gopäla-täpanéyopaniñat uttara-täpanéya (1) ekadä hi vraja-striyaù sakämäù çarvarém uñitvä sarveçvaraà gopälaà kåñëam ücire | uväca täù kåñëaù | viçveçvaraù : pürva-täpanyäà gopénäthasya dhyäna-rasana-bhajanaiù suniñpaëëa-cittasya väsudeva eva mokñado nänya iti darçayituà tasya kartum akartum anyathä-kartum aiçvarya-prakhyäpikäm äkhyäyikäà bodha-saukaryärtham äracayati—ekadä héti | ekadä ekasmin käle, vraja-striyaù gopikäù sakämäù çarvaréà rätréà kåñëaà prati vakñyamäëam artham ücire sannidhau uñitvä | sarveçvaram iti nåsiàhädi-vyävåtty-artham uktam | gopälam iti baladeva-vyävåtty-artham | kåñëam iti | kåñëaà prati vakñyamäëam artham ücire kåñëaù ca täù prati vakñyamäëam artham uväca ity arthaù ||1|| brahmopaniñad-yogé : pürva-täpané-prakaöita-mantra-räja-païca- pada-dhyäna-rasana-viçuddhäntarasya nirviçeña-brahmäptir bhaved iti prakaöayitum uttara-täpiném avatärayati | gopé-gaëa-muny-ädy- äkhyäyikä tu vidyä-stuty-arthä | äkhyäyikäm avatärayati—ekadä héti | täbhir evam ukto bhagavän äha—uväca täù kåñëa iti ||1a|| çré-jévaù (1); prabodhänanda (1): (P only) çréù | çäntaà mano nigama-saàyamanäya nityaà kä vä kåtä vividha-yoga-vidhau na värtä | çrémat-prabodha-pada-paìkaja-bhävanena präptaà paraà padam aho mahimä tadéyaù || våndävana madhuvane bahulävane ca bhäëòéra-bhadra-kumude ca mahävane ca | govardhane ca parivardhita-citra-modaà 1 of 65
Welcome message from author
This document is posted to help you gain knowledge. Please leave a comment to let me know what you think about it! Share it to your friends and learn new things together.
Transcript
gopäla-täpanéyopaniñatuttara-täpanéya
(1)
ekadä hi vraja-striyaù sakämäù çarvarém uñitvä sarveçvaraà gopälaà kåñëam ücire | uväca täù kåñëaù |
viçveçvaraù : pürva-täpanyäà gopénäthasya dhyäna-rasana-bhajanaiùsuniñpaëëa-cittasya väsudeva eva mokñado nänya iti darçayituà tasya kartum akartum anyathä-kartum aiçvarya-prakhyäpikäm äkhyäyikäà bodha-saukaryärtham äracayati—ekadä héti | ekadä ekasmin käle, vraja-striyaù gopikäù sakämäù çarvaréà rätréà kåñëaà prati vakñyamäëam artham ücire sannidhau uñitvä | sarveçvaram iti nåsiàhädi-vyävåtty-artham uktam | gopälam iti baladeva-vyävåtty-artham | kåñëam iti | kåñëaà prati vakñyamäëam artham ücire kåñëaù ca täù prati vakñyamäëam artham uväca ity arthaù ||1||
brahmopaniñad-yogé : pürva-täpané-prakaöita-mantra-räja-païca-pada-dhyäna-rasana-viçuddhäntarasya nirviçeña-brahmäptir bhaved iti prakaöayitum uttara-täpiném avatärayati | gopé-gaëa-muny-ädy-äkhyäyikä tu vidyä-stuty-arthä | äkhyäyikäm avatärayati—ekadä héti | täbhir evam ukto bhagavän äha—uväca täù kåñëa iti ||1a||
çré-jévaù (1); prabodhänanda (1): (P only) çréù |
çäntaà mano nigama-saàyamanäya nityaàkä vä kåtä vividha-yoga-vidhau na värtä |çrémat-prabodha-pada-paìkaja-bhävanenapräptaà paraà padam aho mahimä tadéyaù ||
våndävana madhuvane bahulävane cabhäëòéra-bhadra-kumude ca mahävane ca |govardhane ca parivardhita-citra-modaà
1 of 65
uttara-täpanéçrémat-prabodham aravinda-mukhaà smarämi ||
çré-gopälo jayati | (Both) pürva-täpanyäà tasmät kåñëa eva paro deva ity upasaàhära-tätparyeëa mahä-väkyena çré-kåñëasya tädåçatvaà yad uktaà tad evottara-täpanyäà prakäräntareëa vivriyate | (p only) brahma-muni-saàväda-bhaìgyokti-çrutyä | tathä, çré-kåñëa-bhakti-tad-bhakta-tat-sthäna-tan-manträdénäà cotkarña uktaù | samprati atispañöayanté brahma-näräyaëa-saàvädäbhyäm anyän api käàçcana viçeñän darçayituà vraja-sundaré-durväsaù-saàvädam avatärayati—(both) ekadä héti |
sa-kämäù anavacchinna-kåñëa-saìgäbhiläñäù | uñitvä çré-kåñëa-saànidhau rätrim anu kréòitvety arthaù | vraja-striyaù kåñëam ücire iti uväca täù kåñëa iti yathocitam agre’nuvartanéyam ||1||
--o)0(o--
(2)
anu kasmai brähmaëäya bhakñyaà dätavyaà bhavati |
viçveçvaraù (1b): sämänyata äkhyäyikä sücayitvä viçeñatas täà darçayiñyan ädau stréëäà vacanam äha—anu kasmä iti | anu kasmai brähmaëäya | kaà brähmaëam anu lakñékåtya bhakñyaà dätavyaà bhavati yena manaù-sthitäù käläù pürëä bhavantéti çeñaù ||2a||
brahmopaniñad-yogé (1b): sämänyata äkhyäyikä sücitä | viçeñatas täm eva viçadayan ädau stréëäà vacanam äha—amukasmä iti ||1b||
çré-jévaù (2); prabodhänandaù (2): tatra vraja-stéëäà väkyam äha—anu kasmä iti | anu anantaraà1 yasmai tad-dänena sadä bhavat-saìgäviyogaù syät | tasmai kasmä ity arthaù ||2||
--o)0(o--
1 P. anantaram2
uttara-täpané(3)
durväsaseti |
viçveçvaraù (2b): kåñëa-vacanam äha—durväsase dätavyam iti çeñaù | chändasatvät sandhiù ||
brahmopaniñad-yogé (1c): kasmä ity atra durväsasa iti chändasaù |dürväsase dürväçina ity arthaù ||
prabodhänandaù (3); çré-jévaù (2b): atha çré-kåñëa-väkyam | durväsasa iti vaktavye sandhiç cchändasaù | ayaà bhävaù—mayä tasmai bhakyña-däpanam idam upalakñaëam eva | kintu1 sa eväsäm abhéñöa-siddhià bodhayiñyati | yato brahma-näräyaëädi-sampradäyeëa präpta2-madéya-täpané-çruti-tattvaù | samprati mad-ävirbhäva-maya-vraja-samépa-väsenopasaìkränta-tädåça-sneha-leçaù sarvatra nirapekñatvenäsäm api pratyetavya-kathä’säv iti tad-dväraivopadeço’bhéñöa iti ||
--o)0(o--
(4)
kathaà yäsyämo’ tértvä jalaà yamunäyä yataù çreyobhavati |
viçveçvaraù (3): punaù stréëäà väkyaà katham iti | yamunäyäù jalaà akñobhyam atétvä kathaà taà munià yäsyämaù | yataù muneù sakäçät çreyo bhavati ||
brahmopaniñad-yogé (2a): punaù stréëäà väkyaà katham iti | kathaàvayaà yamunä-jalaà agädhäà tértvä munià yäsyäma iti ||
1 Not in P.2 P has samprati.
3
uttara-täpanéçré-jévaù (3); prabodhänandaù (4): atha täsäà väkyaà katham iti |yamunäyä jalam iti yojyam | jalam iti tasyäà jala-präcyrya-vivakñayä | atértveti sveñäà dakñiëa-tére tasyä uttara-tére sthitir iti bodhyate | yatas taà vinä pära-gamanam açakyam | taraëopäyas tu ko’pi na dåçyate atas tam eva kathayety äha | jala-mätraà tartuà na çakyate | kià punar mahävarta-taraìgädi-bhéñaëä sampürëa-yamunä iti bhävaù | atra yamunäà tértvä gamanenäsmäkaà yataù çreyo’bhéñöaà bhavati tad upadiçety arthaù ||
--o)0(o--
(5)
kåñëeti brahmacäréty uktvä märgaà vo däsyati |
viçveçvaraù (4a): atha çré-kåñëa-väkyaà kåñëety ädi | kåñëa iti näma yaù sa brahmacäréti väkyaà yamunä-madhye uktvä vrajantu | vaù yuñmäkaà yamunä märgaà däsyati | kåñëeti chändasatvät sandhiù||
brahmopaniñad-yogé (2b): täsäà väkyam äkarëya bhagavän äha—kåñëeti | çré-kåñëo’skhalita-brahmacäréti sakåd uktvä vrajata | yuñmäkaà yamunä märgaà däsyati | kåñëeti chändasaù ||
çré-jévaù (4a), çré-jévaù (5): atha punaù çré-kåñëa-väkyaà kåñëeti brahmacäréti | çré-kåñëeti1 brahmacäréti krameëoktvä sthitänäm ity arthaù | kåñëeti sandhiç chändasaù | däsyati yamuneti çeñaù | yad vä, kåñëeti nämä yaù sa brahmacäréti väkyaà yamunäyäm uktvä vrajata | tato vo yuñmäkaà märgaà yamunä däsyatéty arthaù |
P only: yad vä, jalaà stambhayiñyati märgaà yathä bhavati jalaà påthak kariñyati | etac ca gopénäà sandeha-niräsena abhéñöa-
1 P. kåñëo4
uttara-täpanésiddhy-arthaà vyäjena praçna-béjam upanyastam | atra gopébhiù çré-kåñëo’påñöaà näräyaëa-sameti çrutvä ||
--o)0(o--
(6)
yaà mäà småtvä’gädhä gädhä bhavati | yaà mäàsmåtvä’pütaù püto bhavati | yaà mäà småtvä’vraté vratébhavati | yaà mäà småtvä sakämo niñkämo bhavati | yaà
mäà småtvä’çrotriyaù çrotriyo bhavati ||
viçveçvaraù : kåñëety ukti-mätreëa kathaà yamunä märgaà no däsyati kathaà cänekäìganä-sambhoga-çélo brahmacäré syäd iti çaìkä-vyudastaye sva-småti-mahimänam äha—yaà mäà småtvä agädhä tala-sparça-rahitäpi sarvä sarit gädhä bhavati | yaà mäm småtvä apütaù püto bhavati | yaà mäà småtvä avraté vraté bhavati | yaà mäà småtvä sakämo niñkämo bhavati | yaà mäà småtvä açrotriyaù çrotriyo bhavati iti | spañöärtham idam ||4||
brahmopaniñad-yogé : kåñëety uktitaù kathaà yamunä märgaà däsyati| katham anekäìganä-madana-lélä-çälé brahmacäré bhavitum arhatétiçaìkäm unmülayann äha—yaà mäm iti | sarvä sarit sarväù saritaù ||2c||
jévaù (4b) prabodhänandaù (6): kutaù ? taträha—yaà mäà småtvety ädi | yaà mäà småtvä sthitasya janasya agädhä sva-pramäëenätala-sparçäpi yamunä gädhä tala-spåçyä1 bhavati | idam api yat kiïcid eva, yato’püto daityädir api püto mukto bhavatéty arthaù | avratévrata-mätra-rahito’pi sarva-vrata-phalaà präpnotéty arthaù | sa-kämaù sarva-käma-yukto’pi niñkämo bhavati | mad-eka-kämanayä tat-tat-kämänäà svayam eväpagamät | niñkämaù sakämo bhavatéti päöhe niñkäma ätmärämaù so’pi sakämo mad-didåkñädi-kämo bhavati | kià
1 tala-sparçä (J)5
uttara-täpanébahunä, açrotréyaù1 çrotrendriya-rahito’pi | upalakñaëaà caitat |sarvendriya-våtti-rahito’pi | sa ca dvividhaù—ätmärämo’nabhivyaktendriya-våkñädiç ca | sa so’pi tal-lélä-çravaëa-veëu-vädyädi-prabhävena çroträdéndriyamän bhavatéty2 arthaù | yathä çré-bhägavate—
pariniñöhito 'pi nairguëya uttama-çloka-lélayä |gåhéta-cetä räjarñe äkhyänaà yad adhétavän || [BhP 2.1.9] iti |
gä gopakair anuvanaà nayator udära-veëu-svanaiù kala-padais tanu-bhåtsu sakhyaù |aspandanaà gati-matäà pulakais tarüëäàniryoga-päça-kåta-lakñaëayor vicitram || [BhP 10.21.19]iti ||
--o)0(o--
(7)
çrutvä tad-väcaà hi vai raudraà småtvä tad-väkyenatértvä tat-sauryäà hi gatväçramaà puëyatamaà hinatvä munià çreñöhatamaà hi vai raudraà ceti |
viçveçvaraù (5): çrutvä tad-väcaà héti | tä gopyo hi niçcitaà vaismaryate tasya väcaà çrutvä sämarthya-bodhaka-väkyena protsähitäùgantavyatayä raudraà rudräàçaà durväsasaà småtvä tad-väkyena kåñëo brahmacäréty evaà-rüpeëa väkyena tat sauryäà hi täà agädhämapi gädhäbhütaà sauryäà sürya-tanayäà yamunäà tértvä gatvä äçramaà puëyatamaà hi natvä munià durväsasaà kédåçaà ? çreñöhatamaà vai prasiddhaà raudram uktärtham | iti-çabdo bhojana-pürva-paricaraëa-samäpty-arthaù ||
1 açrotré (P, Ja,b)2 Jc çrotrendriyam; J çrotréndriyaà labhata iti |
6
uttara-täpanébrahmopaniñad-yogé (3a): yaà mäà småtvä apütaù püto bhavatéti çrutvä tad-väkyam | hi niçcitaà vai smaryate | täs tu gopyaù çré-kåñëa-väkyaà çrutvä sämarthya-prakaöana-väkyena bhétäù satyaù raudraà rudräàçaà durväsasaà småtvä kåñëo’skhalita-brahmacäréti smaraëa-mätreëa agädhäm api gädhébhütaà süryajatvät sauryäà yamunäà tértvä puëyatamaà tad-äçramaà gatvä çreñöhatamaà durväsasaà raudraà natvä | iti-çabdo bhojana-pürva-caraëa-parisamäpty-arthaù ||
çré-jévaù (5) prabodhänandaù (7): tatas täsäà tad-anurüpaà ceñöitam äha—çrutvä tad-väcam héti | hi niçcaye, vai smaraëe | tasya väcaà çrutvä sämarthya-bodhaka-väkyena protsähaà labdhvä gantavyatayä ädau raudraà rudräàçaà durväsasaà småtvä, tad-väkyena tena väkyena kåñëo brahmacäréty evaà rüpeëa tat-sauryäà hi täm agädhäm api gädhébhütäà sauryäà sürya-tanayäà tértvä, hi prasiddhaà, puëyatamäçramaà gatvä, raudraà çreñöhatamaà munià durväsasaà natveti yojyam | päöha-viparyaye’sau västi1 | evam uttaratra ca | itéti anyad api tad-ärädhanaà kåtvety arthaù ||
--o)0(o--
(8)
dattväsmai brähmaëäya kñéra-mayaà ghåta-mayam iñöatamaàha vai miñöatamam | tuñöaù sa tv äbhuktvä hitväçiñaà
prayujyänväjïäà tv adät |
viçveçvaraù (6): dattvä asmai brähmaëäya durväsase kñéra-mayaà päyasännaà iñöatamaà hi vai hitatamaà svädutamaà hi vai prasiddhaà édåçännaà dattvä ärädhayämäsur iti çeñaù ||
brahmopaniñad-yogé (3b): asmai brähmaëäya kñéramayam ity ädi-viçeñaëa-viçiñöam annaà dattvä ärädhayämäsuù ity arthaù | so’yaà muniù äbhiù dattam annaà bhuktvä sva-bhuktävaçeñam ucchiñöha-
1 päöhas tu viparyayeëaivästi (J)7
uttara-täpanébhägbhyo dattvä täsäm äçiñaà kåtvätha gamanänujïäm adät dattvän ity arthaù ||
çré-jévaù (6-7a) prabodhänandaù (8-9): tathäsmai brähmaëäya kñéramayädy-annaà dattvä tüñëéà sthitä iti çeñaù | sa tu äbhuktvää sämastyenopabhujya | [P only] çré-kåñëa-preyasya etä mama mahä-bhägyenaiva sva-hasta-randhita-vividhännaà mahyam änétam iti vicäreëa | tädåço’sau täù pratituñöaù hitvä [ubhayau] pätra-lénaà1 tad-ucchiñöaà parityajya äçiñaà prayojya täbhyo vistérya anväjïäm 10gåhaà gantum2 anujïäà adät | paramädarädinä na kiïcid uktavän ity arthaù | [P only] yad vä, tuñöaù san bhuìktvä taträpiahitvä, na kiïcid api tyaktvä | [ubhayau] äbhuìktveti ktvä lyab-abhävaç chändasaù ||8||
--o)0(o--
(9)
kathaà yäsyämo’tértvä sauryäm |
viçveçvaraù (7b): sa tu äsäà snehena muktvä ucchiñöam annaà ca hitvä tyaktvä ucchiñöa-bhägibhyo dattvä äçiñaà prayojya dattvä anu paçcät äjïäà yamunänujïäm adät | täù ücuù kathaà yäsyämo’tértvä sauryäm ||
brahmopaniñad-yogé (4a): tenaivam äjïaptäù taà prati tä ücuù kim iti | katham iti |
çré-jévaù (7b) prabodhänandaù (10): atha tä ücur iti jïeyam | täsäà vacanam eväha—kathaà yäsyämo’tértvä sauryäm iti ||
--o)0(o--
(10)
1 paträvalésthaà (J)2 J adds dürve before düre.
8
uttara-täpané
sa hoväca muniù | dürväçinaà mäà småtvä vo däsyatétimärgam |
viçveçvaraù (8): sa hoväca muniù mäà dürväçinaà dürvää-bhojinaà dürvaiva açanam asyästi taà nirähäraà vä småtvä vaù yuñmäkaà yamunä märgaà däsyati ||
brahmopaniñad-yogé (4b): täsäà väcam äkarëya sa hoväca muniù | kim iti | dürväçinaà nirähäraà vä smarata | tato yuñmäkaà yamunä märgaà däsyati ||
çré-jévaù (8), prabodhänandaù (11): sa hoväceti | sa durväsä | hasphuöam uväca | yathä dürväçinaà dürvä-bhojinaà düre1 açanam asyästéti vä dürväçinaà nirähäraà mäà småtvä sthitänäà vo yuñmäkaà däsyatéti märgaà däsyati2 viparyayeëa yojyam ||
--o)0(o--
(11)
täsäà madhye hi çreñöhä gändharvé hy uväca—taà ha vai täbhir evaà vicärya |
viçveçvaraù (9): täsäà madhye hi çreñöhä gändharvé käcit taà hi vai durväsasam evam uväca—kià kåtvä täbhir anyäbhiù strébhiù samaà vicärya ||
brahmopaniñad-yogé (5): täsäà madhye hi çreñöhä gändharvé käcit taà hi vai munim evam uväca | anyäù striyas tu tüñëém äsuù | evaàvicärya ||
