine baladktan sonra, in kaynaklarna gre, An-si blgesini yni gney-bat snrlar t Anadolu'ya kadar uzanan Parth imparatorluunun kuzey-dou ksmn zaptetmek iin plnlar hazrlyordu"*".

Fakat i-i'nin hkimiyeti uzun srmedi. Topraklar ok geniti ve Hun devleti bu blgelerde henz iyice yerlemi, idar nizam kurmu, tbi ktleler ve komular ile normal mnasebetlerini geUtirmi deildi. i-i'nin harektn adm adm takip eden in, Wu'sun'lari, Kang-k devletini kendine ekmei bildi ve derhal saldrya geti. Etraftan aldklar yardm ve 70 bin kii civarndaki ordular ile baskn eklinde Hun topraklarna girerek sr'atle ilerleyen in'liler tarafindan kuatlan, Tala rma zerindeki surlu Hun bakenti tamamiyle tahrip edildi (M.. 36). Bakentte hayrete deer bir mdafaa yaplm, sokaklarda kanl savalar verilmi, hatt tanhuluk saray iinde oda oda arplm ve i-i, olu ve htnlar dahil, saray mensuplarndan 1518 kii ellerinde kl, devletleri uruna hayatlarn feda etmiler-di.

i-i'nin batya uzaklamasndan sonra kendini toplayan ve in hkmeti ile anlama yaparak (M.. 43), devlet meclisinin karar ile bakentini Orhun blgesine nakleden, fakat M.. 36'dan itibaren tekrar in tbiliine giren Ho-han-yeh (lm. M.. 31)'e bal ktleler, onun evltlar tarafndan bir mddet idare edildikten sonra, tekrar toparlanmaa balamlar ve kudretli bir devlet adam olduu anlalan Yu (Ho-to-dzsi-si) Tanhu zamannda (M. 18-46) in'e kar istiklllerini elde ederek douda Manurya'ya, batda Kgar'a kadar olan geni blgeyi tekrar idarelerine almaa muvaffak olmulard. Fakat Yu'nun lmnden itibaren i anlamazlklara dmeleri ve uzun sren ktlk yllarnn sebebiyet verdii ok sayda hayvan krm ile

'^ Tafsilen bk. McGovern, The Early Empires of Central Asia, s. 185-194; B. Szsz, ayn. esr., s. 66

vd.; K. Czegledy, Nomd nepek vndorlsa, s. 40 vd. *' Tafsilt iin bk. De Groot, Die Hunnen..., s. 225-238; McGovern, ayn. esr., s. 194 vd.; B. Szsz,

ayn. esr., s. 68 vd.; W. Eberhard, Belleten, say 29, s. 143 vd.; Liu, Kutscha und seine Beziehungen

zu China..., s. 119 vd.

66

- TRK MLL KLTR

lkede bagsteren alk Hunlar mkl duruma soktu. Yu'nun olu Tanhu P'u-nu'ya. kar mcadele aarak kuzeydeki Hun kabileleri arasna ekilen Pi(P'u-nu'nun yeeni)'nin orada kendini tanhu iln etmesi hdisesi (M. 48) Hunlar tekrar ve artk bir daha birleememek zere ikiye ayrd: Kuzey Hunlar (Kuzey -veya d- Moolistan'da) ve Gney Hunlar (Gney -veya i-Moolistan'da).

