Top Banner
FERDYNAND COETEL PRZEZ PŁONĄCY WSCHÓD WRAŻENIA Z PODRÓŻY
258

Goetel Podróż Przez Płonący Wschód

Aug 17, 2015

Download

Documents

Dawid Wowra

Travel through the Burning East
Welcome message from author
This document is posted to help you gain knowledge. Please leave a comment to let me know what you think about it! Share it to your friends and learn new things together.
Transcript

F E R D Y N A N D C O E T E LPRZEZPONCY WSCHDW R A E N I A ZP O D R YC ZA R DU J W/ A Z O DOP A A C U . B E K A * .R O Z D Z I A 1.Byotowczerwcu1919roku,kiedy,wczcsipo taszkienckimbazarze,spotkaemp.RapaportazPrzemyla, wmundurzekrasnoarmiejca*.J aksipanma?powitamiuprzejmiepan mniezpewnociniepoznaje...No...owszemI Cho,wiepan,niespodziewaem sitego...Takiporzdnykupiec,jakpan...Nakrylipana, czyjak?PanRapaportumiechnsiagodnie.Nakrywa,tooninierazmnienakrywali,tylko,e jasizawszepotemodkrywaem...Tozresztgupstwo!...Gwne,emlsijusprzykrzyotowszystko.,.No!mi- ljon,dwamiljony,dziesimiljonytegopapieru,toniejest adeninteres...Samstrachwicejkosztuje!Wictopantakzestrachudokrasnejarmj i...Panmyli,ejajestemnikoajewskioficer?Wstpiemdoarmji,bomitakporadzijedenmdryydek... tupanR.obejrzasiostroniedokoaiprzyciszonym gosemdoda:J a...wyjedam.Dajpanspokj!...nafront?Notak,naf rontl ...Aletotylkopodrodze.Waciwie,tojawyjedamdoPrzemyla.Terazjuzdziwiemsinadobre.Gdzi e?,.,ktrdy?...ki edy?...Przecie nie zostae pan,dodjaba,emisarjuszembolszewickimnaPolsk...J akpanmoemwitakierzeczy?J aichtamwidzieniechc,wPolsce,tychbolszewikw.J asobiewyjad subowodoAschabadu,tamsirozejrzipojaddoPersj i ...J edpanzemnl ...J akpanni emapienidzy Ra- paportpoyczy.Wieszpan,mylniedopogardzenia.Tylko,skdma pantakiei nformacje?...Tojestmimowszystkoryzykowny interes.Widzipani...Amwipan,ejazestrachudo krasnejarmji...odcisipanR.tymczasemjestto cakiempewnadroga...pewniejsza,jakstddodomu.Obejrzasiprzesdniedokoa.J apanuradz...rbpantosamo,pkiczas.Tu przyjdbardzocikieczasy,wtymTurkiestanie.Towszystkomoeiracja!...Tylko,ezTaszkientu wydostasiniesposb.ebymchobysam,jakpan...no, togupstwo!Ale,ona...dziecko...Panprzeciewie,e jakzapiwwagoniebezpozwolenianawyjazd,tobiedaPanRapaportpokiwagowwspczujco.Tak,tak...zrodzin,tojestbardzociko 1...Ale cotopanuszkodzi?Wstppandokrasnejarmji.Doarmji?...Niepanie!...Tojestzanadtopaskudny interes INiemamadnegopocigudolaurwnasowieckich frontach.Nafrontach?...Najakichfrontach?Ktopanumwi,epanmainafront?...Pansobiewstpido jakiego biurawojennegokomisarjatu,albodoaprowizacjiarmji, albojeszczegdzieindziej,i...anipanumunduruniepotrzebaubiera.Tampansobietrochpopracuje, potem panwemiesubnagranicyperskiejipojedziesobiedo Krakowa.Panminiewierzy?...Panuwierzy,jakjapanu napiszkartkzPersjizajakiegupieczterytygodnie. No,bdpanzdrw!..Wyjedamjutrozesztabemza- kaspijskiegofrontu.7PanRapaportzabimiwiekanielada.Myloucieczce dokraju,nieodcznaprzezcaniewol,teraz,poprzeyciuokropnocistyczniowychwrazzichnieprzerwanemi jeszczenastpstwami,nieodstpowaamnieaniwednie, aniwnocy.Wszakeniesychanetrudnoci,stawianeprzez rzdbolszewickiwszystkim,ktrzypragnliwyrwasi zTaszkientu,wydawaymisiprzeszkodniedoprzezwycienia.Cayszeregdekretwirozkazwrewolucyjnej wadzy, likwidujcejjeszczeciglestyczniowkontrrewolucj,zabrania,podkaroddaniaczerezwyczajce,wyjazduzmiasta bezmandatu,nietylkokolej,aleidrogamijezdnemi. ezAschabadu,pooonegousamejgranicyperskiej,mona sibyoprzypewnymsprycieimiaocidostana.tamt stron**,przebkiwanoju oddawnawrdjecw,odchwili zdobyciategomiastaprzez czerwonych.OdAschabadudzieliojednakowoTaszkient1V*tysicawiorstdrogikolej, ktrprzebywabezpiecznietylkozbrojnywgarniturbomb irewolwerwkrasnoarmiejeclub,uzbrojonywpaczkrzdowychmandatw,urzdnikpastwowy.Wszakeniejeden jumiaek,ktrywyrwasiz Taszkientuwiadomymtylko sobiesposobem,przedarsiponodogranicyidalej. Wszystkietakiewypadkipodawanosobiezustdoust,przytaczajcszczegyzagadkowodokadneokadymznich. Fakt,ejedynytenwswoimrodzajuruchreemigracyjny pozyskapewienakcesizraelitw, wiadczynietylkoo wzgld- nembezpieczestwiedrogi,aleioprzyjemnychczasach, ktrychspodziewasinaleaowTurkiestanie.Alemandat,mandatdoAschabadu!Uzyskanietakiegomandatu,oileniewstpowaosidoarmjiczynnej, byouwarunkowanektlkomiesicznsubworganizacjach, obsugujcycharmjlubsowietyturkiestaskie,przyczem komisarjatwojennydawaszansenajwiksze.P.Rapaporta znaemjakoczowiekatrzewego,nieawanturniczegoiniezego.Kiedyw16-stymrokuprzybyonjakojeniec wojennynarobotypolowe,ktremikierowaem.Niewielka pomoc,ktrejmuwtedyudzieliem,jako.ziomkowi*,zabezpieczyamistaemiejscewwdzicznymumylepana Rapaporta.Niebyoono,jaksiokazao,dopogardzenia. WdwalatabowiempniejwybisipanR.najednego zwaniejszychspekulantwsowieckiejrepublikii,dziki cigemustosunkowiz.wadz*,lawirujcmidzyczere- zwyczajkabazarem,nabraniedostpnychdlanormalnego obywatelapraktyk,ktremipomagamichtnieibezinteresownie.Niepotrzebowaemmieadnychobawcodoszczerych intencyjp.Rapaporta,anicodozbawiennociradjego.T ylko...teskrupuy!Nigdzieniepopenionotyluokruciestw,niewykonanotyuwyrokwnieuzasadnionych niczem,nieuczynionotyludonoswbezpodstawnych,jak waniewurzdachkomisarjatuwojennego.Coczyni,jeli wtakimurzdziewycignieminapowitanierkdrab,na ktregosumieniuciistnienialudzi,znanychmimoe iniezupenieobcych.Aprzytem, jakistniewtejatmosferzedonosuinierbstwa,ktraprzesycaawszystkiebiura sowieckie,jakwypeniarozkazyiroboty,bdcepogwaceniemzdrowegorozsdku,jakradzisobiezelementem robotniczym,ktry,jakobyzobowizanydekretamidopracy, wrzeczywistocirobicochcia,achciawszystko,prcz roboty.Ahlteskrupuyskrupuy!Zmagaemsizniemidnikilka aleobrazumiechnitegopanaRapaporta,suncegoterazzapewneprzezK ara- kumskiepiaskidoPrzemyla,zwyciy.Odbyemjene- ralnnaradzoniwkocumiesicazastukaemdodrzwi naczelnikajednegozpododdziawwojennegokomisarjatu.Przywitamnietamtymczasemnieadenkrwioerczyopryszek,aleznanymlzdawniejszychczaswpukownikK. Tylkojakitozniegobyterazpukownik!Brzuch,- czcigodneakcesorjumdawnejchway,znikwpodziemiach czerezwyczajki;angielskigarniturpadofiarjakiejcichej nacjonalizacji;jowjalnyhumoritupetnaczelnikaustpi miejscajakiejstarczejapatjiiopuszczeniusi.Tylkolekki, melancholijnyumiech,tenumiech,ktrylitujesinad znikomociwszystkichsprawdoczesnych,bkasina twarzystarszegopanadalekiemechemducha,pokutujcego gdziewgbiszerokiejongipiersipanapukownika.Pandonasnarobot...Prosimy,prosimyI Po styczniowejkontrrewolucjiwakanswotworzyosisporo. Moepanwybierarejon,gdziesipanupodoba.Baczno 1 pomylaemmonabyzaatwiinteres odrazu.Uprzejmiedzikujpanupukownikowi... urwaem naglenawidokprzeraenia,ktrezmroziotwarznaczelnika.Panie,musipanbyostrony!Tomoemiefatalnenastpstwaidlapanaidlamnie.Poczemzarecytowagosemmonotonnymizlekkapodniesionym,jaknauczyciel,powtarzajcyporazsetnyznanformu: WsowieckiejRosjiniemapukownikwioficerw,rozumie towarzysz?Zrozumiaem,towarzyszu! ryknem popiesznie. Wic...rejonwwolnychwiele.J eelijuwolnowybra, topragnbymgdziedaleko,najdalej!Tetrudnociapro- wizacyjnewTaszkiencie,togrbdlaczowiekaobarczonego rodzin.Wic...takgdziedaleko,najdalej 1.Towarzyszprzerzucitekwakansw.MoepanwziAulie-ata,Piszpek,Kopaate wolna,zawiadujcegotamtejszegoN.rozstrzelaliwczoraj wanie.AkuratK opaal...TonadgranicTybetu,wprzeciwnej stronie...N.?Znaem,znaem!...Bardzoporzdnyczowiek!Pukownikporuszysiniespokojnie,rzucajcokiemnadrzwipotwarte...Acodorejonu,cignemdalejtoAulie-ata,Piszpekogromniejudalekoodkolei.Moebytakco wprzeciwnejstronie,wZakaspijskimkraj u...Naczelnikspojrzanamniepodejrzliwie.WZakaspijskimkraju?Tamgddziesikrowikszy,ni wTaszkiencie!Panmwicootrudnociachapro- wizacyjnych...Wpadem...trzebacozeganapoczekaniu...Gd?Cotemwitowarzysz.Nigdybymnie przypuszcza!hlo,tak,prawda!Niedawnallnjabojowa... Alewiepan,onamatamkrewnych,majchutorkoo Aschabadu,mgbymtamwyprawidziecko.Pansioeni?Ajake!oeniemsilZpannM.,crklekarza;pangozna?Znaem,znaem!Itodobrze!Zamylisijako smutniepukownik,wystawiajcmnienauptrwogi,codo tych.krewnych*kooAschabadu,Wiepanco? WZakaspijskimkrajusubypanudaniemog.Powiem panuotwarcie:przedtygodniemuciekstamtddoPersji jedenznaszychurzdnikw.K l apa...Waciwieniemamjutucorobi...Tymczasempukownikcigndalej:Alejapanucoporadz:wepantymczasemjak robotkooTaszkientupopracujepanczasjakipoznajpana,topotemmoesicozrobi.Poczciwiec!...Gdybytusiedziajakiprawdziwytowarzysz,dawnojuczmychabym, gdziepieprzronie.Aletak,.odrki*,niedasitujednakniczrobi.Oddajsizupeniewrcepananaczelnika.Dobrze! Niechbdzienapocztekgdziebliej.DampanuT.to30 wiorststd.Panpewnozna;wroku15-stymumarotamnatyfus6.000jecw austrjackich.Aleteraztamjudobrzeizdrowo.Rejon cichy,robotasamodzielna,moejpanprzytemprowadzi wzakresie,wjakimsipanuspodoba.Zarobisobiepan adnygroszdoj esi eni ---------Zarobi?Czyjakiepodwykiwpensji? W-pensji?Ktjestwstaniewyyzpensji! 10spojrzanamniezniedowierzaniem.Topanujejnie wystarczynamlekodladzieckalNo!popracujepanczas jakiirozejrzysi.Tymczasemniechpanwnosipodanie.Dokumenty,wiadectwajakiepotrzebne?NiechpanBgbroni!Tomoezaszkodzi.Przydaobysizatoporczeniejakichdwch,trzechpartyjnych. Gdybymipantoprzyniszaraz,monabysprawdzi jeszczezaatwi....Partyj nych...Skdjawezmpartyjnych,pomylaem...J est!ORapaporcie!przechodzcjuzapewnegranicpersk,wspieraszciglejeszczeswojegoniezaradnego .ziomka".Pobiegemnabazar,znalazemdwchpartyjnychI zraelitwzsyndykatutytoniowegoi,uzyskawszyza marne500rubliporczeniepartyjne,wrciemcorychlejdo biura.Wpokojunaczelnikazastaemterazjakiegowysokiego draba,ktregofizysmogabymiaofigurowanaherbie czerezwyczajki.Towarzyszepozwol,eichprzedstawiniemg wyzbysistarychprzyzwyczajepukowniktowarzysz N.naszpolitycznykomisarz:towarzyszG.nasznowy wsppracownik..Polityczny"przyjrzamisiwcaleniepolitycznie.Oficer?zapytagronie.J akitamoficerpopieszyem-zodpowiedzi inostraniec!Aa,inostraniecuspokoisi.partyj ny"?Nienaraziejeszczenie!Studjujtymczasowoliteraturpartyjn!Di eo!...Dieogawnoje!rykngromowodrab uwasinostrancwciglejeszczeliteratura!Nanic sionaniezdaa,tawaszaliteratura!zakoczykategorycznie.Noniczewo!niczewo!poklepamnienagle protekcjonalnieporamieniugrunt,enieoficer.J a nawetlubitychinostrancw.WasimadzlarzyIgermacy zdorowo"podtrzymalinaszrewolucj.ebynieoni, dawnobyjunasprzysiedlitowarzyszekontrrewolucjonery. Prawda,towarzyszupukowniku?zwrcisizjadliwie11donaczelnika:mona,monaprzyjzakoczy,wychodzc.Tomjpisarzzprzedrokuobjanimipo chwilipukownikcikiczowiek,aleniebdziepan, chwaaBogu,miaznimwieledoczynienia.egnampana tymczasem.Niechmipanzazeniebierze,empananie umieciodrazuwZakaspijskimkraju,alerozumiepan, janiemog.Dzitrzecidzie,jakwrciemzczerezwy- czajki.Staosi!mylaem,wracajczbiura,jujako urzdnikwojennegokomisarjatu.Atmosfera,swojdrog, okropna.Tenwakansponieboszczyku,tentowarzysz pukownikzeswojczerezwyczajk1 tenpolitycznyze swoimdieom*.Nobyo,niebyo!Trzebaprzecie raz,potylulatachmitrgi,pomylenadobreopowrocie dokraju.12WjakitydziepootrzymaniuposadywkomisariaciewojennymwyjechaemdoT.celemobjciarejonu. Pozostaemtamjednakduej,nibyotowplaniepierwotnym.Wbrewbowiemprzewidywaniompanapukownika, robotarozszerzyasinadspodziewanieiprzecignasido pnejjesieni.Daamijednakwielecennychdowiadcze, nabytychwbezporednimkontakciezrnemiprzejawami bytubolszewickiegoi.rewolucyjnejrzeczywistoci*.Najciekawszyzapewnebywgldwkomunyrolne,zaoone przezrzdpodkoniecroku1918Loszrzdzi,ezjednznichssiadowaemprzez rzek,oddrugiejdzieliomiparkilometrw,aod kilkuinnychkilkadziesit.Tenelospozbawiczowieka, bliskomniestojcego,majtkuziemskiego,wywaszczonego narzeczkomunrolnych:nastpnierzucigonanaczelne miejsce...wkomunie,apniejwpastwowymmajtku, skdzamierzapowrci...doziemimuodebranej.ywezainteresowanie,jakiemusiaaobudziwkadym