1 J.2 P. has only däsyati märgam.
9
uttara-täpanéçré-jévaù (9); prabodhänandaù (13): täsäà madhye çreñöhä gändharvé näma käcit | taà munià ha sphuöam iti vakñyamäëam uväca| gändharvä hy uväceti hi-çabdäntañöhävantaù kvacit paöhaù | kià kåtvä ? täbhir anyäbhiù sva-sakhébhiù1 samam evaà vicärya ||
--o)0(o--
(12)
kathaà kåñëo brahmacäré | kathaà durväçano muniù ||
viçveçvaraù (10): kim uväcety äha—kathaà kåñëo brahmacäré kathaà ca munir dürväçinaù evam uväceti sambandhaù ||
brahmopaniñad-yogé (5b): katham iti | bhüta-bhautikäntaryämy-ätmano vikriyatvät kåñëa brahmacäréty ädi kathaà yujyate ||
çré-jévaù (10); prabodhänandaù (14): kià tad vicäryoväca ? taträha—kathaà kåñëo brahmacäré ? kathaà vä munir ayaà dürväçanaù? iti | tatra munià durväsinaà mäà småtveti | du-käraà hrasväntaàsa-käraà ca dantyädi paöhitvä kecid evaà vyäcakñate | durväsinaà durväsasam ätmärämam ity arthaù | etad ürdhvaà ca kathaà durväsino munir iti [J only] teñäà päthaç ca [both] tathä vyäkhyänaà ca yuktam | ubhayaträpi a-käränta eva hi durväsina-çabdaù | durväsaso munitva-vyäghätaç ca | sa-toña-bahu-bhojanät kåñëasyäsmat-sambandhena brahmacäritva-14vyähåtivad itivad2 iti bhävaù ||
--o)0(o—
(13)
täà hi mukhyäà vidhäya pürvam anu kåtvä tüñëém äsuù ||
1 P. only.2 J. vyähativad
10
uttara-täpanéviçveçvaraù (11): anyäs tu kià cakrur ity äçaìkyäha täà héti | täà gändharvéà mukhyäà vidhäya mukhya-vyäpärayatnéà kåtvä anu paçcät pürvaà kåtvä agresaréà vidhäya anyäù striyaù tüñëém äsuù anuraktavatyaù tasthuù ||
brahmopaniñad-yogé : pürva-väkyayor vyäkhyä drañöavyä |
çré-jévaù (11) : anyäù katham äsan ? taträha—täà héti ||
prabodhänandaù (15): anyäç ca kià cakruù ? ity äçaìkyäha—täà hétitäà gändharvéà mukhyatamäà vidhäya | mukhyäà kåtvänu paçcät pürvaà kåtvä agreçvaréà vidhäya tüñëém äsuù ||
--o)0(o--
(14)
çabdavän äkäçaù | çabdäkäçäbhyäà bhinnaù |tasminn äkäças tiñöhati | äkäçe tiñöhati | sa hy äkäças
taà na veda |sa hy ätmä’haà kathaà bhoktä bhavämi ||
sparçavän väyuù | sparça-väyubhyäà bhinnaù | tasminväyau tiñöhati |
väyur na na veda taà hi sa hy ätmähaà kathaà bhoktäbhavämi |
rüpavad idaà hi tejaù | rüpägnibhyäà bhinnaù | tasminnagnis tiñöhati |
agnir na na veda taà hi sa hy ätmähaà kathaà bhoktäbhavämi |
rasavatya äpaù | rasäbbhyo bhinnaù | tasminn äpastiñöhanti | apsu tiñthäti | äpas taà na viduù | sa hy
11
uttara-täpanéätmähaà kathaà bhoktä bhavämi |
gandhavatéyaà bhümiù | gandha-bhümibhyäà bhinnaù | tasmin bhümis tiñöhati | bhümau tiñthäti | bhümis taà
na veda | sa hy ätmähaà kathaà bhoktä bhavämi |
viçveçvaraù (12-13): bhüta-bhautikädy-antaryämiëa ätmano’kriyatvät sarvam idaà kåñëo brahmacärétyädikaà yujyata evaity abhipretya bhagavän munir äha çabdavän iti | çabda-guëa-yuktaäkäço vartate | tad-ubhaya-bhinno vilakñaëaù pratyag-ätmä tasmin çabdavaty äkäçe tiñöhati | sa héti | çabdavän apy äkäças tam antaryäminaà na veda | mayy asau tiñöhatéti | sa hy ätmeti sa hi säkñibhüta ätmä ahaà kathaà bhoktä bhavämi | evaà väyu-tejo-jala-bhümi-paryäyä vyäkhyeyäù ||
brahmopaniñad-yogé (6): evam äçaìkäà pariharan munir äha çabdaväniti | çabda-guëa-yukto’yam äkäço vartate | tad-ubhaya-bhinno vilakñaëaù pratyag-ätmä | tasmin pratéci sarväropäpavädädhäre äkäças tiñöhati | antaryämy-ätmanäyaà pratyag äkäçe tiñöhati | sahéti | çabdavän ä käças svädhäraà pratyaïcaà sväntaryäminaà vä jätu na veda | mayä pratécä säkaà paramätmaiva tiñöhati | sa hy pratyag-abhinna-paramätmähaà kathaà bhoktä bhavämi | evaà väyvädayo vyäkhyeyäù |
çré-jévaù (12-13): atha sa hoväceti jïeyam | tad-vacanam eväha çabdavän iti | tatra jéva-bhütasyätmana ity etad abhoktåtvaà sthäpayati | çabda-guëa-yukta äkäço näma vartate | tad-ubhaya-bhinno vilakñaëaù tasmin dehasthe çabdavaty äkäçe tiñöhati | yatra ya iti çeñaù | sa hy ädhära äkäças tam ädheyaà na veda | satato’ pi vilakñaëas tad avedya ätmähaà kathaà bhoktä bhaväméti svasya tad-anäveçena çrotrendriya-bhoga niñidhyaùi | (13) evaà sparçavän ityädiñu vyäkhyeyäù |
12
uttara-täpanéprabodhänandaù (16-17): bhüta-bhautikädy-antaryämiëo’kriyatvät kåñëo brahmacärétyädikaà yujyata ity abhipretya munir äha tatra jéva-bhütasyätmanas tävad abhoktåtvaà sthäpayati | çabda-guëa-yukta äkäço näma vartate | tad-ubhaya-bhinno vilakñaëas tasmin dehasthe çabdavaty äkäçe tiñöhati | sa héti | çabdavän apy äkäçastam antaryäminaà na veda | mayy asau tiñöhatéti | sa hi säkñibhüta ätmä ahaà samatto’pi vilakñaëaà svädanena ätmä ahaà kathaà bhoktä bhaväméti svasyäpi tad-anäveçena çrotrendriya-bhogoniñiddhaù kåtaù |
sparçavän ity ädiñu väyv-ädayo vyäkhyeyäù | ayaà bhävaù | bhogyäùçabdädayaù | bhogo’dhiñöhänaà | ädhära-mätraà çaréram | karaëaà çroträdiù | bhogaù säkñätkäraù | sa cänubhava-rüpaù | anubhavaç ca sva-prakäçätmanaù | na ca kartåtvaà vätmanaù sambhavati, kintusvänubhavena viñayé-karaëa-mätram | na cänubhava-viñayatä ja.dasya sambhavati, sambandhäbhävät | sarva-jïänädhyäsäd evätmano nästi bhoktåtvam iti |
--o)0(o--
(16)
idaà hi manas teñv evedaà manute | tän idaà hi gåhëäti|
viçveçvaraù (14-15): kathaà tarhi te bhoktähaà çabdaà çåëométyädi-pratyaya ity äçaìkya manasa eva tathä pratétir ity äha idaà hi mana iti | teñu äkäçädiñu bhüteñu vartamänam idaà hi prasiddhaà mana evaà hi ahaà bhoktä ity eva manute cit-sannidhänät | atra hetum äha tän iti | hi yasmät tän çabdädén idaà mana eva tat-tad-indriyädhiñöhätå-bhütaà gåhëäti |
brahmopaniñad-yogé (11): kià bhoktäham iti manuta ity ata äha idam iti | äkäçädi-païca-bhüta-bhautikeñu vartamänam idaà mana eva hi bhoktäham iti manute | manaso jaòatve’pi cetana-
13
uttara-täpanésannidhänän mananädi-çaktiù | yasmäd yad idaà mana eva tat-tad-indriyäviñöaà sat pürvaà çabdädéni gåhëäti |
çré-jévaù (14-15); prabodhänandaù (18): kathaà tarhi te bhoktähaàçabdaà çåëométyädi-pratyaya ity äçaìkya manasa eva tathä pratétirity äha idaà hi mana iti | teñu çroträdiñv indriyädiñv adhiñöhitaà sat evaà çroträdy-anusäreëaiva manute, tat-tad-ätmyäpannatväc chabdädén anubhavati | tasmät tän äkäçädén idaà mana eva kartå gåhëäti |
--o)0(o--
(16)
yatra sarvam ätmaiväbhüt tatra vä kutra manute, kva vägacchatéti
sa hy ätmähaà kathaà bhoktä bhavämi |
viçveçvaraù (16): evaà tarhi taväpy asti | lokavad antaùkaraëävacchinnatväd ahaà bhoktety-adhyäsaù syäd ity äçaìkya svasminn adhyäsa-nivåttià darçayati yatra sarvam iti | yatra ätma-jïäna-daçäyäà viduñaù sarvaà kärya-käraëa-jätam adhiñöhäna-tattva-jïänäd ätmaiväbhüt rajatam iva çuktiù | tatra cätma-jïäna-daçäyäà kutra dharmaëi kena karaëena ko mantä manute evaà jïänendriyäntara-paryäyä apy adhyähartavyäù | kva vä diçi kena karaëena ko vä gacchati evaà vägädi-paryäyä adhyähartavyäù | karaëädénäm apy ätma-bhütatväj jïäninaù sarvädhyäsa-nivåtter nabhokåtvädy-adhyäsa iti bhävaù | sa héti | saù kärya-karaëa-säkñé nivåttäbhimänaù ätmä kathaà bhoktä bhavämi |
brahmopaniñad-yogé (11b): taväntaùkaraëävacchinnatayä bhoktäham ity adhyäsaù syäd ity ata äha yatra iti | yatra yasmin brahmaëi kärya-käraëa-kalanäsambhaväd evaà viduñaù sarvam ätmaiväbhüt, tatra niñpratiyogika-brahma-mätre taj-jïäna-daçäyäà vä yatra kutra vä dharmiëi kena karaëena dharmiëaà mantäraà manute | kva vä api kena käraëena ko vä gacchati | evaà vägädi-paryäyä apy
14
uttara-täpanéühyäù | niñpratiyogika-brahma-mäträvagater adhyäropäpavädäpahnava-pürvakatvät jïänino bhokåtvädhyäsaù kuta iti bhävaù |
çré-jévaù (16) prabodhänandaù (19): evaà tarhi taväpy anya-lokavad-antaù-karaëävacchinnatväd ahaà bhoktety-adhyäsaù syäd ityäçaìkya svasminn adhyäsa-nivåttià darçayati yatra sarvam iti | yaträtma-jïäna-daçäyäà viduñaù sarvaà kärya-käraëa-jätam adhiñöhäna-tattva-jïänäd ätmaiväbhüt, rajatam iva çuktiù | tatra vä tad-daçäyäà vä kutra dharmaëi kena karaëena ko mantä manute, evaà jïänendriyäntara1-paryäyä apy ähartavyäù | kva vä diçi kena karaëena ko vä gacchatéty evaà tu väg-ädi2-karmendriya-paryäyä apy ähartavyäù |
[J only] tato jïänävasthatvän mama nästy eva çaréra-sambandhena bhoktåtvam |
[P only] karaëädénäm apy ätma-bhütatväj jïäninaù sarvädhyäsa-nivåtter nabhokåtvädy-adhyäsa iti bhävaù | sa héti | sa kärya-karaëa-säkñé ätmaiva |
[Both] tathäpi niravaçeñaà sänandaà ca yad idaà mama bhokåtvaà tat çré-bhagavat-priyatama-yuñmat-sambandhenaiva |
[J only] harer guëäkñipta-matir bhagavän bädaräyaëiù |adhyagän mahad äkhyänaà nityaà viñëu-jana-priyaù || [BhP 1.7.11] itivad iti bhävaù |
--o)0(o--
(17)
1 P. jïänendriya2 väg-ädi in J. only.
15
uttara-täpanéayaà hi kåñëo yo vo hi preñöhaù çaréra-dvaya-käraëaà
bhavati |
viçveçvaraù (17): astu tava jïänitväd abhoktåtvaà kåñëo’pi kià tathaivety äçaìkya tasya tu sarvädhiñöhäna-bhütatvän na bhoktåtvam ity äha ayaà héti | yo vaù preñöho’yaà kåñëo hi yasmätçaréra-dvayasya käraëaà tato na bhavatéti çeñaù |
brahmopaniñad-yogé (12): astu tava brahma-jïänitväd abhoktåtvaà kià kåñëo’pi tathety ata äha ayaà héti | kåñëasya sarva-premäspadatvena vyañöi-samañöi-çaréra-dvaya-käraëatayä ceçvaratvät ayam api na bhoktety arthaù |
çré-jévaù (17); prabodhänandaù (20): çré-kåñëasya tu sarva-käraëatvena sarvätirikta-çaktitväd eva na tävat kärya-çakti-paräbhütatety äha ayaà hi kåñëa iti | atra kåñëa-çabdasyänyärthatä-parihärärtham ayam iti | yo vo hi preñöha iti coktam | çaréra-dvaya-käraëatvaà copalakñaëaà sarvasya käryasya, etad apy äpäta-bodhärtham1 | sarveñäà nijävirbhävädénäm api käraëatvät2 ||
--o)0(o--
(18)
dvä suparëau bhavato brahmaëo’àçabhütastathetaro bhoktäbhavati |
anyo hi säkñé bhavatéti | våkña-dharme tau tiñöhataù |ato bhoktrabhoktärau | pürvo hi bhoktä bhavati
tathetaro’abhoktä kåñëo bhavatéti |
viçveçvaraù (18-20): evam adhiñöhänatväd abhokåtvam ity uktam | athäntaryämitväd api tad äha dvau suparëäv iti | brahmaëaç 1 P. ätmanaiva bodhyam.2 P. käraëät
16
uttara-täpanécinmäträt dvau suparëa iva sahacarau jéveçvarau bhavato vartete |tathäbhütayos tayor madhye itaraù aàçabhüto jévo bhoktä bhavati |hi niçcitam | anya éçvaraù säkñé kevalam ékñitaiva bhavatéty arthaù | (19) tayoù suparëatvaà kuta ity äçaìkya våkñe vartamänatväd ity äha våkña-dharme täv iti | våkñasya dharmo vraçcanäkhyo yasya tasmin vinäçini saàsäräkhye açvatthe tiñöhataù| ata iti | ata éçvaränéçvaratvät tau bhoktäbhoktäräv iti | (20) etad vivinakti | pürvo hi bhoktä bhavati tathä itaraù kåñëa éçvara iti käraëäd abhoktä bhavati |
brahmopaniñad-yogé (13): kåñëasya sarvädhiñöhänatvenäbhokåtvam uktam | idäném antaryämitayäpy abhokåtvaà syäd ity äha tad äha dveti | brahmaëaç cinmäträt dvau suparëäv iva sahacarau jéveçvarau bhavataù | tan-madhye itaraù ahaà-sambhüto jévo bhoktäbhavati | anyas tu éçvaraù säkñé abhoktä bhavati | iti çabdo mantra-samäpty-arthaù | tayoù suparëatvaà kuta ity atra vraçcanätmako hi våkña-dharmaù tatra saàsäre dvau tiñöhataù | tayor anéçvareçvaratvät bhoktåtväbhoktåtve syätäm | tatra pürvasya bhoktåtvaà aparasya abhokåtvaà iti siddham |
çré-jévaù (18); prabodhänandaù (21-24): tatra1 samañöi-vyañöi-rüpayoù çarérayor madhye vyañöi-vicäre’pi2 samäna-sthayor3 api mad-vidha-jéva-tadvidha-tad-antaryäminor mahad antaram ity äha dväv iti | dväv iti sahacaräv ity arthaù | suparëäv iti cetanäv ity arthaù | 22bhavata ity-äditayä tathaiva vartete |4 tatra tayorubhayor madhye brahmaëaù samañöi-jéväntaryämino maëòala-sthänéyasya aàça-bhüto raçmi-paramäëu-sthänéya itaro jévo bhoktä bhavati | dehe bhoktåtvam avidyayätmani manyate | anyaù säkñät tad-aàçé tv éçvaraù säkñé kevalam ékñitaiva bhavatéty arthaù | iti-çabdo mantra-samäpty-arthaù | tathä tathätvaà ca brahmaëaù çrutes tu çabda-mülatväd iti nyäyenäcintya-çakti-mayatvät | avidyä-kalpitatväd ity eke | tat tu na sambhavatéti | brahmaëi
1 J only.2 P. vicäro’pi3 P. samänayor 4 P. only.
17
uttara-täpanétadäçrayatva-viñayatvayor dvayor apy asambhavät | ity astu tävad iyam mahaté värtä |
çré-kåñëäbhedenaiva tad-antaryämiëas tädåçatvam iti vaktuà punas tad evänuvadati våkña-dharma iti | våkñasya dharmo våçcanäkhyo dharmo yasmin tasmin våkña-dharme vyañöau samañöau vä çarére tiñöhataù |
ata iti | yadyapi våkña-dharme tiñöhatas tathäpy ataù pürvoktäd éçvaratväbhäveçvara-sad-bhäva-hetor eva tau bhoktäbhoktärau bhavataù |
tad eva vyanakti1 | pürvo bhoktä bhavati | tatheti tu çabdärthe |itara éçvaraù punar abhoktä bhavati | nanu bhavatu tävad éçvarasyäbhoktåtvaà kåñëasya kim äyätaà | taträha kåñëa iti | kåñëa eva 24taträàçena tad-rüpeëa vartamäna2 ity arthaù | viñöabhyäham idaà kåtsnam ekäàçena sthito jagad [gétä 10.42] iti tad-ukteù |
--o)0(o--
(19)
yatra vidyävidye na vidämo vidyävidyäbhyäà bhinnaù |vidyämayo hi yaù sa kathaà viñayé bhavatéti |
viçveçvaraù (21): éçvarasyäbhokåtve avidyä-rahitatvaà hetum äha |yatra éçvare vidyävidyäbhyäà bhinno ghaöädivat viñayaù na bhavatéty arthaù | vidyä-viñayatväbhäve hetum äha vidyämayo héti | vidyä näma brahmäkärä antaùkaraëa-våttiù tanmayaù tat-prakäçakaù hi yaù sa kathaà viñayé bhavati | na hi ghaöädi-prakäçaka äloko ghaöädi-viñayaù |
1 P. vivinakti.2 P. taträàçe tävad-rüpeëa vartata
18
uttara-täpanébrahmopaniñad-yogé (14): tayor bhoktäbhoktåtvaà hetum äha yatreti| yatra éçvare vidyävidyäbhyäà bhinne vidyävidye na vidämaù | tatra hetur vidyämaya iti | vidyä näma brahmätiriktaà na kiïcid astéti brahma-mätra-våttiù | tat-prakäçakatvät na tad-viñayo bhavati | na hi ghaöädy-avabhäsakaù savitä bhavati tathety arthaùäloko ghaöädi-viñayaù |
çré-jévaù (21): prabodhänandaù (25): çré-kåñëe tu tato’py atiçayam äha yatreti | vidyävidye mäyä-våtti-rüpe |
vidyävidye mama tanü viddhy uddhava çarériëäm | badda-mokña-karé ädye mäyayä me vinirmite || [BhP 11.11.3]
ity ekädaçe tad-vacanät | te yatra yasya samépe’pi | na vidämo namanyämahe | tad-aàçasyäntaryämina eva tad-adhiñöhätåtvät | yasyäyutäyutäàçäàçe viçva-çaktir iyaà sthitä [ViP 1.9.52] iti viñëu-puräëät | tad evam äha vidyävidyäbhyäà bhinnaù påthag-bhüyasthita ity arthaù |
tvam ädyaù puruñaù säkñäd éçvaraù prakåteù paraù |mäyäà vyudasya cic-chaktyä kaivalye sthita ätmani || [BhP 1.7.23]
iti prathame çrémad-arjuna-väkyät | tathaiva hetum äha vidyämayaù| vidyä tatra mahävidyä cicchaktis tat-präcuryavän | tataç ca sa kathaà viñayé bhavatéti |
--o)0(o--
(20)
yo ha vai kämena kämän kämayate sa kämé bhavati | yo ha vai tv akämena kämän kämayate so’kämé bhavati |
19
uttara-täpanéviçveçvaraù (22): evam avidyä-rahitatväd abhoktåtvam uktam athäkämatväd apy abhoktåtvam äha yo heti | yaù ha vai kila kämenaicchayä kämän viñayän kämayate saù kämé kämuko bhavati | yo ha vai kåñëaù tu akämena anicchayä kämän svékaroti sa tu akämé loke prasiddho bhavati |
brahmopaniñad-yogé (15): evam vidyävidyä-rahitatväd abhoktåtvam uktam | akämatväd apy abhoktåtvam äha yo héti | yaù kämya-kämi-jéveçvara-vilakñaëatayä svätirikta-ña.d-bhäva-vikäräspada-çaréropalakñitävidyä-pada-tatkärya-jätäsambhava-niñpratiyogika-brahma-mätratayä cävaçiñyate sa vo yuñmäkaà sarveñäà svämé bhavati |
çré-jévaù (22); prabodhänandaù (26): nanv asya asmäsu viñayitvam evänubhüyate taträha yo heti | kämena bhogäbhiläñeëa kämän viñayän kämé viñayé akämena kevalenä1nukülya-mayena premëä | tatraitad uktaà bhavati ätmärämo’py aréramad [BhP 10.29.42] iti, prämåjat karuëaù premëä çantamenäìga päëinä [BhP 10.33.21] ity ädeù çré-çuka-väkyät | nähaà tu sakhyo bhajato’pi jantün bhajämy améñäm anuvåtti-våttaye [BhP 10.32.20] iti,
yat tv ahaà bhavaténäà vai düre varte priyo dåçäm |manasaù sannikarñärthaà mad-anudhyäna-kämyayä || [BhP 10.47.34]
ity ädeç ca tad-vacanäd akämenaiva yuñmat-kämanät tasyäviñayitvameva prema-lakñaëaù so’yaà ca guëaù sarväçraye parama-bhajanéyatvena sammate tasminn avaçyaà mantavyaù | yuñmäkaà ca tasmiàs tädåçatvam eva dåçyate |
yat te sujäta-caraëämburuhaà staneñubhétäù çanaiù priya dadhémahi karkaçeñu |tenäöavém aöasi tad vyathate na kià svitkürpädibhir bhramati dhér bhavad-äyuñäà vaù || [BhP 10.31.19]
1 J only.20
uttara-täpané
iti bhägavata-vacanät | tato bhavatyo’pi na käminya iti viñaya-sädhäräëyaà na vahanti | ata ubhayeñäà sambandhaù so’yaà mumukñu-mukta-bhaktänäm api sukha-prada iti [J only] çrémad-uddhavo’pi vakñyati väïchanti yad bhava-bhiyo munayo vayaà ca [BhP 10.47.58], näyaà çriyo’ìga u nitänta-rateù prasädaù [BhP 10.47.60] iti ca [Both] tasmät tasmin yuñmäsu ca vayaà vilakñaëatvam eva lakñayämaha iti ||
--o)0(o--
(21)
janma-jaräbhyäà bhinnaù sthäëur ayamacchedyo’yaà yo’sau saurye tiñöhati yo’sau goñutiñöhati yo’sau gäù pälayati | yo’sau gopeñutiñöhati | yo’sau sarveñu vedeñu tiñöhati |yo’sau sarva-vedair géyate | yo’sau sarveñu
bhüteñv äviçya bhütäni vidadhäti sa vo hi svämébhavati |
viçveçvaraù (23): evam akämitväd abhokåtvam uktam | atha ñaò-ürmibhäva-vikära-çünyatvät kåñëa-çabdärthatväd api tad äha janmeti | janma-jaräbhyäà bhinnaù rahitaù ity anena ésaò-ürmi-rahitatvaà janmäkhya-prathama-vikära-rahitatvaà ca | sthäëuù sarvadä sthiraù ity anena kiïcit kälästitva-vipariëämäbhyäà çünyatvaà vinäça-çünyatvaà coktaà bhavati | acchedyo’yam iti apakñaya-çünyatvam uktaà veditavyam | kåñ sattäyäm iti dhätu-baläd ayaà kåñëa-çabdärtha iti sthäëu-çabdena sücitam | atha govinda-çabdärtha-rüpatväd apy abhoktåtvam äha yo’sau saurye tiñöhati iti | yo’sau go-çabdärtha-bhüte sürya-maëòale vidyate tiñöhati sa govindaù | sa evädhunä käma-dhenv-anugrahärthaà dhenuñu vidyate tiñöhatéti govinda-çabdärtham äha yo’sau goñu tiñöhatéti | lakñaëayä go-çabdena gopäù te ca gä indriyäëi pälayatéti vyutpattyä gopeñu vidyate tiñöhatéti | govinda-
21
uttara-täpanéçabdärtham äha yo’sau gopeñv iti | sa eva goñu vedeñu vidyata iti| govinda-çabdärtham äha yo’sau sarveñu vedeñv iti | gobhir vedair géyata it govinda-çabdärtham äha yo’sau sarvair iti | goñuvinäçaà gacchatsu sthävara-jaìgameñv äviñöaù san bhütäni vidadhäti iti govinda iti govinda-çabdärtham äha yo’sau sarveñv iti | ya édåçaù kåñëo govindaù sarva-svämé tato’sau kathaà bhoktäity äçayenäha sa vo héti | sa kåñëo govindo yat vaù svämé tasmät abhoktety arthaù |
brahmopaniñad-yogé see previous.