Bylece M. 48'de ayr siys vasflar kesinlik kazanan iki Hun devleti arasndaki byk fark, Gney'dekinin in tbiiyetini devam ettirmesi, Kuzey devletinin ise istikllini daima korumas idi. Bundan baka, Gney Sibirya, Cungarya tesine kadar Bat ve -Asya'da iktisad ehemmiyeti bilinen btn ehir-devletleri de KuzeyHun devletinin idaresinde idi. Dolaysiyle siys ve asker in saldrlarnn ana hedefini tekil ediyordu. Daha Hun imparatorluunun blnmesi ile sonulanan i mcadeleleri ustaca istismar eden in, Hunlara bal doudaki Mool-Tunguz karm Wu-huan ve Sien-pi (Hsien-bi) ktlelerini kkrtm, bunlarn srekli basklar neticesinde Hun devleti, dou Moolistan'da kontrol kaybederken, bat blgesinde de tahriki in siyaseti ile karlamt. Bu sebeple, en tesirlisi Yarkent "krall" olmak zere, an-an (lou-lan, Lob-nor'un gneyi). Turfan vb. blgelerdeki ayaklanmalar ile uramak zorunda kalnd (46-60 yllan)''^. Hun devletinin buralarda, bilhassa in'in smrc tutumu ile Yarkent kral Kien'in ok merhametsiz davranndan perian den halk tarafindan kurtarc gibi karlanmas ve duruma hkim olduktan sonra, yeniden bask altna ald in'i snr kasabalarnda serbest ticarete mecbur etmesi (61-65) in'i tam kararh-lk iinde ve dorudan doruya asker harektla Hun devletini kertmek hazrlna evketti. mparator Ming-ti (58-75), 'eng-ti (75-89) ve Ho-ti (89-105) devirlerinin nl generali Pan 'ao'nun yksek kumandasnda kalabalk in ordularnn 30 yl sren harekt sonunda Kang-k''ye kadar (Kgar, Hami, Yarkent, Hoten dahil) says 50'yi bulan zengin ve kervan yolu zerinde olduu iin, iktisad ynden nemli ehir in idaresine ge-ti*^ Bilhassa 73-74, 89-90-91 yllan harektnda ar kayplara urayan Hunlar -Asya'da hkimiyetlerini kaybederken, douda da Sien-pi'lerin hcumlarna (en iddetlisi 89-91 arasnda) mruz bulunuyorlard. ki cephede srekli savalar vermek zorunda kalan Kuzey Hun devleti, son tanhularn baarl mdafaalarna ramen, kuvvetten dt, durum aleyhte geliti. Hkimiyetlerini Gney Sibirya'ya ve Cungarya'ya kadar geniletmee muvaffak olan Sien-pi'lerin hkmdar Tan-shih-huai (a. yk. 147-156) tarafindan nihayet saf d edilen Kuzey Hunlarmn (ihtimal Tanhu Avitokhol zama-

"^ Tafsilen bk. McGovern, flyn. esT. s. 231-254; B. Szsz, ayn. esT., s. 69-74; W. Eberhard, Muahhar Han Devrinde Hun Tarihine Kronolojik Bir Bak, s. 346-349.

"^ 73-101 yllarnda. Tafsilen bl:. W. Eberhard, Muahhar Han Devrinde..., s. 354-364; McGovern, ayn. esr., s. 255-291; W. Samolin; East Trkistan..., s. 21 vd.; Liu, Kutscha..., s. 139-145.

TARH-----------------------------------------------------------------------------------------------------------------67

nnda A)k. a. Byk Bulgarya/) topraklar dman kabilelerin istilsna urad. Siyas iktidarlarnn zayflamaa yz tuttuu tarihlerde esasen memleketi terk etmee balayan Hunlar (byk apta gler 91'''''de ve 155'e doru. Bk. a. Bulgar Devletleri)dan, Kua civarnda kalan Yepan-Yeban/''*'lar dndaki kalabalk ktleler batya ekilmilerdi ki, bunlarn imdiki Gney Kazakistan bozkrndaki soydalarna (i-i Hunlar) katldklar anlalmaktadr.

M. 48'den beri in snr blgesinde yaayan ve kuzeyden gelecek saldrlar iin in'in ileri karakolu bir tampon devlet durumunda olan Gney Hunlar da pek huzurlu deildi. Kukla tanhulara kar Hun kabileleri sk sk bakaldnyorlard. 94, 124 ve 140 yllarnda grlen ayaklanmalar glkle bastrlm, bunlar 153, 158 isyanlar takip etmiti. Bu senelerde Kuzey Moolistan' igal eden Sien-pi'ler gneye doru basklarn artrarak, Hun devleti iin tehlikeli olmaa baladlar (177'den itibaren). 188'de in hkmetince tyin edilen tanhunun tamamen in'e teslim olma karar zerine Hunlar tarafndan ldrlmesi, devleti basz brakt. Kabileler dier tayinli iki tanhuyu da tanmadlar ve dank kabile hayatna dndler. Son tanhunun in bakentinde hapsedilmesi ve lkenin 5 eylete blnerek inli asker valilerin gzetimine verilmesi ile Gney Hun devleti de sona erdi (M. 216)"^

