8/16/2019 Hukum Hukum Stratigrafi
1/26
STRATIGRAPHY LAWS
STENO’S PRINCIPLES (1669)Superposition of Strata
Original Lateral Continuity of StrataOriginal Horizontality of Strata
Collate: Vertical Accumulation of Strata
CROSS-CUTTING PRINCIPLE
veins, dykes etc were known to cut across thecountry rock: the rocks cutting across a countryrock are younger than the country.
8/16/2019 Hukum Hukum Stratigrafi
2/26
1. HUKUM INITIAL HORIZONTALITY
2. HUKUM SUPERPOSISI
3. HUKUM LATERAL ACCRETION
4. HUKUM CROSS-CUTTING RELATIONSHIP
5. HUKUM INKLUSI
6. HUKUM BIOTIC SUCCESSION
7. HUKUM STRATA IDENTIFIED BY FOSSIL
Rahardjo,2006
8/16/2019 Hukum Hukum Stratigrafi
3/26
Pada waktu baru terjadi, endapan akan teronggok oleh pe-
ngaruh gravitasi, mengikuti permukaan alas pengendapandan mempunyai permukaan endapan yang horisontal,
menerus dan membaji di tepian cekungan.
Pembajian Permukaan horisontalPerlapisan tebal horisontal berarti masih
sesuai aslinya, belum terangkat / terlipatDaerah stabil / pasif
Perlapisan miring, berarti telah mengalami
pengangkatan / perlipatan
Daerah telah mengalami
tektonik aktif
HUKUM INITIAL HORIZONTALITY
Rahardjo,2006
8/16/2019 Hukum Hukum Stratigrafi
4/26
DAERAH YANG DALAM WAKTU GEOLOGI
YANG LAMA TIDAK MENGALAMI GANG-
GUAN TEKTONIK AKAN MENGHASILKAN
PERLAPISAN YANG TEBAL DENGAN
POSISI TETAP HORISONTAL
DAERAH DENGAN TEKTONIK YANG BERBEDA
DAERAH YANG SETELAH TERJADI PENG-
ENDAPAN KEMUDIAN MENGALAMI
GANGGUAN TEKTONIK, AKAN MENGHA-
SILKAN PERLAPISAN DENGAN POSISI
TIDAK HORISONTAL TETAPI TERMIRINGKAN
Rahardjo,2006
8/16/2019 Hukum Hukum Stratigrafi
5/26
DAERAH YANG SETELAH TERJADI PENGENDAPAN KEMUDIAN MENGA-
LAMI GANGGUAN TEKTONIK YANG SANGAT KUAT, AKAN MENGHASIL-
KAN PERLAPISAN TEGAK ATAU PERLAPISAN DENGAN PERLIUKAN
KUAT ( TIGHT FOLDING ) Rahardjo,2006
8/16/2019 Hukum Hukum Stratigrafi
6/26
Dalam keadaan tidak terganggu, dalam suatu urutan perlapisan
batuan, lapisan yang terbentuk terdahulu (yang tua)akan terletak di bawah lapisan yang terbentuk kemu-
dian (yang muda) > Lapisan muda di atas lapisan tua
abcd
e
a
b
c
de
a
b
c
d
e
c ?