çré-jévaù (23); prabodhänandaù (27): lakñmé-näräyaëa iva bhavatébhir nityam eva sambandhaù so’yam iti tadvad eva svarüpa-çaktibhir bhavatébhir nityam eva pürëa-kämatvät kämitvaà vaktuà na yujyata iti vadaàs tad eva saparikaraà sthäpayati janma-jaräbhyäm iti | tatra janmeti prärabhya sa vo hi svämé bhavatéty antena ñaò-bhäva-vikära-rahita ity arthaù |
ekas tvam ätmä puruñaù puräëaùsatyaà svayaà jyotir ananta ädyaù |nityo’kñaro’jasra-sukho niraïjanaù pürëo’dvayo mukta upädhito’måtaù || [BhP 10.14.23]
ity ädy ukteù | ata eva sthäëuù svéya-rüpa-guëa-lélä-dhämasv avyabhicäré | tad eva vivåëoti yo’sau saurye sürya-maëòale käma-gäyatré-dhyeyatvena pratirüpatayä tiñöhati | yad vä sauré yamunä tasyä 26adüra-bhave deçe ity arthe saìkäçäditvät ëya-pratyaye1 saurye’tra kåñëa-vanaà bhadravanam iti vakñyamäëät | tasyäs téra-viçeña-dvaya-rüpa-deço’tra vivikñataù | sahasra-nämni suyämuna ity atra yämuna-çabdena yathä tad-bhäñya-kärais tad-vraja-väsino vyäkhyätäù | tad etat-paryantena tasya kåñëatvaà vyajya govindatvaà vyanakti | yo’sau goñu tiñöhatéty ädinä goñu çréman-nanda-gokulasthäsu, gopä api tat-sthäù prasaktatvät |
vatsair vatsatarébhiç ca säkaà kréòati keçavaù |
1 P has only adüra-bhavo deça ity arthaù.22
uttara-täpanévåndävanäntara-gataù sa-rämo bälakair våtaù ||
iti skändät | tad evaà go-bhümi-veda-vidita iti pürva-täpany-ukta-govinda-pada-nirukter antargatam arthaà pradarçya bahiraìgamapi pradarçayati | sarveñu vedeñv ity-ädi-trayeëa tatra tåtéyeëa tu bhümi-viditatvaà vyäkhyeyam | aträveço dvividhaù—apräkaöya-samaye çaktyä präkaöya-samaye tu säkñäd eveti | vidadhätéty atra tu karoti viçiñöatayä sthäpayatéty ädir artho yathäyogaà yojanéyaù | atha tértéya-nämärthaà vyaïjayan pürvoktaà siddhäntameva darçayati |1 sa vo hi svämé bhavatéti yac-chabda-nirdiñöänäà tac-chabda eva tätparyät | hi-çabdo’vadhäraëe | sa ca sarvatränveti | sa eva yuñmäkam eva svämé vallabha eva bhavaty eveti dämpatyena parasparävyabhicäritvaà sammatam | sampraty anya2-sambandhas tu mäyika-svarüpeëaiveti bhävaù | yathopalakñitaà [J only] räsa-kathanänte—
näsüyan khalu kåñëäya mohitäs tasya mäyayä |manyamänäù sva-pärçva-sthän svän svän därän vrajaukasaù || [BhP 10.33.27] iti |
viyogaç ca kadäcit kutra vety abhipretam |
mayi bhaktir hi bhütänäm amåtatväya kalpate |diñöyä yadäsén matsneho bhavaténäà madäpanaù || [BhP 10.82.44]
iti täù prati çré-bhägavate dåñöaà svayaà çré-kåñëenaivoktam iti |
[P only (after yathopalakñitam)] tasmät tasya premaika-niñöhatvät| avyabhicäritvät tu viyoge nästéti bhävaù |
--o)0(o--
1 This sentence is not in P.2 J. asya
23
uttara-täpané
(22)
sä hoväca gändharvé kathaà väsmäsu jäto’saugopälaù | kathaà vä jïäto’sau tvayä mune kåñëaù| ko väsya mantraù | kià väsya sthänaà | kathaà
vä devakyäà jätaù | ko väsya jyäyän rämobhavati | kédåçé püjäsya gopälasya bhavati |
säkñät prakåti-paro yo’yam ätmä gopälaù kathaàtv avatérëo bhümyäà hi vai ||
viçveçvaraù (24): evaà vidita-våttäntä gändharvé påcchatéty äha sä hoväceti | sä gändharvé munim uväca kim ity äçaìkyäha katham iti | evaà vidhaù kåñëo govindaù asmäsu gopälaù kathaà vä jätaù kathaà vä he mune asau kåñëaù tvayä jïätaù ko vä asya mantraù kiàväsya sthänaà kathaà vä devakyäà jätaù asya jyäyän jyeñöhaù rämaùko vä kià rüpädiù bhavati ity arthaù | kédåçé püjä asya gopälasyabhavati säkñät prakåti-paraà mäyeçaù yaù paramätmä gopälaù kathaàtv avatérëaÉu bhümyäà hi vai prasiddhaù |
brahmopaniñad-yogé (16): evaà muni-mukhäd vidita-bhagavad-våttäntä gändharvé påcchatéty äha sä hi iti | evam ädi praçnän påcchati seti |
çré-jévaù (24); prabodhänandaù (28-31): tad etad abhéñöaà çrutvä sä punar apy apåcchad ity äha sä hoväceti | praçnäs tu spañöä eva| devakyäà jäta iti tu präg ayaà vasudevasya kvacij jätas tavätmajaù [BhP 10.8.14] iti çréman-nandaà prati garga-väkya-çravaëät | [P only] ayam asya jévana-bhüta ätmä katham-bhütävatérëaù | hi yasmäd | vai niçcaye |
--o)0(o--
(23)
24
uttara-täpanésa hoväca täà ha vai |
eko ha vai pürvaà näräyaëo devaù | yasmin lokä otäç ca protäç ca |
tasya håt-padmäj jäto’bja-yonis tapitvä tasmaihi varaà dadau |
sa käma-praçnam eva vavre | taà häsmai dadau |
viçveçvaraù (24): sa hoväca täà ha vai eko héti | sa muniù ha kila vai prasiddhau täà gändharvém uväca | praçnottar-garbhäà kåñëa-brahmaëaù kathäm avatärayituà kåñëa-svarüpam äha | eko ha kila pürvaà såñöer ädau näräyaëo deva äsét iti çeñaù | näräyaëatvaà tasya kuta ity ata äha yasminn iti | yasmin deve lokäù otäù dérgha-tantuñu paöavat protaù tiryak-tantuñu paöavat tasya håt-padmäj jäto’jayoniù tapitvä sthitäya tasmai brahmaëe näräyaëaù varaà dadau | sa iti saù brahmä käma-praçnam icchayä praçnam eva varaà vavre taà häsmai dadau |
brahmopaniñad-yogé (18) na vyäkhyätam.
çré-jévaù (26-27); prabodhänandaù (32-35): [P only] atha sarveñäàpraçnänäà kramän avekñya kasyacit käcid uttara-munir uktavän ity äha çrutiù—sa hoväceti | [Both] sa durväsäù | ha sphuöam | täà gändharvéà | vai prasiddhau | [J only]: eko héheti iha mäyike loke äséd iti çeñaù | näräyaëatvam asya kutaù | taträha yasminn iti |
[P only]: kathaà tvayä jïäto’sau mune kåñëa iti praçne näräyaëopadeçät brahmaëä jïätaù, tad-upadeçän mayä kåñëo jïätaù |yac cänyat kåñëa-sambandhitayä påñöaà tad api jïätam iti vaktuà çré-näräyaëa-brahma-saàvädaà prastauti | eko héty ädi pürvaà jagat-såñöeù präk | eko hi vai näräyaëa äsa iha iti päöhe mäyike loke äséd iti | kvacit sandeho na kartavyaù [Both]
näräj jätäni tattväni näräëéti vidur budhäù |
25
uttara-täpanétasya täny ayanaà pürvaà tena näräyaëaù småtaù || iti vacanät |
[J only] näbhi-padmäd iti vaktavye håt-padmäd ity uktaù |
[P only] yasminn iti yasmin samasta-bhagavat-svarüpa-mukhye çré-kåñëe lokäù sarve präkåtäù apräkåtäç ca nija-nijeçatatparicärädi-sahitäù otäù paöa iva dérghébhütäs tantavaù protä aväntara-lokä dérgha-tantuñu tiryak-tantava iva kadäcid avyaktatayä tiñöhanti |abja-yonir api näbhi-padmam udbhavo’pi tasya håtpadmäj jäta iti |tat-saìkalpa-viçeñäd evodbhütäd anyathä kåñëa-jijïäsäbhiniveçaù kathaà syät |
[Both] prathamaà tena hådä saìkÿptaù paçcän näbhi-padmäd ävirbhävita iti | tapitvä tapaù kåtvä sthitäya tasmai | yad vä tapitvä svam prakäçya tasmai varaà dadau | taà vareëa chandayämäsety arthaù |
[P only] tapatéti tapaù tad-väkyäd brahmä mahäçaryaà tapaù kåtavän tat-käratayä ca antaryämitayä tasya samähåte hådi sphoritavän |
[Both] sa brahmä ca kämaà sväbhilañitam eva praçnaà varaà vavre |mamäbhilañitasya praçnasya käraëärthaà anujïäà dehi iti yäcitavänity arthaù | [P only] yad vä sa brahmä yävän praçnam eva vavre | sarva-prakäreëa sarvataù paramotkåñöa-vastunaù jiijïäsayä eva tasya tapaù pravåtteù | kämataù svecchayä yad vinayo yävän praçnomayä kriyate sarvasyaivottaraà deyam ity arthaù |
[Both] tatas taà varaà ha sphuöaà asmai dadau näräyaëa iti çeñaù | [P only] parameçenänugåhéta-tat-kälodita-parama-harñodrekenotphulla-manä vividha-såñöi-rüpa-hådi vicära-paramparayäviñöaù san çré-bhagavat-praçna eva tat-tad-avatära-lélä-jijïäsärthaà kåñëa eva pürvaà näräyaëa äsét | svecchäviñkåta-viräò-rüpädi-caturänana-dväreëa tädåk caräcara-jïänärthaà praçnaù svayam eva kärita iti |
26
uttara-täpané
--o)0(o--
(24)
sa hoväcäbja-yoniù | yo’vatäräëäà madhye çreñöho’vatäraù ko bhavati
| yena lokäs tuñöä deväs tuñöä bhavanti |
yaà småtvä muktä asmät saàsäräd bhavanti | kathaà väsyävatärasya brahmatä bhavati |
viçveçvaraù (28): sa heti labdha-varaù abja-yoniù näräyaëaà uväcayo’vatäräëäm iti | he viçväçraya tava avatäräëäà madhye yaù çreñöho’vatäraù saù ko bhavati | yeneti yena avatäreëa hetunä lokäs tuñöäù deväs tuñöä bhavanti | yaà småtvä muktä asmät saàsärät bhavanti | kathaà vä asya çreñöhasya avatärasya brahma-svarüpatä bhavati vartate |
brahmopaniñad-yogé (18) na vyäkhyätam.
çré-jévaù (28): sa hoväcety ädy-anantaraà yo’vatäräëäm iti | yo’vatäräëäà madhye çreñöho yo’vatäraù saù ko bhavitety arthaù | çreñöhatve liìgam yena lokä iti | teñu ca yasya çreñöhatvaà tasyavä kathaà brahmatä sarva-båhattamatä svayaà bhagavattety arthaù |avatäratve sati sarva-båhattamatväbhävas tad-abhäve ca çreñöhatväbhävaù syäd iti |
prabodhänandaù (36): sa abjayoniù ha sphuöaà uväca praçnaà kåtavän | praçnam eväha yo’vatäräëäm iti | avatäräëäà madhye yaù çreñöhaù ko bhavitety arthaù | çreñöhatve liìgam yena lokä iti | teñu ca yasya çreñöhatvaà tasya vä kathaà brahmatä sarva-båhattamatä svayaà bhagavattety arthaù | avatäre sati sarva-båhattamatväbhävas tad-abhäve ca çreñöhatväbhävaù syäd iti | athaca avatärävatäryädibhyaù sarvebhyo bhagavat-svarüpebhyaù
27
uttara-täpanésaccidänanda-sämänyät samastätma-bhüta-sarvänusyüta-sarvätma-kavi-çuddha-sarva-prakäreëa praçaàsyaù sa ko bhavitä prakaöo bhaviñyati tam eva vadeti çeñaù | yena smaraëa-darçana-çravaùädi-viñayé-bhütena lokäù präkåtäpräkåta-loka-väsinaù sarve’pi saheçvaräs tuñöä bhavanti nänya eva | tatraiva parama-niratiçaya-sukha-camatkäräd devä bhagavat-svarüpäëi ca yan-näma-rüpädi-sambandha-bhäjo jéväù kñudrä api anärädhakä api yaà småtvaiva anyad antaraìga-sädhanaà vinäpi brahmätma-säkñät-käraà vinä asmädatidustarät saàsäräd vimuktä bhavanti | muktäù santo yaà präpnuvantéty arthaù | kathaà väsyävatärasyeti | anäpekñaka-mahattvena mukhyaà brahmatvaà bhavati |
--o)0(o--
(25)
sa hoväca taà hi näräyaëo devaù | sa-kämyä meroù çåìge yathä sapta-püryo bhavanti
| tathä niñkämyäù sa-kämyäç ca bhü-gola-cakresapta-püryo bhavanti | täsäà madhye säkñäd
brahma gopäla-puréti ||
viçveçvaraù (29): sa hoväca taà hi näräyaëo devaù | kim | sakämyäù käma-phalena sahitäù meroù çåìge yathä sapta puryo bhavanti | tathä niñkämyä mokñadäù sakämyäù käma-phaladäù adhikäri-täratämyena bhü-gola-cakre sapta-püryaù ayodhyä-mathurädayo bhavanti | täsäà puréëäà madhye gopäla-puré gopäla-veçasya viñëor äçraya-bhütä puré yad vä gaväà cakreëa pälitä gopäla-puré mathurä hi niçcitaà säkñäd brahma bhavati brahma-prakäçakatvät |
brahmopaniñad-yogé (19): evaà brahmaëä påñöaù sa hoväca | yathä meroù käma-phalena sahitäù sakämyäù svargädayaù sapta-puryo
28
uttara-täpanébhavanti | yama-niråty-adhiñöhita-lokäv ekékåtyety arthaù | tathäadhikäri-täratämyena niñkämyäù sakämyäç ca bhü-gola-cakre |
ayodhyä mathurä mäyä käçé käïcé avantikä |puré dvärävaté caiva saptaite mokña-däyikä ||
iti sapta-püryo bhavanti | tan-madhye gopäla-puré säkñäd brahmaiva bhavatéty arthaù |
çré-jévaù (29); prabodhänandaù (38): (J only) sa hoväca taà hi näräyaëo deva iti | atra kathaà väsmäsv ity asya gändharvé-praçnasyottaraà yo’sau goñu tiñöhati ity-ädi-pürvokter eva setsyatéti påthak na dätavyam | nityam eväsau bhavatébhiù saha viharati | samprati tu bhavatébhiù saha krameëa prakaöébhäva eva janma | bhavayas tu tatra léläveçäd evänusandhätuà na çaknuvantéty abhipräyät | säkñät prakåti-paro yo’yam ätmä gopälaù| sa kathaà bhümyäm ity asyottaraà brahma-praçnänäm uttaraà dätavyam iti sthite teñu prathamaà tävat kià väsya sthänam ity asya ca tasyäù praçnottaraà svataù-siddhaà1
[Both] kaimutyena tu çré-kåñëasya para-brhmatvaà vyaïjitam | sarvävatära-çreñöhatvaà tu brahmäëaà prati çré-näräyaëo darçitavän iti | tad-väkyam udäharati—[J only] sakämyä ity ärabhya säkñäd brahma gopäla-puré héty antena | [Both] sakämyä bhoga-mayäù | meroù çåìga ity ürdhva-lokopalakñaëam | sarvopariñöät parama-vaikuëöha ity arthaù |
yä yathä bhuvi vartante püryo bhagavataù priyäù |täs tathä santi vaikuëöhe tat-tal-lélärtham ädåtäù ||
iti skända-pädmottara-khaëòädau tv etad vyaktam evästi | niñkämyäù sakämyäç ceti mokñadä bhogadäç cety arthaù | bhogas tatra särñöyädi-maya eva jïeyaù | ubhayaträpi sapta-püryaù
1 P introduces before “Both” with: atha kià cäsya sthänam ity asya ca gändharvé-praçnasyottaraà…
29
uttara-täpanéayodhyä mathurä mäyä käçé käïcé avantikä |puré dvärävaté jïeyäù saptaite mokña-däyikä || iti |
vivakñitam äha täsäà madhya iti | täsäm api madhye säkñäd brahma paramäçraya-svarüpaiva gopäla-puré | [P only] hi niçcaye | yad väniñkämyä mokñadä sakämyä käma-phaladä | adhikäri-täratamyena | hiniçcitaà | gopäla-puré mathurä säkñät brahma bhavati | brahma-prakäçakatvät | brahma-bhüta-padärthäntara-vyavadhänät |
--o)0(o--
(26)
sakämyä niñkämyä devänäà sarveñäà bhütänäàbhavati |
yathä hi vai sarasi padmaà tiñöhati tathäbhümyäà tiñöhatéti cakreëa rakñitä hi vai
mathurä tasmäd gopäla-puré bhavati |
viçveçvaraù (30): sakämyä niñkämyä devänäà sarveñäà bhütänäà ca yathä-bhajanaà bhavati | yathä sarasi padmaà tiñöhati tathä bhümyäà gopäla-puré tiñöhati iti | gopäla-puréty asya vyutpattià vadan sarva-siddha-saj-jïäà darçayati | cakreëa rakñitä hi mathurä tasmäd gopäla-puré bhavati |
brahmopaniñad-yogé (20): kià ca sakämyeti |
çré-jévaù (30): punaù sakämety atiçayärtham | tatra bhaumatva-dåñöià nivärayati yathä héti | yasmäd evaà tasmäd eva gopäla-purébhavaté naräkåti-para-brahmaëaù çré-gopälasya puré säkñäd brahma täsäm api madhye svarüpeëaiva gopäla-puré paramäçrayo bhavituà yujyata ity arthaù |
prabodhänandaù (39): punaù sakämety atiçayärtham çré-kåñëasyaiva brahmatva-paramäkäñöhäà kaumutyena vaktuà tad-vihära-dhämno’nyat
30
uttara-täpanésarvasmäd utkarña-sukhataç cärthato varëayiñyan bhümikäà racayatisakämyä iti ye devatä ye yajanti te tat-tat-sthänaà gatvä bhogaà kåtvä punar jäyante ity äçayenoktaà meroù çåìge yathä sapta-puryobhavanti iti kämya-viñayäù rük-candana-vanitäs taiù saha vartante| mokñas tatra nästi | yathä ayodhyädyäù sapta-puryo bhügole bhavanti prakaöébhütäù | vastuto nitya-cinmayä eva | na tu bhümi-rüpämäyayä bhüta-såñöatayä jätäs tä tu niñkämyä nirgatäù | kämyä viñayä yäbhyaù anitya-viñaya-bhogeti matvä nitya-sukha-kämanayä saàçritänäà tu tattva-jïäna-bhakti-jananenävaçyaà çré-hari-nitya-kaiìkaryädi-mokñaç ceti | atra sapta-puréëäà brahmatve’pi çré-mathuräyä viçeñam äha | gopäläya nanda-gopa-kumäratvena çré-kåñëas tävat çuddha-sattva-mahä-prema-çakti-pradhäna-sampürëatama-sarva-çakty-äliìgito brahmänanda-rasaika-mahodadheù çré-kåñëa-dhäma sä niñkämyä eva çré-kåñëaikätma-prema-bhakti-jananät | atra rägi-viraktädi-viçeñädhikäro nopalakñate ity äha sarveñäà bhütänäm iti | tädåçé çaktir gopäla-puryä vartate | yat tåëam api brahmäëaà karoti | [bhattyuëramam?] api hari-bhakti-vivaçaà karoti niraìkuçatayä sarvasya sarvänuttamärthän atisudurlabhän api aväïchitän api dadäty eveti prakaöa eva dåçyate |
prabodhänandaù (40): tarhi çabdasya rasädeç copalabdhi-svapna-mäyä-gandharva-nagara-bhävanäbhiniveça-çukti-rajata-vibhramädi-tulyatve bhaktänäà sukhaà vä na çré-bhagavac-caraëa-saroja-sevä-dhyäna-mananädinä tad-abhiniveço na syäd eva taträha yatheti. Bhaumatva-dåñöià nivärayati yathä sarasi padmaà tiñöhati tathaivabhümyäà mathurä | kià ca yathä sarasy udbhütasya padmasya tad-doña-guëägrahaëaà pratyuta parama-saurabha-madhumattväder viruddha-dharmasyaiva dhäraëaà tathä mathuräpi bhüdoña-guëau na gåhëäti | svenäsädhäraëena guëena prakäçate | tac ca çré-kåñëa-çakti-prabhäväd ataù çré-kåñëa-darçanädinä bhrama-rüpaà naçyati |tat-sthänädeù präkåta-dåñöiù na tiñöhaty eva | hi niçcaye | vai prasiddhau | yataù sa eva kåñëo gopa-gopa-vanitäbhir nirantaraà niravadyam akhaëòa-saccidänanda-svarüpa-taddhän nänubhüyate | tat-sukhasyaiväsvädaù påthivyäm etävän eva viçeñaù hi yasmän mathurä gopälasya cakreëa rakñitä agni-çasträdibhyaù | tasmäd
31
uttara-täpanégopäla-puré bhavat | tad evaà upäsanänusäreëa täsäm ürdhvädhas tat-pratéyamänatvena ubhaya-vidhatvaà yathä gopälasya nänätvam iti | yadyapi bhü-saàsarge’py asyä asaàsakta-svabhäväd apracyutiùçaktibhir atarkyatvät, tathäpi doña-saàsargaù kadäpi nästi | tad-dåñöi-bhrama-mätram | atra çré-kåñëa-präpty-ayogyäjïänaà saàsargäëäà na bhavaty eva yogyänäà syäd eva (?) | mathuräyäà cäparädhätirikta-mithyä-bhäñaëädi-janya-päpaà na jäyata iti | jätam api tadaiva tatraiva puëyotpattyä naçyati ||40||
--o)0(o--
(27)
båhad båhad-vanaà madhor madhu-vanaà tälastäla-vanaà kämyaà kämya-vanaà bahulä bahulä-vanaà kumudaà kumuda-vanaà khadiraù khadira-
vanaà bhadro bhadra-vanaà bhäëòéra itibhäëòéra-vanaà çré-vanaà loha-vanaà våndäyä
våndä-vanam etair ävåtä puré bhavati ||
viçveçvaraù (31): sä ca mathurä dvädaçavanair ävåtä bhavatéty ähabåhad iti | båhat båhad-bhütam iti käraëät båhadvanam ekam | madhoù daityasya sambandhi iti käraëän madhuvanaà dvitéyam | tälovartata iti käraëät tälavanaà tåtéyam | kämyaà kämadevaù vartate iti kämyavanaà caturtham | bahulaù vartate iti bahulavanaà païcamam | kumudaà vartate iti käraëät kumudavanaà ñañöham | khadiro vartata iti käraëät khadira-vanaà saptamam | bhadraù våkña-viçeño vartata iti käraëät bhadra-vanam añöamam | bhäëòéra iti näma bato vartata iti käraëät bhaëòéra-vanaà navamam | çréù ramä tasyäs tasmin sädhakänäà çéghram ävirbhävät tad vanaà çrévanaà daçamam | loho näma kaçcid asuraù sa tapasä yatra siddhià präptaù tat lohavanam ekädaçam | våndäyä vanaà våndävanaàdvädaçam |
32
uttara-täpanébrahmopaniñad-yogé (21): seyaà mathurä dvädaçavanair ävåtä bhavatéty äha båhad iti | båhan mahad-bhütalaà båhadvanam prathamam | madhoù daityasyäçrayaà madhuvanaà dvitéyam | yatra tälo vartate tat tälavanaà tåtéyam | yatra kämyaà kämado devo vartata iti kämya-vanaà caturtham | bahulä vartata iti bahulavanaà païcamam | kumudo vartata iti kumudavanaà ñañöham | khadiro vartata iti khadira-vanaà saptamam | bhadro våkña-viçeño vartata iti käraëät bhadra-vanam añöamam | bhäëòéra-bato vartata iti bhaëòéra-vanaà navamam | yatra tapyataù çréù prasédati tat çrévanaà daçamam | loha-nämako’suras tapaù-siddhià gatas tat loha-vanam ekädaçam | våndäyä vanaà våndävanaà dvädaçam | etair ävåtä iyaà puré bhavatéty arthaù |
çré-jévaù (31); prabodhänandaù (41): [J only] tad evam upäsanänusäreëaiva täsäm ürdhvädhastät pratéyamänatvenobhaya-vidhatvam | yathä çré-gopälasya nänätvam iti bhävaù | tasmät tad-adhiñöhätuù çré-gopälasya brahmaëo hi pratiñöhäham [ìétä 14.27] iti tad-vacana-rétyä parama-brahmatve siddhe tatra sthitasyävirbhäva evävatäratvam iti ca jïeyam |
[Both] evaà puryäs tat-sthänaà nirüpya1 tad-bahiù-sthitänäà vanänäm api pratipädayati båhad ity-ädinä | tatra teñv eva gahaneñv evam ity antena | tatra båhad ity ädikaà spañöayati2 |
båhattväd vistérëatvät çré-kåñëa-gokula-lélayä prathama-pravåttyämahattväd vä båhad-vanam ity arthaù |
madhor madhu-näma-daityasya kadäcit tatra kåta-niväsasya vadha-lélä-sthänatvät madhu-vanam ity arthaù | keçé-tértha-vat madhu-vaàça-niväsatväd vä |