Bununla beraber, Sien-pi basks yznden bilhassa 3. yy.'n 2. yarsnda gneye gelmek suretiyle in'de saylar gittike artan Hunlar, in idaresi altnda ve inli halk arasnda varlklarn koruma bildiler. in'de, Han sllesi iktidarnn zayflamaa yz tuttuu tarihlerde (180'den itibaren) birbirleri ile mcadeleye girien generallerin tutumu byk deiiklik meydana getirmi, siys birliin paralanmasna yol amt ("16 Devlet" devri). Sui hanedannn birlii ihya ettii 589 ylna kadar sren bu devrede Trk ktleleri, bata Tabga (Wei) sllesi (bk. a.) olmak zere mstakil devletler kurmular ve Han iktidarnn son bulmas ile M.S. 220'lerde, tekrar sahnede grnen Gney Hun kabile babularnn idaresinde nfuzlarn artrarak zamanla hemen btn Kuzey in'i Trk hkimiyetine alma baarmlard. Bunu salayan kuvvet, yukarda zikredilen s generallerden biri olan Ts'ao-Ts'ao'nun, savalarnda yardmlar olduu iin an-si blgesine yerletirdii 19 Hun kabilesi idi. Kalabalk olan ve her frsatta in idaresine bakaldran (msl. 271, 294, 296 yllarnda) bu Trk ktlesi mill benliini koruyor ve eski tanhu ailesi mensuplarna kar sayg beslemee devam ediyordu. 19

'*'' Bu ge katlanlar 123 yllarnda Aral glne kadar Orta Asya'ya hkim olmulard (bk. M.

Mori, Kuzey Asya'daki Eski Bozkr Devletlerinin Tekilt, s. 219). *' W. Eberhard, inin imal Komular, s. 89; K. Czegledy, Nomd nepek..., s. 51. "^ Bk. McGovern, ayn. esr., s. 292-314; B. Szsz, ayn. esr., s. 84-87, W. Eberhard, Muahhar Han

Devrinde Hun Tarihine..., s. 337-385.

68

TRK MLL KLTR

kabileden biri T'o-pa (Tabga), biri de byk Tanhu Mo-tun ailesinin indii Tu-ku veya T'u-ko*^ idi. Hun Tu-ku (T'u-ko) babuu, eski tanhular neslinden ve Hun elig'lerinden olan Liu Yuan (Liu, bu devirde Tu-ku ailesine inlilerin verdii addr) etin bir hrriyet mcadelesi verdikten sonra, dikkat ekici bir siys kavrayla, 500 sene nceki atalarnn eski Han sllesi ile olan dostluklarn ve "karde"liklerini de ileri srerek ve hatt kendi sllesine "Han" adn vererek bu in blgesinde (merkez: P'ing 'eng) Trk devletini kurmaa muvaffak oldu (304-329. 1. Chao. in bakenti Lo-yang' zapt etti (311). Kendisinden sonra, in'in teki bakentini de ele geiren kardei Liu Ts'ung'un gelitirdii bu siys hkimiyet uuru, idare babu aileleri arasnda el deitirmesine ramen, devam etti (balca Hun slleri: 2. Chao: 329-351, Hsia: 407-431, Kuzey Liang: 401-439 ve bunun devam: Lou4an krall, 442-460; Turfan civarnda). Ayn uur Ts-k (Chu-ch') Mengsn tarafndan kurulmu olan son Hun devleti "Kuzey Liang"m 439 ylnda Tabga hkmdar T'ai-wu'nun basks ile -bakent Gu-tsang igal edilerek-yklmas zerine buradan kap kurtulduu anlalan Trk Ana ailesinin temsil ettii byk Gk-Trk hakanlna ulat*** (a. bk.).

in sahasnda Hun ad altndaki siys hayatlar bylece tarihe karmakla beraber, M.. 1. asrda i-i iktidarnn yklmas neticesinde, etrafa dalm olarak Sogdiana /Seyhun-tesi/'nn dousunda, Kafkaslar'n kuzeyinde, hatt Dinyeper nehri civarnda''^ ve bilhassa Aral glnn dou bozkrlarnda varlklarn devam ettiren Trk ktleleri, oradaki dier Trk zmreleri ve 1. asr sonlarndan 2. asrn 2. yarsna kadar doudan gelen Hun kalntlar ile oalmlar ve uzunca bir mddet sakin bir hayat yaamak suretiyle glerini artrmlardr. Bunlarn, byk ihtimalle iklim deiiklii yznden (bk. yk. Trklerin yaylmalar) veya son yllarda gelien yeni bir gre gre^, 350 yllarnda doudan gelen Uar-hun basks karsnda batya yneldikleri ve sonra Avrupa Hun imparatorluunu kurduklar anlalmakta-dr'^ Bu ktlelerin. Bat Sibirya'ya doru in sahasndan uzaklamalarndan dolay haklarnda 2 asr gibi uzun bir sre yazl bilgi bulunmad gereke-