czowieku,nieskonnymdopotpieniarewolucjinalepo, komunarolnatennajistotniejszyprobierzzdolnocido yciaideikomunistycznejskonimidozwrceniana komunyrolnebaczniejszejuwagi,ninawszelkieinne eksperymentybolszewizmu.Wszaktumiabyzoony zarodek,zktregowinnobyowykwltnrajskiedrzewoR OZD ZI A II,ludzkoci:tu,anienapolachbitew,niewsowdepachnielicznegoproletarjatumiejskiego,niewpogromachburua- zji,miaasiuksztatowaprzyszokomunistycznejRosji.Komunybyyspnionemdzieckiemrewolucji;byy takejejdzieckiemprogramowem,WsowieckiejRosjis bowiemdwiekategorjezjawiskprzewrotowych.J ednewytwarzajnapoczekaniumasyioddajjebolszewikomwformiegotowej,doktrejdopieroprzystosowujesiprogram14A K W E D U K T T U B Y L C Z Y .komunistyczny,drugiewytwarzajbolszewicywedug programuiusiujprzystosowadonichmasy.Pierwsze niewielemajwsplnegozkomunizmem,drugiezyczeniamimas.PrzewrtbolszewickiwTurkiestanierozegrasiwmiastach,mwiccilejwjednymTaszkiencie,beznajmniejszegowspudziauwsianawetprowincji.AniSart,ani choprosyjskiniezdawalisobiesprawyz tego,cosidzieje, Ilekcewayliprzewrt,niewierzcwjegotrwao.ToteniebyowTurkiestanienawettegoprzewrotu agrarnego,ktrywRosjiwyrazisiwpogromachdworw igrabieywielkichmajtkw.Goduzieminiebyotam nigdy,bytylkogdwody,ktrwniewystarczajcej mierzedawaydopolewuplodwieczneurzdzeniairygacyjnetyputubylczegoorazkilkanowych,rosyjskich.Take podinnemiwzgldamibyystosunkiagrarnewTurkiestanie zupenieodmienneodrosyjskich.Rolnikami,uprawiajcymi15p l a n t a c j a b a w e n y .podstawowyproduktywnociowyWschodut.j.ry,byli tuziemcy,przynajmniejwolbrzymiejswojejczci;element napywowy,t. j. kolonicirosyjscy,niemieccy (kolonici wtrni, boprzybylidoAzjiznadWogi),rumuscy(zBesarabji) ibugarscybyliprzewanieplantatoramibaweny,rzadziej winogroniwarzyw.Wielkiejwasnociziemskiej,wznaczeniurosyjskiem, niebyowTurkiestanie,bopustkowiarzdowe,majtki wielkiegoksiciaN.ikilkuwzbogaconychnamiejscuRosjannieodgrywaynazbytwybitnejroliwgospodarczo-rolnem bytowaniukraju.Wasnoredniaspoczywaawrku bogatszychtubylcwiprawiewszystkichosadnikwrosyjskich,maorolnbyamasaosadnikwsartowskich.Elementbezrolnystanowiylicznerzeszewyrobnikw sartowskichorazplemionakoczowniczekirgiskie,te raczejzprzyczynywrodzonychskonnoci,nizjakichkolwiekinnychwzgldw.Rewolucjawyrwnaarnice.Gd,wywoanyzarwno paromalatamiposuchy,jakiodciciemTurkiestanuod bogategowzboeUralu,przytemzupenybrakpopytu nabawen,ktrejgrygniywskadachfabrycznychitransportowych(nastpnieznacjonalizowanych),zmusiykolonisteuropejskiegodozajciasirolnictwem,t.j.upraw pszenicy,jczmienia,ryuetc.PrzewrttenwwytwrczociTurkiestanuodbysi prawierwnoczeniezrewolucj.Nastpstwemjegobyupadekrpaterjalnywsi,nieprzygotowanychdotegorodzajugospodarkianifizycznie,ani moralnie.Ternbardziej,epsychologjarosyjskiegochopa wTurkiestaniebya psychologjkapitalisty.Ziemitraktowa onjakonarzdziedozdobyciamajtku,wskutekczego zakadagospodarstwoprowizoryczne,agospodarzyrabunkowo.Rozczarowanywkapitalistycznychmarzeniach,naog zresztrealnychiuzasadnionych,przerzucisidoobozu biernychmalkontentwiwstosunkudo bolszewikwzachowa przychyln neutralno, upatrujcprzyczynswoich nieszcz nie w rewolucji, a w nastpstwach wywoanej przez.burujw" wojnywiatowej.ZachowarwnieprzyniesionzRosji gbok,ciemnnienawidointeligencji,swoistcaejmasie ludurosyjskiego,ktraniepospolicieprzyczyniasiiwTurkiestaniedoopanowaniawadzyprzezbolszewikw.Upadekwsispowodowatepowstanie,nielicznego zreszt,elementubezrolnegozpordkolonistwrosyjskich. Powikszyygocokolwiekspnioneresztkidemobillzujcego siodactwarosyjskiego,zfrontuperskiegoizagtur- kiestaskich,ktreniezdyyprzedrzesidoRosjiprzed zamkniciemfrontuorenburskiego. 16Wszystkotojednakrazemwziteniestanowionawet drobnegoodsetkarolnikw,rzecz jasnaeuropejskich.Liczny proletarjatbezrolnymuzumaski.nieliczysi*wrewolucyjnychrachubach,podobnie,jakizacarskichczasw.Pierwszemijedynemdzieem,jakiegodokonakomi- sarjatrolnynowego(bolszewickiego)rzduturkiestaskiego, byakonfiskatakilkuwielkichmajtkwobszarnikwrosyjskichisartowskich.Zrobionotodlazasady,bonikt sionietakdalecenieupomina.Zprostodusznnaiwnoci pierwszychrewolucyjnychpoczyna,zamienionoteposiadocinamajtkirzdowe,poddanojerozmaitymokolicznociowymdyrektoromizarzdcom,orazpostanowiono.wpywy* znichrejestrowana.conto*pastwowe.Nastpnymkrokiem,dokonanymrwnieniepodnaciskiemludnoci,ale dzikizabiegomlicznychamatorwnaposadyzarzdzajcych dobramipastwa,byanacjonalizacjamajtkwmniejszych (50100iwicejmrg),ktrychznaczniejuwicejbyo wTurkiestanie.Teniewielkie,nanaszepojcia,majtki monabyosuszniezaliczydowasnociwielkiej,zwaywszyichprzemysowycharakter.Byytoprzewanie doskonalezagospodarowaneplantacjebaweny(wzgldnie ryu,koniczyny)znieodzownymolbrzymimsademczy winnic,stanowicemlsercegospodarki,itonietylkoze wzgldwdrugorzdnych.1 znowuoddanojepodzarzdfunkcjonarjuszwpastwowych.Rezultatyupastwowieniawikszejwasnocirolnejokazaysiwprzecigujednegorokugospodarkitakopakane, epocignyzasobdymisjkilkuzrzdukomisarzyrolnictwa.Cynizm,zjakimodnielisirnipisarze,stolarzeimarynarzedoswoichnowychstanowisk,przechodzi najmielszewyobraenia.Niebyatoniefachowo,jak tosizwykleobjaniaipokpiwa;tanigdynie zdoaabyzrobityleszkody,ileniesychaneniedbalstwoIbezwstydne nierbstwowieychdygnitarzy.Wicinwentarzywy, oileniedostasiwrcebandpaskarskich,ktrepojawiay siwszdzie,gdzie.upastwowiano*jakgagospodarczegobytu,zdychawbrudzieiniechlujstwie,ruin 17 groziynieruchomoci,rdzewiaymaszynyrolniczeinarzdziarobocze,aowoce,teowoce,ktrebyyprawdziwym daremniebios,gniytysicaminapniuipoddrzewami. Doczegodoprowadzianiesychanagospodarkawmajtkach znacjonalizowanych",zawiadczymoenajlepiejfakt,e podjesie18-stegorokumusianourzdzi.mobilizacj" modzieytaszkienckiej,celemzebraniagnijcychwsadach pastwowychowocw.Motywowanojbrakiemroboczej siy(!)iwyjtkowymurodzajem.Koszta,wyoonena toryginaln.fruktow"mobilizacj,przeniosykilkakrotniezysk,uzyskanywpostacikilkusetfurzowocami. Alemodzie,tanieszczliwamodzielatrewolucyjnych, uyaprzynajmniejpowietrza,najadasidosytaowocw, zaopatrzyawnienazimswojerodziny,rzeczjasna, drogpoktn.Powikszyasitakeilomaestw .podekretu",albowiemdruynybyymieszane.Nieomieszkaaskorzystazniedbalstwazarzdcw iludnowiejska,ssiadujcazmajtkamipastwowemi. Wasnorzdowidotego.komunistyczn"traktowaa,zeswojegopunktuwidzenia,rwniekomunistycznie. Conieprzeszodowsi drog cichych tranzakcyj z dyrektorem ijegopomocnikami,gino"bezladu,niezalenieodtego, czy by to byk,czy opata,czykoekodpotu.Szkody,wyrzdzoneinwentarzowitymsposobem,byybodajenajwiksze.Wchwili,gdydoprowadzonodostanubliskiegoruiny ruchomyinieruchomymajtektychposiadoci,gdynie obrobionoanijednejmorgiziemrzdowych(zwyjtkiem plkultywowanychprywatnie",dlawasnejpotrzebyprzez zarzdcwipersonel,cobyowpewnejmierzedopuszczalne),jakzbawienieprzybyzcentrum(Moskwy)cyr- kularzo natychmiastowem przystpieniudoorganizacjikomun rolnych,majcychstasipodwalinbudujcegosipastwa komunistycznego.Obszernystatutokrelawcaymszeregupunktw zadaniaisposborganizacjikomunrolnych.Miaytobywicspoecznocirolne,osadzonenagruntachodebranychobszarnikom,Czonkwkomunobowizywaprzymuspracyi8-miogodzinnydzie.Pastwo 18 wyposaaokomunwewszystko(?),cojejbyopotrzebne doyciaidopracy;wzamianzatomiaakomunaoddawa pastwucanadwyk(pozaspokojeniuwasnychpotrzeb), uzyskanwproduktachrolnychczyinwentarzu.Przydzia ziemina jednegozdolnego dopracyczowiekaokrelanoliczb8dziesicin,t.j.16-stumorgw,ocenionobowiem,e tylejestwstaniewyrobidorosyczowiekwa-snemirkoma.Szeregpunktwwskazywanastpnienapotrzebkultywowaniawrdczonkwkomunykomunistycznegoducha,regulowaprzezorniekontrolpastwowipartyjnit.p.,it.p.Alenajciekawszydoprawdy izdumiewajcybypunktdopuszczajcywkomunach... pracnajemn,tordowszelkiegokapitalistycznegoza, zktregowyrosatyranjaburuazjinadproletariatem*. Komunomwolnobyo,zewzgldunaniezupeniejeszcze dojrzayduchczasuitrudnociwstpnychprac,posugiwa sinajmit!Cospowodowaonaczelnychkomunistwdowstawienia tejrubrykiwustawokomunachrolnychtrudnoodgadn.Moe uzasadniona troska o przyszo tego, takwanego przedsiwzicia,moezwyczajnymanewrprogramowy, dlaobejciarzeczywistoci.Wszakenigdzie,adnymdekretem,adnymfaszemprogramowym,adnemdzieem zniszczeniaikarykaturtwrczoci,niewystawiasobie wadzasowieckatakiegowiadectwabezsilnoci,jakowym punktemustawyokomunachrolnych.Nie mgsiznim rwnanawetsynnydekret19-goroku,ktrymziarno uznanozamonopolpastwowy,mynyza wasnopastwa, amkzaproduktwolnegohandlu.Poczynaniakomunistyczne,awaciwiekolektywno- rolnedatowaysijednakjuwczeniejwTurkiestanie. BezporedniopoprzewrociebolszewickimgonabyawTaszkiencieimprezainteligentnegoidealistyM.,organizujcego kolektywrolnyozabarwieniulubmoetylkoszyldziekomunistycznym, w gbokiem Siedmiorzeczu, na przebogatem pograniczu Tybetu,kooPrzewalska.Pocigna tamniejedna rodzina,prawiewyczniezesferyinteligencji,kierowana nietylepdemideowym,ileszukajcaprzedrewolucyjnym19zamtemschronieniawpiknemodludziuzwizanem zTurkiestanemtylkogranicokrgow,aobcemmuziemiiaur.Rzdniewspomagawniczemtegoprzedsiwzicia,choinieprzeszkadzamuzasadniczo.To tebrawniemudziamoglitylkoludziezamoni,posiadajcygotwknakupnogruntwiurzdzeniegospodarstwa.J akiebyydziejetejkomuny,pozostaotajemnic. Terenbowiemjejosiedlenialeawnajgbszejdziczy,20ZS I E D M I O R Z E C Z Ao1000zgrkilometrwodTaszkientu,poczonyznim jedyniedrogkoow,moliwdoprzebyciatylkowkilku miesicachletnich.Odczasudoczasuprzybywastamtd zbiegzwieciamihiobowemi;rozchodziasiwie,emieszkacwkomunywyrnito,eosadzniszczyoczste wtamtychstronachtrzsienieziemi.Nieodstraszaoto bynajmniejnowychwychodcw,rozumujcych,e,cokol- wiekbysitamdziao,zawszetamlepiejiswobodniej,ni wcentrzerewolucyjnegoTurkiestanu.Niezalenieodtejkomuny,ktrabyaraczejoznak ideowegoprotestuprzeciwbolszewizmowi,niwcieleniem bolszewickiej idei, powstao te w pierwszychczasachrewolucji kilkaniezupenychkomun1 niezupenychkolektyww,organizowanychczciowoprzezdnych atwegozarobkuawanturnikw,czciowoprzezywioypinteligentne,obardziej jurealnychiprogramowychdnociach.Zkolektyww tych,wspomaganychhojnieprzezkomisarjatrolny,jeden21ZS I E D M I O R Z E C Z A .tylkooddadoskadwpastwowychnadwykiwprodukcji, alezato,rozpadajcsi,pozostawipastwuwspuciinie olbrzymispisdugw.Wszystkotojednakbyyprzedsibiorstwaindywidualne; rozstrzygajcmiaabydopierokomunapastwowa,organizowanawmylstatutu,wypracowanegoprzezgwnych komunistycznychekonomistwMoskwy,aurzeczywistniona ikontrolowanaprzezrzd.Chcczachcisceptycznyogdonowychspoecznoci rolnych,ofiarowarzdturkiestaskikomunomnajpikniejszemajtkizpordskonfiskowanych,wyposayjewinwentarzywyimartwy,amieszkacomichprzyobiecaziarno dlaobsiewupl,ywno1 odziezeskadwurzdugospodarczego,atakei...pensjwedugnormrzdowych. Wszystkoto,prczziemi,miaobyspaconewszeregu lat(jakprzepowiadaliorganizatorowiekomun.zokadem) wnaturze,wpostaciziarna,bydait.p.Poza ternwyposaonokomunywbroprzeciwkonapadomwiejskichkua-22A U L BR I D . M U L L A .kwiobdarzonoprzernemiprzywilejamiwkorzystaniu zwodydlapolewaniapl.Pomimotakwietnychwarunkw,napywzgoszedo komunrolnychniebybynajmniejliczny.Chopstwo,nawet biedniejsze,wierneswojejtaktyce,abyzbolszewizmukorzysta,nieangaujcsianiwoporze,aniwczynnem wspdziaaniu,zachowaozupenrezerw;inteligencja, ktrarozbitaizmiadonawlokasikulunogibolsze-wizmu,syszeniechciaaoadnychprzodowychpoczynaniach;jedynieproletarjatmiejskiiczerwonaarmja dostarczyy nielicznego kontyngentu.Byotojednaktakmao, iniesposbbyozaczynaztilocijakszerszakcj.Niepozostawaowicrzdowinicinnego,jakzamkn oczynaparagrafustawy,zalecajcynajwikszbaczno wdoborzeczonkwkomunrolnych.Moglibynimitylko ludziepartyjni,zasueniwobecrewolucjilubconajmniej