tälas taj-jätéya-tad-ädhäratvena tal-lélä-viçeña-sthänatvät täla-vanam |
1 J : tat-sthänatvaà pratipädya2 P. has tat-tan-näma nirvacanéyam instead of spañöayati.
33
uttara-täpanékämyaù sarveñäà kamanéyaù kåñëas tatra viharatéti 32bahuvidha-lélä-sthänaà1 kämya-vanam |
bahulä çré-hareù patnéti skändät tasyäù sthäna-viçeñatvena vanam api bahulä | tasmäd bahulä-vanam ity arthaù | bahulo 33bahula-vanam iti päöhe2 bahuläsminn astéti bahulaù pradeça-viçeñaù3 sa cäsau vanaà ceti bahula-vanaà | 35miçra-käraëam itivat saàjïäyäà pürva-padasya dérghaù4 | [P only]
tasmin puëya-vane räjan bahu-puëya-phaläni ca |tatraiva ramate viñëur lakñmyä särdhaà sadaiva hi ||
iti skända-mathurä-khaëòät | lakñmé çré-kåñëa-rüpa-mohitä saté brahma-bhäväbhiniveçena gopé-svarüpaà kåtvä tatra vane sthitä iti|
[Both[ kumudaà nitya-puñpita-taj-jäti-viçeñaù | sa ca tal-lélä-viçeña-kautukävahaù | tad-yogät tad eva kumuda-vanam |
evaà khadiram iti | [P. only] khadiräkhyo våkño bähulyena yaträsti tat khadira-vanam |
[Both] bhadraù çré-balabhadraù çré-kåñëa-sähityena kåñëa-vanaà bhadra-vanam iti vakñyamäëatvät tasya lélä-viçeña-dhäritvät tad-abhinnam eva bhadra-vanam iti |
bhäëòéro näma çré-kåñëa-lélä-rasa-praväha-sphéto baöa-viçeñaù | so’tra vartate iti hetor bhäëòéra-vanam |
çré-vanam iti spañöatvän niruktam | çriyo vanam çré-vanam iti |
loha-vanam iti lohajaìghasya vanatvät madhuvanavad eva |
1 Not in J.2 Not in J.3 Not in J.4 Not in P.
34
uttara-täpanévåndäyä léläkhya-mahä-çakti-prädurbhäva-viçeña-rüpäyäù pädma-kärttika-mähätmya-prasiddhyäyäù sambandhéti | sarva-çré-kåñëa-léläspadatva-vyaktyä mähätmya-viçeño darçitaù | ato madhureëa samäpayed iti nyäyena sarvänta evopadiñöam | vana-tértha-bhramaëa-vidhänaà ca çré-värähe tathaiva dåçyate | [J only] tatrateñv eveti tatra mathurä-maëòale teñu gahaneñv evam eva purévat brahma-svarüpeëa nitya-dhämatvam eva jïeyam iti çeñaù |
[P only] våndä çré-rädhäyä aikyam ekätma-bhävaà präptä tulasé-däma-rüpeëäpi vakñaù-sthitäyä våndäyä vanam | çré-våndävana-sthalé-rüpäpi hari-premäspadé-bhütä jätä | padma-puräëéya-mathurä-khaëòe tu evam |
tato våndävanaà puëyaà våndä-devé-samäçritam |hariëädhiñöhitaà tac ca brahma-rudrädi-sevitam ||vanaà sugahanaà tatra viçälaà viståtaà bahu |munénäm äçramaiù puëyäraëya-vånda-samanvitam |våndä nämné hareù patné nyavasadd hari-mandire ||tan-nämä tac-chiväraëyaà jätaà våndävanaà çivam |sarvadä tv abhajat kåñëaà padmäsyä padma-locanä ||aho våndävanaà puëyaà yatra kåñëaù sadaiva hi |satyädi-yuga-käleñu lakñmyä särdhaà vinoditam ||tasmin våndävane puëyaà govindasya niketanam |tat-sevaka-samäkérëe tatraiva sthéyate mayä ||bhuvi govinda-vaikuëöhaà tasmin våndävane nåpa |yatra våndädayo bhåtyäù santi govinda-lälasäù ||våndävane mahä-padme yair dåñöaù puruñottamaù |govindasya mahé-päla te kåtärthä mahé-tale ||tatraiva dvädaçädityä govinda-pada-sevitäù |ekädaçatayä rudräs tatra tiñöhanti sarvadä ||vadanti guëa-nämäni govindasya tad-änane |nåtyanti vismåtäçeñam aiçvaryaà prema-vihvaläù ||aho våndävanaà dhanyaà yatra viñëu-mahotsavän |kurvanti sura-deväç ca govinda-smaraëeñaëäù ||marditaù käléyo yatra keçé yatra nipätitaù |pätitä bahavo daityä yasmin våndävane nåpa ||
35
uttara-täpanéyathä bhaktiù priyatamä yathä bhakti-parä naräù |govindasya priyatamaà tathä våndävanaà bhuvi ||vastair vatsatarébhiç ca säkaà kréòati mädhavaù |våndävanäntargataù sarämo bälakair våtaù ||govardhanasya bhagavän yatra govardhano dhåtaù |rakñitä yädaväù sarve indra-våñöi-niväraëät ||tatra jätaà brahma-kuëòaà brahmaëä toñito hariù |indrädi-loka-pälänäà jätäni ca saräàsi hi ||yaträbhiñikto bhagavän maghonä yadu-vairiëä |govinda-kuëòaà taj-jätaà snänatätreëa muktidam ||tatraiva corvaçé-kuëòaà kuëòam äpsarasaà param |rädhayärädhito viñëuù rädhä-kuëòaà tu tad-vane ||aho våndävane ramye yatra govardhano giriù |yatra térthäny anekäni viñëu-deva-kåtäni ca ||govardhanaù svayaù tatra bubhuje’nnaà catur-vidham || ity ädi |
våndä nämné hareù patné padmä ca rädhayä saha iti tädätmya-bhävä kadäcid rädhä svayam upacaranté våndayä saha kåñëaà rasayati | ato våndäyäù patnétvam | etena çré-våndävana-väsa-mätreëa kåtärthä bhavanti | våndä näma viçuddha-madhuraà sarvataù praçastaà våndaà äçrayatvena vartate yasyäs tasyä vanaà tadätmakaà tat-prakäçakam |
båhadvanädi-vana-våndädhiñöhätå-nija-våndaà yasyä astéti sä våndäçré-rädhäyäù sakhé-rüpä | çré-kåñëänurägena samasta-gopa-sémantinébhyaù priyä | tat-keli-sthalaà çré-våndävana-gopé-vånda-vihärotkåñöaà sopakaraëaà tat tat samaye tat-tal-lélä-våndaà nitya-prakäçakaraà bhüyastaraà svato’pi nåtyädi-kalä-camatkäraà ca tasyä vanaà våndävanam iti ca ||
(28)
tatra teñv eva gahaneñv evaà devä manuñyä gandharvänägäù kinnarä gäyantéti nåtyantéti |
36
uttara-täpanéviçveçvaraù (32): tatra teñv eveti | tatra mathurä-samépe teñv eva dvädaçasv apy evaàvidheñu präg-ukta-prakäreñu gahaneñu devä manuñyä gandharvä nägäù kinnarä iti prasiddhaà gäyanti prasiddhaànåtyantéti |
brahmopaniñad-yogé (22): kintu teñu vaneñu devädayo vartanta ity äha tatreti | tatra båhad-vanädi-dvädaça-vaneñu |
çré-jévaù (32); prabodhänandaù (42): tatra teñv eveti | tatra mathurä-maëòale teñu gahaneñu [P only] vedair api durgameñu munéçvarair api vanasya prabhävena çré-kåñëaika-prema-ghanä manuñyä nivasantéti boddhavyam | [J only] evam eva puré tad-brahma-svarüpeëa nitya-dhämatvam eva jïeyam iti çeñaù | [Both] devä iti yatra devädayas tat-parikarä gäyantéti gänaà kurvanti nåtyantéti nåtyädikaà kurvanti | yathoktaà båhad-gautaméye atra deväç ca bhütäni vartante sükñma-rüpataù | iti çabdau hi prakärärthau | [P only] prema-yogyänäm eva tat-praveçädi | tat-premavatäà devädénäm eva taträväsa iti | evaà gandharvädayaù premnä gäyanti nåtyanti ca saìgéta-rétyä çré-kåñëa-santoñärthaà gäyanti nåtyanti ceti | premänanda-rasonmädatvät |
--o)0(o--
(29)
tatra dvädaçädityä ekädaça rudrä añöau vasavaùsapta-munayo brahmä näradaç ca païca vinäyakävéreçvaro rudreçvaro ambikeçvaro gaëeçvaro
nélakaëöheçvaro viçveçvaro gopäleçvarobhadreçvara ädyäni liìgäni caturviàçatir
bhavanti |
viçveçvaraù (33): tatra teñu dvädaçasv api vaneñu dvädaçädityä iti | varuëaù süryo yamo vedäìgo bhänur indro raviù gabhastir
37
uttara-täpanéhiraëyaretä diväkaro mitro viñëur iti dvädaçäditya-nämäni bhavanti | ekädaça rudrä iti |
vérabhadraç ca çambhuç ca giriçaç ca tåtéyakaù |ajaikapäd-ahirbudhnyaù pinäké ca tathäparaù ||bhuvanädhéçvaraç caiva kapälé ca diçäà patiù |sthäëur bhava iti proktä rudrä ekädaça småtäù ||
añöau vasava iti |dhruvo dharaç ca somaç ca äpaç caivänalo’nilaù |pratyüñaç ca prabhäsaç ca vasavo’ñöävitéritaù ||
sapta munaya iti |kaçyapo’trir bharadväjo viçvämitro’tha gautamaù |jämadägnir vaçiñöhaç ca saptaite munayaù småtäù ||
brahmä näradaç ca | païca vinäyakä modaù pramoda ämodaù sumukho durmukhas tatheti proktäù | véreçvaro rudreçvaro’mbikeçvaro gaëeçvaro nélakaëöheçvaro viçveçvaro gopäleçvaro bhadreçvara iti añöau liìgäni | tathänyäni caturviàçatir liìgäni bhavanti |
brahmopaniñad-yogé (23): ukta-dvädaça-vaneñu varuëädi-dvädaçädityä vasanti | varuëaù süryo yamo vedäìgo bhänur indro raviù gabhastir hiraëyaretä diväkaro mitro viñëur iti dvädaçäditya-nämäni bhavanti |
vérabhadraç ca çambhuç ca giriçaç ca tåtéyakaù |ajaikapäd-ahirbudhnyaù pinäké ca tathäparaù ||bhuvanädhéçvaraç caiva kapälé ca diçäà patiù |sthäëur bhava iti proktä rudrä ekädaça småtäù || ity ekädaça rudräù |
dhruvo dharaç ca somaç ca äpaç caivänalo’nilaù |pratyüñaç ca prabhäsaç ca vasavo’ñöäv itéritaù || ity añöa vasavaù |
kaçyapo’trir bharadväjo viçvämitro’tha gautamaù |
38
uttara-täpanéjämadägnir vaçiñöhaç ca saptaite munayaù småtäù || iti sapta munayaù |
modaù pramoda ämodaù sumukho durmukhas tathä iti païca vinäyakäù |
viçveçvarädi-bhadreçvaräntaà añöau liìgäni tathänyäni ca caturviàçati-liìgäni bhavanti |
çré-jévaù (33); prabodhänandaù (43-44): anyäàç ca käàçcid gaëayati tatrety-ädinä vinäyakä ity antena | [P only] tatra teñu vaneñu dvädaçädityädayaù santéti boddhavyam | [Both] atra liìga-rüpäëi rudrädhiñöhänäni nityäny eva vartante ity äha | véreçvara ity ädinä bhavantétyantena | tatra ca véreçvara ity ädinä añöau gaëayitvä ädyänéti ity ädénéty arthaù ||
--o)0(o--
(31)
dve vane staù kåñëa-vanaà bhadra-vanam | tayor antar dvädaça-vanäni puëyäni puëyatamäni
| teñv eva deväs tiñöhanti siddhäù siddhià
präptäù |
viçveçvaraù (34): dve vane iti | dve vane staù vartete | ekaà kåñëavanam | dvitéyaà bhadravanaà | tayor dvayor vanayor antar madhye dvädaça vanäni bhavanti | känicit puëyäni känicit puëyatamäni | teñu samasteñu api siddhä jäti-viçeñä deväs tiñöhanti | kédåçäù siddhä deväù siddhià präptäù |
brahmopaniñad-yogé (24): kåñëädi-vanäntaräle dvädaça vanäni santi| tatra känicit puëyäni känicit puëyatamäni | çiñöaà spañöam |
39
uttara-täpanéçré-jévaù (34); prabodhänandaù (45): punar vanäny eva sämänya-viçeñatvena bodhayan devopalakñita-pürvokta-nitya-devädénäà sthitim anuvadan sädhana-siddhänäm api teñäà täà kathayati dve vane ity ädinä siddhià präptä ity antena | tayor antar iti bhadravanäç caturthäni catväri bhadra-çré-loha-båhac-chabdädyasaàjïäni | kåñëa-vanäntaräëy añöau1 | teñu känicit puëyäni känicit puëyatamäni | devä ädityädayaù | siddhä nitya-siddhä gopädi-rüpäù çré-kåñëa-parikaräù siddhià präptäç cänye sädhaka-caräs tad-antaù-praviñöäç candradhvajädayaù | [P only] taträpi sveñöa-devopäsanayä vanastha-devatä sväbhävyät kåñëa-bhakti--väsanävantaù çéghram eva bhavantéty arthaù ||
--o)0(o--
(32)
tatra hi rämasya räma-mürtiù pradyumnasyapradyumna-mürtir aniruddhasyäniruddha-mürtiù
kåñëasya kåñëa-mürtiù |
viçveçvaraù (35-36): atra hetuà vadann eva çreñöhävatäram äha tatra héti | hi yasmät tatra teñu rämasya baladevasya rämäkhyä mürtiù pradyumnasya pradyumnäkhyä mürti`y | aniruddhasya aniruddhäkhyä mürtiù | kåñëasya kåñëäkhyä mürtir astéty arthaù |
brahmopaniñad-yogé (25-26a): siddhädi-siddhi-pradatve hetum äha tatra héti | rämäde rämädy-äkhyä mürtir astéty arthaù |
çré-jévaù (35); prabodhänandaù (46): catur-vyühätmakasya çré-bhagavato’pi tatra nityäà sthitià darçayati tatretyädinä | kåñëa-mürtir ity antena | tatreti tasyäà puryäà teñu vaneñu cety arthaù| hi prasiddhau | räma-mürtir iti rämäkhyä yä mürtiù saiva | na tu çeñädy-äkhyety arthaù | evam uttaraträpi sthitis teñäà yathä-sambhavaà jïeyä | na tu sarveñäà sarvatra çré-mathurädau ca
1 P. zreSThäni.40
uttara-täpanécaturëäm api | çré-våndävanädau caturëäm api2 räma-kåñëayor eva yuktatvät | [P only] kià ca rämasya rämäkärä mürtiù näräyaëäàça-saìkarñaëäviñöä | evaà pradyumnädeù kåñëasya ca kåñëäkärä mürtir evaà dvädaça mürtayo vaneñu bhavanti |
--o)0(o--
(33)
vaneñv evaà mathuräsv evaà dvädaça-mürtayobhavanti | ekäà hi rudrä yajanti | dvitéyäà hibrahmä yajati | tåtéyäà brahmajä yajanti |caturthéà maruto yajanti | païcaméà vinäyakäyajanti | ñañöhéà vasavo yajanti | saptamémåñayo yajanti | añöaméà gandharvä yajanti |navamém apsaraso yajanti | daçamé vai hy
antardhäne tiñöhati | ekädaçameti svapadaà gatä| dvädaçameti bhümyäà hi tiñöhati ||
viçveçvaraù (36-37): evamprakäräs teñv eva vaneñu tathä evamprakärä mathuräsu mathurä-pradeçeñu dvädaça-mürtayaù | raudrébrähmé devé mänavé vighna-näçiné kämyä ärghé gändharvé gauù antardhänasthä svapadaìgatä bhümiñöhä |
brahmopaniñad-yogé (26): käs tä dvädaça-mürtaya ity atra raudré brähmé daivé mänavé vighna-näçiné kämyä ärghé gändharvé gauù antardhänasthä svapadaìgatä bhümiñöhä audakä ceti dvädaça-mürténäà nämäni bhavanti | täsäà pratyekam upäsanam äha ekäà héti| brahmajäù sanakädayaù | maruto marudgaëäù | antardhäne guptä tiñöhati ekädaçam iti svapadänugä viñëupadaà gatetyarthaù | nirviçeñatvät | dvädaça-dhäme yä prasiddhä sä bhümyäà tiñöhati |
çré-jévaù (36-37); prabodhänandaù (47): mallänäm açanir itivad rudrädénäà bhäva-bhedena tatraiva dvädaçadhä sphurantéty äha 2 Not in J.
41
uttara-täpanévaneñv evam iti | evaàprakäreñu vaneñu tathä evaàprakäräsu mathuräsu mathurä-pradeçeñu dvädaça-mürtayo bhavanti | [P only] kià ca evaà yathä vaneñu tathä mathuräsu mathurä-pradeçeñu dvädaça vana-mürtayo bhavantéty arthaù ||
--o)0(o--
(34)
täà hi ye yajanti te måtyuà taranti muktià labhante |garbha-janma-jarä-maraëa-täpa-trayätmakaà duùkhaà taranti ||
viçveçvaraù (37): tat-püjakänäà phalätiçayam äha täà héti | täà hi bhümiñöhäà mürtià ye yajanti te måtyuà avidyä-käma-karmäkhyaà taranti tad-vimuktä bhavanti ity arthaù | muktià labhante | garbha-janma-jarä-maraëa-täpa-trayätmakam ädhyätmikädhidaivikädhibhautika-täpa-trayotthaà duùkhaà taranti duùkha-hetünäà avidyädénäà nivåttatväd ity arthaù |
brahmopaniñad-yogé (26b): tat-püjakänäà parama-phalam äha täà héti | duùkha-hetu-sväjïänasya nivåttatvät |
çré-jévaù (38); prabodhänandaù (49) : täm iti täà bhümiñöhäà sarväm eveti vä måtyuà tat-paramparäà taranti | yato muktim avidyä-vimokaà1 labhante tad-vimokäc38 ca garbhädi-duùkhaà tarantyeveti ||
--o)0(o--
(35)
tad apy ete çlokä bhavanti |1 P. has vimacikäà (?) and tad-vimocokäc (?)
42
uttara-täpanésampräpya mathuräà ramyäà sadä brahmädi-sevitäm
|çaìkha-cakra-gadä-çärìga-rakñitäà musalädibhiù
||
viçveçvaraù (38): ukter yan-mantra-sammatim äha—tad apéti | tat tatra mathuräyäù kåñëäçrayatve brahmädi-sevitatve ca ete çlokä manträ ai bhavanti ity arthaù | präpya mathuräà puréà ramyäm iti | täà mathuräà puréà präpya devä manuñyä gandharvädayas tiñöhantéti çeñaù | kédåçéà ? çaìkha-cakra-gadä-çärìga-rakñitäà tathä muñalädibhiù baladevädy-äyudhaiù upalalitäm ity arthaù |
brahmopaniñad-yogé (27-28): brahmaëokte’rthe manträ bhavantéty äha--tad apy ete çlokä bhavantéti | mathurä-puréà präpya deva-manuñyädayas tiñöhanti çré-kåñëa-baladeväyudhaiù guptäà yatra balarämädibhiù rukmiëyädi-sva-çaktibhiç ca kåñëo vijayate täm adhiñöhäya deväs tiñöhantéti sambandhaù | kåñëävatäro hy avatäräëäà çreñöhaù | mathuräm asya sthänam ity uktaà bhavati ||
çré-jévaù (39); prabodhänandaù (50a) : ukte’rthe mantra-sammatim äha—tad apéti | [P only] ete çlokä manträù | [Both] präpya mathuräà puréà ramyäm iti | mathuräà präpya kåtärthä bhavantéti |1
(36)
yaträsau saàsthitaù kåñëas tribhiù çaktyä samähitaù |rämäniruddha-pradyumnai rukmiëyä sahito vibhuù ||
viçveçvaraù (39): yaträsäv iti | tribhiù baladevädibhù çaktyä rukmiëyä sahitaù kåñëo yatra saàsthitaù täà puréà präpya devädayas tiñöhantéti sambandhaù | idam eva vivåëoti rämäniruddha-pradyumnair iti ||
1 J präpya mathuräm iti mathuräà präpya kåtärthä bhavantéti zeSaH |43
uttara-täpanébrahmopaniñad-yogé: pürva-çloka-vyäkhyä drañöavyä.
çré-jévaù (40); prabodhänandaù (50b) : tribhir balarämädhibhiù | çaktyä ca rukmiëyä upalakñaëatvät samasta-yadu-våndair açeña-paööa-mahiñébhiç ca saha yatra samähitaù sävadhäna eva saà samyak1 tat-tal-lélä-sauñöhavena sthita ity arthaù | tävat susamähitatäyäà hetum äha—vibhur iti | tad evaà rämasya tad-vyühatäà nirdiçya ko väsya jyäyän rämo bhavatéti çré-gändharvé-praçnasyottaraà dadatä2 pradyumnädayo’pi tädåçatvena darçitäù | tad-upalakñitäyäà devakyäm api tad-ävirbhäva-çaktyä präg ayaà vasudevasya [BhP 10.8.14] ity ädy-anusäreëa caturbhujatayä prakaöébhüta ity abhipräyeëa kathaà vä devakyäà jäta iti tat-praçnasyottaraà ca labdhaà3 yathaiva kathaà väsmäsu jäta ity asyaca tat-praçnasyottaraà punaù sücitam | teñv api bhavatsv api nityaà puträdi-rüpeëästéti teñu caturbhujatayä bhavatsu ca dvibhujatayävirbhäva eva janmety abhipräyät | tad evaà çré-kåñëävatäro’vatäräëäà çreñöha iti brahmaëo mäthura-maëòalaà cäsyasthänam iti çré-gändharvyä uttaram äyätam | [P only] mathuräà präpya vaikuëöhät tatra prakaöébhüya saàsthitaù | devakyäà janma labdhvety arthaù | ramyäà puréà puré-mätrato’pi ramyäà, sadä çré-kåñëäpräkäöya-käle’pi brahmädibhiù sevitäm | cakrädy-asträbhimänidevatäbhiù sadä sevitam | tribhiù rämäniruddha-pradyumnaiù rukmiëyä ca çaktyä sahito vibhuù ||
(37)
catuù-çabdo bhaved eko hy oàkäraù samudähåtaù ||
viçveçvaraù (41): tad evaà kåñëävatäro’vatäräëäà çreñöho mathurä cäsya sthänam ity uktaà bhavati | kathaà vai asya brahmatä bhavatéty äder uttaraà vaktuà praëavärtham äha catur iti | catväraù çabdäù rämäniruddhädayo väcakäù yasya catuù-çabdaù caturvyühaù | eka éçvaro bhavet bhavati | atra hetum äha hy oàkärasyeti | hi yasmät käraëät oàkärasya a-kära-u-kära-ma-1 J only.2 P dadataù3 Not in P.