"^ Bk. M. Kymen, Hsiung-nu'lann Tu-ku Kabilesi, s. 51-59 (burada T'u-ku=Trk olduu ileri srlmtr). W. Eberhard, in Tarihi, s. 137, 144, 174; O. Pritsak, UAJhb. XXVI, s. 218, 220. L. Bazin'e gre Tu-ku=Tuglug=Tug'lu=tu sahibi, ba kabile; bk. F. Altheim, Geschichte der Hunnen, I, s. 24.

*' Tafsilen bk. W. Eberhard, in Tarihi, s. 123-153, 164, 182; ayn. melL, Liu Yuan ve Ts'ung'un biyografileri, 1942; McGovern, ayn. esr., s. 316-355; A Kollautz, Geschichte un Kultur..., I, s. 295 vd.

^ Bk. A. Berthelot, L'Asie ancienne centrale et sud-orientale, d'apres Ptolemee, s. 100 vd., 216; F. Altheim, Geschichte der Hunnen, I, s. 3; B. Szsz, A Hunok .... s. 39.

' K. Czegledy, Nomd nepek vndorlsa..., s. 14 vd., 53-64.

" De Groot, Die Hunnen..., s. 220 vd.; L. Bazin, Appurtenances Linguistiques..., s. 134; B. gel, lk Tles Boylan, s. 797, n. 9, 801; ayn. melL, Dou Gk-Trkleri Hakknda Notlar, s. 101; F. Altheim, Attil..., s. 72, 119.

TARH ----------------------------------------------------------------------------------------------------------------- 69

sine dayanlarak Hiung-nularla ayn kavim saylamayacaklar yolundaki baz iddialara^^ ramen, Attil zamannda btn Avrupa'da Trk hkimiyetini gerekletirenlerin bu Asya Hunlar neslinden olduklar eitli vesikalarla belgelenmektedir.

B. BATI (AVRUPA) HUNLARI

Kimlikleri hakknda 200 yldan beri trl tahminler yrtlen ve baz bilginler tarafindan Mool (K. Shiratory, Asya Hunlarn Mool sayd iin), Trk-Mool karm (P. Pelliot, R. Grousset), Trk-Mool-Manu karm (L. Cahun vb.), Fin-Ugor (Klaproth, K. F. Neumann vb.) olduklar veya dorudan doruya slv meneinden geldikleri (Venelin, lovayski, Zabelin, nostrantsev), yahut Germen soyuna mensup bulunduklar (MUenhoff, A. Fick, R. Much, J. Hoops), veya Kafkas kavimlerinden bir kol tekil ettikleri (L. Jeli, Gy. Meszaros) ileri srlen Bat Hunlarnm*^ Asya Hunlarnn torunlar olduklar son zamanlardaki aratrmalarla daha da aklk kazanmtr. Bu hususta birok tarih, coraf, linguistique ve kltrel deliller gsterilmitir: Corafyac Strabon (lm. 25) Hunlarn Grek -Baktria krallnn dousunda olduklarn sylerken, tarihi Plinius (lm. 125) ad geen kralln Hunlar tarafndan ykldn kaydeder ki, bu Hunlar' in kaynaklar Hiung-nu olarak tantmtr. Orosius (1. asrn sonlan) ve Ptolemaios (M.. 160-170) haritalarnda "Hun"lann oturduklar blgeler'* in kaynaklarnda Hiung-nularm topraklan olarak belirtilmitir'^ Bat Hunlarnn Asya Hunlarndan geldikleri hakknda kuvvetli bir delil de Fr. Hirth tarafndan ortaya konmutur. Buna gre, 355-365 yllarnda Alan lkesinin (Hazar-Aral aras) istila edilmesi mnasebeti ile in kaynaklar (Wei-shu) bu memleketin Hiung-nular tarafndan zapt olunduunu kaydederken, o devir Ltin yazar A. Marcellinus (4. asr sonu) fethin Hunlar tarafndan yapldn belirtmitir'''. Ayn hdise zerinde birbirini dorulayan bir Uzak-dou ve bir Bat kaynann tesbit ettii Hiung-nu=Hun aynilii, in'de, Hun babuu Liu Yuan sllesi (304-329) tarafndan Lo-Yang'n zaptnda (311) esir den Sogdlu tacirlerden bahseden, -in Tabga hkmdar Kao-ung (452-465)'a yazlm- Sogd dilinde bir metin ile de ayrca teyid edilmektedir'^.