politycznienieposzlakowani.Omoralnocinicniemwia23AU L LNA- NA l,N A DG R N Y M CZ Y^ C Z Y K I EM.ustawa;zestanowiskabolszewickiego,pojcietobyoprzeytkiem.Konieckocw,przyjtonietykokadego,kto sinawin,aleizaganianodokomuntabunygodujcych ongizmusu,potemjuzawodowo,Kirgizw.Zaokrglone wtensposbdzieoposzojuraniej.Wkrtkimczasie (odkoca18-godopoowy19-goroku)zdoanozebra kontyngent,wystarczajcydoobsadzeniakilkunastuodebranychobszarnikom"majtkw.Poczteprzezstolic",zaludnioneprzewaniestoecznym*elementem,skupiysiwszystkiekomunydookoa Taszkientu.Alernorodnoturklestaskiejprzyrodydaa kadejznichinneotoczenieiinnewarunkibytuirozwoju. Itakjedneznich,jakkomunawK apan-bekuiKelesie, legywnizinach,wrdplryowych,otoczone.auami* sartowskieml;inne,jak.wzorowa*troicka,przyssaysido wsirosyjskiejwdolinierzekiCzyrczyk,napolachongi bawenianych,dzipszenicznych;jeszczeinnezapadywgrach,wrdkwypasowych i sadw,wpobliuodwiecznych, wymierajcych ju lasw orzechowych, zawieszone jakgniazda jastrzbienadndznemikiszakamimuzumaskichgrali.Miaybywzoremdlachopw,tubylcw,dlacaego kraju,jaksiprowadzi.ulepszon,ekonomiczngospodark zbiorow*,miaybyogniskami,.skdpromieniowabdzie naokolicduchkomunistyczny*;staysiprzytukami prniactwalub jaskiniamizbjw,siejcemipostrachigroz dalekopozaswegranice.Trudnodajakikolwiekjednolityobrazhistorjitych komun,albowiemkadaznich.rozwijaasi*,wegetowaa imarniaaposwojemu,wykazujczupenybrakzmysu zbiorowocinawetwprocesierozkadu.J ak ju wspomniaem, los umieci miwpobliu pierwszej, jak j nazywano.wzorowej*komuny rolnej w Trealizujcej, zdaniemkomunistycznegopisarza,przybyegozMoskwy, .wyszeproblemykomunistycznegobytu*.Pomieszczona wstarymsadziepukownikaR.zodpowiednimprzydziaem ziemzraszanychi.bagarnych"*),skadaasiz80-ciurodzin, czegoniemonabyozauwayaniwpolach,aniwogrodach, aninawetwpodwrkukomuny.Byatoliczba.oficjalna* dlaprzydziawzurzdugospodarczego;liczbyfaktycznej nieznazapewnenawetzarzdkomuny,gdyzaludniaj elementniestayiskonnydowdrwek.Na czelekomuny stagonytowarzyszD.,zwanyprzezjednychsynem obywatelaziemskiego,przezdrugichmarynarzem,trzecich kryminalist.Byatoosobistoprzebiegaizuchwaa, typowypraktykrewolucyjny,bezadnegoprzygotowania ekonomicznego,ozbaamuconejgowieinajniszychinstynktach,jedenztych,ktryswpomylonenergjumieli24wprawiwzachwytksikowychpartyjnikw,aby*zabysnwszy,jakwieluwodzwczerwonejarmji,.gwiazd*na horyzoncieprzewrotubolszewickiego,zagasnwbocie jakiejbrudnejipospolitejafery.Trzonkomunyskada sizproletarjatumiejskiego,zeznacznymodsetkiemwiejskiego, oraz z kilkuzdemobilizowanych.krasnoarmiejcw*.25B O G A T S Z Y A U L P O D G R S K I .Przydzieloneziemieniezadowoliymodychkomunistw, pomimo,izdoanoobrobitylkocznormy16-stomor- gowej,przypadajcejnazdolnegodopracyczowieka.Podliweokokomunyodkrywaoprzetorazporaz noweobjektygruntowe,nalecejakobydo.bogaczy" wiejskichi.bajw*sartowskich.Alewiestanagronie itwardowobronieswojejwasnoci,wskutekczegoSart musiapaznwofiarkonfliktumidzy.kapitaemapro- letarjatem".Wic.rekwirowano*prawemkadukaziemie sartowskie,wybierajcnajlepiejnawodnioneikultywowane, niejednokrotniezasianejuizaroseplonem..Norma*nieobowizywaawtymwypadkuadna;grabionorwnieposiadocirednie,jakinajmniejszeskrawkiziemi, tumaczczrozpaczonejludnocitubylczej,etowszystko jedno, boitakwkrtcecaagospodarkarolnastaniesikomunistyczn".Bardziejnieustpliwychuspokajanokolbkarabina, aniejednakomisjarzdowa,przybyawsprawienieprawnej grabiey ziemidoT.,musiaapierzchaprzedgronpostaw komunarw,niewahajcychsinazwawybitnychpartyj- nikwikomisarzykontrrewolucjoneramt"izdrajcami proletarjatu.Bydorozpodoweizwyke,otrzymaneodrzdu,padao czstoofiarapetytuczonkwkomunylubtepaskarzy wsiowych.Kiedyzatrzebasibyowykazastanem inwentarzaprzedjakkomisjtaszkienck,urzdzano wyprawywdalekiewsietubylcze,gdzierekwirowanobydo, wilocipokrywajcejniedostatkiznadwyk.Wpobliuurzdzanopoowypoaulachzamonet srebrn,zoticarsk,chowanskrztnieinaiwnieprzez tubylcw.Niemogcdasobieradyzwsidrogwywaszcze i grabiey, szykanowali j komunary", wysyajc do Taszkientu donosyoprzechowywaniuprzezchopwziarna,oukrywaniu broniiaparatwdopdzeniawdki.ewanienajwicej aparatwpracowaodzieinocwkomunie,nieobchodziotoadnejzprzybyychnaskutekdonoswkomisyj. Matotego:niejednaznich,przetrzsnwszyzagrodygospodarskiewposzukiwaniuprymitywnychzresztiatwychdo ukryciaaparatw,koczya trudydniapublicznempijastwem napodwrkukomuny!Zprawaposugiwaniasipracnajemnniekorzystano zbytszeroko,rozumujcsusznie,e jesttorzeczzbyteczna, gdywszystkomonauzyskawformiejugotowej.Wic iprzysyanizTaszkientunarobotyprzymusowekontrre- wolucjonerzy"rosyjscyioficerowieaustrjaccycierpieliwicej oddocinkwiszykanna tlepolitycznem,niodsamejpracy.Kiedy,podjesie,wnaszymrejonierobtzatrzyma siprzejedajcykontrolerizbyskarbowej,ktremuprzypadawudzialecikadolarewizjikomunrolnych.Korzy-26 T lstajczesposobnoci,zapragnemusysze,cotemyli onichtenurzdniksowiecki.Nojake?zapytaem,kiedyrozmowazeszana komuny,znalazpanwszystkowporzdku?Masirozumie 1...Czymoebyinaczej? wzruszyniechtnieramionami.No,ajakiepaskieoglnewraenie?Starszypanspojrzanamniebadawczo,poczemrzekbezogrdek:Oglnewraenie ?...Naczelestojbandyci,areszta oddajesiprniactwuipijastwu.yjetoznajokropniejszegowyzyskucaejokolicy.Mamcaestertyskarg,odrnychSartw,Kirgizw,nawetodsowdepwpowiatowych ograbieziemi,byda,wozwiczegopanchce.I nwentarza zapisanegowksigachniemaanipoowy,choniemino proku,jakgootrzymali.Aiten,co jest,to,mwipanu, zakadmojwizytinny.Niktbynieuwierzy,jaktam bydomazmienia.Arachunki?...Oniektrychsumach niktniewienawet,ebyywydaneigdziesipodziay. Widziaemduojakokontrolersowieckiprzylikwidacjistarejarmj i , alezawszetojeszczenieto...Nodobrze, aleczyniedaobysijakoporuszyTaszkient...napisaraport..,Czymiycieniemie?Toonipatrzjakwilkina mnie,skorositylkotampoka.Donios...apotemkula zzapotu.Tamsludzieniebezpieczni...niedaruj.Aprzy- tem,czyonibojsiTaszkientu?Wicjake...wiecznietakbdzie?Aczyjawiem?Moesikonieckocwznajdzie kto,ktoimdarady.Alezrozumiepan,etoniemoe wyjodemnie,jakoodcarskiegoongiurzdnika...Przy- tem,comitowszystkoobchodzidzisiaj...Kiedynadszedczaszbiorw,.wzorowa*komunaostatniazebraazboezpola,wsot,przespawszykilkadni pogodnych.Wyszaprzecieodkapryswatmosferymusiaa byzasada8-godzinnegodniapracy.Zresztokazaosite rycho,eniebyopowodutrudzisizbytnio.Obliczywszy plon,komunanietylkonieoddaajakichkolwieknadwyekdopichrzypastwowych,alezadaaodpastwahoren- dalne]ilociziarna,niezbdnegodlawyywieniajejczonkwprzezzimiobsianiaplwiosn.Obokziarna,zadanoodpowiedniejilociartykuwywnociowych,odziey iinwentarza.Awewntrztecopsusizaczo.Itakjednegodnia,wczesnymrankiem,zapukadookna mojegokolegitowarzyszD.,przewodniczcykomuny,aby poprosigooprzyjciewpoczetnieznacznychurzdnicz- kw, niemniejprzetonastanowisko,rokujcepiknenadziejenabocznezarobki.Kolegamjwytrzeszczyoczy:Co?...pan?...synnykomunar...,podporapartji... ideowiec?Namagazynieradonaszejkontrrewolucyjnejbudy?...Csistao?D.machnrkpogardliwie...Dokuczyo 1...zbjenieludzie...niemacowrd nichrobiczowiekowiidei...zabimichc!Azabi...zacto?Taksobie,...mwi,esizanadtorzdz.Zreszt, totylkogadanie...niebojsiich.Grunt...to,ewanie dokuczyo.Niechsipan jeszczenamyli uspokajagokolega, przejtystrachemprzedtakimwsppracownikiem,tyle pracynamarne,amiejscaitakunasniema.Zwijamyrobotwtychtygodniach...Scysjawszechwadnegodoniedawnamocarzazeswoimi podwadnymizainteresowaanasniebywale.Dlawyjanienia jejzainterpelowaemjednegozczonkwkomuny,Czuwasza znadWogi,ktrypracowaumnie jakorobotniknadniwk (1), cosiwaciwiestao:Dawnojewoubitnuno...nlegodiajl...wsiosiebie choczet I...Ahalsprzedabyki1 niepodzielisi... poddaj mubeznamysu,wiedzcconiecoojakiejwieejmachinacjizbydemrogatem.Taktoonoijest.Alenieojednebykichodzi. Mnogogriechowzanim.28D.nieustpijednakowozkomuny,spadtylkoz miejscanaczelnegonapodrzdniejsze.Caazakomuna,zadecydowawszy,igospodarkazbiorowa80-ciurodzinzbyt jest utrudniona,rozpadasiwchwili,gdymopuszczawdzicznessiedztwo, na6komunautonomicznych ITakdziaosiwkomunie.wzorowej".Awinnych? Tampostpowanoiprociejiszczerzej.29ZO K O L I C B R I D - MULLA-WickomunawKapanBekubyawilegjaturkilku rosyjskichspryciarzy,ktrzyzebrannakomunarwzgraj Kirgizwnaganialidoczarnejroboty,pozostawiajcsobie jedyniepodziaurzdowegoetatuizarzdfabrykamiwdki iwina.K omunata.zmarnowawszysad,nieobrobiwszy aniczciprzydzielonychgruntw,dobytekswjzjadadoszcztniewprzecigujednegoroku.I nnawKelesie, czystomuzumaska,zajaniewielki,alewzorowoprowadzonychutordlakulturybaweny, niepozwalajcwacicielowiuwiezenawetwzgardzonychprzezMahometawieprzy.BeztroskliwiKirgizi,rozumiejckomunizm,jakoniezamconeniczemspoywaniedarwboych,spdzalitambogiechwile,konsumujcrzdowebaranyipopijajcobrzydliwwdkryowbuz. Koniezapdzalinamiernanarodowychigrzyskach baj- gach, amod,10-ciomorgowwinniczniszczyli,pasc wniejstadabaranw.Znajcjedyniesoch,jakonarzdzie rolnicze,sprzedawalimaszynykawakaminaszmelcdostaregomiasta.Cizjedliwszystkowprzecigukilkumiesicy,niepozostawiwszynikogo,ktobyczudonichallubmiapretensj,zwyjtkiemmoejednegorzdu,azapewneiwyrzuconegozmajtkuwaciciela.RekordrozbojuosignagrskakomunawBrid-Mua, pooonanauroczempodgrzuAtaju.Tamniezadowalano sigrabieplmaorolnychtubylcw,aleizmuszanowacicielidopracynatychepodgrozrewolweru narzecz komuny.Bydo,konie,wozyiwszystko,cosinadarzyo, grabionowbiaydziewnajbliszychkiszakach,aupominajcychsioswjdobytekspotykaakula.Cayszereg zabjstwnatlerabunkowemopustoszyssiedniekiszaki, ktrychludnopierzchawgrynalewymbrzegurzeki Czyrczyk,spaliwszyzasobmostnarzece.Oryginalnebyykomuny,organizowanewpoowie 19-stegorokuprzezrnychtaszkienckichpaskarzyiwywaszczonychwacicieliziemskich.Pierwsiwstpowalitam dlainteresu, drudzywnadzieidostaniasi,drogokln istopniowo,zpowrotemdoodebranegoimmajtku.Kapitalistycznetekomuny,jakjenazywanowTaszkiencie, zaczypracowanadobredopierowtedy,gdyjuopuszczaemT.Losichuszedwicmojejuwagi.Alekto widzia straszliweskutkirobotypaskarskiejpodszyldempastwowym,komunistycznym,tenzdajesobiesprawztego,jak plagdlaokolicymusiaysistatekomuny.Rniaje jednakodwszystkichinnychpewno,epolaimajtkiim przydzielonebdwyzyskanewnajszerszymzakresie.Ale pastwomogodugoczeka,zanimokruchplonuztych komunwzbogacipichrzeurzdugospodarczego.30Podkoniec19-stegoroku,kiedykomitetwykonawczy turkiestaskichsowdepwniemgsijuopdziprzed zaaleniamiludnocinanaduyciakomunrolnych,kiedy izbakontrolizawalonabyadleami*oroztrwonieniuinwentarza,gotwkietc.,kiedyniwajesienneszczliwegonaog 19-stegorokudaydeficytwprostpotworny,zamiastoczekiwanychplonw, zdecydowasiwreszcierzdturkie- staskirozwizaogromnczkomun,pojednorocznem zaledwieichistnieniu.Komunyrolneniespeniynadziei,pokadanychwnich przezrzdipartjkomunistyczn"; ognaszniedojrza jeszcze(!)dotakwysokiejformyzbiorowegoycia", wyraasiK omunist",organpartyjnyTurkiestanu,dodajc,jakbynausprawiedliwienie:WkomuniewBrid- Muaodkrytomidzykomunaramizbiegychzkatorgi zoczycw,aiwinnnychznalezionowieluociemnejiniepewnejprzeszoci."31ZO K O L I C B R I D - M U L L A ..Dlazasady*zachowanotylkowzorowkomuntro- ick,araczejju6wzorowychpodkomunorazparinnych paskarskich.Nakomunachnieskoczyysijednakoworeformatorskiepoczynaniakomunistwwdziedziniegospodarki rolnej.Wrcidopastwowegorzdzeniaziemizapomoc urzdnikwbyo,wobecdowiadczepierwszychlat,niemoliwe.Trzebabyowymyleconowego.Wic,aby tylkoniezgodzisizrzeczywistoci,abyniezoy broniprzed.wasnociprywatn*signitogboko wprzeszoiodnowionostarzasad.czirikierstwa*, formwyzyskuzzamierzchychczaswTurkiestanu,kiedy tocalaziemiabyawasnocibogatychchanw..Czirlkier*porosyjsku.poowinszczyk*. tobezrolny