44
uttara-täpanékärärdha-mäträ-rüpaiù aàçaiù kåtaù räma-pradyumnäniruddha-kåñëäbhidheyo vyüha-samudäya ity arthaù ||
brahmopaniñad-yogé (29): praëavärthatväd asya brahmatvaà niraìkuçam ity äha—catur iti | rämädi-bhedena catuù-çabdaù catur-vyühaù eva éçvaro bhavet bhavati | tatra hetum äha—oàkärasyeti | a-kärädi-mäträ-catuñöayaà oàkärärthaù | tan-mäträ-catuñöaya-väcyärämädi-catur-vyühä iti samudäyärthaù ||
çré-jévaù (41); prabodhänandaù (51) : atha kédåçé püjäsya gopälasya bhavatéty asmin çré-gändharvé-praçne püjotkarñärthaà çré-kåñëaà prati sneha-viçeña-sampädanäya sväbhedopäsanäà çré-näräyaëa-väkyenaivopadiçan ko väsya mantra ity asya tat-praçnottaratvena praëavam evopadiçati—catuù-çabda ity ädinä | [J only] viçva-saàsthita ity antena granthena |
[P only] tad evaà çré-kåñëo’vatäräëäà çreñöho mathurä cäsya präkaöya-sthänam ity uktaà bhavati | kathaà väsya brahmatä bhavatéty ukter uttaraà vaktuà praëavärtham äha hy oàkärasyeti | hi yasmät | oàkärasya a-kära-u-kära-ma-kärärdha-mäträ-rüpair aàçaiù kåto rämäniruddha-pradyumna-kåñëäbhidheyo mürti-catuñöaya-vyühas1 [Both] tasmäd béjäd våkña iväbhivyaktaù | catuù-çabdaç catuù-saìkhyäko veda eka eva bhavet | tad-artha-mätra-tätparyo2 bhaved ity arthaù | tasmät sa eva mahä-mantra iti bhävaù | çabdo hy eko bhaved oàkära udähåta iti päöhe eka eva oàkäro yaù, sa evaçabdaù sarvo’pi vedo bhaved ity arthaù | tadéya-çabdärthayos tad-ätmakatvät | tathäpi tad eva tätparyam ||
--o)0(o--
(38)
tasmäd eva3 paro rajaseti so’ham ity avadhäryätmänaà gopälo’ham iti bhävayet ||
1 J only has kåtas after oàkärasya.2 P. tad artham eva tätparyo 3 tasmäd devaù (vizvezvara edition)
45
uttara-täpané
viçveçvaraù (42): yaà ca småtvä muktä asmät saàsäräd ity asyottaram äha—tasmäd iti | tasmät praëaväbhidheyät rajasaù käma-karmätmakät para ity evaàvidho yo devaù so’ham iti avadhärya manasä niçcitya ätmänaà gopälo’ham iti bhävayet | rajaseti sandhiç chändasaù | ätma-svarüpa-gopälätmäham ity upäséteti väkyärthaù ||
brahmopaniñad-yogé (30a): yaà småtvä muktä asmät saàsärät ity asyottaram äha—tasmäd iti | tasmät praëaväbhidheyatvät rajasa ityupalakñita-guëa-trayät yaù paraù so’ham ity avadhärya gopälo’ham iti bhävayet | rajaseti chändasaù | viçiñöopästeù phalaà darçayati—sa mokñam iti | äläti
çré-jévaù (42); prabodhänandaù (52) : [J only] oà namo bhagavate väsudeväya | [Both] tasmäd evaà tasmäd eva hetoù paro rajaseti | paro rajaso rajasaù param iti | ajapä-gäyatry-arthänusäreëa sa gopälo’ham ity avadhärya | sürya-sattayä raçmi-sattävat tat-sattayaiva mat-sattä iti niçcitya gopälo’ham iti bhävayet | müla-tåptyaiva hi pallava-tåptir bhavatéti yat kiàcit svasmin kartavyaà tat tasminn eva kuryäd ity arthaù | jagad-vyäpära-varjam [Vs. 4.4.17] iti nyäyenätyanta-sämyasyäbhävät | taträjapätho, yathä—asau parokñaù sarva-käraëa-bhütaù éçvaraù çré-gopäläkhya-paramävastho rajaso rajasopalakñita-triguëa-prakåtitaù paraù | tathaiva pratipäditatvät sa eva | ata etat aparokñatayä bhäsamänaà jéväkhyaà pratyak caitanyaà katham idaà taträha om iti | sandhiç chändasaù | tasyaiva praëaväthatvena müla-svarüpatväd ity arthaù | darçayiñyate praëavärtha-paryavasänaà çré-gopäla eva rohiëé-tanaya räma ity ädinä | tad eva punaç ca tasyävatärasya brahmatvaà sädhitam |
[P only] kià ca, oàkärasya ekaù çabdo hi eva bhavet sarvasya çabdasya tad-ätmakatvät | oàkära-prabhavä vedä oàkära-prabhavä suräù udähåtaç ca çrutibhiù |
46
uttara-täpanéom ity etad akñaram idaà sarvaà tasyopavyäkhyänaà bhüta-bhavad-bhaviñyad iti | sarvam oàkära eva yac cänyat trikälätétaà tad apy oàkära eva sarvam etad brahma säyam ätmä catuñpäd [mäëòükya 1] ity ädi |
tasmäd iti prakåteù paraù sac-cid-änanda-raso’dvitéyaù | caitanya-rüpeëa pratipädyo yo brahma evaà brahma rüpeëa pratipädyo’dvitéyaç caitanya-rüpo’rthaù | ahaà tad-rüpeëa sthitaùtad-abheda ity avadhärya prakåti-tat-käryaà käla-traye’pi nästétiniçcitya gopälo’ham iti bhävayet | advitéya-paripürëa-sva-prakäça-sac-cid-änandaika-rasaà brahma tad eva brahma-tad-rüpeëaivätmänaà bhävayed ity arthaù ||
(39)
sa mokñam açnute | sa brahmatvam adhigacchati | sa brahma-vid bhavati ||
viçveçvaraù (41): viçiñöopästeù phaläni darçayati | sa upäsakaù mokñam avidyä-käma-karma-viyogam açnute sa brahmatvaà sarva-båhattvam adhigacchati | atra hetum äha—sa brahmavid bhavatéti ||
brahmopaniñad-yogé (30b): viçiñöopästeù phalaà darçayati—sa mokñam iti | äläti ädatte svékarotéty arthaù | oà tat sat so’haà ity atra oà-tac-chabdäbhyäà yad väcyaà sat paraà brahma so’ham iti bhävayet | oà-tat-sat-pada-väcyaà lakñyaà vä paraà satyaà abädhitaà brahma sa eva gopäla ity arthaù ||
çré-jévaù (41); prabodhänandaù (51) : tad etad upäsanasya phalam äha—sa mokñam ity ädinä | sa gopälo bhavatéty antena | prathamaà tävan mokñam avidyä-vimokam açnute | tataç ca brahmatvaà çuddha-cid-rüpatvena brahma-samäna-rüpatvam | tataç ca brahma-vit | naräkåti paraà brahmänubhavé bhavati ||
(40)
47
uttara-täpanéyo gopän jévän vai ätmatvenäsåñöi-paryantam äläti sagopälo bhavati hy oà tad yat so’haà | paraà brahma
kåñëätmako nityänandaika-rüpaù so’ham | oà tad gopälaeva paraà satyam abädhitam | so’ham ity ätmänam ädäyamanasaikyaà kuryät | ätmänaà gopälo’ham iti bhävayet |
sa evävyakto’nanto nityo gopälaù ||
viçveçvaraù (44): vyutpatti-pürvakaà gopälakatvaà darçayati | gopän jévän ätmatvena äsåñöi-paryantam äläti ädatte svékaroti | padärtham uktvä väkyärtham äha sa gopälo bhavatéti | gopälatvena viçiñöa-bhävanäm uktvä kåñëatvena täm äha oà tad yat so’haà iti |oà-tat-çabdäbhyäà väcyaà yat paraà brahma so’ham ity avadhäryätmänam (from 38) ity anuvartanéyam | tataù kåñëätmako nityänandaika-rüpo’ham iti bhävayed iti çeñaù kåñëätmaka ity asyaiva vyäkhyänaà nityänandaika-rüpa iti | kåñ sattäyäm iti dhätv-arthänta-çabdasya cänandärthatvät brahmätmaikya-bhävanä-pürvakaà gopälaikya-bhävanäm äha oà tad gopäla eva paraà satyam iti | oà-tac-chabda-väcyaà paraà satyam abädhitam brahma gopäla eva sa gopälo’ham iti ätmänam manasä ädäya jïätvä aikyaà kuryät |tad eva vivåëoti ätmänaà gopälo’ham iti bhävayet iti | gopälätmaikya-bhävena hetum äha sa evävyakto’nantas taà bhävayed ity arthaù | mäyäyäm ativyäptià värayati ananta iti | deçato’nantatvaà mäyäyäm apéty ata äha nitya iti | puruñärtha-hetutäm äha gopäla iti ||
brahmopaniñad-yogé (30b): äläti ädatte svékarotéty arthaù | oà tat sat so’ham ity atra oà-tac-chabdäbhyäà yad väcyaà sat paraà brahma so’ham iti bhävayet | oà-tat-sat-pada-vacyaà lakñyaà vä paraà satyam abädhitaà brahma sa eva gopäla ity arthaù |
çré-jévaù (44); prabodhänandaù (53b-58): tataç ca gopän jévän1 svänujévino yaç cätmatvena parama-snehäd ätmäbhedena ä-såñöi-paryantam sarga-pralayopalakñitaà kälaà sarvam eva vyäpya äläti
1 jévän not in P.48
uttara-täpanésvékaroti | gopäla eva sa bhavati gopa-vargavat snehädinä tad-abhinna iva tan-nikaöe tiñöhatéty arthaù |
yathä tvaà saha putrais tu yathä rudro gaëaiù saha | yathä çriyäbhiyuko’haà tathä bhakto mama priyaù || iti hi (2.49) vakñyate |
lakñaëäà vinä tu para-matam api näbhäsate | såñöiù sargädikaù kälaù | paryantaù pralayädikaù | tayor dvandvaikye såñöi-paryantaà tad abhivyäpya ä-såñöi-paryantam iti gopän jévän | vai iti kvacit |
nanv evaà cet çré-kåñëasya ko viçeñaù | taträha—sa gopälo bhavatihéti | hi eva sa çré-kåñëäkhya eva gopälo bhavati, na tv anyo’péty arthaù |
adåñövänyatamaà loke çélaudärya-guëaiù samam |ahaà suto väm abhavaà påçnigarbha iti småtaù ||
iti [BhP 10.3.41] çré-devakéà prati tad-väkyät | tarhi bhavän kaù| taträha oà tad iti | praëava-väcyaà tat yat paraà brahma so’hamity arthaù |
nanu tat kià paraà brahma näma naräkåti-para-brahmaëaù kåñëäd anyaù ? neti | para-brahma-çabdäbhidheyo yaù kåñëas tad-ätmakas tad ananya eva | so’ham | ata eva nityänandaika-rüpo’ham ity arthaù | tathaivopasaàharati oà tad iti | tasmäd om tad yat so’ham paraà brahmety arthaù | gopäla eva paraà satyam abädhitamiti | tathäpi tan-mülatvena mama tad-rüpatvam ity arthaù | so’hamiti tathäpy anyo’pi sa gopälo’ham ity ätmänam ädäya vibhävya manasä aikyaà kuryäd aikya-bhävanayopasétety arthaù | tad eva vyanakti ätmänaà gopälo’ham iti bhävayet iti | [P only] tad-aàçe tad eveti boddhavyam |
[Both] punar gopälasyaiva svasmäd api çreñöhatvaà darçayati sa evävyakta iti | na kenäpi vyajyata iti svayaà siddha ity arthaù |
49
uttara-täpané[P only] yad uktam ätmanä gopäla-svarüpeëa aikyaà kuryät | eka-rüpatve eka-rasatvaà pramäëato niçcitaà kuryät | sa eva gopäla vyaktaù kasyäpi copäsakasya vyaktaù prakaöaù | tasya çuddha-prema-rasa-magnasyänya-dåñöy-asambhavät | ato gopäla evävyaktaù sa eva ca nityaù | akhaëòa-caitanyänanda-svarüpo brahma-svarüpatvät | kintu sa evänanto guëädi-pariccheda-rahitaù | yädavendra-rüpe’pi tad-apekñayä änanda-çakti-saundarya-mädhuryädi-camatkärasya anyünatväd gopäla eva ||
(41)
mathuräyäà sthitir brahman sarvadä me bhaviñyati | çaìkha-cakra-gadä-padma-vana-mälävåtas tu vai ||
viçveçvaraù (44): ko väsyävatärasyäçrayo nityam ity äçaìkya näräyaëo brahmäëaà pratyäha mathuräyäà sthitir iti | yo’haà çaìkha-cakrädibhir ävåtaù tu vai prasiddhaà tasya me sarvadä mathuräyäà sthitir bhaviñyati ity arthaù ||
brahmopaniñad-yogé (31): yä puré gopälädhiñöhitä bhavet tasyäà mathuräyäà sthitiù ||
çré-jévaù (45); prabodhänandaù (59): tad evaà 1çré-gopälasya sarva-çreñöhatvam uktvä1 padmanäbhaù svasyäpi tad-anugatià darçayati—mathuräyäm iti | sarvadä bhaviñyatéti etad-uttara-käle’pi sarvadaiva bhaviñyatéty arthaù | tad-ävaraëa-devatätveneti çeñaù | | pürva-täpanyäà (22) hi yantra-prasaìge väsudevädayo’pi tad-ävaraëatvena darçitäù—väsudevädéty ädinä | [Ponly] caturbhuja-çré-väsudeva-rüpeëa nijäyudhena viräjitam ||
(42)
viçva-rüpaà2 paraà jyotiù-svarüpaà rüpa-varjitaà | hådä mäà saàsmaran brahman mat-padaà yäti niçcitam ||
1 J only.2 cit-svarUpaM
50
uttara-täpané42||
viçveçvaraù (45): viçva-rüpam iti | viçva-rüpaà param utkåñöaà nityaà jyotiù-svarüpaà sva-prakäçaà caitanyätmakaà vastutaù rüpa-varjitaà mäà hådä saàsmaran puruñaù niçcitaà mat-padaà yäti ||
brahmopaniñad-yogé (32): na vyäkhyätam |
çré-jévaù (46); prabodhänandaù (60): tatra svasyäpy upäsanäm äha—viçva-rüpam iti | viçvaà sarvam eva rüpaà yasmin | cit-svarüpam iti kvacit päöhaù | paraà jyotiù parama-tejaù-svarüpam | ata eva svam asädhäraëaà rüpaà yasya tat | rüpa-varjitaà präkåta-rüpa-rahitam | mat-padaà mat-sthänam ||
(43)
mathurä-maëòale yastu jambu-dvépe sthito’pi vä | yo’rcayet pratimäà mäà ca sa me priyataro bhuvi ||43||
viçveçvaraù (46): kédåçé püjäseyety asyottaram äha—mathureti | mathurä-maëòale yas tu jambü-dvépe sthito’pi vä pratimäà çilädi-mayéà mäà ca dhyäna-bhävitaà bhuvi samyak arcayet sa me mama priyataro vallabho bhavati ||
brahmopaniñad-yogé (33): na vyäkhyätam |
çré-jévaù (47); prabodhänandaù (61): upäsanäyäm api pratimopäsanäyäù çreñöhatvaà darçayati—mathureti | jambüdvépa-mätre’pi sthito yo’rcayet | kim uta1 mathurä-maëòala-sthita2 ity arthaù | pratimäà mäm ceti pratimä-rüpaà mäm cety arthaù ||
(44)
1 P. has u.2 sthita not in J.
51
uttara-täpanétasyäm adhiñöhitaù kåñëa-rüpé püjyas tvayä sadä |
caturdhä cäsyädhikära-bhedatvena yajanti mäm ||44||
viçveçvaraù (47): tasyäm iti | he brahman ! tasyäà mathuräyäà adhiñöhitaù adhiñöhäya sthitaù kåñëa-rüpé ahaà tvayä sadä püjyaù | caturvyühaà janopadeçam abhipretya tatra sampradäyaà darçayati caturdhä veti | püjyatvena adhikriyanta iti adhikäräù asya rüpäëiteñäà bhedatvena bhinnatvena mäà caturdhä yajanti ||
brahmopaniñad-yogé: na vyäkhyätam ||
çré-jévaù (48); prabodhänandaù (62-63): tatra tatra kédåçé püjäsyeti çré-gändharvé-praçnasyottaraà viçeñeëa vadan çré-kåñëa-rüpasya püjyatve paramädhikyam äha—tasyäm iti | tvayä tu paramädhikäriëä kåñëa-rüpy eva tasyäà püjyo’ham, na tv etat padmanäbhädi-rüpaù | atha çré-kåñëam api kecid vyüha-bhedenopäsate | tad äha—caturdhä cäsyeti | asyopäsanasyädhikäri-bhedatvena tad-bhedenety arthaù | mäà çré-kåñëa-rüpiëaà yajati ||
(45)
yugänuvartino lokä yajantéha sumedhasaù |gopälaà sänujaà rämaà rukmiëyä saha tat-param ||
viçveçvaraù (48): idam eva vivåëoti—yugänuvartinaù sumedhaso lokäiha jambüdvépe gopälädikaà mäà yajanti | caturvyühaà vivåëoti gopälam iti | anu paçcät jäyete tau anujau pradyumnäniruddhau täbhyäà sahitaà sänujaà gopälam | kédåçaà ? räma-rukmiëyä saha vartamänam | tayä ca gopäla-saìkarñaëa-pradyumnäniruddhätmaka-caturvyühaù çaktyä sahita ukto bhavati | punaù kédåçaà ? tat-paraà rämädiñu anuraktam | yad vä tat-paraà ekägraà yathä syät tathä yajanta iti sambandhaù |
brahmopaniñad-yogé (34): idam eva vivåëoti—yugänuvartina iti ||
52
uttara-täpané
çré-jévaù (49); prabodhänandaù (64): anu paçcäj jäyete iti anujaupradyumnäniruddhau täbhyäà sahitaà sänujaà gopälam | kédåçaà ? räma-rukmiëyä saha vartamänaà sarvo’pi dvandvo vibhäñayaikavad bhavatéti småter eka-vacanam | tat-paraà yathä syät tathärcayet |sa eva paraù puruñärtho yatreti ||
(46)
gopälo’ham ajo nityaù pradyumno’haà sanätanaù |rämo’ham aniruddho’ham ätmänam arcayed budhaù ||46||
viçveçvaraù (49): ayaà caturvyüha eko viñëur eva na tu viñëoù påthag ity äha—gopälo’ham iti | gopälädayaç catväro’pi ahaà viñëur eva tataù ätmänaà viñëuà mäà caturvidhaà budhaù vidvän arcayet ity artaù ||
brahmopaniñad-yogé: na vyäkhyätam |
çré-jévaù (50); prabodhänandaù (65): atra ca pürvavad abhedopäsanaà darçayati—gopälo’ham iti | ätmänaà paramätmänam ||
(47)
mayoktena sva-dharmeëa niñkämeëa vibhägaçaù |tair ayaà püjanéyo vai bhadra-kåñëa-niväsibhiù ||47||
viçveçvaraù (50): mayokteneti | mayä manv-ädi-rüpiëä vibhägaço varëäçramdi-bheda-proktena sva-dharmeëa | bhadra-kåñëa-vanayoù niväsibhis taiù prasiddhaiù varëäçrama-dharmair ayaà caturvidhaù kåñëaù püjanéya ity arthaù ||
brahmopaniñad-yogé (36): bhadra-kåñëa-niväsibhiù bhadra-kåñëa-vanayoù niväsibhiù ||
53
uttara-täpanéçré-jévaù (51); prabodhänandaù (67-68): pürvokta-vana-dvaya-väsibhis tu mayokteneti båhad-gautaméya-tanträdau mayä çré-kåñëa-rüpeëa svayaà uktena sva-dharmeëa sva-präpakenopäsanena | bhadreti bhadra-vana-kåñëa-vana-niväsibhir ity arthaù ||
(48)
tad-dharma-gati-hénä ye tasyäà mayi paräyaëäù |kalinä grasitä ye vai teñäà tasyäm avasthitiù ||
viçveçvaraù (51): sva-dharma-vihénänäm api mat-paräyaëänäm eva mat-puryäm avasthitir na tv abhaktänäm ity äha—tad-dharma-gati-hénä iti | kalinä grasitä grastäù santaù tad-dharma-gati- hénä äçramäcära-rahitä api ye tasyäà puryäà mat-parä bhavanti vai teñäm eva tasyäà puryäm avasthitir nänyeñäm ity arthaù ||
brahmopaniñad-yogé (37): sväçramäcära-hénä api mad-bhaktäç cet mat-puryäm avasthitir yujyate na tv abhaktänäm ity äha—tad-dharmeti |
çré-jévaù (52); prabodhänandaù (68): mathuräyä mahimädhikyam äha—tad-dharmeti | bhagavad-dharma-rüpä yä gatis tayä hénä ye tathä ye ca tasyäà sthitvä mayi paräyaëäs tathä ye kalinä grasitäù päpätmänas teñäà sarveñäm eväviçeñeëa tasyäà mathuräyäm avasthitis tad-adhikäro bhavati | nänya-térthavat puëyätmanäm evety arthaù | yathoktam ädi-värähe-- yeñäà kväpi gatir nästi teñäà madhupuré gatiù iti |
(49)
yathä tvaà saha putrais tu yathä rudro gaëaiù saha |yathä çriyäbhiyukto’haà tathä bhakto mama priyaù ||49||
viçveçvaraù (52): atra hetum äha yatheti | yathä putraiù sanakädibhiù saha tvaà yathä ca gaëaiù saha rudraù, yathä ca
54
uttara-täpanéçriyä abhiyuktaù sahita ahaà mama priyaù, tathä bhakto mama priyaù | atas tatra puri bhaktänäm evävasthitir iti çeñaù |
brahmopaniñad-yogé (38): putrais tu sanakädibhiù |
çré-jévaù (53); prabodhänandaù (69): tatra bhaktänäà vaiçiñöyaà vadan gatià ca darçayati—yathä tvam iti ||
(50)
sa hoväcäbja-yoniù – caturbhir devaiù katham eko devaù syät |
ekam akñaraà yad viçrutam anekäkñaraà kathaà bhütam ||
viçveçvaraù (53a): ya evaà prabodhitaù | ha prasiddhaù | abjayonir uväca | kià ? caturbhir devaiù gopäla-rämädibhiù kathameko devaù syät ? anekeñäm ekatvaà vyähatam ity arthaù | ekam akñaraà yat praëaväkhyaà viçrutam tarhi kathaà gopäla-rämädy-anekäkñaraà bhütaà jätam ||
brahmopaniñad-yogé (39): na vyäkhyätam |
çré-jévaù (54); prabodhänandaù (70): çré-kåñëasya caturdhätve sandihya påcchatéty äha—sa hoväceti | caturbhé rämädi-saàjïair devaiù katham ekaù kåñëäkhya eva devaù syät | tatra yat käraëaà tad ucyatäm ity arthaù | kià ca praëavasyaikäkñaratvena prasiddestad-väco’säv eka eva syät | na tu catuñöayaù | tatas tasya catuñöayäkñarätmakaà vaktavyam ity äha—yat praëaväkhyam ekam eväkñaraà viçrutaà om ity ekäkñaraà brahmeti çästrävagataà tat khalv anekäkñaraà kathaà kena prakäreëa bhütaà babhüveti ||
(51)
sa hoväca taà hi vai –
55
uttara-täpanépürvaà hy ekam evädvitéyaà brahmäsét tasmäd avyaktam avyaktam eväkñaraà
tasmäd akñarät mahat tattvaà mahato vai haàkäras
tasmäd evähaàkärät païca tan-mäträëi tebhyo bhütäni tair ävåtam akñaraà bhavati ||
viçveçvaraù (53b): sa heti | evaà påñöaù ha prasiddhaù viñëuù taàhi vai uväca | ekasyänekätmakatva upapädayituà tasya jagan-müla-käraëatvaà vaktum äha pürvaà hi ekam evädvitéyam ity ädi | pürvaàsåñöeù präk ekaà sajätéya-bheda-rahitam eva çabdät svagata-bheda-rahitam advitéyaà vijätéya-bheda-rahitaà brahma äsét | tasmäd brahmaëaù avyaktaà sarva-kärya-käraëa-çaktiù avyaktam äsét | avyaktam eveti | yad avyaktaà tad akñaraà brahma eva tac-chakti-rüpatvät | tasmäd akñarän mahat-tattvam | mahato vai haàkäraù | ahaìkära-varëa-lopaç chändasaù | tasmäd evähaàkärät païca tan-mäträëi bhüta-sükñma-rüpäpara-paryäyäù | tebhyo bhütäni païca-mahä-bhütäni ity arthaù | tair ävåtam iti | taiù mahad-ädibhir iva måt ||
brahmopaniñad-yogé (39-41): brahmaëaù påñöaù sa hoväca | sväjïa-dåñöyä tasmäd avyaktam ekäkñaram | tebhyaù païcékåta-bhütäni tairävåtam akñaraà ghaöa-çaräv ädyävåta-måt-piëòavad ity arthaù ||
çré-jévaù (55); prabodhänandaù (71-72): tatra sa çré-näräyaëas taà ha sphuöam uväca | ekasminn api vastuny acintya-çaktyä sarvo’pi bhedaù sampadyata iti vyaktam upaviñöavän ity arthaù |
[P only] pürvaà héti [Both] atha yat påñöam ekam akñaraà yad viçrutam iti tad-vidhäpi saìgacchate | anaçvara-sarva-käraëa-vastu-gatatvena praëaväkhya-varëa-viçeñatvena ceti | tatra cästäàtävad anativilakñaëänäà caturëäà vyühänäà värtä | ativilakñaëasyajagato’pi tathätve saiva käraëam ity äha—pürvaà héti | pürvaà såñöeù präk | hi prasiddhau | ekam eva brahmäsét | tatra
56
uttara-täpanésvarüpa-1çakter vyaktatve’pi sa-lakñaëatväd ekam1 evety uktam | vilakñaëäyäù çakteù sakäryäyä lénatvenädvitéyam iti | tasmäd brahmaëas tv avyaktaà sarva-brahmäëòa-käraëa-çakti-samähära-rüpaà, tathä präkåtäkäçädi näma väcyaà vyaktam äsét2 | avyaktam evaikäkñaram iti | [J only] tac cävyaktaà çaktitvät--ekam evädvitéyam brahma ity uktam eka-rüpam akñaraà çaktamad brahma [Both] tad abhinnam eva çakti-çaktimator abhinna-vastutväd ity arthaù3 | tasmäd avyakta-tädätmyäpannäd akñarän mahan mahat-tattvaà | mahato vai haìkära4 ity atra a-kära-lopaç chändasaù | tasmäd evety ädi sugamam | tair ävåtam iti bahirmukhatäkärakais tair äcchannaà5 bhavati [P only] ghaöa-çaravädibhir [Both] ity arthaù | [J only] paräïci khäni vyatåëat svayambhüs tasmät paçyati [kaöha 2.1.1] ity ädi çruteù ||
(52)
akñaro’ham oàkäro’ham ajaro’maro’bhayo’måto brahmäbhayaà hi vai sa mukto’ham asmi | akñaro’ham asmi
||
viçveçvaraù (53c): akñaro’ham iti | avyäkåtäkñarätmako viñëuù oàkäraç cäham | oàkäräkñara-brahmaëa aikyopapädanäya oàkäre brahma-dharmän äha—ajara iti | ajaro’maro jarä-maraëa-çünyaù | abhayo’vidyä-käma-karma-çünyaù | amåta änandätmaka oàkära iti çeñaù | tathävidha-brahma-pratékatvät | atha akñara-dharmän äha brahmeti | akñaraù avyäkåtäkhyaù abhayaà hi vai brahma brahma-çakti-samudäya-rüpatvät | atha brahma-dharmän äha—mukto’ham iti |ahaà muktaù avidyä-sparça-rahitaù asmi akñaro’ham avinäçé aham asmi ity arthaù | oàkäro brahma tat-pratékatvät tathäkñaram avyäkåtaà brahma tac-chakti0-rüpatväd iti vivakñitärthaù |
1 zaktyäpy uktam (P)2 P. athäpräkåtäkäzädénäm avyaktam äsét |3 ity arthaù not in P.4 P. reads ahaGkäraù and drops the explanation.5 P. has bahir-acchannam
57
uttara-täpanébrahmopaniñad-yogé: na vyäkhyätam.