HUKUM SUPERPOSISI
8/16/2019 Hukum Hukum Stratigrafi
7/26
A
PENERAPAN HUKUM SUPERPOSISI
B
CDE
Rahardjo,2006
8/16/2019 Hukum Hukum Stratigrafi
8/26
Untuk perlapisan yang berkemiringan besar atau posisi-
nya vertikal, superposisi perlu ditentukan dengan jalan FACING (Penentuan top dan bottom suatu lapisan)
FACING DILAKSANAKAN DENGAN :
1. Gradasi Tekstur batuan pada setiap lapisan
2. Keberadaan sole marks pada muka lapisan
3. Keberadaan top marks pada muka lapisan
4. Perlandaian pada cross-bedding
5. Terminasi vertikal dari trace fossil
Rahardjo,2006
8/16/2019 Hukum Hukum Stratigrafi
9/26
PELAKSANAAN FACING :
1. Gradasi Tekstur batuan pada setiap lapisan
2. Keberadaan sole marks pada muka lapisan
TOP TOP
SHARP BOTTOM
Flute cast Load cast
POSISI NORMAL
POSISI TERBALIK
BOTTOM PERLAPISAN
Rahardjo,2006
8/16/2019 Hukum Hukum Stratigrafi
10/26
3. Keberadaan top marks pada muka lapisan
4. Perlandaian pada cross-bedding
5. Terminasi vertikal dari trace fossil
PELAKSANAAN FACING :
TRACE FOSSIL RIPPLE MARK
TOP PERLAPISAN
POSISI NORMAL
POSISI TERBALIK
Rahardjo,2006
8/16/2019 Hukum Hukum Stratigrafi
11/26
PELAKSANAAN FACING :
FLAME STRUCTURE
Rahardjo,2006
8/16/2019 Hukum Hukum Stratigrafi
12/26
PENERAPAN HUKUM SUPERPOSISI
1
2
3
4
5
6
7
8
LOKASI A : KOLOM LITOLOGI
DENGAN URUTAN LITOLOGI
YANG LENGKAP
L O K A S I B
URUTAN PROSES
1
2
3
6
7
8
EROSI
ATAU NON
DEPOSISI
URUTAN LITOLOGI
1
2
3
6
7
8
KETIDAK-
SELARAS-AN
8/16/2019 Hukum Hukum Stratigrafi
13/26
Dalam keadaan normal, dalam suatu urutan proses peng-
dapan, perlapisan akan tumbuh (mengalami akresi) kearah lateral. Pembajian terjadi pada tepian maupun padadasar cekungan. > Lapisan muda bisa terdapat di atasmaupun disamping lapisan tua
A R A H A K R E S I
Rahardjo,2006
8/16/2019 Hukum Hukum Stratigrafi
14/26
Rahardjo,2006
8/16/2019 Hukum Hukum Stratigrafi
15/26
PROGR D TION
RETROGR D TION
Actually ………. DEPOSITION L DYN MICS
GGR D TION
8/16/2019 Hukum Hukum Stratigrafi
16/26
8/16/2019 Hukum Hukum Stratigrafi
17/26
1100 Km
SEQUENCE
STRATIGRAPHY
CONCEPT OF LATERAL ACCRETION > DEPOSITIONAL PACKET >STRATAL ARCHITECTURE
8/16/2019 Hukum Hukum Stratigrafi
18/26
Peristiwa geologi yang terjadi di masa lalu dikontrol olehHukum alam yang sama dengan proses geologi yang
terjadi masa kini, walau tidak selalu dalam intensitasyang sama
Pada laut masa kini, koral hanya hidup pada perairan yangdangkal, jernih dan hangat.