proletarjusz,pracujcynaziemicudzejzapoowuzyskanegoplonu.Wacicielziemidajegrunt,ziarnodoposiewu, czasaminarzdziapracyisipocigow;.czirikier"swoj zdolnodopracyIjejznajomo.Dzikitejzasadzieumieliutrzymachanowiemas muzumaskiegoproletarjatuwnieprzerwanejciemnocieindzy,zwaliwszyjednoczeniezeswoichplecwcayciarkopotw,zwizanychzuprawizarzdemroli.Azyskzalea tylkoodkatastrofatmosferycznych,gdyczirikierwycigazsiebieyy,abypoowaplonwbyajaknajwiksza.Zasadatabya,rzecz jasna,nieza,jeelichodzioopoprawekonomicznegostanurepubliki;bya jednakpotworna, jeelichodzioprogramkomunistyczny.Rozumiejcto,wprowadziawadzasowieckacayszereginnowacyj,zmierzajcychdouleniadoliczirikierw. Awicczirikierstasizsezonowegorobotnika,jakto dawniejbywao,etatowym,t.j.ubezpieczonymprzez pastwowraziekatastrofyatmosferycznej,nieurodzaju, chorobyetc.Nastpnie,znowudlazachty,otrzymywaon peneutrzymanierzdowe,adopierwszychniw.W.wyjtkowych*wypadkachotrzymywaopastwoniepoow a'/zbiorw,przyczemczirikierkorzystajustalezinwentarzaywegoimartwegodlarobtpolnych.Prcz gruntw,przydzielonychnazasadziepoowy,otrzymywa32jeszczeczirikierjedendodwchmorgwgruntu,dlawycznegouytku.Wszystkotowryoszczliwyrokdlaczirikierw iniewtpliwydeficytdlapastwaporoku.Wszakpodstaw, naktrejstaoczirikierstwo,byawaniesezonoworobotnika,potemspryt,zjakimbajoszukiwaprzypodziale plonwciemnegoipokornegomardakiera*,potrcajc murneprocentazainwentarz,ziarnodozasiewuetc., awreszcieito,eplonodbiera,liczyiwayjegowaciciel,anieurzdnikpastwowy.Donowychgospodarstwnazasadziepoowy,zgosio siwieluamatorwzpordludnocitubylczej,rosyjskiej inawetaustrjackiej",pokutujcejtujeszczeciglepo wojnie.Olbrzymiawikszowstpowaadotychgospodarstwznadziej,e,przebywszynaziemiachrzdowych rokczydwawcharakterzeczirikiera,osidzietam,pozlikwidowaniupastwowegorzdzeniaziemi,nasamodzielnych,niezalenychodnikogogospodarstwach.33Kiedywicwkoculistopadazakoczyemroboty w T.iwracaemdoTaszkientu,abypocignza sowopana naczelnika,.realno*moichpogldwstaanawysokoci zadania,ktreczekaomiwnajbliszymczasie.Straciwszy, wskutekprzypadkowychokolicznoci,znaczniewicejczasu nazdobyciegruntupodnogami,nito przypuszczaem,wstpujcdokomisarjatu,postanowiemdziaaterazszybko istanowczo.I nformacje,zasignitenabazarze,codomonociprzejazdugranicy,brzmiaywcipomylnie.Tylkocenana kontrabandpodniosasiznacznie,proporcjonalniedospadkurublasowieckiegowcigutychkilkumiesicy.Natomiastniebardzomibyamilawiadomo,esprawareemigracjiprzezPersjstatasijugonaizainteresowaasfery rzdzce,anaweticzerezwyczajk.Pewnrolodegraa wterngonaucieczkatrzechPolakw,zajmujcychwybitniejszestanowiskawwiatkusowieckim,orazparpodobnychprzedsiwzizestronyzawodowejinteligencjirosyjskiej.AlegwnezasugipooytubezsprzeczniebawicywTaszkiencieposeperskiS.,ktry,przybywszy podjesie,namawiawszystkichobcokrajowcw,otwarcie ibezadnychskrupuw,abywracalidodomuprzezPersj. Niesychanehistorje,opowiadaneprzezpanaposa oszerokiej iwszechstronnejpomocy,udzielanejnaterytorjumPersjiR OZDZI A II I.zbiegomzTurkiestanu,przezEntent"i rzdperski, orodkachkomunikacyjnychnamodamerykask(np.komunikacjaautobusamimidzyMeszhedemiTeheranemzaznikomcen20kranw,t.j.okoo4rubliwzocie), przebkiwanieourzdowychjakobypenomocnictwach,udzielonychmuprzezrzdyniemiecki,austrjacki,bugarski,grecki it.p.wkwestjirepatrjacjizsowdepjiwszystkichcudzoziemcw,przyczemupowanieniatemiaybyjuuznane przezrzdsowiecki,wywoaynieladawrzeniewrd jecw i obcokrajowcw,spragnionych, jak zbawienia,powrotu dokraju,1zgromadziysetkiinteresantwudrzwikancelarji gorcegodyplomaty.Zwrcioto,rzeczjasna,uwagcze- rezwyczajki,aprzezniikomisjicentralnejdlaspraw Turkiestanu,przybyejwtymczasiezMoskwydoT aszkientu,celemreorganizacjirzdw w Turkiestanie na sposb moskiewski.Repatrjacjajecw,atakeiobcokrajowcw(pod mianotopodcignitowbolszewickiejRosjitakeijecw wojennych,wrciwszyim.prawaobywatelskie"),niebya po mylikomunistycznych sfer turkiestaskich.J ecy bowiem zfrontuwojnywiatowej,ktrychcarskirzdprzypdzitu tysice(przypuszczalnaoglnaliczbainternowanychwTurkiestaniewynosiaokoo80.000),niepospolitodegralirol w historji turklestaskiejrepubliki sowieckiej.J u w pierwszym, padziernikowymprzewrociespotykamyichwszeregach motochu,szturmujcegotwierdzbiaogwardyjsk.Wmiesicachnastpnych,kiedyinteligencjarosyjskausiowaa przeprowadzi,niezbytzresztudolnieIzdecydowanie,bojkoturzdwsowieckichkwalifikowaniIniekwalifikowani jecyiwygnacyzajmujopustoszaemiejscawbiurach iurzdachlubpozostajnadawnych.Wstyczniu1918roku,podczaskrwawegorozgromurzdukokandzkiego,ktry bypierwszprbpoczynanarodowociowychludnoci muzumaskiej,jednymizpierwszychsmutnychbohaterw rzeziludnocistarego miasta byliWgrzy.Wczasiepniejszymwszyscy,codojednegoprawie,NiemcyzRzeszywstpujwszeregiczerwonejarmjii,utworzywszycznie zWgramibataljonyinternacjonalne",walczbdtona35frontachorenburskimiaschabadzkim,bdtestanowi zaufanstraczerezwyczajkl,zwanejnawczasosobym otdieom*.Podczasniesychanychokruciestw,zokazji zdawieniazamachukontrrewolucyjnegowstyczniu1919roku,znwwsawiajsimorderstwamiigrabieWgrzy. Wszyscywreszcielekarzezpordjecwpodlegaj w19rokumobilizacjiipenisubsanitarnnafrontach turkiestaskich.J eliwzipoduwag,ewrozlegymTurkiestanie ludnoeuropejska,awicta,ktrajedyniebraaudzia wwalkachrewolucyjnychpotejlubowejstronie(podczas gdyrdzennaludnomuzumaskaadnegoudziauwruchu rewolucyjnymniebraa),stanowiaznikomyprocentoglnej ludnocikraju,totrudnosioprzewraeniu,ezarzut, czyniony jecomprzez inteligencjrosyjsk,eprzedewszyst- kiemoniprzyczynilisidozwycistwabolszewizmuwTurkiestanie,niejestniesuszny.Tymczasemtakniejest.Uderzajcaanalogjawydarzerewolucyjnych,ktresirozgrywaywtymsamymczasie nacaymobszarzeRosji,wiadczy,e jak tu,takitam powodzenieruchupolegaonletylenasilewybuchu,ilena brakujakiegokolwiekstanowczegoprzeciwstawieniasimu. Nawetprzyzupenejwstrzemiliwocijecwwobecpoczynatumutaszkienckiego,niezdoaabyinteligencja turkiestaskazrobiwicej,nizrobia,t.j.dostarczy materjau.podcian*idolochwczerezwyczajki.Szerokiakcesjecwturkiestaskichdoszeregw bolszewickichtumaczysiprzedewszystkiemlicznemi iwielkiemiwinamistaregorzduwobecprzygnanychtu licznie.awstryjcewigiermancew*.6.000mogiTroickiego obozu,wyrosychwczteryniespenamiesice,wymare obozywZotejOrdzie,zdziesitkowanetaszkienckieiinne, naledotejspuciznycarskiejRosji,dlaktrejniema usprawiedliwieniaiwytumaczenia.Naduycianaterenach robt.dobrowolnych"iprzymusowychniemniejgorzkiem wspomnieniemwyryysiwmzgachzesanych.Ktoprzeto zprostszychagortszychprzeszedprzezcikieprbylat niewolicarskiej,tennabieragbokiejnienawicidonie36szczsnegobczka*naczapceurzdnikaczyoficeracarskiegoiwylewa jpotem,idcwszeregachrewolucji.Bardziejodpornych,wszczeglnociinteligencj,zapdzia wszeregisowieckienieopisanandza,panujcawobozach koncentracyjnych.Atuttenumieliwygrabolszewicy,zmniejszajcgodoweracjeinternowanymonierzomiobcinajc, nastpniekasujczupenie,godowepensjeoficerom.37P O L O W Y O B Z J E C WTakczyowak,jednzgwnychobrczy,trzymajcych razemrozlatujcsiruingospodarkisowieckiejwTurkiestanie,bylijecy.Totepolitykasowietwwstosunku donichpetnabyazawszeperfidnychwykrtwiobiecanek, najwicejzaodczasu,gdyokazaosiostatecznie,ech powrotudodomu nie daa si otumaniadnemprogramowem hasemosolidarnociianarodowociproletarjatu.Hasu repatrjacjiniesprzeciwiasiprzetonigdyzasadniczorzd bolszewicki,znajcjegopopularnonawetwszeregach .bataljonwinternacjonalnych*,niemniejjednakumiazawszewyszuka gdzieindziej winnychtego,esprawa tazrealizowa sinieda.Takteiwwypadkuzwysannikiemperskim.Bojcsiburzy,ktrmogabywywoa jakagwatowna kontrakcjaprzeciwruchowipowrotowemuwrdinternacjonaw*,postpiakomisja centralna* nader dyplomatycznie. Ot czerezwyczajka poprosia do siebie na parminut perskiegopolityka,wrezultacieczegoukazaosiwoficjalnejprasie ogoszenie,imisjaperskanieposiadaadnychpenomocnictw,aninawetwskazwekcodorepatrjacjijecw. J ednoczenieogosiakomisjacentralna*,iprzyjmuje podaniaowyjazdzagranicodwszystkichzainteresowanych. Resztydopeniliagitatorzyimowiezaufania,rozgaszajc, eakcjaperskabyaspowodowanaangielskprowokacj*, albowiemAnglicywysyajzwabionychdoPersjinieszczliwcwnacikierobotydoIndyjskichkopalniwgla. Natomiastwadzasowieckama jugotowy,szerokiirozumny planwyekspedjowaniawszystkichjecwiobcokrajowcw, iniewykonywagotylkozewzgldunazimnporipewne trudnoci*komunikacyjne.Wreszcie,dlaklasycznegozakoczeniaproblematu,wydanodekret,grocymiercikademu,ktoopucisamowolniegraniceTurkiestanu, orazzabronionoczerezwyczajcewydawapozwolenianawyjazd zmiastakomukolwiek,cozezwolononiedawnozpowodu niesychanegoprzepenieniamiasta.Wszystkotowpynoznakomicienauspokojeniewzburzonychjuumysw.Kilkatysicypodaowyjazd przyjuprzejmyreferentsprawzagranicznychpanB.,paru goniejszychpowrotowcw uciszyypodziemiaczerezwyczajki isprawaprzycichaprdzej,nisitegospodziewali samibolszewicy.Tylkogarbardziejtrzewychwolaa dziaanawasnrk,niczeka,asizrobiciepo i poprawi si komunikacja w republice.Popiechbywszake wskazany,gdypowydaniudekretuokarzemierciza wyjazdzmiasta,monasibyospodziewaiwzmocnienia dozorunagranicyperskiej.Wbiurzemiaemjugruntodpowiednioprzygotowany. Zarwnonaczelnik,jakikomisarzpolityczny*obiecalimi 38nalibacji, .urzdzonejzokazjizakoczeniarobt,najzupeniejszepoparcie.Pierwszy,iwiedziaomoimzamiarze ucieczki,drugi,ewypiduoidarmo.Chodziojeszcze opozyskaniedwupisarzybiurowychiprzewodniczcego kolektywupartyjnegokadybowiemznichmgwrozmaitysposbzaszkodzisprawie.Bytojednakowoju tylkodrobnywydatekwgotwce,wskutekczegowdnikilka39iJ E C Y N A R O B O T A C H P O L O W Y C Hpoprzyjedziezrobtotrzymujcapaczkmandatw, ktrych,przydobrychchciach,starczyobynaprzewrcenie dogrynogamicaegoAschabadu.Zabiegajcouzyskanieosobnegowagonu.dorozporzdzenia*; spotykamw.turputie*(Turkiestaskimzarzdzie kolejowym)paruRosjandobrzemiznanychzczaswdawniejszych.A ha!...znowujedenlowiadczajbezadnych ceremonij,przejrzawszymojepapiery. Winszujemy,winszujemy!Panpewnobardzoszczliwy,esobiemoe pojechadodomu.Dajciespokjulicha!niepokojsi,widzc pensalurzdnikw,moektousyszeibdzie nieprzyjemno.Ktwamzresztpowiedzia,ejachc jechadodomu...Cto,pansidzisiajurodzi?wzruszaramionamijedenznich,tosiprzeciesamoprzezsi rozumie,ekady,ktobierzesubdoZakaspljskiego kraju,czynitopoto,abystamtduciecdoPersji.Gdybymy mielidokdjecha,niebyobyInas judawnotutaj.Zreszt, zpiciujunaszychwyprawilimyostatniemidniaminatamt stron.Szczliwejpodryyczymypanu!MjBoe, ebypanchomgnapisa,jaktamwwieciewyglda...Dzikuj!Alepowiedzciemijeszcze:przepustki nasubdoAschabaduwydajuwastakbezniczego?Nie mogsipoapa,etotylkopretekstdoucieczki?Acmajrobi?Caainteligencjatamtejsza uszazbiaymi.Ztutejszychwarjatchybaalboskoczony awanturnikpojedziedoZakaspji,gdziemonazdechn zgodurazemzpensjibocznemidochodami.Wysya sizpodzikowaniemkadego,ktosizgosi.Niekady przecieuciekaodrazu.Niektrzysiedzpokilkamiesicy Irobiconieco,albosiprzynajmniejnazywa,erobi.Pozostajewicjeszczetylkojednawizawczerezwy- czajce.Tpostanawiamuzyskawprzeddziewyjazdu,po rozprzedaniudomowegoinwentarzaizbytecznychzapasw ywnoci,wktrezaopatrzyemsiwcigulata.Rozprzeda rzeczydawniej,jelichodzioopopiech,byokwestj jednorazowejlicytacjinabazarze:dzi,gdynietyko sprzeda, aleiprzenoszenierzeczyzmiejscanamiejscecigadekret miercionony,przedsiwzicietakieprzecigasicaemi tygodniami.Aleporadzisobienietrudno.Lwicz mojegodobytkuzakupujetensam.rzd,ktryzabroni jakichkolwiektranzakcyjtegorodzaju.Dekretyobowizuj przecietylkoBoguduchawinnychobywateli.Matojeszcze itdobrstron,e.rzd*paciznakomicie,bezporw- nanialepiejodpoktnychspekulantw,noiwywozi40rzeczywbiaydziepodochronwszechpotnychmandatw.Drobiazgirozchwytuj ssiedziihandlarze;wostatniej chwiliudajemisijeszczeznakomitatranzakcja,albowiem