çré-jévaù (56); prabodhänandaù (73): tatra çré-padmanäbhaù svasyapürvoktäkñara-rüpatvena praëaväkñara-rüpatvena cäkñaratvaà vyaïjayan praëavasyäpi tad-dvaya-rüpeëäkñaratvaà darçayati—akñaro’ham oàkäro’ham iti | tatra oàkärasya tad-rüpatvam äha—ajara iti | hi yasmät | sa oàkäraù | ajaras tathä abhayämåto nirbhaya-paramänanda-rüpaù | hi yasmät | abhayaà yad brahma tad eva sa iti | svasya ca tad-rüpatvam upasaàharati—mukto’ham asmi |akñaro’ham asméti ||
(53)
sattä-mätraà viçva-rüpaà prakäçaà vyäpakaà tathä |ekam evädvayaà brahma mäyayä tu catuñöayam ||
viçveçvaraù (53d): nanv evaà brahma cet kathaà catuñöayaà sampannam ity äçaìkya mantram äha—sattä-mätram iti | sattä-mätraàviçva-rüpaà prakäçaà vyäpakaà tathä |ekam evädvayaà brahma mäyayä tu catuñöayam iti spañöam ||
brahmopaniñad-yogé: na vyäkhyätam.
çré-jévaù (57); prabodhänandaù (74): tad evaà jagad-aëòa-rüpaà bhedaà dåñöäntayitvä därñöäntikaà caturvyüha-rüpam api darçayan |oàkärasya varëa-rüpatvenäpi bhedaà darçayati—sattä-mätram iti çloka-dvayena | sattä bhävaù sac-cid-änanda-lakñaëaù | tatra cittvaà jaòa-pratiyogitvam | änandatvaà duùkha-pratiyogitvam iti tad-dvaya-pratiyogi kim api yad vastu tan-mätraà tat-svarüpam ityarthaù | çaktyä tu viçva-rüpaà viçvam anantaà rüpaà rüpa-guëa-lélä-vaibhavaà yatra tat | yataù prakäçaà prakäçavat sva-para-guëa-prakäçakam ata eva vyäpakaà tad édåçam ekam ity ädinä pürvoktaà yad brahma tad eva mäyayä svopäsakän prati kåpayä sämänyatas tävac catuñöayaà bhavac-caturdhävirbhavati—mäyä dambhekåpäyäà ca iti viçva-prakäçät | ekasyaiva tasya tattvasya mäyopädhitvena mal-lakñaëa-puruña-nämäkñara-rüpatvaà svataù
58
uttara-täpanépürëa-bhagavad-rüpatvam upäsanänusäreëa vibhaktatayä uditvaratvaàceti bhävaù ||
(54-55)
rohiëé-tanayo rämo a-käräkñara-sambhavaù |taijasätmakaù pradyumno u-käräkñara-sambhavaù ||präjïätmako’niruddho ma-käräkñara-sambhavaù |
ardha-mäträtmakaù kåñëo yasmin viçvaà pratiñöhitam ||
viçveçvaraù (55-56): mäyayä catuñöayatvaà vivåëoti rohiëé-tanayaiti | a-käräkñarävacchinnayä mäyayä sambhavaù ävirbhävo yasya saùa-käräkñara-sambhavo rohiëé-tanayo rämaù | viçvätmako jägrad-avasthädhiñöhätå-samañöi-rüpa ity arthaù | taijasätmaka iti | u-käräkñarävacchinnayä mäyayä prädurbhütaù pradyumnaù taijasätmaka svapnävasthädhiñöhätå-samañöi-rüpa ity arthaù |
präjïätmaka iti | ma-käräkñarävacchinnayä mäyayä prädurbhütaù aniruddhaù präjïätmakaù suñuptävasthädhiñöhätå-samañöi-rüpa ity arthaù | çré-kåñëas tu avasthä-trayätétaà turéyaà dhämety äha ardha-mäträtmaka iti | ardha-mäträ viçeñato’nuccäryä ardha-mäträ sthitä nityä yänuccaryä viçeñataù iti småteù | tad-ätmakaù tat-prakäçakaù kåñëaù yasmin sad-änandätmake kåñëe viçvaà pratiñöhitaà adhyastam ||
brahmopaniñad-yogé (42-43): katham ekasya cäturvidhyam ity atra rohiëé-tanaya iti | kåñëasya avasthätraya-tad-adhyäkñätétatvena turya-rüpatvät kåñëo brahmaivety arthaù |
çré-jévaù (58); prabodhänandaù (75): atha tac-catuñöaya-vibhägaà vadan tatra varëa-rüpatvenäpy akñara-çabda-väcya-tad-vyaïjakasya oàkarasya vibhägam api darçayati—rohiëéti | atra rohiëé-tanayatayä nirdeçaç caturvyühäntara-bhrama-niräsärthaù | a-käräkñareti tena praëavädy-akñareëa japtena1 sambhavaù
1 Not in P.59
uttara-täpanéprädurbhävo yasya saù | so’yaà ca viçvätmako jïeyaù | taijasa-präjïätmakatayä pradyumnäniruddhayor vakñyamäëatvät | viçva-çabdenätra prasphuöam aiçvaryam | taijasa-präjïa-çabdäbhyäà tato nyüna-nyünam | jägrad-ädy-avasthä-bhedena jévasyaiva1 tat-tad-ätmakatvät | rämasya tåtéyordhva-vakñyamäëatvena präjïätmakatäyä eva vyavasthäpanéyatvät2 |
[P only] oàkärasyaikäkñaratve’pi a-käro-kära-makärärdha-mätra-niñpannatvät tasyänekäkñaratvaà väsudeva-saìkarñaëa-pradyumnäniruddhäù | ardha-mäträtmaka iti seyam ardha-mäträ 4bindu-nädätmakä tasyaiva ca turyatvät sarvo’pi praëava3 ucyate |ata eva pürëa-praëava-bindu-nädeneti çré-kåñëasya-pürëatvaà darçitam |
[J only] ardha-mäträtmaka iti seyam ardha-mäträ näda ucyate | tasyaiva caturthatvät | ardha-mäträ-çabdaç cäjahal-lakñaëayä etad-antaù sarvo’pi praëava ucyate | kevalasya taj-japasyäsambhavät | ata eva pürëa-praëava-vyaìgatvena kåñëasya pürëatvaà darçitam |
[Both] tad eväha—yasmin viçvaà pratiñöhitam iti | [P only] tathätra sambhava-padam anuktvätma-padoktiù praëava-mähätmyäya punas tad-abhede uktaù | [Both] so’yaà praëavaù çabda-rüpaù çré-bhagavad-avatära eva mantavya4 iti ||
(56)
kåñëätmikä jagat-kartré müla-prakåti-rukmiëé |vraja-stré-jana-sambhüta-çrutibhyo brahma-saìgataù |
praëavatvena prakåtià vadanti brahma-vädinaù ||
1 jévasyeva (P)2 Not in P.3 J. näda 4 Not in P.
60
uttara-täpanéviçveçvaraù (56): bindu-pratipädya-rukmiëé müla-prakåti-rüpety äha kåñëätmiketi | kåñëa-çakti-rüpatvät çakti-çaktimatoç cäbhedätkåñëa-svarüpä jagatkartré müla-prakåtir jïätavyeti çeñaù | kédåçérukmiëéty äha vraja-stré-jana-sambhüteti | vraja-stré-jane sambhütäù prasiddhä yäù çrutayas täbhyaù prasiddho yo brahma-saìgas tasmädd hetoù |
brahmopaniñad-yogé (44a): bindu-pratipädya-rukmiëé-svarüpam äha kåñëeti | çakti-çaktimator äbhedät kåñëätmikä rukmiëé jagatkartrémüla-prakåtiù | saiva vrastré rädhä-rupiëé prakåtiù | vraja-stré-janeñu sambhütäù çrutayas täbhyo brahma-saìgataù praëavatvaà tasyä brahma-vädinaù prakåtitvaà vadanti |
prabodhänandaù (76): yasmin sadänandätmaka-kåñëa-çakti-rüpatvät çakti-çaktimator abhedät kåñëa-svarüpä jagatkartré müla-prakåtir jïätavyeti çeñaù | vraja-stré çré-rädhä-rüpiëé tatra sä rukmiëé prakåñöa-tad-rüpatvät prakåtir ity äha | jana-sambhüteti janeñu sambhütäù yäù çrutayas täbhyaù prasiddho yo brahma-saìgas tasmäddhetor yat praëavatvaà prakåti-stutitvaà prasiddhis tasyä brahmavädinaù prakåtitvaà vadanti | kåñëa-tädätmyäpannatvät kåñëätmikety uktam | jagat-kartré müla-prakåti-rüpeti | vraja-stré-jana-sambhüta-çrutibhya iti | täsäà brahmaëä sarvato båhatva-yuktena saìgädd hetoù praëavatvena prakåñöatayä çruténäm apy abhivyaktävirbhäva-prakåtitvaà såñöatvaà vadanti brahma-vädinaù veda-vadana-çéläù veda-prämäëye vadanti | yathoktaà väräëasyäà viçäläkñé vimalä puruñottam | rukmiëé dväravatyäà tu rädhä våndävane vane ||
--o)0(o--
(57)
tasmäd oàkära-sambhüto gopälo viçva-sambhavaù ||
viçveçvaraù (57): praëavatvaà prakåñöa-stutitvaà asat-sattvädi-guëäropa-hetutvaà tena hetunä brahmavädinaù | yad vä viçva-
61
uttara-täpanétaijasädi-rüpeëa caturdhä saàsthitam ity arthaù | tasyä prakåtitvaà vadanti | tasmät brahma-svarüpatvät oàkäreëa sambhütaù prakåti-pratipädyatvät prädurbhüto gopälaù viçva-saàsthita ity arthaù ||
brahmopaniñad-yogé (45a): yasmäd evaà tasmät asya brahma-svarüpatvät oàkära-sambhütaù oàkärärthatayä tat-pratipädyatvät | viçvädhäräntaryämitayä sthitatvät viçva-saàsthitaù | kià vaktavyaà caturdhä saàsthita iti |
jévaù (60); prabodhänandaù (77) : tasmäd iti gopälaù oàkära-samyak-präptaù | tasmäd brahma-rüpatväd oàkäreëa sambhütaù pratipädyatvät prädurbhüto gopälaù | viçva-saàsthito viçväkäreëa saàsthitaù | bahudhä saàsthita ity arthaù ||
--o)0(o--
(58)
klém oàkärasyaikyatvaà paöhyate brahma-vädibhiù |mathuräyäà viçeñeëa mäà dhyäyan mokñam açnute ||
viçveçvaraù (58): klém oàkärasyaikyatvam iti | klém oàkärayoù aikyatvaà brahma-vädino vadanti | ataù tat paöhyate béjädyaù samantra ity arthaù | ukta-gopäla-bhajanaà mathuräyäm atiçayena jhaöiti mokña-phaladam ity äha mathuräyäm iti | mathuräyäà mäà dhyäyan viçväkäreëa saàsthitaù kià punar vaktavyaà caturdhä saàsthitaù viçeñeëa çéghraà mokñaà präpnotéty arthaù ||
brahmopaniñad-yogé (45): yasmäd evaà tasmät asya brahma-rüpatvät oàkära-sambhütaù oàkärärthatayä tat-pratipädyatvät | viçvädhäräntaryämitayä sthitatvät viçva-saàsthitaù | kià vaktavyaà caturdhä saàsthita iti | klém-oàkärayor ekatvaà brahma-vädino vadanti béja-dvayasyaikärtha-paryavasäyitvät | mathuräyäà mad-bhajanaà çéghra-phaladam ity äha—mathuräyäm iti ||
62
uttara-täpanéjévaù (61); prabodhänandaù (78-79): nanu kléà-kärasyaiva tan-mahä-mantra-béjatvaà prasiddhaà taträha klém iti | kléà-kära oàkärayor ekaà evaikyaà tasya bhäva aikyatvam ekatvaà dvayam idaàtulya-svarüpaà tulya-çaktikaà tulya-pratipädyaà ceti praëava-vyäkhyänena tasyärthaù kathitaù iti | brahmavädibhir vedärtha-tattvajïaiù ||78||
atha püjä-prastävena dhyänaà tasya sthäna-viçeñaà cäha mathuräyämiti | mathuräyäm atiçayena jhaöiti mokñam açnute | mat-präpti-vighnäd vimokaà präpnoti ||79||
--o)0(o--
(59-62)
añöa-patraà vikasitaà håta-padmaà tatra saàsthitam |divya-dhvajätapatrais tu cihnitaà caraëa-dvayam ||59||çrévatsa-läïchanaà håt-sthaà kaustubhaà prabhayä yutam
|catur-bhujaà çaìkha-cakra-çärìga-padma-gadänvitam ||
60||sukeyuränvitaà bähuà kaëöhaà mälä-suçobhitam |
dyumat-kiréöa-valayaà sphuran-makara-kuëòalam ||61||hiraëmayaà saumya-tanuà sva-bhaktäyäbhaya-pradam |
dhyäyen manasi mäà nityaà veëu-çåìga-dharaà tu vä ||62||
viçveçvaraù (59-62): mäà dhyäyan ity anena sücitaà dhyänaà viçadayati añöa-patraà vikasitaà håt-padmaà tatra saàsthitaà divya-dhvajätapatrais tu cihnitaà caraëa-dvayam iti | añöa-patra-vikasita-hådaya-kamala-saàsthitaà mäà nityaà dhyäyed ity agreëaiva sambandhaù | taträdau divya-dhvajätapatraiù cihnitaà caraëa-dvayaà dhyäyet ||
63
uttara-täpanéhåt-sthaà çrévatsa-läïchanaà prabhayä yutaà ca kaustubhaà dhyäyet| caturbhujaà caturbhir guëitaà bhujaà çaìkha-cakra-gadä-çärìga-padmänvitaà dhyäyet | çärìga-padamayor eka-kare sthitir iti bodhyam | tena kara-catuñöaye païca-dhäraëam upapannam ||
bähuà ca sukeyuraiù aìgadaiù anvitaà dhyäyet | bähum ity eka-vacanaà jäty-abhipräyeëa | tathä kaëöhaà mälä-suçobhitaà dhyäyet | tathä dyuman déptimän kiréöaù taà smaret | tathä sphuranté makaräkäre kuëòale tayor dvayam ity arthaù ||
hiraëmayaà dedépyamänaà viñëuà tathä saumya-tanuà prasanna-madhuräkåtià sva-bhaktäya sva-bhaktebhyaù abhaya-pradaà mokñadam ity arthaù | athavä dvibhujaà dhyäyed ity äha veëu-çåìga-dharaà tu veti ||
brahmopaniñad-yogé (46-49): håt-sthaà çrévatsa-läïchanaà mäà dhyäyed ity arthaù ||
jévaù (62-65); prabodhänandaù (80): dhyänaà viçadayati añöa-patram iti veëu-çåìga-dharaà vety antena | håt-padmam iti upäsakänäà hådi dhyeyaà padmam | tatra mathuräyäà saàsthitaà dhyäyed iti gata-caturthenänvayaù | çaìkhädi-cihnitaà caturbhujaàdhyäyet | caturbhujatve païcäyudha-dhäraëam anupanayati çärìgasyägre sthitir jïeyä | dyumat dedépyamänaà saumya-tanuà prasanna-madhuräkåtiù | hiraëyaà prakäça-bahulaà caraëa-dvayaà dhyäyet | sukeyüränvitaà bähuà dhyäyet | tathä kaëöha-mälayä suçobhitaà dhyäyet | saumya-tanuà madhuräkåtià abhaya-pradaà mokña-padaà athavä dvibhujaà dhyäyet veëu-çåìga-dharaà çré-kåñëaàgopa-veçaà dhyäyet ||80||
--o)0(o--
(63)
mathyate tu jagat sarvaà brahma-jïänena yena vä |64
uttara-täpanétat1-sära-bhütaà yad yasyäà mathurä sä nigadyate ||63||
viçveçvaraù (63): athamathurä-çabdärtham äha—mathyate sarvaà jagat aneneti mathaà brahma-jïänaà gopäla-svarüpaà ca brahma-jïänena madana-gopäla-svarüpeëa vä iti sambandhaù | yat adhiñöhänaà hi samyak jïätaà sad jagad-bhramaà nivartayati tat-sära-bhütaà yasyäà sä mathurä puréty arthaù |
brahmopaniñad-yogé (50): mathurä-çabdärtham äha—mathyata iti | anenedaà sarvaà jagat mathyata iti mathanaà brahma-jïänaà mat-svarüpaà vä adhiñöhänasyäropa-bhrama-niräsakatvät | mat-sära-bhütaà svarüpaà yasyäà niñaëëaà sä mathurä-puréty arthaù ||
çré-jévaù (66); prabodhänandaù (81): mathurä-pada-niruktyä dhyäna-sthänasya mähätmya-viçeñaà darçayati—mathyata iti | jagat sarvaà avagähamänena yena jïänena brahmeti brahmäkhyaà bhagavat-tattvaà mathyate dadhy-avagähamänena2 manthänena navanétavad vyaktékriyate | vä-çabdäd anukta-samuccayärthäd bhakti-yogena vä yena | tad dvayaà yasyäà sära-bhütaà sarvotkåñöaà3 sä mathurä nigadyate | mathyate yena tan mathur jïäna-bhakty-äkhyaà sädhanaàtad yogän mathurety arthaù | [J only] auëädikena matvarthéyena casiddheù ||
--o)0(o--
(64)
añöa-dik-pälibhir bhümiù padmaà vikasitaà jagat |saàsärärëava-saïjätaà sevitaà mama mänase ||64||
viçveçvaraù (64): hådaya-sthitaà vikasitam añöa-patraà padmaà vyäkaroti añöa-dik-pälibhir iti | añöa-dik-pälair eva patraiù
1 mat (BY)2 not in P3 sära-bhUtaà sarvotkåñöaà (not in J)
65
uttara-täpanésevitaà padmaà mama mänase antaù-karaëe vikasitaà sat bhümir eva jagat jagad-äçrayaà saàsärärëava-saàjätaà utpannam ity arthaù ||
brahmopaniñad-yogé (51): na kiàcid vyäkhyätam.