^^ o. Maenchen - Helfen, Huns and Hsiung-nu, s. 222-243; Ph. T. Fund, 1, 685 vd.

" Adlar geen aratrclar iin bk. B. Szsz, A Hunok..., s. 24; L. Ligeti, Attil Hunlarnn Menei, s. 23; O.M. - Helfen, ayn. esr., s. 223.

^'' Bk. F. Altheim, Geschichte der Hunnen, gst. yer.

^^ Tafsilen bk. B. Szsz, ayn. esr., s. 14-16. Bir gre gre Hunlar daha M. . 250 yllarnda eski Hind kaytlarnda batda Kemir havalisinde olarak zikredilmilerdir. Bk. R. Shafer, The Earliest Huns, s. 4.

'^ Tafsilen bk. Fr. Hirth, Ueber Wolga Hunnen und Hiung-nu, s. 245-278; ayn. mell., Hunnenfor-schungen, s. 84-87; B. Szsz, A Hnok..., s. 16-20.

^' W. B. Henning, The Date of the Sogdian Ancient Letters, s. 615; F. Altheim, Attil..., s. 52 vd.

70

TRK MLL KLTR

Geni Hun imparatorluu topraklarnda bata Gota olmak zere eitli Germen leheleri, slv, ran ve Fin-Ugor dilleri, Ltince ve Greke konuulmakta idi. Kaynaklarmzda Hunlardan kalma dil yadigrlarndan bir ksmnn bu yabanc dillere it olmas tabi grlebilecei gibi, hatt Hun hkmdar ailesinden veya yakn akrabalarndan bazlarnn adlarnn -bilhassa Gotlarla ok sk mnasebet dolaysyle -Gota'dan gelmi olmas'* da mmkndr. Fakat hkmdar sllesinin soyca Trk olduunda ve Hun ktlesinin Trke konutuunda phe yoktur'^. Hkmdar ailesinde tesbit edilen adlar yledir: Karaton (kara don = siyah renkte elbise. Veya Kara-tun /gl soy/: Kara iin bk. a. Kltr: Halk), Muncuk (boncuk, ayn zamanda "bayrak" mnasnda, Attil'^n babas), Attil^", lek^\ Dengizik (=dengiz = deniz'den), rnek''^ (Attil'nn olu), Aybars, Oktar (Attil'nn amcalar), Ankan (Ang-han)^^. Tannm kimseler: Bask, Kursk, Atakam, Ekam. Topluluk: Akatir, ar (Sar = ak) - Ogur. Ayrca, kmz''*. Hatt Dura-Europos (Frat nehrinin orta mecramda Suriye-Irak snrna yakn yerde buluntu yeri)'da ele geen M. 3. yzyl ortalarndan kalma Parth ve Pars dilindeki kitabede Gney Kafkasya'daki Hunlarn Erk Kapgan, Topak, Tarkan-beg, Kubrat, Kurtak gibi Trke adlar tadklar ileri srlmekte''^ ve Bat Hun hkmdar ailesi-' nin Asya tanhularmdan indiklerini tespit bile mmkn grlmektedir''''.

Ayrca, B. gel, DTCF Dergisi, XVII, 1-2, s. 162, 272; R. Shafer, The Earliest Huns, s. 5-8; K. Czegledy, Nomd Nepek..., s. 15 vd., 64 vd., 70 vd., 95, 121. Ayrca bk. ve kr. K. Enoki, Sogdi-ana and the Hsiung-nu, s. 43-62; W. Samolin, Hsiung-nu, Hun, Turk, s. 143-150.

^* IVlesel, Rua-Ruga-Roa-Rugila; Laudaricus; Bleda; bk. Gy. Nemeth, Hunlarn Dili, s. 217-220 (bk. a. Kltr: l'de Tekilt).

^' Bk. L. Ligeti, Attil Hunlanmn Menei, s. 26.