zadrewnianekodostajparbutw,butywynosz zarogatkiiwymieniamuchopwnaszynk.Szynkitej zresztomaywosnieodebramimilicjantnamocie, sprawjednakowozaatwilimyugodowowherbaciarni,przy szklance mierdziuchy .samogonnej*, rwnie ciganej prawem.Rozprzedajcinwentarz,zaopatrujsijednoczenie wdrzewoopaowe,liczcsizmiesicznpodrkolej, oraznieslychanemiponocenaminaopawAschabadzie.WowymczasiedrzewozdobywanowTaszkienciewtak wyjtkowychokolicznociach,ewartowspomnieotern wtychnotatkach.Otpodjesieroku19-goprzypomniasobieurzd gospodarczyi.dyrektorjatopaowy",ezima junakarku, aoprzywozieskdkowiekpowaniejszychpartyjopau niemacomarzy.Burujeikontrrewolucjonici,wysanina eksploatacj.saksauu*(wysokokalorycznykrzewpustynny, zblionydokosodrzewiny),ktrymkiedyopalasiTaszkient,nieokazalisiwicejproduktywnsirobocz,ni proletarjat,eksploatujcy.kolektywnie*kopalniewgla, awszystkiegaje,parkiiogrodypodmiejskiepadyjuroku uprzedniego.J edynprzetodeskratunkumogybyaleje uliczne,przebiegajceszpaleramitopl,akacyjikara-agady caemiastoeuropejskie.Alejeteodgrywaywprawdzie latemrolniepospolit,chronicgowyobywateliodognia turkiestaskiegosoca,alegowyspadyprzeciewznaczeniuicenieodczasuprzewrotu.Gruntownazmiana porzdkuspoecznegoniemogaprzytemnieodbisina alejachmiejskich.J eeliburujesadzilidrzewa,abybroniy ichodciepa,dlaczegniepokaza,erzeczsima cakiemprzeciwniewepocedyktaturyproletarjatu?Wlistopadziewydanowicdekret,pozwalajcyobywatelomnawyrbwszystkichgrubszychdrzewwalejach ulicznych.Oprzydzialewsniach,ocenianych.naoko*, decydowa.kwako*(komitet.kwartalny*),stosowniedoiloci piecwwkademmieszkaniu.eobywatelotrzymywa41drzewo,innatura",aniewpostacidouytkugotowej,nie potrzebachybadodawa.J akzazamienismukisoczyst topol,czyrozoystykara-agadnamaterjaopaowy, musiaobyjuzprywatntroskkadego.TakwicprzezcaylistopadhuczaTaszkientgrzmotami walcychsidrzew,ktrymwtrowayechaamanychgzymsw,kominwisupwtelegraficznych.J akjedenmwylegaludnoeuropejskiejczcimiastanaulicei,niebaczc nawiek,pe,stanigodno,rzuciasizfurj,ztoporami, piamiidwigniaminaaleje,kultywowaneiochranianeprzez latdziesitki.Tuczcigodnieksdygnitarzeidystyngowane kiedydamy mozol si nadpnlemolbrzymim,drapic gobezzbn pil, wdzie skacze wyrostek z toporkiem dziecinnym okootopoliometrowejrednicy,tamojciec"zawieszanalinie licznrodzin,cigncnadcittopolodkomina".Baczno!zdrogi!"cigaonakadymkroku przechodnia,atrzaskamicychsinadgowkonarw przypominanajlepszeczasyrewolucji.Rezultatempogromu byonietykoznikniciezpowierzchnizieminajpikniejszych aleitaszkienckich,aleiduejilocisupwtelegraficznych, orazprzewodwelektrycznych,ejuzamilczeogzymsach ikominach.Byorwnieiparwypadkwmiertelnych, orazsporopowaniejszychkontuzyj.Alejednozespadajcychdrzewmusiaozawadziwidocznieojakikominko- misarski,gdy7-gogrudniaukazasinaulicachmiasta gromowydekret,zabraniajcypodkarrewolucyjnychczasw"wyrbudrzewnaulicachTaszkientu.Dekrettendotknminadzwyczajbolenie,albowiem dwieprzydzielonemitopole,zdobicefasadkwartalnego urzdumilicyjnego,miaypawanie8-go.Ale...od czegrealny"wiatopogld,zdobytywprzecigukilkumiesicznejpracywkomisarjaciewojennymiNiedbajc ogupkowategomilicjanta,sterczcegowgarniturzeamunicjiwbramieuczstku",rozpoczemjuo8-mejzrana dziaalno,zmierzajcdozwalenia uroczychdrzew.Okoo godziny10-tejrunapierwszatopola,zabrawszyzsob jakiedwamizernedrutypolicyjnegotelefonu.Hukwalcegosidrzewaobudziczujnomilicjanta.42Hej,ty!towarlszcz!wrzasnnamnie,nieruszajcsizmiejsca. Atyniewiesz,eodwczorajnie wolnodrzewwyrbywa?Prowaliwaj,przyjacieluodpowiedziaemflegmatycznie dekretemwpiecuniezapale. Zreszt zegaem, widzc,estrbezpieczestwazbliasiwmoimkierunku:MammandatlAa,mandat!Uspokoisizupenie,niezadajcsobienawettruduwejrzeniawmoje.personalja.Okoo12-tejrunadrugatopola.Tymrazemzbramyuczstku*wyleciasam*pankomisarz'wtowarzystwiedwchuzbrojonychdrabw,wnastpstwieczegopakuj I nstrumentyimaszerujdouczstku*,jakoaresztowany. Plikamandatwwojennegokomisarjatu,ktrmamnasercu, wpywaniezmierniekojconaspokjmoichnerww.Wkomisarjaciewzburzonysatrapadzielnicowywygasza cayreferatoposuszestwieidyscypliniewobecwadzysowieckiej,ktrykoczyodczytaniemodnonegodekretuzkla- sycznemzakoczeniem:przekraczajcy podlega bdprawu czaswrewolucyjnych*.No,dobrze, odpowiadam, wzasadziemapan nawetiracj.Tylko,niechemipanjeszczepowie,coto waciwieoznaczaprawoczaswrewolucyjnych*,...ebym chowiedzia,comnieczeka.J akto!topanniewie,cotojestprawoczaswrewolucyjnych?...Gdziepanby?...Ktopanjeste?...To jest...,notak,tojest...,pansizarazdowie,cotojest, jakjasipoczzczerezwyczajk!...koczyzirytacj, biegncdotelefonu.Okazujesi,eczerezwyczajkawietyle,copankomisarz,albowiemodsyagodokomitetuwykonawczego,akomitetwietyle,coczerezwyczajka.albowiemodsyagodo djaba.Sprawajestnajoczywiciejbaha,kadjejprzeto kres,wycigajcmandaty ipodsuwajcjepodnoskomisarzowi.Apodpisystamwidoczniepisanecikrk,gdyrozstajemysiznimjakprzyjaciele.Dlaformalnocipodpisuj rewers,mocktregozobowizujsinieopuciTaszkientu wprzecigudniomiu,wktrymtoterminiezadecydowany43zostaniewymiarkary.Czynitotemchtniej,ewnajbliszychjudniachzamierzamwyprowadzisinadworzec.Aledrzewozwalonerbijeszcze,rzeczjasna,nakawakiiznoszbezprzeszkodydodomu.Czyzawszejednakkoczsitakpocieszniekolizje zzabjczemidekretamiwadzysowieckiej?Wnajwikszej ilociwypadkw:taki jeelichodzioprzestpstwoapolityczneioludziniepodejranychokontrrewolucj.Alejeli wnajniewlnniejsznawetsprawwmieszasiciechoby tylkopodejrzeniao.kontrrewolucjtopustyfrazes oprawieczaswrewolucyjnych,ktrymzakrywaosizupenebezprawierzdwrewolucyjnych,okazywacastraszliwrozcigoswojejistoty.J akeczstozdarzaosi, earesztowanizracjijakiejdrobnostkiludzieprzepadali bezladulubcaemimiesicamiznosiliokruciestwarnych zbirwzamatorstwaizamiowania,podajcychichsobie zrkdork.Powiedzciemichocia, za cobyemaresztowany? pytaznanywTaszkiencieobywatel,nadktrymzncano siwwizieniudotegostopnia,eupomniasioniegonawetniezbytwraliwysowdeptaszkiencki.Nietrzebanosipiercionkwnapalcach, odpowiedzianoanitakiegogrubegoacuszkauzegarka, panieX.44Zoeniezobowizaniawmilicji,oktregodotrzymanie niepotrzebowatroszczysikomisarz,wiedzc,ewydostaniesizTaszkientujestrzeczprawieniemoliw,przypieszajednakowoterminmojegowyjazduijunazajutrz biegnnadworzecpowagon.Uprzejmyzawiadowcastacjiwyprowadzamiprzed rzdzdemolowanych.tiepuszek*(t.j.wagonwtowarowych,krytychizaopatrzonychwpiecykimaeokienka).Moepansobiewybierzezapraszamiuprzejmie.BjsipanBoga!...przecietuniemaanijednego wagonuzwszystkiemloknami,albozcaympiecem!Tonic!urzdzipansobie,mapanduoczasu.Akiedyodchodzipocig?Pocig? zdziwisiniepomierniekolejarz kt tomoewiedzie?Przyjdziewagonzdrzewem,tozestawimyiwylemy.Tymczasemzamieszkasobiepanwwagonieibdziepanczeka...Kiedy...przyjdzieprzeciedrzewo...jakpanbdziemiaszczcie,moepanwyruszy nawetjutro.Czasemzjawisitakiwagonzdrzewemniewiadomojakiskd...Zamieszkujwicwwagonieiczekam.Mamnawet sublokatorwwswojemzacisznem. locum".J edenznich, toStaszekS.zon,kolegazrobtletnich,wesoybywalec,rzutkinadwilaninzziemiradomskiej,byyonierz armjirosyjskiej;dalejwujO.zLodzi,emigrantz1905r., ktry,niebaczcnawiekpodeszy,wyruszarwnie wokrndrogdokraju;panB.,ktryprzedlatyprzybywrazzemndoTaszkientuzWarszawy,jakojeniec cywilny, wreszciedwchjecw,dawnychidobrychznajomychzczaswrobtpolnych.Ostatni,bezadnych przepustekidokumentw, niebardzosiczujswojskowwagonieiunikajwiatadziennego.Imnieniebardzomile echcemylojakiejcilejszejrewizjimojegosubowego wehikuu,ukrywajcego.perskkontraband*.Wyczekujcdrzewa,urzdzamywagon.Trzechniedo- stajcychokiendostarczajwagonyssiednie,ruradopieca przybywaaztrzeciegotoru.Dziejesitowszystkowbiay dzie;naoczachkolejarzywdrujemypowagonach,zbrojni wtoporyidrgidowywaanialepiejzmontowanychob- jektw.edlazdobyciatrzechokientiepuszkl*trzeba zniszczyconajmniejtrzyrazytylewiekady,ktobra sidonieswoichrzeczy.Ale...cotokogoobchodzi?Niszczenie,anawetuszkodzenieinwentarzakolejowegokarzesi wprawdziewrepublicerozstrzelaniemwinowajcw aleito nieobchodzinikogo,wobecczegorbiemyjeszczenaopa dwapodmostkizdeseksosnowych,przeznaczonedlawagonowaniaartylerji.Wcigudwudniwagonjesturzdzonyizaadowany. Usposobiony,jaknigdywprzecigulatzesania,udajsi ostatnirazdoTaszkientuizauwaam,ewystarczyzerwa45cznozerodowiskiem,zktremzyosijakobynajcilej,abyzauwayodrazumnstwouderzajcychcech, ktredotychczasuwagiuchodziy.Dopieroteraz,wprzeddziewyjazdu,widztewszystkiestraszliwezmiany,ktredotknypikne,wsawione malowniczocimiasto.Cayjegozewntrznyurok,t.j.ta gstwadrzewikrzeww,ktrazdobia,zasaniaaiobsypywaawdzikiemmizerjprostych,glinianychdomkw,runa* podnawapiirozpezasiwkomrkachipiecachobywateli.Niewiadomo,zdasi,skdwypezynaulicdomy zaniedbane,obdarte,brudne,odlatjunieodnawiane,nle- bielonenawet.AparlatzaniedbaniadlaTaszkientu,gdzie wszystkonieomalbudowanozglinyiniepalonejcegy,to anadto,abydoprowadzimiastodostanubliskiegoruiny.L ewicnachodnikachgruzyrozwalonychmurw ogrodowych,ktrychnietyko,eniktniepodnosi,alenawetniesprzta;oknapstrzsikwadratamizgazet,tekturyiblachy,wstawioneminamiejsceszyb,ktrychnigdzie niedosta,oderwaneszrapnelamistyczniowychwalklub wymytejesiennymdeszczemjamywgzymsachicianach szalepianeglinwwczastylko,gdyprzenikaprzeznie chddomieszka.Boiktomadbaotedomy?Czichjestdzi wasnocipastwa,ktreniemaczasuzajsizarzdem miast,wobectychwiatowychzadakomunizmu,wypenianychnaWschodzie;cz,pozostawionanominalnie wacicielom,t.j.domywzniesionelubuzyskanekosztem poniej15.000rubli,jestfaktycznienaasceinieasce synnej.komisjimieszkaniowej*.Komisjtzorganizowano swojegoczasucelemprzymusowegowysiedleniaburuazji zprzybytkwrozkoszyizbytkuwcentrummiasta,aby zkoleiprzesiedlidonichgniedcychsinaprzedmieciach robotnikw.Projekttenogoszonoszumnieswojegoczasu, podkrelajc,ejesttopierwszykrokwkierunkurealnych reformwdziedziniepoprawybyturobotniczego;poczem suchonimwszelkizagin,apodobniejakwieleinnych dekretw,przeszediondohistorjirewolucji,nieuszczliwiwszynikogo,auczyniwszykrzywdwielu.Wykwintne46bowiemmieszkaniawrdmieciuiluksusowehotelepo- zajmowallkomisarzemiejscowiirnemisjezcentra,za zgodrobotnikw,ktrzywolelipozostawprostychidostosowanychdoichpotrzebmieszkaniach,niprzenosisi doodlegychodmiejsczajciaiurzdzonychcudacznie przybytkw.Niemniejjednakniezwinitokomisjimieszkaniowej,pomimoabsurdujejzadania.Niezdoawszyuszczliwianijednegorobotnika,postanowionowzamianzgnbi legjonburujw,iobrconokomisjewpotnenarzdzie terroruwobec.kontrrewolucji".Wcisymkontakciezcze- rezwyczajkuzupeniakomisjamieszkaniowawyrok,dokonanynakontrrewolucjonicie,naganknapozosta .ponim rodzin,ktrbeznajmniejszegopardonuwyrzuconozmieszkanianaulic.J akiezanastpstwapocigaozasob takiepozbawieniedachu,ktredotykaostalewdowy1sierotypozamordowanych, ocenimona dopiero,uprzytomniwszy sobie,edainnemieszkaniewprzepenionemniezwykle mieciemogajedynietasamakomisjamieszkaniowa,pracujcanaogdosprycie,jakwszystkieorganaterroru.Ctedyczyniybezdomnerodzinykontrrewolucjo- nerw?"Poroznosiwszyresztkidobytkumidzyznajomych,, korzystayzaskawegoktaulitociwychludzi,gociytu dzie,tamdwa,wdzietydzie,lubtewystawaydniami itygodniamiuprogukomisji,znoszctakdugoszykany ipomiewisko,aznudzeniwreszciesatrapinieprzydzielili imjakiegoprzytuliska najczciejuzaufanego,partyjnego towarzysza.Inni,ktrzyzdoaliuratowamieniewgotwce lubrzeczachdrogocennych,przenosilisicichaczemdoodlegychwsi,abypowrcidomiast,kiedynazwiskaofiar poszyjuwniepamiprzynowempokosiuterroru.Mniejwicejporzdniewygldajjedyniedomymieszczceurzdy.Bieleniefasadjestzapewnejedyntwrcz funkcjtychprzybytkw.Ajestichwiele.Nakadym dziesitymdomufigurujepstratarczajakiegooddziau, czypododdziau,komisjiczysubkomisjiTurkiestaskiejFe- deratywnejRespubliki,dajcwiadectwotemuniesychanemu