çré-jévaù (67); prabodhänandaù (82): atha mandädhikäriëäà viräò-upäsanänäm api sva-püjäìga-dhyänatvena kalpayati añöeti | añöabhir dik-pälibhir dik-pälair yad bhümi-rüpaà padmaà vikasitaàprakäçamänaà tad eva saàsärärëava-saïjätaà pralaya1-samudrodbhavaà taj jagat sarvam eva mama mänase sevitaà yat padmaà håt-kamaläkhyaà tad-rüpeëopäsyam iti çeñaù | dik-pälabhir iti päöhe bhisa aisa-bhävaç chandasaù (ï. only) etvä-bhävaç ca ||82||
--o)0(o--
(65)
candra-sürya-tviño divya-dhvajä merur hiraëmayaù |ätapatraà brahma-lokam adhordhvaà caraëaà småtam ||65||
viçveçvaraù (65): divya-dhvajätapatraiç cihnitaà caraëa-dvayaà vyäkaroti candra-sürya-tviña iti | candrasürya-tviña eva divyä dhvajäù | merur iti | meruù parvataù sa eva hiraëmayaù chatra-daëòaù | ätapatram iti | brahma-loka eva ätapatraà daëòa-sthänéya-merüpari vartamänatvät | adhordhvam iti | brahmäëòasya adha ürdhvaà caraëaà caraëa-dvayaà småtam ity arthaù | adhordhvamiti sandhiù caraëam iti klébatvaà ca chändasam ||
brahmopaniñad-yogé (52): candrasürya-tviña eva divya-dhvajäù chatra-daëòo merur brahma-loka ätapatram ||
çré-jévaù (68); prabodhänandaù (83): candra-sürya-tviña iti | candra-süryädénäà jyotéàñi täni mama divyä alaukikya tviña ity
1 prapaïca (J)66
uttara-täpanéupäsyam ity arthaù | merus tu mama hiraëmaya1-dhvajärüpeëopäsya ity arthaù | brahma-lokaà mamätapatram upäséta | adhordhvaà adha-ürdhva-bhävena vartamänaà sapta-pätälaà caraëaà småtam | [J only]sandhi-klébatve chändase ||83||
--o)0(o--
(66)
çrévatsaà ca svarüpaà ca vartate läïchanaiù saha |çrévatsa-läïchanaà tasmät kathyate brahma-vädibhiù ||
66||
viçveçvaraù (66): çrévatsa-läïchana-çabdättham äha | brahma-vädibhis tasmät hetoù çrévatsa-läïchanaà kathyate tasmät läïchanaiù sahitaà çré-vatsaà çré-vallabhaà svarüpam eva parameçvarasya vartata ity arthaù | ähitägny-äditvät çrévatsa-çabdasya pürva-nipätaù ||
brahmopaniñad-yogé (53): na vyäkhyätam.
çré-jévaù (69); prabodhänandaù (84): çrévatsam iti | çrévatsaà tävat tan-nija-vigrahe gautaméyädi-dåñöyä svataù çubhra-varëaà cacakraval2-läïchanair bhävärtha-dépikädi-saàmatyä dakñiëävarta-roma-küpaiù saha vartate | viräò-vigrahe ca svarüpaà ca vairäja-jéva-lakñaëam | läïchanair viräò-avayavaiù saha vartate | ataù sämyäbhäsäj jévätmano’pi çrévatsatvaà kathyate3 | tasmäd viräja-jéva-lakñaëaà svarüpaà çrévatsa-läïchanaà kathyate | [J only] läïchana-sahitaà çrévatsaà çrévatsa-läïchanam iti räjadantavat pürva-nipätaù ||84||
--o)0(o--
1 J only.2 J. candravat3 J. kalpyate
67
uttara-täpané(67)
yena süryägni-väk-candraà tejasä sva-svarüpiëä |vartate kaustubhäkhyaà hi maëià vadantéça-mäninaù ||
67||
viçveçvaraù (67): kaustubha-çabdärtham äha yena süryägni-väg iti | kaù arkaù | aù väk | au candrägné ity asya ekasaya eka-deça-sämyät a-käras tu varëa-sämyät väk etat sarvaà stobhati paratantratayä yena sva-svarüpiëä tejasä pravartate | taà cit-svarüpam eva éça-mäninaù éçvarärädhakäù kaustubhäkhyaà maëià vadanti ||
brahmopaniñad-yogé (54): kaustubha-çabdärtham äha—yeneti | süryädayaù paratantratayä yena svarüpiëä tejasä pravartate te tac-cit-svarüpa-maheça-mäninaù éçvarärädhakäù kaustubhäkhyaà maëià pravadanti ||
çré-jévaù (70); prabodhänandaù (85) : yena sva-svarüpiëä sarva-jéväçrayeëa1 tejasä süryägni-väk-candräëäà samähäro vartate sphurati | taà2 kaustubhäkhyaà maëià süryädi-rüpam eva vadanti | süryädikaà kaustubhäbhedenopäsata ity arthaù | ke ? éça-mäninaù |viräò éçvara-buddhayaù ity arthaù3 | nirucyate ca—kaù sürya-lakñaëa-rüpatväd agniç ca4 | [J only] aù väk, väcaù prathamatvät | auç candraù glau-padasyaika-deçena tad-dhäraëäd apy akñara-sämyena nirbrüyäd iti nairuktäù | [Both] tat-tad-rüpaà tejas tu bhäti sva-svarüpeëa vyäpnotéti | [P only] akäras tu suvarëaà syätväk etat sarvaà tu parama-tattva-para-tantratayä vartate cit ca rüpam eveti ||85||
--o)0(o--
1 J. sarveñäà jéva-svarUpasyäzrayeNa 2 J. only3 ity arthaù (J only)4 J. kaù sUryas tat-samatväd agniz ca |
68
uttara-täpané(68)
sattvaà rajas tama iti ahaàkäraç catur-bhujaù |païca-bhütätmakaà çaìkhaà kare rajasi saàsthitam ||68||
viçveçvaraù (68): caturguëita-bhujaà vivåëoti—sattvaà rajas tama iti | ahaìkäraç caturbhuja iti | guëa-trayam ahaìkäraç ca iti caturbhujaù ity arthaù | guëa-krameëa sattvasyädau nirdiñöatve’piäyudha-kramam anuruddhädau rajaù-kara-sthitaà çaìkhaà vivåëoti païca-bhütätmakam iti païca-bhütätmakaà çaìkhaà rajo-guëa-rüpe kare saàsthitaà budhä viduù | rajo-guëa-janya-kriyotpädyatväd ityarthaù ||
brahmopaniñad-yogé (55): caturguëita-bhujaà vivåëoti—sattvam iti | sattvädi-triguëena ahaìkäraç ceti caturbhujaù | rajo-guëa-viçiñöaà çaìkhaà kare sthitaà budhäù viduù ity arthaù ||
çré-jévaù (71); prabodhänandaù (86) : sattva rajas tama iti ahaìkäraç ceti caturbhujatvena kalpitair viräò api caturbhuja ityarthaù | tasmäc catväras te bhagavad-bhujatvenopäsyä iti bhävaù |[P only] evaà rajasaù kara-viçeñatvena païca-bhütäni ca çaìkhatvenäsyäni evam uttaraträpi | guëa-trayam ahaìkäraç ca tat-kara-viçeñatvena kalpyata iti ||
--o)0(o--
(69)
bäla-svarüpam atyantaà manaç cakraà nigadyate |ädyä mäyä bhavec chärìgaà padmaà viçvaà kare sthitam ||
69||
viçveçvaraù (69): bäla-svarüpam iti | atyantaà yaù balaù tadvad viçuddhaà mana eva sattväkhye kare sthitaà cakraà nigadyate | ädyä jagan-müla-käraëaà mäyä sä eva çärìgaà viçväkhyaà padmaà ca
69
uttara-täpanétamo-guëa-lakñaëe kare sthitaà nigadyate tamo-guëäyatta-sthitikatvät ||
brahmopaniñad-yogé (56): viçuddhaà mana eva sattväkhye kare sthitaà cakraà nigadyate || çré-jévaù (72); prabodhänandaù (87-88) : evaà rajasaù kara-viçeñatvena païca-bhütäni ca çaìkhatvenopäsyäni, evam uttaraträpiguëa-dvayam ahaìkäraç ca kara-viçeñatvena kalpyam | bäla-svarüpamiti atyantaà yo bälas tadvac calaà mana eva cakraà nigadyate cakratvenopäsyate | cala-svarüpam iti kvacit päöhaù | såñöi-sthity-ädi-krama-präptatvät kare sattva iti jïeyam | ädyä vikñepa-çakti-rüpä mäyä saiva çärìgam | tad-rüpatvenopäsyam ity arthaù | viçvam eva kare sthitaà yat padmaà tad-rüpatvenopäsyaà tama evätra karatvena kalpyam |
--o)0(o--
(70)
ädyä vidyä gadä vedyä sarvadä me kare sthitä |dharmärtha-käma-keyürair divyair divya-mahéritaiù1 ||
70||
viçveçvaraù (70): ädyä vidyeti | ät prasannät viñëor bhaktänäà hådi saàsära-nirasanäyävirbhavatéti prasiddhä yä ädyä vidyä brahmäham asméti vidyä saiva gadä vedyä sarvadä me mama kare ahaìkäräkhye sthitä ahaà-våtti-rüpatvät | keyürair anvitaà bähuà vivåëoti dharmärtha-kämeti | puruñärtha-traya-lakñaëaiù keyüraiù anvitam ity arthaù | kédåçaiù keyüraiù divya-mahyäm éritaiù ||
brahmopaniñad-yogé (57-61): ahaà brahmäsméti våttir eva ädyä vidyä saiva mat-kara-gata-gadeti vedyä bhavati ||
1 P. nityam avAritaiH |70
uttara-täpanéçré-jévaù (73); prabodhänandaù (89a): ädyä vidyety atra karatvenopäsyo’haìkära iti jïeyam | dharmärtha-käma-rüpaiù [J only] tad-upalakñaëatvena mokña-paryavasänaiù [Both] keyürair keyüratvenopäsyais tair anvito viräd-upäsya ity arthaù | [J only]kédåçaiù ? svayaà divyair alaukikair divya-mahibhis tädåça-mahimabhiç ca éritaiù stutaiù |
--o)0(o--
(71)
kaëöhaà tu nirguëaà proktaà mälyate ädyayäjayä |mälä nigadyate brahmaàs tava putrais tu mänasaiù ||71||
viçveçvaraù (71): kaëöha-mäläsuçobhitam iti vyäkaroti kaëöhaà tv iti | proktaà präg uktaà kaëöhaà nirguëaà brahma jänéyäd iti çeñaù | tat brahma ädyayä ajayä mäyayä mälyate prapaïcäbharaëena bhüñyate ato hetoù tava mänasaiù putraiù sanakädibhis tv ädyä mäyä mälä nigadyate ity arthaù ||
brahmopaniñad-yogé (58): na vyäkhyätam |
çré-jévaù (74); prabodhänandaù (89b): [J only] nirguëaà yad brahma nirviçeñaà jïänaà tat kaëöhatayopäsyam ity arthaù | [Both]tac cädyayä ajayayä [P only] kaëöhaà mälyate prapaïcäbharaëena bhüñyate nirguëaà brahmajyotéti çeñaù | [Both] ajayävaraëa-çakti-rüpayä yayä mälyate ävriyate saiva mälä nigadyate | mälyatayopäsitaà vidhéyata ity arthaù ||
--o)0(o--
(72)
küöasthaà yat svarüpaà ca kirétaà pravadanti mäm |kñarottamaà prasphurantaà kuëòalaà yugalaà småtam ||
71
uttara-täpané
viçveçvaraù (72): dyumat-kirétam iti vyäkaroti | budhäù küöasthaàsat-svarüpaà mäm kiréöaà pravadanti sarva-çreñöhatväd iti çeñaù |sphuran-makara-kuëòalam iti vyäkaroti kñarottamam iti | kñaraù sarväëi bhütäni sthira-jaìgamamäni uttamaù jévaç caitat yugalaà dvayaà småtiaà prasiddhaà kuëòalaà pravadanti iti sambandhaù ||
brahmopaniñad-yogé (59): na vyäkhyätam |
çré-jévaù (75); prabodhänandaù (90) : küöastham avikåtaà yat svarüpaà sarva-käraëam akñara-çabdenoktaà mäà näräyaëaà kirétaà pravadanti | kiréta-rüpatvenopäsyata ity arthaù | kñare jagati uttamaà säìkhyaà yogaç cety atad yugalaà dvayaà småtam | prasiddhaà kuëòalaà pravadantéti sambandhaù | tathä ca çré-bhägavate bibharti säìkhyaà yogaà ca devo makara-kuëòale [BhP 12.11.12] iti | yatra tv anya eva panthäù spañöa-çruti-puräëayos tatra tu sampradäya-bhedena pärthakyaà mantavyam ||
--o)0(o--
(73)
dhyäyen mama priyo nityaà mokñam adhigacchati |sa mukto bhavati tasmai ätmänaà ca dadämi vai ||73||
viçveçvaraù (73): kuëòaläntarviçiñöa-svarüpa-dhyäna-phalam äha—dhyäyed iti | yaù kuëòaläntar-viçiñöam | mäà dhyäyet sa mokñam adhigacchati | mokñas tu sarvänartha-nivåtti-rüpaù paramänandäväptiç ceti vyäkaroti | sa mukto bhavati tasmai ätmänaà dadäméti dvitéya-pädaù chändasatvät saptäkñaraù vai ||73||
brahmopaniñad-yogé: na vyäkhyätam.
72
uttara-täpanéçré-jévaù (76); prabodhänandaù (91) : tad evaà manträdhikäriëäà1 dhyänam uktvä tasya ca phalaà säkñät tad-dhyänam evety abhipretyatasya tu phalam äha—dhyäyed iti | mokñädhigamam eva viçiñöatayopadiçati—sa mukto bhavati saàsära-bandhaà tyajati | nakevalam etävat tasmai ätmänaà ca dadämi | tat-prema2-vaço bhaväméty arthaù ||
--o)0(o--
(74)
etat sarvaà bhaviñyad vai mayä proktaà vidhe tava |svarüpaà dvividhaà caiva saguëaà nirguëätmakam ||74||
viçveçvaraù: uktaà dhyänam upasaàharati etat sarvam iti | spañöam||
brahmopaniñad-yogé: na vyäkhyätam.
çré-jévaù (77); prabodhänandaù (92) : upasaàharati—etad iti | bhaviñyad agre bhavitäpy anubhavanéyam upadeçyaà cety arthaù | etad iti vivåëoti—[P only] bhaviñyad vidher vidhänaà tava tubhyaà[Both] saguëaà añöa-dik-pälibhir [2.64] ity ädinä proktaà viräò-äkäram | nirguëaà añöa-patraà vikasitam [2.59] ity ädinä proktaà caturbhuja-svarüpaà veëu-çåìa-dharaà tu vä iti dvibhujäkäraà çré-kåñëa-gopäla-rüpaà ceti3 ||92||
--o)0(o--
(75)
sa hoväcäbja-yoniù | vyaktänäà mürténäà proktänäàkathaà tvämaraëäni bhavanti kathaà vä devä yajanti
1 P. mandädhikäriNäM2 prema not in P.3 After proktaà, J. has only caturbhuja-dvibhuäkäram.
73
uttara-täpanérudrä yajanti brahmä yajati brahmajä yajanti vinäyakäyajanti dvädaçädityä yajanti vasavo yajanti apsarasoyajanti gandharvä yajanti | svapadänugä antardhäne
tiñöhati | käà manuñyä yajanti ||
viçveçvaraù (75): sa hoväceti | präg-ukta-mürténäm äbharaëa-yajana-vidhià jijïäsuù sa ha abjayonir ity uväca ity arthaù | vyaktänäà mürténäm iti präg-ukta-dvädaça-mürtiñu vyaktänäà mürténäm tu katham äbharaëäni bhavanti | kathaà vä devä yajanti rudrä yajanti brahmä yajati brahmajä yajanti vinäyakä yajanti dvädaçädityä yajanti vasavo yajanti apsaraso yajanti gandharvä yajanti iti spañöam | kathaà yajanti käà ca yajanti ity arthaù | sva-padänugä ca kä antardhäne ca kä tiñöhanti iti praçnärthaù | käà manuñyä iti | yajanti käà mürtià manuñyäù kathaà ca ity arthaù || brahmopaniñad-yogé (62): evaà bhagavat-süktim äkarëya sa hoväca kim iti | vyakténäm iti ||
çré-jévaù (78); prabodhänandaù (93-94): tatra brahmaëaù sandehaà darçayati—sa hoväceti | [P only] präg uktaà mürtiç cäbharaëa-yajana-vidhià ca jijïäsuù sa abja-yoniù ha sphuöam uväca || [Both] vyaktänäà upäsakeñu prakaöänäà tatra hi rämasya räma-mürtiù [2.32] ity ädinä proktänäà mürténäm kena prakäreëäbharaëäni kathyante1 | kathaà devä yajantéti | kathaà yajanti käà ca yajantéty arthaù | vyakténäm iti päöhe påthag-bhütänäm ity artaù | tatra pürvoktä devä marutaù | sva-padänugetiyä ekädaçameti sva-padaà gatä [2.33] ity uktä sä kédåçé ? täà ca kathaà yajantéty arthaù | antardhäne tiñöhatéti ca yä daçaméty antardhäne tiñöhati [2.33] ity uktä | sä ca kédåçéty adi | käà manuñyä yajantéti | yä dvädaçameti bhümyäà hi tiñöhati [2.33] ityuktä, sä ca kédrçéty ädi | atra vyakta-mürténäà katham äbharaëänibhavantéty ekaù praçnaù kåtaù2 | kathaà devä yajantéty ädi
1 P. rüpyante2 J. has prathamaù for kåtaù.
74
uttara-täpanédvitéyaù praçnaù | käà mürtià ke yajantéti tåtéyaù praçno vä-çabdäd abhimataù ||
--o)0(o--
(76)
sa hoväca taà hi vai näräyaëo devaù | ädyä avyaktä dvädaça-mürtayaù sarveñu lokeñu sarveñu deveñu sarveñu manuñyeñu tiñöhanti ||
viçveçvaraù (76): sa hoväceti | sa eva brahmaëä påñöo näräyaëo devas taà brahmäëaà niçcitam uttaram uväca ity arthaù | aträvyakta-mürténäà katham äbharaëäni bhavanti ity wekaù praçnaù | kathaà devä yajanti iti dvitéyaù | käà mürtià ke yajanti iti tåtéyaù praçno vä-çabdäd abhimataù | tatra ädya-praçne mürténäm avyaktatvän näbharaëäni vaktavyäni ity uttaram abhipretyäha ädyä avyaktä dvädaça-mürtayaù sarveñu lokeñu sarveñu deveñu sarveñu manuñyeñu tiñöhantéti | ädyä anädayaù ity arthaù | çeñaà spañöam ||
brahmopaniñad-yogé (63a): kathaà manuñyäù jayantéti brahmaëä påñöaù sa hoväca |
çré-jévaù (78); prabodhänandaù (95-96) : tatra prathamasyottaram antrabhävayann anyayor ähety äha—[P. only] yac ca ekäà hi rudrä yajantéty ädy uktam | tat kathaà ekaiva mürtiù sarvair ijyae iti brahmäpåcchad ity äha çrutiù | yac coktaà vyaktänäà mürténäà kathaà tv äbharaëäni bhavanti, käà manuñyä yajanti, kédåçyä mürtyä vä antardhäne tiñöhatéti yad uktaà tad uttaram äha sa näräyaëo devaù | taà hi niçcaya-pürvakaà vai smaraëe ha sphuöam uväca |1
[P. only] ädau bhavä adyäù | yadä prakåitir api näsét tadäpi vidyamänä anädi-siddhä ity arthaù | tena viçuddha-cid-eka-rasa-1 J. has only sa hoväceti |
75
uttara-täpanéparipürëä brahma-svarüpä sä | paricchinnatve’pi pürëatvaà kim itinopälabhyata iti cet taträha avyaktä apéti pürëatve’pi na vyaktä | tat-tad-upäsakäd anyatränabhivyaktä api yadä vyaktékaroti tadä pürëatvam upalabhyate | sarveñu lokeñu ürdhveñu puruñottama-lokam ärabhya vartate | bhür-ädi-caturdaça-loke çré-vigraha ity äçayena | ädyä dvädaça-mürtayaù sarveñu deveñu atalädi-tala-lokeñv api sarvatraivety arthaù | tiñöhanti tat-tad-upäsakeñu sphurantéty arthaù | yat pürvaà püryäà dvädaça-mürténäm eva ca täsäm astitvaà teñv eva deväs tiñöhantéti nirdhäritaà tathäpi sthäna-dhyänena anyair apy anyaà nopäsyanta iti tathoktam |
[J only] ädyä anädi-siddhäs tat-tad-upäsakäd anyaträbhivyaktä apisarveñu lokeñu ürdhveñu sarveñu deveñu madhya-lokeñu sarveñu manuñyeñu tal-loka-väsiñu sarvatraivety arthaù | tiñöhanti tat-tad-upäsakeñu sphurantéty arthaù | yadyapi pürvaà puryäà dvädaça-vanäny eva | täsäm astitvaà teñv eva deväs tiñöhanti [2.31] ity ädinä nirdhäritam | tathäpi tat-tat-sthäna-dhyänenänyair apy anyatropäsyanta iti tathoktam |
(77)
rudreñu raudré brahmaëy evaà brähmé deveñu daivémanuñyeñu mänavé vinäyakeñu vighna-näçiné ädityeñu
jyotir gandharveñu gändharvé apsaraùsv evaà gaur vasuñvevaà kämyä antardhäne prakäçiné ||
viçveçvaraù (77): käà mürtià ke yajanti iti tåtéya-praçnasyottaraà saàjïä-kértanena vadann eva sarveñu deveñu tiñöhanti ity etad vivåëoti rudreñu raudré brahmaëy evaà brähmé deveñu daivé mänaveñu mänavé vinäyakeñu vighnanäçiné ädityeñu jyotiù gandharveñu gändharvé apsaraùsv evaà kämyä antardhäne prakäçiné ävirbhäväs tirobhäväù sva-pade tiñöhanti tämasé räjasé sättvikéti | rudreñu deveñu raudré nämné mürtiù tiñöhati iti bruvatä raudréà mürtià rudrä yajanti iti dvitéya-praçnasya uttaram uktaà bhavati | evaà brahmaëi brahma-loke brähmé nämné
76
uttara-täpanémürtis tiñöhati ity arthaù | aträpi brähmé-nämnéà mürtià brahmä yajatéti dvitéya-praçnasyottaram uktaà bhavati | evam anyaträpi boddhavyam | antardhäne ca kä mürtis tiñöhatéty asyottaram äha antardhäna iti | prakäçiné nämné mürtiù antardhäne tirodhäne tiñöhati prakäça-pürvakatvät tirodhänasyety arthaù ||
brahmopaniñad-yogé (63b): 78-säìkhyaka-çloko drañöavyaù |
çré-jévaù (78); prabodhänandaù (97): [P only] idänéà dvädaça çré-kåñëa-mürténäà sarvataù paramatve’pi tat-tad-viçeñaëa-viçiñöatayäbhinnänäà tat-tad-ärädhaka-gocaratvam iti vaktuà viçeñeëäha—rudreñv iti | raudré rudra-prakåty-anusäriëé, rudräbhilañitärtha-püraëa-çaktimaté |1 [Both] tat-tad-bhävänusäreëa rüpa-guëädi-sphürti-bhedät tat-tad-vidhä | mallänäm açanir [BhP 10.43.17] ityädivat iti | käà mürtim iti praçnasyottaram | [J only] tad evaà äbharaëa-praçno’pi sottaritaù | tatra [Both] brahmaëyeñv iti [J only] brahmaëi brahma-loka-väsiñu cety arthaù | deveñv iti praçnasya viparyayeëottaraà gauëatväpekñayä | mänaveñv iti brahma-jïa-sanakädi-gaëam uttaram | teñu hi devatvaà mänavatvaà ca manyate | [P only] kià ca rudreñu deveñu raudré raudréà mürtiàrudrä yajantéty arthaù | evaà brahma-loke brähmé mürtis tiñöhati | brähmé-nämnéà mürtià brahmä yajatéty arthaù | evaà daivém kailäçädi-deva-sadane devä yajanti | yasya yä iñöä mürtis täà mänavéà naräù käm iti | evaà sarvatra dvädaça-vidhopäsaka-madhye sva-sväbhilañitam upäsanam eveti jïeyam | tatra [Both] apsaraùsv evam iti äpsaraséty arthaù | gaur iti géyata iti gauù | gäne sphurad-rüpa ity arthaù | vasuñv evam iti vasuñu väsavéty arthaù | sä ca sarva-kämyä sarva-käma-pradä | antardhäne’prakäçinéti | tatra yä tiñöhatéti sä punar aprakäçiné | keñäàcit çravaëa-mätra-gatatvena tathocyata ity arthaù ||
(78)
ävirbhäva-tirobhävä sva-pade tiñöhati tämaséräjasé sättviké mänuñé vijïäna-ghanänanda-
1 J introduces with rudreSu raudréty ädinä tu.77
uttara-täpanéghana-saccidänandaika-rase bhakti-yoge tiñöhati
||
viçveçvaraù (78): kä sva-padänugä ity asyottaram äha—ävirbhävo vidyate yasyäù ña ävirbhävä | na vidyate tirobhävo yasyäù sa tirobhävä ävirbhävä cäsau atirobhävä ca ävirbhävätirobhävä etan-nämné mürtiù sva-pade kailäsa-satyaloka-vaikuëöha-lokäkhye tiñöhatéty arthaù | tasyäs trairvidhyam äha tämas räjasé sättvikéti | mänuñé kutra tiñöhati ity asyottaram äha mänuñé vijïäna-ghana änanda-ghana-saccidänandaikarase bhakti-yoge tiñöhati | vijïäna-ghanänanda-ghana-nämné mänuñé manuñyä prasiddhä mürtiù saccidänandaika-rasaù yaù bhakti-yogaù tatra tiñöhatéty arthaù ||
brahmopaniñad-yogé (63c): ävirbhäva-tirobhävätmikä mürtiù sva-pade kailäsa-satyaloka-vaikuëöhäkhye tiñöhatéty arthaù | tasyäs traividhyam äha—tämaséty ädi | mänuñé kutra tiñöhatéty asyottaramäha—mänuñéti | vijïäna-ghanänanda-ghana-nämné mänuñé manuñya-prasiddhä mürtiù sac-cid-änandaika-raso yo bhakti-yogas tatra tiñöhatéty arthaù ||
çréjévaù (81); prabodhänandaù (98): yä tu kadäcid ävirbhävä jagaty avatérëä kadäcit tirobhävä | tato’ntarhitä ca bhavati | saiva sva-pade golokäkhye çré-våndävanasyaiva prakäça-viçeñe nija-dhämni tiñöhati | [J only] atreyam eva sva-pade tiñöhatéty ukte ramyä eva tathä tathä sphürtiù1 [Both] pürëa-prakäçatve cetyarthaù | tad evaà raudrädaya ekädaça-mürtayo’py ekaika-vidhä jïeyäù | ädi-navänäm ekaika2-guëopädhitvät anty advayasya ca nirupädhitvät | [P only] ävirbhäva-tirobhävä sva-pade tiñöhatéti yad uktaà tad äha [Both]3 båhad-gautaméye çré-kåñëa-väkyam—
idaà våndävanaà ramyaà mama dhämaiva kevalam |païcayojanam evästi vanaà me deha-rüpakam ||kalindéyaà suñumëäkhyä paramämåtavähiné |
1 P. has in this J section: yasyä eva tathä mürtiù.2 Not in P.3 The pages of manuscripts appear to have gotten mixed up in P.