Kalau dalam suatu urutan batuan sedimen dijumpai batu-gamping koral, maka ditafsirkan bahwa batugamping tersebutdulu diendapkan pada laut yang dangkal, jernih dan hangat
YANG BERSIFAT UNIFORM ADALAH HUKUM ALAM
YANG MENGONTROLNYA
HUKUM UNIFORMITARIANISM
DEFINISI ASLI : Geologic processes operating at present are the same
processes that operated in the past (Lyell : Principles of Geology
)THE PRESENT IS THE KEY TO THE PAST
Rahardjo,2006
8/16/2019 Hukum Hukum Stratigrafi
19/26
APABILA SUATU TUMPUKAN PERLAPISAN BATUANDITEROBOS OLEH BATUAN BEKU, MAKA BATUAN YANGMENEROBOS TADI BERUMUR LEBIH MUDA DARI LAPISANBATUAN YANG PALING MUDA YANG DITEROBOS
Batuan beku
berumur lebih
muda dari
batulempung
Batulempung adalah batuan
sedimen yang paling muda
yang diterobos oleh batuan
beku
Rahardjo,2006
8/16/2019 Hukum Hukum Stratigrafi
20/26
I N T R U S I
INTRUSI
BATUAN YANG
DITEROBOS
BATUAN YANG
DITEROBOS
8/16/2019 Hukum Hukum Stratigrafi
21/26
VARIASI DALAMCROSS-CUTTING RELATIONSHIP
SESAR : Sesar yang memotong sejumlah lapisan batuan ter- jadi lebih muda dari lapisan batuan termuda yangterkena sesar
LIPATAN : Lipatan yang melipat sejumlah lapisan batuanterjadi lebih muda dari lapisan batuan termuda yangterlipat
Rahardjo,2006
8/16/2019 Hukum Hukum Stratigrafi
22/26
REKONSTRUKSIKRONOLOGI
PROSES
PEMBENTUK
STRUKTUR
KOLOM STRA-
TIGRAFI HASIL
URUTAN PENG-
ENDAPAN
LIPATAN DAN SESAR
Rahardjo,2006
8/16/2019 Hukum Hukum Stratigrafi
23/26
BATUAN YANG MENGINKLUSI SELALU LEBIH TUA DARIBATUAN YANG DIINKLUSINYA
INKLUSI GRANIT PADA BATU-PASIR MENUNJUKKAN BAHWAGRANIT LEBIH TUA DARI BATU-
PASIR
INKLUSI BATUPASIR DALAMGRANIT MENUNJUKKAN BAHWA
BATUPASIR LEBIH TUA DARI GRANIT
INKLUSI
Rahardjo,2006
8/16/2019 Hukum Hukum Stratigrafi
24/26
DALAM SUATU URUTAN BATUAN SECARA VERTIKAL, KANDUNG-AN FOSILNYA MENGALAMI PERGANTIAN SECARA SISTEMATIS
HUKUM BIOTIC SUCCESSION (Abbe Giraud – Soulavie)
Fosil penciri : Fosil Index, penciri lapisan tertentu
SETIAP PERLAPISAN DICIRIKAN OLEH KANDUNGAN
FOSILNYA YANG KHAS
SUATU PERLAPISAN BATUAN TERTENTU DAPATDIBEDAKAN DARI PERLAPISAN YANG LAIN ATASDASAR CIRI TERTENTU DARI KANDUNGAN FOSILNYA
HUKUM : STRATA IDENTIFIED BY FOSSIL(William Smith)
Rahardjo,2006
8/16/2019 Hukum Hukum Stratigrafi
25/26
PERKEMBANGAN ORGANISMESEPANJANG WAKTU
Dari urutan batuan sedimen yang ada di bumi dijumpai fosil
yang berbeda - bedaPada batuan yang lebih tua dijumpai fosil yang mempunyai
bentuk yang lebih sederhana dengan keanekaragamanyang kecil.
Semakin muda batuannya fosil yang terkandung mempunyai
bentuk yang lebih kompleks dengan keanekaragamanyang besar.
1. ORGANISME BERKEMBANG SEPANJANG WAKTU GEO-LOGI >> MENGALAMI EVOLUSI
2. EVOLUSI DARI BENTUK SEDERHANA KE ARAH YANG
YANG LEBIH KOMPLEKS (PROGRESIF / NONRETROGRESIF)3. JAMAN GEOLOGI DI BERDIRIKAN UNTUK WAKTU DI
MANA TERJADI KUMPULAN FOSIL YANG KHASYANG BERBEDA DENGAN WAKTU SEBELUM DANSESUDAHNYA.
Rahardjo,2006
8/16/2019 Hukum Hukum Stratigrafi
26/26
BILA TIDAK ADA SELANG WAKTUPENGENDAPAN DAN TIDAK ADAGANGGUAN STRUKTUR, MAKA DALAMSATU DAUR/SIKLUS PENGENDAPAN YGDAPAT DIKENAL SECARA LATERAL JUGAMERUPAKAN URUTAN VERTIKALNYA
‘A CONFORMABLE VERTICALSEQUENCE OF FACIES WAS GENERATED
BY A LATERAL SEQUENCE OFENVIRONMENTS ‘