rozrostowibiurokracji,ktrywyprzedzarajkomunistyczny wbolszewickiejRosji.Dzikiwspaniaemurozrostowiorga47nwpastwowych,niemadzibezrobotnychwTurkiestanie, ba!panujenawetgdnasiyrobocze.Pracujwszyscy odlatszesnastuiniej,dosiedemdziesiciuiwszyscy nieomalwbiurach.Apracujdlatego,abykonieckocw zdobywawpaskuteartykuywytwrczocigospodarczej, ktrewbiurachobliczajnapapierze,waidziel.Ajest ichtakwielu,boobojtnodlapracynieproduktywnejstaa sipowszechnidziesiciuludzistwarzafikcjtejpracy, ktrspenia!ongidalekioddoskonaociurzdnikcarski.dzatytuw,zdawabysimogo,rzuconadorupiecistarego.reimu*,wicitriumfyniebywae.Pisarz biurowynazywasizawiadowckancelarji,kopista jego pomocnikiem,chopiecdoposyekzastpcpomocnika, str zawiadowcgospodarstwa,lusarzmechanikiem, mechanik konstruktoremit.p.,it.p.Biura, biura,biura.Cosiwnichrobi,skd,w jaki sposbinajakiejpodstawieuzyskujonekredytynaswoje zawszeszerokieistalerosncepotrzeby,jestzagadk,ktrej dociekabdnaprnohistorycyepokirewolucyjnej.Kiedy wpoowie19-gorokujednazkomisyjrewizyjnych,wydelegowanaprzezsowdeptaszkienckidlaskontrolowaniadziaalnociurzdw,wykryabiuro.sanitarnegobadaniakiebasy iszynki",ktreoddwchjulatznikyzrynkuturkiesta- sklego,byotosensacjdniadlacaegoTaszkientu.Opinja 1 prasakomunistycznauderzyawtedywzgodnyhymn oburzenianaperfidjpersonelutegobiura(zoonegozzawiadowcy,pisarzaiwonego),zjawiajcegosiwurzdzie razwmiesicu...popensj.Aleniktniepowiedzia,e 99#/obiurpastwowychzasadzasirwnienaobliczaniu, badaniuirozdzielaniuartykuwnieistniejcych.Mimoolbrzymieszczerbywzewntrznymwygldzie miastaigbiejjeszczesigajce' zfriianywewntrzne,ruch naulicachpanujeoywiony.Trudzsidzi,biegajikrztajbardziej,nizadawnychczasw.Wraenienajbardziej zapracowanychrobiwaniejsifunkcjonarjuszepastwowi, ktrzyprzelatujmiastowewszystkichkierunkach,wsamochodach,powozachiwierzchem.Takiegonp.naczelnika milicji,osawionegobyegopiekarzazbazaru,widuj jednego 48dnia,jednejgodzinynieomalwprzeciwlegychkracach miasta.Czowiektendwoisiitroipoprostu.K omendant miastamkniejakbyskawicanaswoimczarnymogierze midzytwierdzakasarniami podmiejskiemi;auto przewodniczcego.turci ka(turkiestaskiegokomitetuwykonawczego)poeracysternydrogocennejbenzyny,kursujcmidzy .biaymdomemi.domemswobody.Nakaretachisamochodachczerezwyczajkiwisznastopniachajenci:tak maomajczasuimiejsca.Inormalnyobywatelrobidziwdzietyledrogi,ile dawniejnieprzebywawmiesic.J eeliwgldniemygbiej,tookaesi,eludziecinietylkopieszsiibiegaj,aleipracujwpocieczoa,kilkakrowicej,ni dawniej.Dospojrzenaichtwarze,zmczoneizorane brzdami.Amwi,ewsowdepjiludzieniepracuj!Gdzietam! Pracujnierwniewicejiciej,nigdzieindziej.J eeli pomimotoniewida adnychrezultatwtejpracy,gdyupadekizniszczeniewszystkiegoroniezgodzinynagodzin, tojesttotylkodowodem,epracaichpozbawionajest widoczniesensuicelowoci.Ponoiwiatr,hulajcypo grach,wykonywanieobliczalnwprostwrozmiarachprac,ktradajejedynyefektwpostacizwalonychdrzew ilasw.Romantycznetoporwnaniedaobysiwpierwszym rzdziezastosowadomocarzydobyrewolucyjnej.Plebs szarysilisibowiemnatwrczorealn,popdzanynle- ublaganemwidmemndzyipowolnejmiercigodowej, wnajszerszemtegosowaznaczeniu.Twrczatapracaobywatelazaczynasiwchwili,kiedyopuszczabiuro.Siedem,wedugdekretu,wrzeczywistocizaczteryipigodzinzajciawbiurze,jestdla kadegochwilwytchnienia,ktreradbyprzeduy,gdyby nieczunasobiebiczatroskcodziennych.Poborwstarcza bowiemjedynienaniadanieconiecodasijeszcze urwawbiurzeipozapoborami,aletakich,ktrzymaj natylezrcznociiodwagi,abyzarwaurzdnacae utrzymanie,jestniewielu.Ogromnawicwikszozdoby49wasobiebrakujce90%rodkwdoycianiepraczawodow.Zabierasidotegokadyinnymsposobem.Tenzabrasidohandluczyprzemysu,zwanegopoprostuspekulacj;innyuprawiaziemiwokdomu,hodujekuryiba- rany;wwkrcasitam,gdzierozdzielajgodoweprzydziaydlaludnocimiejskiej.Ssiadkamojanp.zlewa, nalecdorodzinyzoonejzdwchosb,pobieraprzydziaywsklepachurzdugospodarczegonaosb12,podczasgdymjejjestpodagentemjednejzfabrykwdki, prosperujcejznakomiciewktrymzzamiejskichogrodw; ssiadzprawa(ktry,majcrodzinzoonzczterech osb,6-ciuwniejliczyurzdnikwpastwowych,bdc wjednymwypadkunaczelnikiem,wdrugimpodwadnym swegosyna),jedzipojajaimasodoodlegychwsi;jego jednacrkarobipuder,adrugabutydziecinne.PanW. nawizadrogocennystosunekzodlegymowiorst100mynemiporedniczywukrytymhandluniezmiernieposzukiwanbiamk;jeszczeinnyjestczonkiemwietnie zorganizowanejspkidostawcwmandatwilegitymacyj, ktrefaszuj,czyzdobywajurde,Bgjedenraczy wiedzie.yjzajakotakotylkoci,ktrzywybralizajcie,kolidujcezdekretamirzdowemi,lub,cogorzej,zprzedrewo- lucyjnemipojciamiouczciwoci.Wszyscyinni,domowi przemysowcy,hodowcyiogrodnicybrnwndzcorazto wiksz,wktrejotuchjestimtylkowiadomo,eto samodziejesiwrwnejmierzezcalemichotoczeniem.Znikczemnieniewarunkwbytuogromnejwikszoci ludziprzechodziwszelkiewyobraenie.Dotykaonokadej dziedzinytego,cowcaejswejobjtocinazywa siyciem kulturalnego,achobytylkocywilizowanegoczowieka.Ubirsporzdzasiznajlichszychgaganw,zworkw powstajubrania,zderekikoderpalta;butonierski jestobuwiemposzukiwanem,naktrestaniekadego. Przecieradaznikajzpocieli,obrusiserwetazestou. Konierzyki,mankietyikrawaty,zdabysimogo,nie istniaynigdynawiecie,gdybyniestosy ichzooneuhan50dlarzynabazarze,gdzienabyjemonazabezcentuzinami,jakoartykunikomuniepotrzebny,narwnizesrebrem stoowem,albozserwetamiiobrusami,ktrezresztmaj popytwikszy,gdynadajsinapieluszkidladzieci, onuczkiikoszule.Strawprzyrzdzasinaprdcenapiecykachpolo- wych,t.j.natrjnogachelaznych,wprostymkotle,zim ilatemnapodwrku,gdynazapaleniewpiecuniema drzewa,anagotowanienanimstrawyniemaczasu.Herbatzastpujjabkasuszone,cukierrodzynki,odktrych psujsizby,masozastpujeczarnyolejbaweniany, dziaajcyponofatalnienaoczy,aniewtpliwietrujcona odek.O8-mejlatema5-tejzimkoczsiwszelkiebardziejzoonezajciawdomu,gdynaftyniemaicaenieomal miastoposugiwasimusikagankamiolejnemi,wpostaci prostegotalerzykanapenionegoolejem,naktregobrzegu poniekawaekskrconejwpalcachwaty.Niektrzywol spdzawieczorywzupenychciemnociach,albowiemgodzinaspdzonaprzykagankuwystarcza,abywntrzenosa (azapewneipuc)pokryosiwarstwmierdzcejsadzy. Teniwmawprawdzielitrnafty,alechowajnawita lubjakiinnydzieuroczysty.Mrok,brud,robactwozadomowiajsiwsiedzibach ludzkich, czstokroprzywizujesidonichjeszczechoroba,ktramusiprzechodzi.sama*,gdyrodkwleczniczychniemanawetupaskarzy.Zresztchorobanierobijuwielkiegowraeniawczasie,gdyepidemjestay sinieustajcymagregatemycia,apodciandostajesi coczwartyobywatel.Zezmarymi procederkrtki.Zawinitychwszmaty(natrumnniestabylekogo),wywozi napoyczonymwzkunacmentarznajbliszarodzina. Oznajomychnietroszczysinikt,oczekujczdnianadzie wyomuwewasnejgromadce.J eeliprzytemzway,ewszystkierozpaczliwewysikiludzi,zmierzajcedoocalenianajcianiejszegoyciowegoszaca,owocnestylkowtedy,oilesnieuczciwe, jeeliuprzytomnisobie,ezawszystko,corobilazaron-51obywatel-dlautrzymaniaprzyyciusiebie1 swoichnajbliszych,grozimukaramierci,jeelipomyle,ekadyzdobytyksekchlebacigazawi1tropidonosicielstwoinnych godomorw,tomonapojwtedy,dojakichnizinstacza sibytludzkiwtychwarunkach.PodwpywemndzypkajwizyprzyjaniIsympatji ludzkiej,giniejakikolwiekurokipiknoycia,miesznestaje sizainteresowanieczemkolwiek,conie jestksemobrzydliwejstrawy,lubcuchncymachmanemodziey.Rozluniaj siuczuciarodzinne,tracpodstawwierzeniaizwyczaje.Wytrzymujprbtylkonajistotniejsze,instyktownenie- omajsentymenty.Parysamolubw,mzon,brat zsiostr,przyjacielzprzyjacik,zamykajsiwokopach najcianiejszychpotrzebyciowychiwegetujwnich,tropienizewszd,znienawidzeniipodejrzewaniociemnepraktyki,utrzymujceichprzyyciu.Odczasudoczasuzniecierpliwisiteniw,wyaziznory,iwypywaniespodzianienaareniepartyjnej,gdziegrajc,V abanque"zdeterminacjgolca,przezpewienczasdokazujecudw.Nie poznajegowwczasnikt; wszyscysoszoomieni,skd wtymczowiekubierzesitylemiaoci,bezwzgldnoci iokruciestwa.Popewnymczasiepotykamusinoga iwieidziepomiecie,eznikzamuramiwizienia. Niezawszezpowodujawnejnieuczciwoci.Czciejdla ostatecznegozaamaniasipodstawduchowych.Nledarmo ktonazwarewolucjczycemdlaludzichorych,zktrego wychodzuzdrowieni podcianlubnarobotyprzymusowe.Ztychostatnichutworzysimoejednakzcza- cemzastpludzizdolnychdorwnowagiiszerszegoogarniciaycia.Aleczasuupyniejeszczesporo,chocoraz tumniejsza,corazpowszechniejszajestdefiladaludzinowych przezniebezpiecznkadkkarjeryrewolucyjnej.52Wpowrotnejdrodzedo.domu,t.j.nadworzectowarowy, spotykaminynieraT.,kierownikadoniedawnapolskiejkooperatywyiwybitnosobistonahoryzonciepolskiej emigracjiwTurkiestanie.Mamdopanainteres,pieszysijakzwykle panT.Tylko,niechsipanniezdziwi...Chciabymprzystpinanowodoorganizacji.DomuPolskiego".DomuPolskiego...MjBoe!jakedalekomuszszukawspomnieotymdomu,ja,ktryczujsiju ,potamtejstronie".Wiepan,mylmoe isuszna.Tylko,niechsipanniezdziwi...jawyjedamdokraju.PanT.spojrzanamnieniedowierzajco.Dokraju?...jak?...ktrdy?...kiedy?...No..,ktrdywszyscy,naPersj!Akiedy?...jutro moe!Mieszkamjuwwagonie...Achtak!PanT.zamylisinarazijakgdyby posmutniaIjaoternmylaem.Isdzipan,esi touda?Nie mog sdzi inaczejlMam przecie on i dziecko. Aledlaczegonieurzdzisipantaksamo,suypan wwojennymkomisarjacie.Trudnomisijako zdecydowa.Zastaryjujestem.Niechciabymprzeywadrugirazrewolucji...Rozstajemysizwyczajnymuciskiemdoniniemamy sobienicwicejdopowiedzenia.Rewolucjauczynialudzi maomwnymiinieskonnymidowzrusze.Przytem ja nalejudotych,oktrychzachwilprzepadniewie, suchiladwszelki.Iletorazyodczuwaemij adziwne uczucieobcociwobecbliskichminiedawnoludzi,egnajcychsizemnwprzededniuucieczkidokraju.Bywternial1 zazdroigroza przed niekoczcymsiacuchemszarychdniwygnania.Wicmoeto,anieostatniesowa panaT.,wpyno,erozstalimysiobojtnieprawie.Ktostykasibliejzdawnoosiademigracjpolsk wTurkiestanie,tenwiedobrze,jakostronymtrzebaby wpopiesznemwydawaniusdwikonkluzjioniej,jakto czynizwyklewieoprzybylizkraju.Ktozaprzeby cikiednirewolucji,tenwogleniejestskonnymobwinia tych,ktrzyprzeylitosamoternbardziej,eemigracja tamazasobpiknekartyzasugiwobecpolskiegoimienia, przyniesionegotu nakracewiata.53Zytaongicilezotoczeniem,wczcipowanej zruszczona zewntrznie, rozproszonapoolbrzymichprzestrzeniachTurkiestanu,oyanarodowowpierwszychlatach wojny,kiedytowypadkidziejowecorazbliej,corazwyraniejzapowiadayodrodzeniePolski,afalejecwiwygnacwzsyanychzkraju,poruszyysercawidokiemswojej niedoliiwieymduchemojczystym.Pierwszekroki,zmierzajcedoskonsolidowaniaywioupolskiegodlaakcjipomocniczejwykazayodrazuniespodziewansililiczebno emigracjipolskiejwTurkiestanie.Okazaosibowiem,e wsamymTaszkiencie,liczcymokoo50.000ludnocieuropejskiej,elementpolskistanowiokoo5%tejcyfry.Niewiele inaczej rzecz si miaawinnych, wikszychrodowiskachTurkiestanu,wszczeglnocizawruchliwejFerganieiwtych miejscowociach,gdziewikszoeuropejskiejkolonjistanowipersonelkolejowy,rozrzuconypolinjiorenburskiej izakaspijskiej.Zpochodzenia,zawoduiwyksztaceniabylitoludzie najrnorodniejsi.BylimidzynimiPoniatowscy,Radziejowscy,Madaliscyzwyczajniejuwtrniemigranci,byli Hofmanowie,Szyndelowie,J onowie,byliMuchy,J dryki iSaje.Czichprzewaajc(chonajpniejodzyskan narodowo)stanowiliurzdnicyikwalifikowanirobotnicykolejowi;czznaczn,najruchliwsz i najbardziejniezalen: przemysowcyihandlowcy.J ednychprzygnaturok1905,innychprostyrozkaz subowy,jeszczeinnychkatastrofyiwykolejeniayciowe; wszystkichpocignazapewneatwoiswobodabytowania wkraju,ktry,mimobezporedniejcznocizRosj,zachowacechyegzotycznejkolonji.Wojnaprzypomniaaimkrajprzedlatyporzucony. Oywiasi,czyiorganizujeruchnarodowy.Powstaj towarzystwapomocyofiaromwojny,domypolskie,kooperatywy.Nieocenione,bosigajcesetekuratowanychistnie