''" Doduu yer olduu tahmin edilen Atl, Etil-hil (=Volga) adndan, bk. Gagy Geza, Magyar Trtenet I, s. 295; J. Marquart, Die Chronologie der Alttrkischen nschriften, s. 77; W. Samolin, CAJ. III, 2, s. 144 n. 8. Bizans kaynaklarnda (bk. Gy. Moravcsik, Byz. turc, II, s. 81) adn Attils (=Volga nehri) olarak kaydedilmesi (Ltince ekli Attil) de bunu destekler. Adn Trke asl Etil olmaldr (L. Rasonyi, Sur Quelques Categories des Noms de Personnes en Turc, s. 349; ayn. mell., The Psychoolgy and Categories..., s. 216).

**' Iek=llig=elig (kral)=lig. Bk. Gy. Nemeth, A Honfoglal..., s. 134; B. Szsz, ayn. esr., s. 32. l veya daha doru sylenii ile el iin bk. W. Eberhard, Birka Eski Trk Unvan Hakknda, s. 319 vd.; G. Clauson, An Etymological Dictionary..., Turkish, s. 121b.

^^ rnek "Kk-er", Gy. Nemeth, ayn. esr., s.-135.

^' Gy. Moravcsik, Byz. Turc. II, s. 137 / = "Arg- kan (han)" = gzel, asl hkmdar (kraUe); Gy. Nemeth, ayn. esr., s. 191; Bu drt Trke isim iin ayrca bk. Gy. Nemeth, Hunlarn Dili, s. 220-223.

''' Priskos (5. yzyl)'da, bk. B. Szsz, A Hnok..., s. 27.

^' F. Altheim - R. Stiehl, Das erste auftreten der Hunnen..., Baden 1953, bk. B. gel, ayn. esr., s. 270; Kr. J. Harmatta, Studia Antiqua, II, 4. 1955, s. 290; O. Maenchen - Helfen, Akatir, s. 286.

''^ O. Pritsak, Die sogennannte bulgarische Frstenliste und die Sprache der Protobulgaren, s. 193 vd., 218, 220, 232; Kr. F. Altheim, Geschichte der Hunnen, I, s. 16-28. Bu hususta baka gr iin bk. L. Ligeti. Attil Hunlarnm Menei, s. 19-22.

TARH

71

Hunlar 4. asrn ortalarnda Alan lkesini ele geirdikten sonra, 374'de til (Volga) kylarnda grndler. O tarihlerde Karadeniz kuzeyindeki dzlkler bir Germen kavmi olan Got'larn igali altnda idi. Don-Dinyeper nehirleri arasnda Dou Got'lar (Ostrogot), onun batsnda Bat Got'lar (Vizigot) bulunuyordu. Daha batda Transilvanya ve Galiya'da Gepid'ler, bugnk Macaristan'da Tisza nehri havalisinde Vandal'lar vard. Bu drt Germen kavmi dnda ayn blgede ranl ve slv ktleler, daha baka kk Germen topluluklar da yayordu. Hun babuu Balamr (veya Balamber)'n idaresindeki byk taarruz nce Dou Got'larna arpt ve bu devleti ykt (374), kral Ermanarikh intihar etti. Yerine geen Hunimund^^ Hunlar tarafndan "tyin" edilmiti. "Hayret edilecek bir hareket kabiliyeti ve gelimi bir svari taktii ile" devam eden Hun taarruzu''*'nun Dinyeper kenarnda vurduu ar darbe Bat Got'larn da kertti ve kral Atanarikh, kalabalk Vizigot ktleleri ile batya doru kat (375). Bylece Hun asker gcnn harekete geirdii ve eitli kavimlerin birbirlerini yerlerinden atarak, topraklarndan kararak. Roma imparatorluunun kuzey eyletlerini alt-st ederek t spanya'ya kadar uzanmak suretiyle Avrupa'nn ethnique ehresini deitiren tarih "Kavimler G" balam oldu. n ve iddetli Hun darbelerinin, beklenmedik mahallerde grnen Hun aknc mfrezelerinin Dou Avrupa kavimleri arasnda uyandrd dehet. Bat dnyasnda korkun akisler yaratm, Hunlar aleyhine, ou Ltin ve Grek kaynaklarnda kaytl, inanlmaz rivayet ve hikyelerin kmasna ve yaylmasna sebep olmutur''^. Hunlar Gotlardan, Alanlardan ve Germen Taifallardan tekil ettikleri yardmc kuvvetlerle takviyeli olarak ilk defa 378 baharnda Tuna'y getiler ve Romallardan mukavem