78
uttara-täpanétatra deväç ca bhütäni vartante sükñma-rüpataù ||sarvadevamayaç cähaà na tyajämi vanaà kvacit |ävirbhävas tirobhävo bhaven me’tra yuge yuge |tejomayam idaà ramyam adåçyaà carma-cakñuñä || iti |
brahma-saàhitäyäà ca—änanda-cin-maya-rasa-pratibhävitäbhistäbhir ya eva nija-rüpatayä kaläbhiù |goloka eva nivasaty akhilätma-bhütogovindam ädi-puruñaà tam ahaà bhajämi || iti |
asya sarvordhvatvenoktis tüpäsaka-bhäväpekñayä tatra sphürteù | vastutas tv atraiva darçitaù çré-bhagavatä brahma-hradäd uddhåtängokula-väsinaù prati darçayämäsa lokaà svaà gopänäà tamasaù param| [BhP 10.28.15] iti çré-bhägavatät | atraivam eva sva-pade tiñöhaty ukteù |
dvädaçé tu manuñyäëäà tribhedänäà sphurantéti trividhä jïeyä ity äha—tämaséti | mallänäm açanir [BhP 10.43.17] ity ädivad eva | çuddha-bhakti-yoge tu tatra tatränyatra ca yathä svarüpam eva sphuratéti sva-pada-väsinäà tu sutaräm iti vadan bhakti-yogasyäpisvarüpaà dyotayann äha—vijïäna-ghana iti | vijïänaà tat-tad-rüpa-guëädibhir viçiñöaà yaj jïänaà jaòa-pratiyogi yad vastu tad eva ghano vigraho yasya saù | tädåça-vigraha-svarüpa eva vä | tathä duùkha-pratiyogitvänanda eva ghano yasya sa çré-kåñëaù sac-cid-änandaika-rasa-svarüpo yo bhakti-yogas tatra tiñöhati sphuratéty arthaù ||
--o)0(o--
(79)
oà tat präëätmane oà tat sad bhür bhuvaù svas
tasmai vai präëätmane namo namaù ||
79
uttara-täpanébrahmopaniñad-yogé (64): kathaà brahmä brahmajä yajanti iti praçnottarän äha—om iti ||
çré-jévaù (82); prabodhänandaù (100): atha kathaà yajantéty asyottaratvena tad-upalakñakatvena manträn darçayati—oà namaù präëätmana ity ädinä | [P only] prema-rasätmikäya ävirbhäväya avaçyaà tathä dhyeyam anyathä çré-kåñëa-seväder asambhäväd iti | paramäà stutià sarvasya çré-kåñëätmakatvaà pratipädayanté çré-kåñëa-rahasyaà cäçeñato nivedayanté brahmäëaà prati çré-näräyaëopadiñöaà çrutir äcañöe | oàkäras tat-pratipädyaà paraà brahma präëätmane bhavati | präëa-svarüpäya bhavati | präëa-bhäva-yogyo bhavatéty arthaù | oàkära-pratipädyaà ca tad vastu brahmäkhyaà vicitra-çaktiù san na tu präëo jaòaù tac ca brahma bhür bhuvaù svar upalakñaëam | samasta-loka-varti-jéva-rüpaà tad-ätma-svarüpaà tasmai para-brahmaëe oà om-artha-bhütaà paraà brahma kåñëäya kåñëa-padärthatväya yogyaà bhavati | evaà govindäya tathä gopé-jana-vallabhäya | om-artha-svarüpaà tac-chré-kåñëäkäraà paraà brahma sat utkåñöaà avasthä-viçeñe bhätam |bhür ity anena bhür-lokädi-sapta-loka-grahaù | bhuva iti madhya-lokaù | svar iti uparitana-sapta-lokaù | tad-gata éça-svarüpäd utkåñöa ity arthaù | yad vä, präëa-väcyo yaù präëäkhya-väyor ätmäantaryämé tasmä eva om ity upagame tat sat svarüpa-vaibhavaà bhür-ädi-loka-trayaà ca | tasmä eva yujyate | tasmät tasmä eva namaù ätmänaà samarpayämi ||
[J only] jägrat-svapnety-ädy-antena praëava-väcyo yaù präëäkhya-väyor ätmäntaryämé tasmä eva oà ity abhyupagame tat sat svarüpa-vaibhavaà bhür-ädi-loka-trayaà ca tasmä eva yujyate | tasmät tasmä eva namaù | ätmänaà samarpayäméti |
--o)0(o--
(80)
oà çré-kåñëäya govindäya gopé-jana-vallabhäya oà tat sad bhür bhuvaù svas
80
uttara-täpanétasmai vai präëätmane namo namaù ||
çré-jévaù (83); prabodhänandaù (101): atha so’sau kaù ? tatra sphuöam äha—oà kåñëäyeti | viñöabhyäham idaà kåtsnam ekäàçena sthito jagat [ìétä 10.42] iti çré-bhagavad-gétätaù | [P only] evaà präëätmane nama iti saptadaçakena || [Both] kintu präëasya hådisthatvät vyänasya sarva-vyäpakatvän mukhyatvena tatra tatra çré-kåñëa-govindädi-mukhya-tad-vaibhavaà yojitam | apänädénäà gauëatvena pradyumnatvädikaà gauëam eveti jïeyam ||
--o)0(o--
(81)
oà apänätmane oà tat sad bhür bhuvaù svas
tasmai vai präëätmane namo namaù ||81||
çré-jévaù (84); prabodhänandaù (101): evam om apänätmane namaù ity ädi pürvavat sugamam |
(82)
oà kåñëäya rämäya pradyumnäyäniruddhäya |oà tat sad bhür bhuvaù svas
tasmai vai präëätmane namo namaù ||82||
(83)
oà vyänätmane oà tat sad bhür bhuvaù svas
tasmai vai präëätmane namo namaù ||
(84)
81
uttara-täpané
oà çré-kåñëäya rämäya oà tat sad bhür bhuvaù svas
tasmai vai präëätmane namo namaù ||
(85)
oà udänätmane oà tat sad bhür bhuvaù svas
tasmai vai präëätmane namo namaù ||
(86)
oà kåñëäya devaké-nandanäya oà tat sad bhür bhuvaù svas
tasmai vai präëätmane namo namaù ||
çré-jévaù (89); prabodhänandaù (107):
(87)
oà samänätmane oà tat sad bhür bhuvaù svas
tasmai vai präëätmane namo namaù ||
çré-jévaù (90); prabodhänandaù (108): na katham api |
(88)
oà gopäläya nija-svarüpäyaoà tat sad bhür bhuvaù svas
tasmai vai präëätmane namo namaù ||
82
uttara-täpanéçré-jévaù (91); prabodhänandaù (109): nija-rüpäyeti gopälatvam eva nija-rüpaà bodhayati | ata eva brahmaëä tad eva parama-puruñatvena prärthitam |
nauméòya te’bhra-vapuñe taòid-ambaräyaguïjävataàsa-paripicchala-san-mukhäya |vanya-sraje kavala-vetra-viñäëa-veëu-lakñma-çriye mådupade paçupäìgajäya || [BhP 10.14.1] ity ädi |
--o)0(o--
(89)
oà yo’sau pradhänätmä gopälaù oà tat sad bhür bhuvaù svas
tasmai vai präëätmane namo namaù ||
(90)
oà yo’säv indriyätmä gopälaù oà tat sad bhür bhuvaù svas
tasmai vai präëätmane namo namaù ||
(91)
oà yo’sau bhütätmä gopälaù oà tat sad bhür bhuvaù svas
tasmai vai präëätmane namo namaù ||
çré-jévaù (94) prabodhänandaù (112): evaà yo’sau pradhänätmety ädi | bhütätmä mahä-bhütäntaryämé ||
83
uttara-täpané(92)
oà yo’sävuttama-puruño gopälaù oà tat sad bhür bhuvaù svas
tasmai vai präëätmane namo namaù ||
çré-jévaù (95); prabodhänandaù (113): uttamaù puruñaù çuddha-jéväd apy uttamaù |
uttamaù puruñas tv anyaù paramätmety udähåtaù |yo loka-trayam äviçya bibharty avyaya éçvaraù || [gétä 15.17] çré-gétätaù |
--o)0(o--
(93)
oà yo’sau paraà brahma gopälaù oà tat sad bhürbhuvaù svas tasmai vai präëätmane namo namaù ||
93||
çré-jévaù (96); prabodhänandaù (114):
(94)
oà yo’sau sarva-bhütätmä gopälaù oà tat sad bhür bhuvaù svas
tasmai vai präëätmane namo namaù ||
(95)
oà yo’sau jägrat-svapna-susuptim atétyaturyätéto gopälaù
84
uttara-täpanéoà tat sad bhür bhuvaù svas
tasmai vai präëätmane namo namaù ||
çré-jévaù (96); prabodhänandaù (116): brahma nirviçeña-rüpaù paraà brahma sa-viçeñas tat-pratiñöhä-rüpaù brahmaëo hi pratiñöhäham ity ädi tad gétätaù | sarva-bhütätmä sarva-jéväntaryämé | påthak påthak tat-tad-adhiñöhätä türyätéta iti |
viräò hiraëyagarbhaç ca käraëaà cety upädhayaù |éçasya yat tribhir hénaà turéyaà tat-padaà viduù || [Bhävärtha-dép. 11.15.16]
ity uktaà turyaà väsudeväkhyam api atétaù | atha näräyaëaù so’haàgurus tv evaà vicintya iti brahmäëam upadiçati ||116||
--o)0(o--
(96)
eko devaù sarva-bhüteñu güòhaùsarva-vyäpé sarva-bhütäntarätmä |karmädhyakñaù sarva-bhütädhiväsaùsäkñé cetä kevalo nirguëaç ca ||
viçveçvaraù (96): nanv ekasya katham anekätmatvam ity äçaìkya tasyaiva tatra praviñöatväd ity äha eko deva iti | eka eva sarva-bhüteñu güòhaù anupraviñöaù tat såñövä tad evänupraviçat iti çruteù | pradépädivad deçäntaräd ägatya praveçaà värayati sarvavyäpéti | äkäçäditulyatvaà värayati sarvabhütädhiväsa iti | sarvabhütänäm adhiväso’dhiñöhänaà sa eva kartä sa eva ca upädänamity arthaù | pariëämitayopädänatvaà värayati karmädhyakña iti | karmaphaladätety arthaù | naiyäyikamateçvaratulyatvaà värayati sarvabhüteti | sarvabhütänäà çävakädénäm api antarätmä ity arthaù| avidyätulyatvaà värayati säkñéti | ékñaëamätreëaiva kartety arthaù | jïänavatvabhramaà värayati cetä iti | citsvarüpa ity
85
uttara-täpanéarthaù | nanu jìäna-svarüpaç ced ätmä tadä jïänasya viñaya-sambandhe saty evodayän mokñadaçäyäm ätmarüpaà caitanyaà na syäd ity äçaìkyäha kevala iti | viñayädibhir anapekño nitya-caitanyätmä ity arthaù | na cätmani såñöyädi-çakténäà sväbhävikatvaà cet tadä mokña-daçäyäm api såñöer aparihäryatväd anirmokña-prasaìga ity äha nirguëaç ceti | sa çabdaù sarva-viçeñaëaiù samuccayärthaù |
brahmopaniñad-yogé (65): ekasyaivaà katham anekatvaà syäd ity äçaìkya tasyaiva sväjïadåñöyä sarvatra praviñöavat bhänäd ity ähaeka iti | ayaà mantraù çvetäçvataropaniñadi padaço vyäkhyätaù |
çré-jévaù (99) prabodhänandaù (117): atha çré-näräyaëaù so’haà gurus tv evaà cintya iti brahmäëam upadiçati eka iti | eka eva sarva-bhüteñu güòhaù anupraviñöo’ham1 | tat såñövä tad evänupraviçat [taitt.u. 2.6.2] iti çruteù | [J only] mukhyaà praveçaà värayati sarva-vyäpéti | äkäçädi-tulyatvaà värayati [Both] sarva-bhütäntarätmeti | mémäàsaka-mataà värayati karmädhyakña iti phalam ata upapatter [Vs. 3.2.39] iti nyäyena | naiyäyika-mateçvara-tulyatvaà värayati sarva-bhütädhiväsa iti | sarva-bhütänäm adhiväso’dhiñöhänaà sa eva kartä sa evopädänam ityarthaù | [J only] prakåtiç ca pratijïä-dåñöäntänuparodhäd [Vs. 1.4.24] iti nyäyena | [Both] pariëämitayopädänatvaà värayati säkñéti nirvikära ity arthaù | çrutes tu çabda-mülatväd [Vs. 2.1.28] iti nyäyena | cid-rüpatve’pi svasya cic-chaktitvaà darçayati cetä iti | sarva-dhätubhyo’sir iti kartå-pratyäyät | tädåçatvaà ca ékñater näçabdam [Vs. 1.1.5] iti nyäyena | çaktimattvasya sväbhävikatvaà darçayati kevala iti prakäçäçrayavad vä tejastvät [Vs. 3.2.29] iti nyäyena |
na tasya käryaà karaëaà ca vidyatena tatsamaç cäbhyadhikaç ca dåçyate paräsya çaktir vividhaiva çrüyate sväbhäviké jïänabalakriyä ca || iti çruteù |
1 aham only in P.86
uttara-täpanétasyäù çakteù sväbhävikatvam evopapädayati nirguëaç ceti | guëä atra sattvädayas tat-prerakatväd iti bhävaù |
(97)
rudräya namaù | ädityäya namaù | vinäyakäyanamaù | süryäya namaù | vidyäyai namaù |
indräya namaù | agnaye namaù | yamäya namaù |niråtaye namaù | väyave namaù | kuberäya namaù| éçänäya namaù | brahmaëe namaù | sarvebhyo
devebhyo namaù |
viçveçvaraù (97): kathaà rudrä yajantéty asyottaram äha—rudräya éçvaräya iti mantreëa ekädaça-rudrä yajantéty arthaù | mänaväù kathaà yajantéty asyottaram äha ädityäya namaù iti | ädityäya viñëave namaù | evaà sarvatra namo’nasyaiva mantratvaà bodhyam | kathaà dvädaçädityä yajantéty asyottaram äha süryäya nama iti | süte sarva-prapaïcam iti süryaù jyotiù-svarüpaù paramätmä ity arthaù | anena mantreëädityä yajantéty arthaù | kathaà devä yajantéty asyottaram äha indräya namaù | agnaye namaù | niråtaye namaù | varuëäya namaù | väyave namaù | kuberäya namaù | éçänäya namaù | brahmaëe namaù | sarvebhyo devebhyo nama iti | sarvebhyo vasu-gandharväpsaraù kinnara-prabhåtibhyo nama ity arthaù |
brahmopaniñad-yogé (66): kathaà rudrä yajantéty asyottaram äha—rudräyeti | kåñëäkhyaà brahma sväjïa-dåñöyä svävidyä-pada-tat-kärya-tat-pravibhakta-dvädaça-mürty-ätmanä sthitaà sväjïa-dåñöyä tat-sarväpavädädhikaraëatayä bhätaà paramärtha-dåñöyä tu sväjïädi-dåñöi-mohe saty asati niñpratiyogika-brahma-mätram avaçiñyate iti phalito’rthaù || çré-jévaù (100); prabodhänandaù (118): atha tad-vibhütir api namasyatvenopadiçati rudräyety ädi païcadaçabhir mantraiù ||
--o)0(o--
87
uttara-täpané
(98)
dattvä stutià puëyatamäà brahmaëe sva-svarüpiëe|
kartåtvaà sarva-bhütänäm antardhäne babhüva saù||
viçveçvaraù (98): tad evaà brahma-saàvädena gändharvé-praçnottaraà nirüpyäya kaëöhato muni-gändharvé-praçnottaram avatärayati—dattvä stutim iti | sa viñëuù sva-svarüpiëe sva-mürtaye brahmaëe puëyatamäà präg uktaà stutià dattvä tathä sarva-lokänäà kartåtvaà kartå-sämarthyaà brahmaëe dattvä antardhäne babhüva adåçyo babhüva ||
brahmopaniñad-yogé (67): munir gändharvé-praçnottaram avatärayati—dattveti | so’yaà bhagavän näräyaëo brahmaëe sva-puträya präg uktaà puëyatamäà stutià sarva-loka-såñöi-kartåtvaà ca dattvä antardhäne adåçyo babhüva ||
çré-jévaù (101); prabodhänandaù (119): upasaàharati dattveti | tad evaà puëyatamäà stutià sarva-bhütänäà kartåtvaà ca dattvä antarhitavän ity arthaù | svasya svarüpam äviñöatayä vidyate yasmin tasmai ||
--o)0(o--
(99)
brahmaëe brahma-putrebhyo näradäc ca yathä-çrutam |
tathä proktas tu gändharvi gacchadhvaàsvälayäntikam || iti ||
88
uttara-täpanéviçveçvaraù (99): mayä cedaà tat-sampradäyo yathä çrutaà yuñmän prati tathä proktam ity äha—brahmaëe brahma-putrebhya iti | he gändharvi mayä idaà brahma-putrebhyo näradät yathä çrutaà tathä mayä yuñmän prati proktam | he gändharvi sarvä yüyaà svälayäntikaà sväçrama-deçaà prati gacchadhvam | ädyaà brahmaëe iti padaà pürva-çloke yojanam | näradäya ity atra païcamyäù supäàsulug iti sütreëa òadeçaù | ädyaà tathä iti padaà yathä ity arthe||
bhava-santäpa-santäna-çätiné täpiné çrutiù |tad-artha-bodhiné öékä janärdana-vinirmitä ||
brahmopaniñad-yogé (68): mayä cedaà tat-sampradäyato yathä çrutaàyuñmän prati proktam ity äha—brahmaëe iti | he gändharvi idaà çästraà ädau näräyaëena sva-puträya brahmaëa uktam | brahmaëa tu sva-putrebhyaù sanakädibhyo näradädibhyaç ca pratipäditam | mayaitat sanakädibhyo näradäc çrutaà tathä mayedaà yuñmän prati proktam | he gändharvé-pramukhäù sarvä yüyaà svälayäntikaà sväçraya-pradeçaà prati gacchadhvam | iti-çabdo gopälottara-täpany-upaniñat-samäpty-arthaù ||
çré-väsudevendra-çiñyopaniñad-brahma-yoginä |gopäla-täpané-vyäkhyä likhitä kåñëa-gocarä ||
gopäla-täpané-vyäkhyä dväviàçädhi-çata-trayam ||
çré-jévaù (102) prabodhänandaù (120): atha durväsäù svopadeça-prämäëyäya sva-sampradäyam äha—brahmaëa iti | [J only] näradety akäräntaù päöhaù païcamyäà chändasaù—supäà suluk pürva-savarëäccheñäòäòyäñäjälaù [päë 7.1.39] iti òyädeçaù | ädyaà tatheti padaà yathety arthe uttaraà tu svärthe eveti | [Both] brahmaëaù sakäçäd brahma-putraiù çrutaà tebhyo näradena | tasmäc ca mayä | mataç ca tvayety arthaù | svälayasyäntikaà, na tu svälayam eveti | çré-kåñëa-go-cäraëa-prasaìge1 vanägamanam abhipreyate ||
gändharvé-vara-gändharva gandha-bandhura-çarmaëe |
1 J. has çré-kåñëa-sanätha-vanägamanam.89
uttara-täpanévåndävanävané-vånda-nandine nandatän manaù ||
[J only]viçveçvaraka-janärdana-bhaööäbhyäà vaidikäcäryäbhyäà |tadvat prabodha-yatinä likhitaà citram atra täratamyena||
çré-sanätana-rüpasya caraëäbja-sudhepsunä |püritä öippané ceyaà jévena sukhabodhiné ||
[P. only]gopäla-täpané öékä prabodha-sväminä kåtä |rämabhadra-pater eñä bhakti-mukti-prakäçikä |näräyaëa hare räma kåñëa viñëo janärdana |govinda mädhavänanta väsudeva namo’stu te || çré-kåñëa |
90
Related Documents