iduszwrconychyciu,towarzystwateoddajusugiwygnacomijecom.PrzyDomuPolskim*wTaszkiencie powstajeochronkaiszkkadlakilkudziesiciusierotpo wygnacach,utrzymujcasidzikiofiarnociipracy54kolonjlmiejscowej;sprystaorganizacjaTowarzystwaPomocyOfiaromWojny*,prowadzonegozpowiceniemgo- dnemnajwyszegouznaniaprzezsekretarza.pK.,budzi uznanieipodziwduskiejDelegacji,przybyejwroku1916 celemkontrolistosunkw,panujcychwobozachjecw wojennych.Czasnajwyszegoprzebudzeniasinarodowego,torok 1917czasyKiereskiego.Wtedyto,nietylkoczciowo zruszczeniPolacy,nietylkokatolicyzLitwy*,jakzoliwie nazywanounikajcychprzyznaniasidopolskociemigrantw,aleizdecydowanijakobyruscyludzie*wycigali zdumdawnojuzapomnianerodowody,abydokumentowawszdzie,gdziesizdarzyo,swojprzynaleno narodowdoPolski.Idoprawdyzdumiewasimona byo,iluPolakwjawnychiskrytychzajmowaowybitne miejscawurzdachiprzedsibiorstwachprywatnych.Rewolucjabolszewickapooyakresmarzeniom.Nie zdoawszywcignznikomegochobyprocentuelementu polskiegowTurkiestaniewwirwalkwewntrznych,po ktrejkolwiekzestron,zrujnowaajednakedoszcztnie starszemigracjpolsk,zoonprzewaniezludzizamonych,aodebrawszyjejowocepracydugoletniegozesania,zepchajwotchaapatjiibrakuwiarywcokolwieknawiecie.Towarzystwarozpadysibdtosame przezsi,bdzpomocgarstkipolskichkomunistw. Wwarunkachtychtrudnozdobysinawysiekporzucenia chobytychwspomnieolepszychczasach,ktreichwi domiejsca.Przytemniewierzjuoni,abygdziekolwiek wwieciemogobyinaczej,niwRosji;ajeeliniejest tamjeszczetakdzi,toniechybniebdzie...jutro.Zaduo widzianogwatwbezprawnych,zbrodnibezkarnych,okruciestwopomstdoniebawoajcych,ajednakprzebrzmiaychbezechaabyniestraciwiarywsumieniewiata; zaduorzeczystrasznychuczynionowimijutra,abymc czekaodelepszejdoli.Ajednakludzieciwrc.Marzenieopowrociedo kraju,dzimarzenietylko,tlinadniekadejduszy.Nie ulegakwestji,echwila,wktrejupomnisionichPa55stwoPolskie,bdziechwilpowszechnejreemigracjidokrajuiruchtenobejmiewtedyniezwyklewysokiprocentemigrantw.J ednakewyniknztegoszkodyniewtpliwe.Albowiem ruchliwy,przedsibiorczyirzutkielementpolskiwTurkiestaniemgbywprzyszocioddanieocenioneusugipolskiminteresomnaWschodzie.RzadkoktraczRosji byatakzawojowanprzezpolskiegokupca 1przedsibiorc, jakTurkiestan.Punktualno,uczciwow interesach, grzecznolobrotnowobejciu,zjednaysawPolakowiwrd wszystkichludwodUraluiTjan-szanudogranicPersji imorzaKaspijskiego.KadyinteligentniejszySartmazupenieokrelonepojcieotern,cotojestPolakIzdaje sobiesprawzrnicyzachodzcejmidzynimaRosjaninem.GdywprzyszocihandlowaPolskanawiestosunkizTurkiestanem,najbliszymproducentembawenianegosurowca,tojegonowipionierzymogbypewni,i paszportPastwaPolskiegobdzienajlepszymkluczemdo zaufaniamuzumaskiejludnocikraju,dzijegojedynej produktywnejwarstwy.56R O ZD ZI A IV.Dnia22grudniawieczoremzauwaamyniezwykleoywienienastacji...Czybywagonzdrzewem?...Biegniemy donaczelnika;okazujesi...wagon!Dowiadczonynaczelnikudzielacennegoprzypomnienia:^ .Niezapomnijpanoprzesuwaczachl...I naczejbdzie panstajeszczetydzie!...Pisetrublioddaneprzesuwaczompodzachdsoca wprawianaszwagonwruchopnocy.Nastpujecayszeregkataklizmwtowarzyszcychwizaniutaboru,poczem0wiciezajedamyuroczycienastacj.Pomninaszych bezmandatnych",ktrzytymczasowoznikajzapakami1 worami,zamykamyszczelniewagon,postanowiwszyotwieragotylkowraziezbrojnejinterwencji.Do.zamknitychdrzwiszturmujrazporazrozmaiciamatorowietej rzadkiejrozkoszy,jakjestprzejadkakolejwTurkiestanie,uywajczaklrazgrubjaskich,raz rozrzewniajcych..Niezysobie*mruczyp.T.podadresemjakiego tkliwegopetentazzewntrz tuczowiekkombinowakilka miesicy,ebysidostadowagonuimcwrcidodomu, ktregoniewidziapilat,atenbysobie chcia jecha,tak nistdnizowd,dlatego,emutamgdziebabciachora. Pst...baczno!...I d*...Zdajesi...Id; noItaponuraI ntonacjagosu.Awtymwagoniekto? padaunaszychdrzwi.Wojennyj!ryczymygroniezpanemT.Aaaa...wojenny aprobujnaszzewntrzi rewizjaskoczona,MjBoe!mylwicnatotrzebabyokilkumiesicykamstw,podporzdkowaniasigupstwuiohydzie, rozterkiwewntrznejiniepewnoci,abywrezultacieprzekonasi,imonaobejwszystkiemierciononedekrety,58S A M A R K A N D A.M O D L I T W A D E R W I S Z W .rzuconemwkrytycznejchwilibezczelnemsowem. Cho niel...Gdybymwyjechakilkamiesicytemu,otworzybymniewtpliwiewagondlawyczerpujcychwyjaniei wsypabymmoebezpaszportowcw,aternsamemisiebie. Tern,codajeprzewag,niejestmandat,alewiadomo, iofiaramisowieckichdekretwpadajci,ktrzyjebiornaserjo,lubcogorzej,prbujjewykona,bojcsiich krwioerczychkonkluzji, Bo,jelichodziokul,to nie kulaidziezadekretem,adekretzakul;wiemyjuotern, chwaaBogu,naleymyjudotychrealnych";wic...jazda bezobawy...Wagonnaszzasypiasnembeztroskliwym.NastacjiK aufmanskaja,rankiem,wyazimyzwagonu; raz,abyrozejrzesi,czywpobliunieleycozopalu, podrugie,abyogarnokiemtounikum,jakiemjestwsowieckimTurkiestaniepocig,wyruszajcywpodr.To wyruszajcywpodrpocig*moebrzminazbytgrnie iromantycznie.Aleromantyzmwyprawywnieznanekrainy towarzyszykadejpodrywsowdepji.Topr,wiadro,latarnieorazworyzywnocinaledowyekwipowaniaporzdnegopasaera,ktryniewie,dokdjedzie(powielu miejscowociachpozostaatylkonazwa),gdziesizatrzyma ikiedystanienamiejscu.Moliwopowstaniagdziekolwiekjakiegolokalnegofrontukaesigamyldozamierzchychbanirozbjniczych,aewentualnonajechania najakiepustemiejscewtorze,gdziewrodkustepu, kryjewsobieurokmyliozostaniuzupenymjuRobinsonem(czciowymiRobinsonamijestemyjuprzecieod- dawna).Wzasadziepodrtarnisiniewieleodpodry odbywanychwEuropie500lat,atutaj100lattemu. Wszakmoglibymykadejchwiliwyjzwagonuiodbywa jdalejnp.nawielbdachBrakujetylkojednegonamiotu;aprzydabysi,bowagoncieknie.Wszystkotojestjednakgupstwem,wobecodkrycia parukijw,zostawionychwidocznienanarybek,wskadzie opaowejdyrektorji*przystacji. J edenszczliwygryf" rozzuchwalonychjuzajcwiskad"jestzawagonowany.Odknajbraciepodadresemjakiegostra... przepraszam...zawiadujcegoskademdyrektorjiopaowej " koczyoperacj.Czasnareszcieprzyjrzesipocigowi. Pocigjest pasaersko-wojskowo-towarowo-subowyiskadasizkilkunastukrytychwagonw,przeznaczonychdlaurzdowych pasaerw,kilkuplatformzarmatami,zdajceminaza- kaspijskifrontikilkuwagonwtowarowych" platform59zsitowiemzmierzajcychBgwiedokd.Przypobienymprzegldziewagonwokazujesi,ewagonypasaerskieswaciwietowarowemi,atowarowepasaerskiemi. Pochodzitoztejprzyczyny,epierwsze,pozajmowane przezrnychrzdowychfunkcjonarjuszy,zawalonestowarempaskarskim,przeznaczonymdosprzedaywZaka- spijskimKraju,gdziecenynawszystkos5-krowysze niwTaszkiencie(jednasubowaprzejadkaprzynosi rzdowemuszczliwcowikrociowyzarobek);wagonyza towarowe,oweplatformyzsitowiem,spoprostuoblepione pasaerami,jadcymiprywatnie"wwiatdaleki.Amniesizdawao,epuszczajcsiwpodrwwagoniezdachemipiecemjestemkawakiembohatera. Totam,natychgrachtrzcin,siedzkobietyidzieci, przemokedonitkiodcaonocnegodeszczu,zmarznite,zagrzebaneposzyjewmokrejtrzcinie,wktrejnaprno szukajschronieniaprzedgrudniowymchodem.J akci ludziewytrzymajpodr,chobykilkudniow,trudnodoprawdyodgadn.Cilepipasaerowie(t.j.o tylelepi, eniemajmandatwczyprzepustek,biletwbowiem kolejowychniekupujeniktIniktonieniepyta)rekrutuj siprawiewyczniezludnocitubylczej,sartowskiejikirgiskiej.Iluznichdojedadomiejscaprzeznaczenia,ilu zostajepodrodze,naleydotajemnicrewolucyjnegoTurkiestanu,ktreniezostannigdywyjanione.Natomiastjasnemjestnajzupeniej,eztowaru,t.j. zsitowia,naktremuwiligniazdkapasaerowie,dojedzie domiejscaprzeznaczeniaparworkwsieczki,oileitego niezmieciepodmuchwiatrustepowego.J udzisiaj,pojednejnocy,zostaatylkopoowaadunku.lepypasaer, zktrymnieceremonjujesianipastwoanikolej, nieceremonjujesitezupeniezdobytkiemkolejowym Ipastwowym.Wiciobecnotowarunaokirpowanym wagonietolerujejedyniewtejilociijakoci,jakamujest potrzebnadourzdzeniapodry.Wieczoremurzdzamywilj gruntowniuroczyst. J edenzzajcw",byydyrektor"fabrykisamogonki, zaopatrzywagonwspirytualja;potnezapasyinnegopro-60wjantuumoliwiajwykonanietradycyjnegorepertuaru,ktregotrzymasiwychodcapolskiwRosjiternmocniej,im dalejrzuci!golosodrodzinnegodomu.J estnawetryba suszonazAralskiegomorza,tasama,ktrponopaliypod lokomotywamipocigwoddziayczerwonejarmji,operujce nafroncieorenburskim,wtedy,gdyludnoTurkiestanu maradosowniezgodu.Wiljamacharakterburzliwy ipodniecony;perspektywabliskiegopowrotudokrajuotwiera kryjwkiwspomnie,dawnoinaguchostraszliwymciaremdowiadczerewolucyjnejdobyzawalone...a.neutral neterytorjum,jakiemjestprzesuwajcysiprzezrne lokalnesowdepjepocig,rozwizujenamjzykinajzupeniej.Wygadawszysidosyta,koldujemydopnocy.Wpierwszewitorankiemzauwaamy,ewagonnasz stoisamotnienabocznejlinjistacjiUrsatiewskaja.C dolicha?...czybyznowudrzewo?Nadawszysi.urzdowo,biegniemyzpanemP.,ktry artystyczniegra.komisarza,donaczelnikastacji.Okazuje si,edrzewojest,tylkopocigmabyprzestawiony;doczepiasikilkawagonwwojskowych.Wiczajakgodzin,dwiewyjedziemy? zapytujnaczelnika.Pocigwyjedziewieczorem odpowiadaflegmatycznie, robotnicyniezdwczeniej;komendantpocigu poszedprzytemnabazar,abezniegoitakpocignie ruszy.Zreszt,niemapowodudopopiechu.J elimapan jakienadzwyczajnepenomocnictwa, toniechpanpomwi zkomendantemstacji,bojabezniegoniczegoniemog.PokrtkiejnaradziezpanemP.zgadzamysi,i wobectakwieluczynnikw,decydujcychowyruszeniupocigu,najlepiejwrcidowagonu.Zdarzasiwprawdzie, Ijakaniebywaaawanturazuyciemnietylenadzwyczajnychpenomocnictw,ilenajzwyczajniejszychprzeklestw imocnychterminw,przypieszyopargodzinwyjazd pocigu,ale konieckocwniemaprzeciepowodu dopopiechu.Podwieczrstajemynagwnymtorze,gotowido odjazdu.Prowadzcypocigkolejarzdajesygnado odjaz 61idu...gdyjakiwojennydrgalzatrzymujewostatniejchwili. Pocigotaczajzwszechstronuzbrojenionierzeirobotnicy:bdzierewizja.Flegmatyczno-ponurewojenny*!iruchrkidokieszenipomandatuwalnianaszwagonodniepodanejwizyty:chwilajednakprzeomowanastpujedlalepychpasaerw.Naznakdowdcywagonyz trzcin padajwwstpnymboju.J akgruszkiztrzsionegodrzewalecznich SartowieiKirgizi,mczyniikobiety,wyrostkiistaruszkowie,cigajczsobcaefuryrozlunionejjuzupenie trzciny.Oczyszczeniepolaprzeznichniemajednakowo zupeniecechpanicznych.Przeciwnie,ustpujtylko wostatecznejchwili,poddziaaniemkolbylubbutai,zlatujcjuzwagonu,szukajjeszczepunktwzaczepienia ioparcia:znalazszysinaziemi,powstajnatychmiast, abyuchwycibrzegplatformy,schodkwczybuforw. Dopieroatakponownynaterytorjumplaskiemwyrzucaich zastacj,gdzieniknjakkamfora.Zaatwiwszysizplatformami,rewizjarobinastpnie odkryciawewntrzachwagonwdalszych-,zktrychwylatujeomiuczydziesiciuizraelitwniewtpliwiezPrzemyla*.Aha! mruczydomniepanP. patrzpan...to ciekawe.CizpewnocitedoPersji.Ciekawym,co znimibdzie...Bezmandatowych*pasaerwotacza,pomimogorcychprotestw,patrol;dwuzaznichidzie.wdelegacjido wojennegokomendantastacji,zktrymtoczdyskusjoywioniwyczerpujc:poczemudajsiwrazznimna stacj,cowywoujepewienprzyjemnyniepokjwrdpozostaych.Dlaczegotacalajerunda*zrewizj?warczy jakikolejarzpodadresemarmlejcw*wzialibyzrazu potysiaczyzryaikoczebal!Poparuminutachotwieraj sidrzwikancelarjiprzed komendantem,kroczcymzminczowieka,ktryspeni swjobowizekidelegacj,ktramawygldoczyszczonych zniesusznegozarzutuofiar.62Krtkie:.siada"podadresemzatrzymanych,koczyincydent.Gotw!dajepowtrniesygnakolejowieci ... znowuzatrzymujego.wojenny".Okazujesibowiem,epardziesitkw.lepych"pasaerw,korzystajczprzerwy,wypezoniewiadomoskd izajonajspokojniejpierwotnemiejscanatrzcinie.Powtarzasiataknaplatformy,tymrazemgwatowniejszyiza- wzltszyzobustron.Wcigunajgortszejwalkipocig rusza.Wychylenizwagonwpodziwiamynapzprzeraeniem,napzemiechemniebywaywidok.Spadajcypod ciosamikolbpasaerowie,gruchnwszyoziemi,podnosz sibyskawicznie,abybiegnzapocigiem,uczepisi jakichschodkwczywystpw,czyczegokolwiekwreszcie, naczemmonazawisn;teniwzdyuczepisihaka czybrzeguplatformyikunsztownemiruchamiciaaposzukujejakichpunktwoparciaizaczepienia,acios,wymierzonyzgry,przecinarozpaczliweusiowania;tamten, zapawszywpdzieporczwagonu,niezdyjednakowo dowskoczyipdziwrazzcoraztoszybciejleccym pocigiem,apodetniemunogijakasztabazwrotnicy, czysampdnadmierny.Pokilkuminutachoczyszczony"juzupeniepocig staje,aonierzewracajdostacji.Podwraeniemwidowiskasiedzimyczasduszywmilczeniu.J akietookropne! bolejejednazkobiet. Ic majrobicibiedniludzie?Ach,cotojestwporwnaniuztern,cosidziao wroku18-tym,odpowiadapanP.ztautomatyczn nonszalancj,zjakodnosisidopotwornychnierazzjawiskczowiekobytyzrewolucj. Ale,ale!...patrzcie-no... bdziezarazcigdalszy!...Atospryciarze!Rzucamysiznowudodrzwi.Na zakrciedrogi,gdzie pocigwinienzwolnibiegu,stoisporagarludzi;to czzrzuconychpierwszyrazpasaerw,ktrzy,straciwszy nadziejzdobyciasobiemiejscwtrzcinienastacji,wyruszylicichaczemnalinj,abypoprbowaszczcianaza65krcie.Alemaszynista, .ujrzawszygromadknieprzejednanych,dodajeparyibierzezakrtcaympdem.Powtarzasiwicobrazzprzedparuminut1 znowu podziwiamusztnadludzkwytrzymaoiupr,zjakim walczciludzieomonoprzebyciakolejjednegochoby etapu.SzczeglnieuderzymiwidokjakiegorosegoKirgiza,biegncegokoopociguzogromnymworemnaramieniu.Czowiekten,zrwnawszy' sizpocigiem,potnymrzutempchnworeknapodmostekwagonu;wskutek tegostracijednakchyopduipozostawtylenadugojednegowagonu.Nadrobiwszytrniczniezmiernymtrudem,niemiajusiwskoczydowagonuiwrzeszczcaonie,naprnowycigarcepowr,zarzucony zbytdaleko.Przegonionynastpnieprzezpocig,nieustawabynajmniejwbiegu,czepiajcsibezskuteczniepdzcychwagonw.Pocztkowykomizmsytuacjiustpiczemutakprzykremuinieznonemu,icofnemsicoprdzejwgb wagonu.AlepanP.niespuszczaokaztejsceny.Dodjaba!syknpochwilitocizajada sztuka!Uczepisischodkwostatniegowagonu...alenim rzuca...Ahalkrzyknnarazodpad!Zrobisobieco?Niewida...stoczysipodnasyp...zakoczy panP.,zasuwajcdrzwinagucho.66R O Z D Z I A V.WdrugidziewitBoegoNarodzeniarankiemstajemywhistorycznejstolicyTamerlanaSamarkandzie. Drzewotaszkienckieskoczyosi,samarkandzkieprzyjedzie jutroalbopojutrze,komunikujnamnastacji.Mamy wicczasnazwiedzeniemiastaizrobieniezakupwdla celwpaskarskich.Albowiemry,ktrywSamarkandzie kosztuje600i700rubli(sowieckich)zapud(16kilo), sprzedamonawAschabadziepo4000.Podobnierzecz simaztytoniemirodzynkami.Wziwszypoduwag,ewskutekczciowegoodwrotu komunistwnapolugospodarczem,niektreartykuyzbytu wTurkiestanie,jakoto:ry,tyto,rodzynkiimka,stay siprzedmiotamiwolnegohandlu,tokonjunkturadlazrobieniamajtkuprzezkupcw,wobectakpotwornychrnic cenwrnychmiejscowociachkraju,powinnabyby bajeczna.TymczasemkupcwniemajuwSowdepji,s tylkospekulanci.Aztychadennierzucisinatak trudnyinteres,jak.wolny"handelartykuamipierwszejpotrzeby.Olbrzymiabowiemwikszotychspekulantwznalazasobiecieplemiejscewgospodarczychkomisjachrzdowych,gdziezpomocmilicjirobisikolosalneinteresy narzdowychzakupachinormowaniucen;inni,bardziej .gorcy",eks-handlarzebroniiopjum,spekulujnawalucie nikoajewskiej"idumskiej",ktrwKrajuZakaspijskim cenikilkakrowyej,niwTaszkiencieiFerganie.Alemy,jakonormalniobywatelekomunistycznegoTurkiestanu,jestemytylkozwyczajnymi,maymipaskarzami. Wagonujemy*wicostroniekilkadziesitpudwryu,tudzieniecorodzynekisoli.Popoudniuidziemydotubylczegomiasta.KolosalnemauzoleumruinzepokiTamerlanaijego nastpcw ktremurwnegonieszukanacaymWschodzie wywierananaspotnewraenie,pomimo,imzginaszeodbiegydalekoodwszystkiego,coniejeststrawbiecegodniaizmorniepewnegojutra.Wstpujcna placRegistanu,ujtyztrzechstronprzepiknemifrontonamimeczetw,stojcprzedpotwornwprostrozmiarem^ruinBibiChanym,czy te,bdzcwfantastycznychkory-* tarzachgrobowcwTymurydwwSzach-Sinda,trudno oprzesizdumieniu,etekolosy,wyrzuconenapowierzchniziemigwatownymipotnymnadmiaremsi,sdzieem...pradziadwdzisiejszychmieszkacwTurkiestanu.J akiupadekwcigustuleci!Turkiestan,ktrytrzsongicaAzj,zamienisi wpodrzdnobast*carskiejRosji,abywkocuukorzy siprzedgarcirobotnikwkolejowychidemobilizujcego siodactwa,ktrabyaprzeciejedynostojbolszewi- zmuwTurkiestanie.Zamknitywciasnemkkuprzeytychjuformyciowych,niezwizasiwiatmuzumaski wTurkiestaniezteraniejszoci,aoprzeszocizapomnia.Wicciszaizapomnienierozsiadysiwruinach,rozpadajcychsizwolnawporodkuludnych,haaliwych 1 barwnychbazarw,gdziedzisiejszaludnoTurkiestanu spdzaswjywotbeztroskliwy,majcpretensjjedynie chybadotegobogosawionegoturkiestaskiegosoca,ktrejestpatronemistnieleniwychibezwolnych.Otorefleksje,ktrenasunsimusiaykademu,kto ulegchonachwilwraeniuruinpotnegokulawca(Tamerlana,awaciwieTymurLenka,t.j.kulawegoTy- mura).Tymczasemniezapominajmy,ejestemynaWschodzie,wojczyniecudwiniespodzianek.Nie zapominajmy, ehistorjaWschodunieznatejlogikiewolucyjnej,poktrejspinasiEuropazestopnianastopiehistorycznej70SAMARKANDA-SARKOFAGTAMERLANAZMONOLI TUNEFRY TOWEGO.drabiny.Wschdijegohistorjarodzidojrzaledzieci iniejedenjeszczenardpitukataleptycznymsneminduskie- gofakira,zktregoobudzisi,wbrewwszelkimkryterjom iprzewidywaniomZachodu.Spojrzyjmy wic uwaniejw senne obliczestarego miasta, amoeujrzymyco,couwiadominasotychzarodkachwydarze,ktredziniewidoczneczybahe,jutromogwybuchnwformienamitnej,rozgorzaejigotowejdoycia.Wicszukajcniedugo juwdziedzicuZotego Tygrysazauwaymydziwnezjawisko,taknielicujcezolbrzymimiciecieniemwschodniegodespoty,pokutujcym wtychmurach,eamieszne.To.druynapartyjna* komunistwmuzumaskich,zoonazkilkudziesiciuSartw iKirgizw,odbywawojskowewiczeniapodwodzjakiego Tatarzyna.Powagaiskupienie,z jakiemodbywajsiwiczenia.kontrastujezabawniezpstremwyekwipowaniem tejzbieraniny,wktrejmundurkrasnoarmiejca*iwytartykostjumeuropejskiego* cywila"ssiaduje z barwnym chaatem kupczyka z tubylczego bazaru, czy achmanem bosego ambaa*.Aterazspojrzyjmyzzawrotnejwyynyminaretunaplac Registanu.Wordynkuwojskowym,przywerblukilkubbnw,zrozwinitymczerwonymsztandarem,maszeruje czwrkamikomunistyczna*szkoa muzumaska.Chopaczki, chopakiiwyrostkiidwzwartymszyku,wtakimordynku idyscyplinie,emogabyichwzisobiezawzrnawet74C R Y F E R C A N S K I Esynnainternacjonalnalegjaczerwonejarmji.Iprzypomnijmysobie,etysicetakiejmodzieypojawiaysistale ostatniemiczasynakadymobchodzieczymanifestacjikomunistycznej:potemprzelemymylprzezwidocznestd grzbietyturkiestaskiegoacucha,dozotejFergany,gdzie arcyzbjifantastycznybohaterfergaskichgr,Madamin Bek,zawieraporazikstyprzymierzezMoskwlcinami,a trafimymoenanici,wiodcenasdowntrzalabiryntuwschodniejduszyTurkiestanu.Awicctowszystkoznaczy?,..KomunizmczynipostpynaWschodzie?...Prawdmwibolszewicy,e rozwizanieproblemukomunistycznegoleywdoniachmodocianegogiganta Wschodu,aniewrkachniedonej istarczejEuropy?...Wicprzypuszczanaley,ekiedy bolszewizmstaniesinaWschodziefaktemdokonanym,to Europzalejwwczashordywschodnichbarbarzycw, dzikszejeszczeistraszniejszeodtych,ktrestanowidzisiajmasczerwonejarmji?75ZE Z O T E J P E R C A N Y ( A S Y O R Z E C H O WE ) .Tymczasemniezapominajmy...ejestemyna Wschodzie.Komunistycznemuzumaristwomatylewsplnegozkomunizmem,ilemoskiewskikomunizmzidewolnegoiniezawisegoWschodu.KlasycznynaWschodzie stosunekwzajemnegoprzechytrzeniasipoczynawsplnej platformietaktycznejdwchkontrahentw,pogardzajcych sobwzajemnie,t.j.bolszewikwimodo - Sartw.Niemniejjednakbolszewizmprzyczynisiznakomicie dorozbudzeniairozwojunacjonalistycznychprdwwTurkiestanie.Abyzrozumieilepiejocenit spraw,zwizan zreszt cilezcaymolbrzymimruchemodrodzeniacentralnej ipoudniowejAzji,trzebauprzytomnisobie,chopobienie, kronikdziejwostatnichlatTurkiestanu podpanowaniem rosyjskiem.Turkiestanrosyjski toolbrzymiapoakraju,poddachemwiata"PamiruiTianszanu,rwnaobszaremNiemcomiFrancjidwarazywzitym,azaludnionazrzadkaprzez76K O C Z U J C Y K I R G I Z I .8miljonowludnomuzumask,sartowskikirgisk. PodbityprzezRosjwlatachokoo1860,wszedwskad imperjumrosyjskiegojakorzdzonaadministracyjnie-wojskowooblast,beznajmniejszychprzywilejwautonomicznych.PolitykakolonizacyjnarzdzcychsferPetersburga stworzyazerychoeldoradodlaapownikwbiurokratycznych,aleruchliwyhandlowiecczychop-kolonistayldostatnioizacisznieznadwyki,dartejbezceremonjizSarta czyKirgiza.Prbaniprojektwwcignicialudnocitubylczejwmaszynadministracyjn,czytechobyorbitW I E N I A K S A R T O W S K t .wsplnychinteieswkraju,niebyoadnych,chocialudnotaodnosiasidoprzybyszwzpokor,adolosu swegozzupelnempoddaniem.WojnawiatowairewolucjaKiereskiego**nieprzyniosyadnychzmianwtymwzgldzie;niezmieniate nicirewolucjabolszewickawpierwszejswojejfazie.Tylko rolczynnikwcesarskichobjproletarjatrosyjskiwraz zcaymspadkiempojobydle**tubylczem.J ednakowoskutkitegochangementbyydlamuzu- mastwastraszliwe.Gdybowiemdekrety,gnbicewasnoprywatnigromiceburuazj,trafiaycelnienietylkowbaja**ikupca sartowskiego,aleiwrolnyikoczowniczyproletarjatmuzumaski,odbierajcmunierazostatnikawaekchleba,to wszelkapomocnowejwadzy,udzielanaproletarjatowi**, koczyasiumurwdzielniceuropejskich.Klskagodowa,ktrawroku18-tymdotknaTurkiestan,wybraa straszliwyprocentludnoci,aletylkotubylczej(wedugprzypuszczebiurstatystycznych50%ludnocikoczowniczej), rzucajcponurewiatonapojciamidzynarodowegobraterstwaproletarjatu wrozumieniutych,ktrzyuwaalisi zaprzodujcychjegopionierw.Podobnieteiwszelkieprbypoczynasamorzdowych,jakobymuzumaskich,inspirowaneprzezburuazj ibiurokracjrosyjsk,spotykaysizakcjpogromow wwielkimstylu,wskutekktrejznikayzpowierzchniziemi caemiastaiwsie,ginytysiceludziimiljonydobytku.Tapogromowaakcjasowdepwwobecniezrcznych iprzejrzystychpoczynaburuazjirosyjskiej,ktra,wykorzystujccarskhipnozinaiwnopolityczntubylcw, organizowaaparokrotnierzdyautonomicznegoTurkiestanu,zchwalebnymzamiaremratowaniaswoichinteresw przezzachowanieTurkiestanudlajednejiniepodzielnej Rosjimiaajednakoworezultatnieoczekiwany:przyczyniasidonarodowegoobudzeniamasmuzumaskich. Pierwszebandypowstacwmuzumaskich,ktrepodwodzlegendarniezuchwaychprzywdcw:I rgasza,Madamin- Bekaiinnych,schroniysiwgryFergaskie,jakoszcztki armjirzdukokandzkiegobyypierwszoznaksamoistnego,chopwiadomegojeszczeprotestutubylcwprzeciwmilitarystycznej sowdepji.Fantastyczna hlstorjatychband, grasujcychod18-gorokupodziedzisiejszynaterytorjum Turkiestanu,stanowiabyciekawymaterjaldlacaejliteratury.RzdbolszewickiegoTurkiestanu,skonnydonadawaniacechideowychchobynajbardziejprzejrzystymprzedsiwziciomrabunkowymswojejarmji,potraktowapowstacwmuzumaskichjakzwyczajnychrozbjnikw,niemogc zresztrozprawisiznimiadoostatniejchwili.PrzerwanieorenburskiegobiaegofrontuiwznowieniekontaktuzMoskw(wlutym1919roku)wprzgosamodzielndotdRepublikTurkiestaskwrydwanpolityki komunistwmoskiewskich(nazywanychwTurkiestaniecen- trowikami).AMoskwapokadaawTurkiestanienieladanadzieje.Tenbowiemkraj,ktrygraniczyzChinami,Persj 1 Afganistanem,aprzezAfganistanssiadujezIndjami80-Wschodnlemi,upatrzononaplatform,skdmiaypa hasawyzwoleniaWschodu*zpoduciskuEntenty*,std, wladzaniemi,miawyruszyzbrojnypochdnaI ndje. DorwawszysitegoWschodu,doktregotakdugowzdychamusiaaMoskwa,oddzielonaodemuremkozactwa orenburskiego,przystpili centrowicy*niezwoczniedoreali-81S A R T O W 1 E NA J A R M A R K U .zacjiwschodniegoprogramu*,ztymsamymgwatem ipopiechem,ktrytakczstoutosamiasizenergj. Prasaurzdowapenabyabojowychartykuw,sowdepy zagrzmiaymowamiprogramowemi,aniezliczonekomisje centralnetopiyywomiljonowekredyty,celemprzygotowaniaTurkiestanunaprzyjcie100,000armji,bdcej wdrodze.Tymczasem,niewiadomaarmjautkna...niewiadomo gdzie;zbliaasiwojnazPolskiakcjmilitarnprzeciw Entencie*musianoodoynaczasnajbliszy";wobec tego,chccniechcc,trzebabyopomyleotern,jakwybrnzzapowiedziWyzwolonegoWschodu"wsamym Turkiestaniezwaszcza,eojejzreal